Ümit Çelik

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 251-259, November 2013

H i s t o r y S t u d i e s

Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

Tantlan Kitap: R. G. Collingwood, Tarih Tasarm, eviren: Kurtulu Diner, Dou Bat Yaynlar, Ankara 2007, 432 s.

Original Ad: R. G. Collingwood, The Idea of History,Oxford University Press: New York, 1994.

Tantan: mit elik - Doktora rencisi

lkemizde tarih felsefesine olan ilgi giderek artmaktadr. Bu inceleme araclyla tarih felsefesiyle ilgili almalara katk salamay amalamaktayz. Bu erevede Robin George Collingwoodun Tarih Tasarm (The Idea of History) adl eserinden hareketle, eski alardan itibaren tarih yazm ve tarih felsefesine ilikin grleri ele alacaz ve Collingwoodun tarih ve felsefeyle ilgili dnceleri hakknda nemli ipular vereceiz. R. G. Collingwood lkemizde yeterince tannmayan bir filozoftur. Felsefe ve tarih disiplinlerinin btnletirilmesi ynndeki almalarn ncs saylan, Oxford niversitesi Metafizik Felsefe Profesr Collingwood, 20. yzyln en nemli filozof ve tarihilerindendir. Collingwood ngiliz dnrlerden Benjamin Jowett, Edward Caird, T. H. Green, F. H. Bradley, Bernard Bosanquet, Michael Oakeshott ile birlikte, ngilteredeki idealist hareketin nemli temsilcilerinden biridir. Collingwoodun felsefe alanndaki esas amac felsefe ve tarih arasnda bir yaknlama, bir uzlama salamaktr.1 Bununla birlikte, Collingwoodun bu yaknlama ve balant kurma aray sadece felsefe ve tarihle snrl deildir. Aslnda Collingwood alma hayat boyunca din, bilim, sanat, felsefe ve tarih arasnda bir balant kurma veya birlik salama aray iinde olmutur. Collingwood din, bilim, sanat, felsefe ve tarihin birbirleriyle hi ilgisi olmayan bilgi trleri eklinde grlmesini kabul edilemez bulmu ve bu soruna bir zm bulmaya almtr. Ona gre zellikle tarih ve felsefe bir btnn paralar gibidir. Felsefi grlerinde Platon, Vico, Wilson ve Croceden etkilenen Collingwoodun Tarih Tasarm adl eseri, aslnda 1936-1940 yllar arasnda kaleme ald el yazmalarndan olumaktadr. Tarih felsefesi konusunda bir deneme olan bu eser, onun lmnden sonra 1946da yaymlanan tamamlanmam bir almadr. Collingwood bu yaptnda, felsefenin temel konusunun doadan ok tarihe yakn olduunu ortaya koyarak, felsefenin ynteminin bu eksende yeniden belirlenmesi gereklilii stnde durmaktadr. Dnsel sorunlarn tarihsel yaklam yntemiyle nasl zmlenebileceini gstermektedir. Tarih kavram zerinde dnme, ancak 19. yzylda Hegelle birlikte byk bir nem kazand. Bununla birlikte tarih felsefesi terimini 18. yzylda Voltaire bulmutur. Voltaireden itibaren, ayn ad Hegel ve 19. yzyl sonundaki baka dnrler de kulland

1 Collingwood bu amacn Bir zyaam yks adl eserinde aka ifade etmektedir: R. G.

Collingwood, Bir zyaam yks, ev. Aye Nihal Akbulut, stanbul, Yap Kredi Yay., 1996.

R. G. Collingwood, Tarih Tasarm 252



ama bu ada ok farkl bir anlam verdiler. Bugn geldii nokta itibaryla, tarih felsefesini genelletirilmi ve karlatrmal tarih olaylarn yneten yasalar ortaya koymaya alan gr olarak tanmlayabiliriz. Ancak Voltaire bulduu bu ada, gnmzde tarih felsefesi deyince bizim anladmz eyden ok daha dar ve farkl bir anlam yklemiti. Voltaire tarih felsefesi terimiyle, tarihinin eski kitaplarda bulduu ykleri yinelemek yerine, kendi kafasnda kendi kendine kurduu bir tarihsel dnme eklinden baka bir ey kastetmiyordu. Hegel ve dier 19. yzyl dnrleri ise onu yalnzca evrensel tarih ya da dnya tarihi anlamna gelen bir ey olarak gryorlard. Bunlarn dnda 19. yzyl pozitivistleri, tarih felsefesini Voltaire ve Hegelden farkl ekilde nc bir anlamda kullandlar. Onlar iin tarih felsefesi, tarihin alanna giren olaylarn akn yneten genel yasalarn kefiydi. Collingwoodun tarih felsefesi terimini kullan da bunlarn hepsinden farklyd. Collingwooda gre zellikle 18. ve 19. yzylda, tarih felsefesinin birbirinden ok farkl anlamlar ifade etmesinin nedeni, tarih felsefesi anlaylarna egemen olan farkl felsefe anlaylarnn olmasdr. rnein Voltaire iin felsefe bamsz ve eletirel dnme demekti. Hegel iin felsefe bir btn olarak dnya hakknda dnme demekti; 19. yzyl pozitivizmi iin de tek biimli yasalarn kefi demekti. Buna karn Collingwooda gre felsefe, kendine dnk dnme, ikinci dereceden dnce, dnce hakknda dncedir. Felsefe yapan zihin hibir zaman yalnzca bir nesne hakknda dnmez; herhangi bir nesneyi dnrken, ayn zamanda hep o nesneye ilikin kendi dncesi hakknda dnr. rnein Dnyann Gneten uzakln kefetmek, dnce iin birinci dereceden bir itir ve gkbilimin iidir. Dnyann Gneten uzakln kefederken bizim yaptmzn tam olarak ne olduunu kefetmek ise ikinci dereceden bir dncedir (s.36). Dolaysyla Collingwood, tarihi birinci dereceden dnce, felsefeyi ise ikinci dereceden dnce eklinde nitelemektedir. Yukarda da ifade edildii gibi, Collingwood felsefenin konusunun doadan ok tarihe benzediini ve ynteminin tarihe gre kurulmas gerektiini ileri srer. Collingwood'a gre metafizik sorular belli bir gelenek iinde biimlendikleri iin ayn zamanda tarihsel sorulardr. Doa bilimi, varl baka bir dnce biimine bal olan bir dnce biimidir ve doa biliminin bize anlattklarn bal olduu dnce biimini hesaba katmadan ele almamz uygun olmaz. Bu dnce biimi ise tarihtir. Dncenin bir biimi olan doa bilimi hep bir tarih balamnda vardr, varl tarihsel dnceye dayanr. Bundan tr tarihin ne olduunu bilmeden doann ne olduu sorusu yantlanamaz. Collingwood Tarih Tasarmnda, modern tarih tasarmnn Herodotostan 20. yzyla kadar nasl gelitiini betimlemektedir. Yazar yaptn giri blmnde birinci dereceden dnce (tarih) ile ikinci dereceden dnce (felsefe) arasnda ayrm yaptn ima etmektedir (s. 36-38). Herhangi bir bilim adamnn, urat alann ieriini bilmeden sahasnda bilimsel bir aratrma yapmas ok zordur. Dolaysyla, bu tarihiler iin de vazgeilmez bir grevdir. Tarih o zaman belirli ve tikel bir eyin tarihidir. Esasen bilimin konusu da budur. Fakat tarihi bilimden ayran ey bilimin kanunun peinde olmasdr. Tarih ise tek olann kavranmasdr. Bilim tek olay kanunu elde etmek iin bir ara olarak kullanrken, tarih tek olay anlamak iin kanunu bir ara olarak kullanr. Buna gre, tarihin teki niteleyen nermesi X, Ydir eklinde olurken, biliminki btn Xler Ydir eklinde ifade edilir. Fakat bilim adam btn Xler Ydir derken, dnmeden nce zihninde bir Xin varl sz konusudur. Bu tekil unsur ortadan kaldrldnda tm Xler Ydir nermesi hkmsz kalr. Dolaysyla buradan hareketle, Collingwood btn bilginin tarih olduunu vurgular. Yani esasen her hkm tek hkmdr. Collingwood tarihle bilimin arasnda mantklar asndan bir fark grmez. Zaten ona gre bir kavram edinmek ya da

253 mit elik



dnmek, o kavrama gre olay yorumlamaktr. Bir olay edinmek ya da gzlemlemek, bir kavrama gre o olay yorumlamak demektir. Kitabn Yunan-Roma Tarih Yazm balkl ilk blmnde tarihin yaps, konusu ve yntemine ilikin Yunan-Roma tarih yazmndan eitli rnekler sunulur. Collingwood bu blmn sonunda Yunan-Roma tarih yazmnn temel eksiini Yunan-Roma tarih yazm bir eyin nasl meydana geldiini hibir zaman gsteremez. eklinde zetler (s. 87). lk blm Teokratik Tarih ve Mitos, Herodotosun Bilimsel Tarihi Yarat, Yunan Dncesinin Tarih D Eilimi, Tarihin Yaps ile Deerine likin Yunan Anlay, Yunan Tarihsel Yntemi ve Snrlar, Herodotos ile Thoukydides, Helenistik Dnem, Polybius, Liviusile Tacitus, Yunan-Roma Tarih Yazmnn zellii: nsanclk veYunan-Roma Tarih Yazmnn zellii: Tzclk balkl ksmlardan oluur. Dier blmlerde ise Descartes, Herder, Kant, Schiller, Hegel, Marx, Tonybee, Rickert, Simmel, Dilthey, Croce,

Spengler ve Bergsonun tarihin doasna ilikin yaklamlar arasndaki ilikiyi btnsel bir erevede ele alr. Hristiyanln Etkisi balkl II. blm Hristiyan Tasarmlarnn Mayas, Hristiyan Tarih Yazmnn Ana zellikleri, Orta a Tarih Yazm, Renaissance Tarihileri, Descartes, Descartes Tarih Yazm, Descartesla Kar Vico, Descartesla Kar Locke, Berkeley ve Hume, Aydnlanma ve nsan Doasnn Bilimi adl ksmlardan oluur. II. blmde, Avrupada Orta a dnrlerinden kopma abalar ierisinde bilimlere bak as deitirilirken, tarih anlayna da yeni boyutlar kazandrld vurgulanmaktadr. 17. yy. banda, Bacon kendi bilgi haritasn imgelem, bellek ve anlk diye ortaya koymu, bunlar iir, tarih ve felsefe ile rttrmeye almtr (s.103). Bellekten hareketle tarihi ele almas, her ne kadar gemii yeniden kefetmeye ynelik bir anlay olarak Orta a dnce hatalarndan kurtulmasn salasa da tarihi salt anmsama dzeyinde grmesi, Baconn belirsiz bir tarih tasarm kurmasna neden olmutur. nk anmsamann olduu hllerde tarihsel soruturmaya gerek olmaz. Ancak anmsanma olmad zaman tarihsel soruturma, aratrma, belge bulma ihtiyac olur. Bacon tarih iin herhangi bir ilke ve yntem gstermedii gibi, tarihin anmsanmasnda ortaya kacak eksikliklerin nasl giderilecei konusunda da herhangi bir soru sormamtr (s.104). Collingwood eserinde Descartes iin ayr bir ksm ayrmtr ve burada Bacon ile Descartesn tarih dncesindeki farkllklar ele alr (s.104). Baconla ayn yzyl iinde Descartes, kendine zg kukuculuu ile daha ok doa bilimlerinin gereklii zerinde durmu, tarih konusunda belli-belirsiz ifadeler kullanmtr. Descartesa gre tarihi baka yzyllarn insanlaryla konuan bir yolcudur. Baka zamanlarn ve halklarn geleneklerini bilmek iyi olsa da kii kendi toplumuna ve ana yabanclar. Kald ki tarihi eitli gerekleri atlayp baz konular abartr. Bugn iin tarih biliminin geldii noktada Descartesn ciddiye alnamayaca aktr. Bununla birlikte, Descartesn yzylnda tarihiler kendi tarih yazmlarn yeni yntemlerle devam ettirmilerdir. Hatta Descartesin felsefi kukuculuu ve eletirel ilkelerinin tarihe uyarlanma abalarnn yararlar dahi olmutur. Benedictus tarikatndan bir grup olan Bollandistler, kaynaklar sorununda ve rivayetlerin gelime biimlerinde abartlm eleri atp eletirel biyografiler yazmlardr (s. 108). Onlarn kaynak ve olaylar bilmemize arac olan nesneleri eletirmeleri olduka nemlidir. Tarihilerin ortaya koyduklar bu yntemi Leibniz, Eski a ve Orta a felsefi dnrlerinin geliimine uyarlam, her zaman bilinmi olan kalc ve deimez hakikatleri koruyup gelitirerek, yeni ilerlemenin saland srekli bir tarihsel gelenek anlamndaki felsefe anlayn oluturmutur. Bu yaklam, felsefe-tarih ilikisini ortaya koyduu gibi,




tarih d bilimlerin anlalmasnda tarihin kavranmasnn nemini vurgulamaktadr. Descartes okulun genel eilimi ise tarih ddr (s. 109). 18. yy.da Vico, tarih bilimini esas alarak getirdii yeniliki dncelerle Descartesl amtr (s. 110). talyan bilim adam Vico kendi dneminde varlan anlayn nda, tarihin doal olaylar gibi baz yasalara bal olarak ilerleyebileceini savunur. Ona gre tarihsel sre, insan topluluklarnn ve onlarn kurumlarnn (dil, gelenek, hukuk, hkmet vs.) tarihidir (s. 111). Bylece Batda ilk kez tarihin ne olduuna ilikin modern bir tasarm sunulmutur. Vico bugn iin yzeysel grlen, ancak o dnem iin devrim saylacak nitelikte fikirler ileri srebilmitir. Yazara gre Vico iki ey yapmtr: Birincisi 17. yy. sonunda tarihilerin eritii eletirel yntemle gerekletirilen ilerlemeyi ok iyi deerlendirmi, ikincisi geni bir tarih felsefesi erevesi oluturmutur (s.118). Avrupa Aydnlanma dneminin dnr Montesquieu, insan aklnn zgr bulularn ve davranlarn grmezden gelerek, olaylar doal nedenlerin zorunlu etkileri olarak grse de insann evresiyle ilikisini ve siyasal kurumlarn temelindeki ekonomik etkenleri vurgulamas nemlidir (s. 128). 18. ve 19. yzyllarda tarih alannda klsik eserlerin ortaya konulduu, yalnzca belgelerin derlenip incelenmesiyle yetinilmeyip, gemiin ok ynl alardan ele alnd grlr. Collingwoodun deyimiyle, tipik bir Aydnlanma tarihisi olan Gibbonun ve Rankenin eserleri bu trdendir (s. 128). Bilimsel Tarihin Eii balkl III. blmde Romantizm, Herder, Kant, Schiller, Fichte, Schelling, Hegel, Hegel ile Marx ve Pozitivizm adl ksmlar bulunur. Yazar bu blmn banda tarihsel dncede romantizm akmnn temel zelliklerini konu alr ve Rousseaunun bir aydnlanma ocuu olmasndan ama onun ilkelerini yorumlay bakmndan romantik hareketin babas olduundan bahseder (s. 136). Daha nce de deinildii gibi tarih felsefesi kavramn ilk kez kullanan Voltaire olmutur. Ancak Voltaire bu kavram tarihin konusu, kapsam ve nitelii zerine bir at klmak yerine, kendi dncelerine zg bir tarihsel anlay tipi olarak vurgulamtr. Voltaire Aydnlanma dneminin ilerleme fikrinin nde gelen taraftarlarndandr. Voltairein eserleri siyas ve din olaylarn kapsam dnda kalan konular da ele alan giriimlerin bir rndr (s. 145). Esas olarak Voltaire olaylarn, zincirleme gelimelerin deil, kltrlerin oluumu ve balantlarnn nemli olduunu, tarihte de doa bilimlerinde olduu gibi yasalarn olabileceini ifade eder. Bununla birlikte, Collingwooda gre Montesquieu, Voltairein tarikatlarna an olsun diye yazan rahipler gibi bir manastr tarihisi olduunu syleyerek ta gediine koymutur (s.130). 18. yy.n sonunda Herder ve onun rencisi Kantn tarih anlaylar ve felsefeleri, kendilerinden sonraki kurum ve kiiler zerinde nemli etkiler brakmtr (s.156). Bu dneme kadar tarih felsefesi, yaanm gemi zerine eitli felsefi sylemleri ve filozoflarn znel yaklamlar olarak ilenirken, bundan sonraki srete dorudan tarih bilincinin ve tarihinin bilgi elde ediini sorgulayan, tarihin ilke ve yntemlerini eletiren, bu bilimin bilgisini zmleyen dnceler nem kazanmtr (308). 19. yy. dier sosyal bilimler ve doa bilimleri gibi, tarih biliminde de olduka youn aratrmalarn yapld, eitli tarihilik anlaylarnn ortaya konduu, bu hliyle 20. yy. tarihiliini belirleyen bir dnem olmutur. Bu dnemin nl dnr Hegel, Herderle balayan tarih hareketini kendi dneminin doruk noktasna ulatrmtr (s. 168). Hegel kendisinden sonraki dnemde, Ranke ve Marx gibi idealist ve materyalist dnce hareketlerinin nemli bir kesimine referans olmutur. Hegelde siyasal tarih izgisi, Marxta iktisadi tarih izgisi bulunur. Hegelin tarih konusundaki zgn dncesi, onun tarih felsefesine kadar getirdii aklamalardr (s. 179).

255 mit elik



Hegelin her konuyu kendi diyalektik rntsne gre lemeler hlinde blme dknlne karn, dnya tarihi taslann drt blm balyla blmlendiini artc bulan Callingwood, bu taslan (Dou mparatorluu, Yunan mparatorluu, Roma mparatorluu, Germen mparatorluu) Ortaa anlaynn nksetmesi olduunu vurgular (s. 103). 18. yy.n aydnlanmac deerleri dorultusunda kazanlan bilgiler nda tarihsel dnceye yn verilmitir. Batda 19. yy. adeta bir ideolojiler dnemidir. Herder, Hegel, Kant ve Schiller kayglarn ncelikle ideolojik bir pencereden sunmulardr. Marx diyalektik materyalizm sylemi iinde gelitirdii dncelerle pek ok bilim adamna esin kayna olmutur (s.183). Antika uzman ve Collingwoodun ifadesiyle pozitivist an tartmasz en byk tarihisi Mommsenin ayrntya nem veren tarihilii, tarih alannda uzmanlama asndan nemli bir admdr. Bir yandan kaynak aratrma ve incelemelerini srdren tarihiler, dier yandan da eitli felsef, edeb, sanatsal ve ekonomik anlaylardan da ilham alp yararlanmaya baladlar (s.189). Dilthey, Croce, Spengler, Toynbee gibi yazarlar gr ve dnceleriyle tarih bilimi zerinde youn tartmalara neden oldular. Pozitivist yaklamlarn egemen olduu yakn gemite, nesnelliin n planda tutulmas, tarih de dhil sosyal bilimlerin mulak grlmesine, bu ise baz bilimlerin bilimselliinden phe duyulmasna neden olmutur. rnein pozitivistler tarihi bir felsefe konusu deil, meteoroloji gibi bir deneysel bilim konusu haline getirmeye almtr (s. 35). Bilimsel Tarih balkl IV. blm ngilterede Bradley, Bradleyin zleyicileri, 19. Yzyl Sonu Tarih Yazm, Bury, Oakeshott,Toynbee, Almanyada Windelband, Rickert, Simmel, Dilthey, Meyer, Spengler, Fransada Ravaissonun Tinselcilii, Lacherierin dealizmi, Bergsonun Evrimcilii, Modern Fransz Tarih Yazm, talyada Crocenin 1893teki Denemesi, Crocenin kinci Tutumu: Mantk, Tarih ile Felsefe, Tarih ile Doa ve Crocenin Son Gr: Tarihin zerklii adl ksmlardan oluur. Bu blmde tarih felsefesinin Bradleyin 1874te eletirel tarihe ilikin n kabullerle ilgili denemesini yaynlamasna kadar, ngiliz filozoflar iin ilgi konusu olmad zerinde durulur. Bradley bu denemesinde idealist tarih dncesinin niteliini de belirlemitir. ngilterede ilk kez dile getirilen bu farkl ynelim, Collingwood tarafndan tarihsel bilgi kuramnda Koperniki bir devrim olarak nitelendirilmitir (s. 106). Ayn blmde Oakeshottun Buryden ok daha stn hazrlkla donanm bir tarihi olduu ve uzmanca bir biimde tarihe ilikin felsefe sorunlaryla urat belirtilir. Oakeshott tarihin tarihiler tarafndan yaratldn dile getirmitir. Yani Oakeshotta gre tarih, tarihinin imdiki zamana ilikin gncel arzular, hrslar ve sorunlaryla skca balantl olan bir etkinliktir (s.214).

Sonsz adn tayan son blmde ise nsan Doasnn Bilimi, Tarihsel Dncenin Alan, Zihin Bilgisi Olarak Tarih, Tarihsel mgelem, Tarihsel Kant, karmsal Olarak Tarih, Farkl karm eitleri, Tanklk, Kes-Yaptr, Tarihsel karm, ekmeceleme, fade ve Kant, Soru ve Kant, Gemi Yaantnn Yeniden Canlandrlmas Olarak Tarih, Tarihin Konusu, Tarih ve zgrlk ve Tarihsel Dnmeyle Yaratlan lerleme ksmlar yer alr. Collingwood son blmde tarih dncesine ilikin aklamalar yapar ve genel deerlendirmelerde bulunur. Collingwoodun tarih anlay imdiki zamanda var olan kantlara dayanan ve gemiteki dncelerin yeniden canlandrlmasyla tamamlanan, gemiin imgelemsel olarak yeniden oluturulmasn ieren bir tarih dncesine dayanr. Collingwood




tarihin temel dayana olan kantn niteliini yle tanmlar: Tm alglanabilir dnya potansiyel olarak ve ilkece tarihi iin kanttr. Tarihi onu kullanabildii lde gerek kant haline gelir Kant ancak birisi ona tarihsel olarak bakt zaman kanttr. (s. 325). Collingwoodun tarih dncesinde soru ve yant mant nemli yer tutar. Bu srecin amac gemii gemi olarak tanmaktan ok kendi kendini tanmaktr. nk kiinin kendi yaam deneyimi, ilikileri, ilgileri, niyetleri ve amalar yine onun kendi anlam dnyasnn ve dolaysyla da yaantsnn olanaklarnn snrlarn belirler. Yaamn gereklemi, kavranm her annda, anlk glerimizin tm etkin haldedir. Bu an iinde gemi ve gelecek, yaanm kimi eylerin korunduu ve yaanacak kimi eylerin de tasarland dayanaklar olarak ykselirler. Kii bir anlamda gemii ve gelecei, dier bir deyile tarihsel olanla imgelemsel olan, kendi yaad anda eyleminde birletirir. Bunun anlam udur: yaant hali bizim kiiselliimize baldr. Bu hal belli belirsiz de olsa, iinde bulunduumuz yaama ortamndan ykselir ve ayn ortam iinde yerini bulur. Yaantnn bu zellii dier kiilerin hal ve tavrlarndan onlarn yaantlarn imgelemsel olarak yeniden retirken de yinelenir. Kiiler bakalarnn yaam deneyimlerini kendi yaam deneyimlerinden kalkarak yeniden retebilirler. Yaama ortamlar ayn zamanda deerler alannn varlk bulmasnda etkendirler. Bu alan bilgilerimizin oluturulmasnda dorudan bize etki eder, kararlarmz ve yarglarmz belirler. yleyse deer nedir? Deer belli bir kltrel evre ve gelenek iinde kazanlan ve bu evre iinde bireyin bezendii yaama alkanlklarnn tmn oluturan bir kavramalar dnyasdr. Bylece birey bu yaam alkanlklaryla, olgular ve nesneleri bir grme biimi kazanr. Ahlaksal ve estetik yarglarn dayana olan deerler, bireylerin yaam iindeki eylemlerinin ve tavr allarnn itici gcdr. Bu anlamda deerler ayn zamanda bireylerin bilgilerini dorulama lt olarak ilev grrler. Yoruma ynelik aka yn veren ey soruturmann bu diyalektik biimidir. Bu yzden, Collingwoodun bilginin nasl elde edildii ve gelitiinin tanmlamas olarak karmza kan soru ve yant mant, hem geleneksel biimsel mant hem de modern mant aan bir devrimsel neri olarak grlebilir. Burada gz nnde tutulmas gereken iki taraf vardr: Metin ve yorumcu. Her iki tarafn anlamn yeniden belirlendii eylem zerinde etkisi vardr. Soru ve yant mant bu anlama ya da geree ulamaya almann bir yoludur. Yaama alkanlklaryla kazanlm olan btn bu deerler alan, insann gemii ayrt etmesinde ortaya kar. Gemii ayrt etmek demek insann kendisini ayrt etmesi anlamna gelmektedir. Bu da bir gemi, yani bir tarih bilincini gerektirir. Soru ve yant mant, bir nermenin mantksal biimini aratrmann tesine getii iin yanltc bir adlandrma olarak dnlebilir. nk deimekte olan soru ve yantlar zerinde tarihin etkisi vardr. Soruturma biimi burada ncelikle gerekle deil, daha ok insann anlamaya balad srele ilgilenir. Amac kantlamak deil kefetmektir ve byle olduu iin de biimsel mant destekler fakat onun yerine gemez. nsan bilincinin varoluunda etkin olan kltrel ve tarihsel gemiin izleri, bireyin nesnelere, olaylara ve olgulara bir bak kazanmasna ve o bakyla onlara ilikin bir yargya varmasna sebep olur. Bu yargya varma hali anlamn tarihsel olarak kurulmasnn da dayanadr. Soru ve yant mant da bu yargya varma halinin bir zmlemesidir. Collingwoodun tarih tasarmnn olumasnda tarihsel imgelem, soru ve yant, yeniden canlandrma ve mutlak n kabul kavramlarnn nemli yeri vardr. Collingwoodun bu kavramlar erevesinde oluturmu olduu kuramlar kendinden sonraki birok tarih felsefesicisi iin ilham kayna olmutur. Collingwoodun tarih felsefesi tarihsel yasalar, dnya grlerini, dngleri ya da gelecee ynelik kurgular deil, daha ok

257 mit elik



Bradley, Dilthey ve Crocede olduu gibi, tarihsel bilmenin nasl olanakl olduuna ilikin bir epistemolojiyi iermektedir. Collingwooda gre tarih zihnin bilimidir, zihnin z bilgisidir. Zihni doru bir biimde sorgulamak ise ancak tarihin yntemleriyle olanakldr (s. 281). Tarih ve felsefe arasnda diyalektik bir iliki vardr. Dnmek hem felsefi hem de tarihseldir. Aralarnda bir rtme vardr. Bunlarn her ikisi de bilgi biimleridir. Sanat, din, bilim, tarih ve felsefe birbirleriyle rtrler (s.285). Collingwoodun tarih ve felsefeyi zdeletirmek istemesinin temelinde yatan ey, tarih ve felsefe disiplinlerinin olmu ya da olmakta olan her eyi ele ald dncesidir. Dolaysyla, Collingwoodun tarih-felsefe zdeliine ilikin bu dnceleri Crocenin etkisini tamaktadr. Croceye gre tarih tekil olgularla ilgilidir, grevi olgular anlatmaktr. Tarihiyi bir dnr yapan ey, tekil olanda cisimlemi bulunan yklemlerin anlamlarn (tmeli) dnmesidir. Bir kavramn anlamn dnme felsefedir. Felsefe tarih iinde yalnzca oluturucu bir edir, somut varl tekil olan bir dncedeki tmel edir (s. 265-266). Collingwood Crocenin bu grlerinden hareketle Croceyle benzer sonulara varmaktadr ve bu ynyle Tarih Tasarmndaki grlerin ou Croceninkilere benzemektedir. Ancak yazarn el yazmalarn kitap haline getiren T. M. Knoxun da dile getirdii gibi, bu benzerlik nedeniyle Collingwoodu Crocenin izleyicisi saymak hata olacaktr. nk Collingwood Tarih Tasarmndaki grlere geni lde kendi tarihsel almasnn bir sonucu olarak, Croceden daha ayrntl ekilde, dikkatlice ve bamszca ulamtr. Gemi yaantnn yeniden canlandrlmas olarak tarih kavram Collingwoodun zerinde durduu noktalardan biridir. Tarihsel olay ya da eylem durumlarnn zihinde imgelemsel olarak yeniden yaratlmalar gerekir. Bu, tarihsel olay ya da eylem durumlarnn anlalabilmelerinin kouludur. Tarihsel olaylar dorudan doruya gzlemlenemediklerinden imgelemseldir. mgelemsel olarak oluturulmu olan bilgiler dorudan doruya gzlemlenebilen kantlarla yeniden kurulur. yleyse tarihinin ilk grevi her olayn i yzn kesin bir ekilde belirleyip, gemiin btnsel bir resmini yeniden yapmaktr. Tarihi gemie ilikin bu resmi yaparken, ilk nce kendi yetkesinin ona sunduu malzemelerle oluturulmu olan resimdeki boluklar doldurmakla ie balar. Bu boluk doldurma iine Collingwood btnleme der (s. 313). Tarihi bu kantlar aralarnda ilikiler kurarak iler ve btnler. Dolaysyla, tarihi tarafndan kurulan gemiin resminin bir imgelem almas olduunu sylemek demek, onun tpk bir roman gibi kurgu olduunu sylemek demek deildir. Collingwood tarihsel kurgunun kant tarafndan gerekli klnan eyleri iermesi durumunda, bunun bir tr yasal tarihsel kurgu olduunu belirtir. Yazara gre, Her yeni kuan tarihi kendine gre yeniden yazmas gerekir (s. 326). Bu tarihsel kukuculuktan yana bir sav deildir. Yalnzca tarihsel dncenin ikinci bir boyutunun tarihin tarihinin kefidir. Tarihinin inceledii srecin bir paras olduunun, o srete onun kendine ait yeri olduunun, o sreci ancak bu imdiki anda iinde bulunduu bak asndan grebildiinin kefidir (s. 327). Yani gemiin resmi daima tamamlanmam kalmakta ve herhangi bir zamanda dzeltilmektedir. Collingwoodun amac felsefenin politik, dinsel ve tarihsel sorunlar tayacak duruma gelmesidir. Ayrca tarihin insana ilikin ilerin ya da insan doasnn bilimi olarak anlalmas da ana kayglarndan biri olmutur. Onun iin bilim doay sorgulamakta nasl doru yntemse, tarih de zihni incelemek iin doru yntemdir. Collingwood u ifadeyi kullanr: Benim destekleyeceim sav doay aratrmann doru yolunun bilimsel yntemlerden, zihni aratrmann doru yolunun da tarihin yntemlerinden getiidir (s. 281).




Collingwood en sonunda tarihin felsefeyle zde olamayaca sonucuna varr. Bu sonuca ulatktan sonra tarih ve felsefe arasnda bir yaknlama salamaya alr. Ona gre her tarihi tarihi kendi asndan grr. Bu nedenle, baka hi kimsenin grmedii baz sorunlar kendine zg olan bir ynden grp fark eder. Dolaysyla tarihsel inceleme asla tkenmez. Olduka kk bir alann incelenmesi bile, her yeni tarihinin ellerinde yeni bir biim almak zorundadr. Farkl dnemlerde yaayan tarihilerin gemi hakknda oluturmu olduklar gerekler, birbirlerinden farkl olabilir. Burada nemli olan, hem doa bilimcinin hem de tarihinin her ikisinin de ifadelerinin yeni kantlarla deiebilecek olmalardr. nk her yeni dnemde tarihsel bilgi yeni kantlarla deiir. Ancak tarihinin oluturmu olduu gemi resmi bir doa bilimcinin oluturmu olduu doa resmi gibi bir resim deildir. nk doa bilimci aratrmasnn sonularn laboratuvarda kontrol edebilir. Oysa tarihi iin byle bir ey sz konusu deildir. Dolaysyla tarihi, elindeki kantlara ilikin akl yrtmelerle gemi hakknda tutarl bir yap oluturmaya alr. Bu tarihsel resim imdi var olan kantlara dayanarak, gemiin yeniden canlandrlmasyla, Collingwoodun btnleme dedii yolla oluturulmu bir resimdir. Son tahlilde Tarih Tasarmyla ilgili unlar syleyebiliriz: Bu yapt tarihilere olduu kadar felsefecilere de yararl olabilecek niteliktedir. Collingwoodun tarih felsefesiyle ilgili ayr ayr zamanlarda yazd el yazmalar arasndan, yaymlanmaya deer grlenlerin seilerek bir araya getirilmesiyle oluturulmu bir yapttr. Bu yzden, kimi yerlerde kanlmaz olarak tekrarlamalar gze arpmaktadr. 1936dan itibaren drt yllk bir zaman diliminde yazlm olan ve yaptn eitli blmlerini oluturan bu denemeler arasnda, nemsiz de olsa yer yer baz tutarszlklarn olduu sylenebilir. Yazarn Tarih Tasarmnda ileri srd belki de en nemli nokta, tarihinin gemiten ok imdiki zamanla balantl bir alma yapt savdr. Tarihi aslnda inceledii tarihsel srecin bir parasdr. Tarihi bilerek kendimizi tanrz. Bu yzden tarihilerin kendilerinin bir tarihsel yaptn nasl hem bir katlmcs hem de bir izleyicisi olduunu kavramas gerekir. Tarihsel veri ve yorumlama ilkeleri tm tarihsel dnmenin iki temel esidir ve ancak birlikte var olabilirler. Dier taraftan, yazar tarihsel olaylar bir dizi genel yasayla aklamaya alan olgucu gre kar kmakta, tm hayatn insanlarn tarihsel eylemleri olarak grlebilecei bir felsefi yaklam nermektedir. Bu dorultuda bilimin doay aklamasna benzer ekilde, felsefenin de tarihi anlamas ve aklamas gerektiine inanmaktadr. Buna ramen Knoxun da vurgulad gibi, Collingwood genel olarak felsefe diye bilinen eyi, genel olarak tarih diye bilinen eyle birletirme sorununu zdyse bile zmn yazlarnda hibir zaman aka dile getirmemitir. Ek olarak, yazar Tarih Tasarmnda, tarihsel dncenin zaman iinde kapld bir takm yanl akmlarn hakl bir eletirisini yapmaktadr ama doru tarih anlaynn ne olduunu net olarak ifade etmemektedir. Yazarn tarih felsefesiyle ilgili tm eserleri gz nne alndnda bile, Collingwood doru tarih anlaynn ne olmas gerektii konusunu tam olarak aydnlatmadan brakmtr. Ancak bu eksik ynleri, Collingwoodun tarih felsefesinin ncleri arasnda yer ald ve 20. yzyln dnsel geliimine nemli katklar salayan bir filozof olduu gereini deitirmez.

259 mit elik



Ümit Çelik

Documents

Transcript of Ümit Çelik