Tunceli’de Sünni Olmak

8/3/2019 Tuncelide Snni Olmak

1/449

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSHALKBLM (ETNOLOJ)

ANABLM DALI

Tuncelide Snni Olmak:Ulusal ve Yerel Kimlik elerinin

Tunceli PertekteEtnolojik Tetkiki

Yksek Lisans Tezi

Ahmet Kerim Gltekin

Ankara - 2007


2/449


3/449

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI



Yksek Lisans Tezi

Ahmet Kerim Gltekin

Tez Danman

Prof. Dr. Tayfun Atay

Ankara - 2007


4/449

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI



Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :

Tez Jrisi yeleriAd ve Soyad mzas.................................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................. ............................................................................................................. .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................


5/449

TRKYE CUMHURYETANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davranilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkeleringerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm vekaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencininAd ve Soyad

mzas


6/449

NSZ

Bu tez, Aralk 2005 Austos 2006 tarihleri arasnda Tunceli ve Elazdagerekletirilen bir alan almasnn rndr.

almada, yakn gemiten gnmze Tuncelili Snnilerin kendilerini

evreleyen hkim Alevi kltr ierisinde, etniklik alglarnn deien ekonomik,

sosyal ve siyasal srelerde sylem ve pratik olarak gsterdii varlk stratejilerinin

etnolojik bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Gnmzde, egemen sosyo-politik

kimlik tanm olan Snniliin ve Trkln tekiletirdii Aleviliin ve Krtln

hkim nfusu oluturduu Tuncelide; teki ierisinde tekileen bir kimliin

karlatrmal analizleri almada yer almaktadr.

Bu alma gerek konusu itibariyle gerek alan almas sreci bakmndan

eitli zorluklarla yz yze gelmitir. Tm bunlarn stesinden gelmemde ve elimden

geldiince alan tecrbesini yazl bir metne dntrmemde bana yardmc olan

insanlar iten teekkrlerimle anmay bir bor biliyorum.

ncelikle tm kaynak kiilere teekkr ediyorum. Kendilerine dair en gizli,

en zel benlik tutumlarn, tarihlerini benimle paylaan herkesi saygyla anyorum.

Bilhassa, Frat niversitesi lahiyat Fakltesinde grevli Do. Dr. Erkan Yar, Dr.

Abdurrahman Da ve Dr. Enver Demirpolat yardmlarndan ve dostluklarndantr anmak isterim. Alan almas sresince Elazda ve Tuncelide evlerini

benimle paylaan tm insanlar ve bilhassa Koyun ailesini minnetle anyorum.

almann balangcndan bugne deneyimi, ynlendirici fikirleri ve

dostluuyla her daim yanmda olan deerli danman hocam Prof. Dr. Tayfun Ataya


7/449

desteklerinden tr sonsuz kranlarm sunmak istiyorum. Bu alma, danman

hocamn belirleyici katklaryla vcut bulmutur.

Ayrca, alana dair tecrbeleriyle almama katkda bulunan deerli hocamDo. Dr. M. Muhtar Kutluya da desteklerinden tr teekkr etmek istiyorum.

Eletirileri ve arkadalklaryla almama yardmc olan Nilfer Nahya ve

Rabia Harmanah da sevgiyle anmak isterim.

Son olarak, yaadklar skntlara ramen maddi ve manevi desteklerini

esirgemeyen ve her daim yanmda olan ailemi de bu vesileyle bir kez daha sevgiyle

anmak isterim.


8/449

NSZ

GRI

I. BLM: Corafya ve Tarih22II. BLM: Tuncelinin Etno-Kltrel Haritas..44

2.1 Trklk, Krtlk, Alevilik, Snnilik: Snrlarda Karmaa ve Dzen...44

2.2 Aleviler ve Tunceli (Dersim) Alevilii.69

2.2.1 Seyit Aileleri ve Talipleri...71

2.2.2 Kutsal Meknlar ve Batn lem.81

2.2.3 Alandan Bir rnek: ah Delil Berhican94

2.3 Tuncelili Snniler121

2.3.1 Gncel Corafi Dalm121

2.3.2 Deien Sosyal Yaam..132

2.3.3 Babalar ve eitli Dinsel Pratikler....140

2.3.4 Pertekin Dousunda Baz Etniklik Biimleri..152

2.3.5 Alevi Snni Bir Airet: avak rnei.161

III. BLM: Alevi Snni Topluluklar Aras likiler.........................171

3.1 Kirvelik...171

3.2 Kirvelik likilerinde zlmeler...193

3.3 Babalar ve Seyitler..1983.3.1 Rekabet..208

3.3.2 Babalarn ve Seyitlerin Ortak Kaderi217

3.4 Ziyaretler.222

3.4.1 Sakl Rekabet227

3.4.2 Kutsal Meknlar232


9/449

3.4.3 Gncel Durum...245

3.5 Alevilikten Snnilie, Snnilikten Alevilie Geiler: Deien

Dnyalar2473.5.1 Alevilerden Snnilere Geiler.248

3.5.2 Fethullah Glen evresinin Etkinlikleri...268

3.5.3 Snnilerden Alevilere Geiler.271

3.5.4 Alevileen Airet; Coravanllar.286

IV. BLM: Yakn Gemiten Gnmze Tuncelide Snnilik ve

Siyasallaan Kimlikler.293

4.1 tekinin ktidar...294

4.2 Kimliin Siyasallamas..306

4.3 tekinin ktidarnda tekileen ounluk: tekinin tekisi...312

4.4 Pnarlar Olay..335

4.5 1990l Yllar...341

4.6 G..362

4.7 Gelenein Yeniden nas...367

4.8 eride Snni, Darda Tuncelili Olmak387

SONU402

EKLER 417KAYNAKA...430

ZET...442


10/449

GR

1980li yllarla birlikte uluslararas dzlemde ve paralel olarak Trkiyede

sosyal srelerin ve tartmalarn eksenini eitli etnik ve dinsel kimlik taleplerini

merkeze alan hareketlerin oluturduu, tm sosyal bilimciler tarafndan kabul edilen

ok boyutlu bir gerektir.

Bu olgunun sahip olduu ierik, kreselleme gibi hacimli bir kavramla

karlanan, yakn dnya tarihinde grnrlk kazanm ve byk apl ekonomik,

sosyal ve siyasal hareketlilie neden olmu srelerle de dorudan ilgilidir.

Kreselleme, ilk elden deerlendirildiinde, tek tek ileri kapitalist lkeler

nezdinde mevcut bulunan byk sermaye birikiminin, hlihazrda var olan yurt d

hareketliliinin yeni bir evresi olarak da grlebilir. Bu sre, beraberinde tad

ekonomiksosyal ilikiler ayla birlikte gelimi lkeler arasndaki sosyo-politik

sreleri etkiledii kadar, bu lkelerin mevcut byk sermayelerinin tarihsel ve

gncel anlamda etkileim iinde olduu daha az gelimi lkelerle kurmu olduklar

sosyo-politik sreleri de belirlemekte ve deiime uratmaktadr.

Bu belirlenim ierisinde ortaya kan kimliklerin siyasallamas sreci;

etnik ve dinsel kimliklerin kamusal alanlarda grnrlk kazanmalarnn ve eitli

siyasal-sosyal hak taleplerini farkl biimlerde ortaya koymalarnn bir ifadesi olarak

da okunabilir.

nsan toplumlarnn byk bir kesiminin, yaklak olarak 200 yldr,

ierisinde varlk gsterdikleri bir toplumsal rgtlenme modeli olan ulusdevletin

zerinde temellendii hkim etno-kltrel aidiyete olan itirazlarda ifadesini bulan

kimliklerin siyasallamas; bu ekonomik-toplumsal btn ierisinde tarihsel srele


11/449

birlikte kaynamas ngrlen pre-modern aidiyetlerin, ge-modernizm ierisindeki

ekonomik, sosyal ve siyasal hareketlilikleri olarak da kabul edilebilir.

te yandan, uluslararas dzlemde byk boyutlarda grnrlk kazanmkimlik hareketlerinin, ileri kapitalist lkeler ile bu lkelerle aralarnda eitsiz iktisadi

ilikiler bulunan farkl siyasi corafyalarda yine farkl biim ve ieriklerde hayat

bulduklar da eklenmelidir. rnein, bir toplumun birden fazla farkl kimlik

aidiyetlerinin olduunu kabul eden ve bu farkllklarn tmnn mevcut siyasi-idari

yapda yani devlet mekanizmas ierisinde temsilini ngren bir siyasi program

olarak okkltrclk, sz konusu lkelerde hayat bulan rnekleri bakmndan

birbirlerinden nemli farklarla ayrlabilmektedir. Bat Avrupa rneinde, etno-

kltrel farkllklarn ve bunlarn siyasal temsiliyetlerinin, toplumun tek kimlik

tanm olan ulus kimliinin zayflamasna, kimliksel cemaatlemenin glenmesine,

toplumun aralarnda dayanma ilikisi gevek alt-toplumlar toplam biimde

yaplanmasna doru bir siyasal hedefi olmad sylenebilir. Ulus-devletleme

srelerini, iktisadi ve sosyal i dinamikleriyle, uzun sreler ierisinde tamamlam

bu toplumlarda, gncel anlamda, kimlik taleplerinin son derece clz kald ve

dahas ieriini tarihsel gemie romantik bir zlemin doldurduu sylenebilir. Bu

anlamda, Bat Avrupann kendine dnk, okkltrclk politikalar ve

tartmalarnn ise dorudan 20. yzyln ikinci yarsnda almaya balad gler neticesinde ciddi boyutlara ulaan ve beklentilerin tersine, kaynamadan ziyade

ayrma ve farkllklar koruma ynnde geliim gsteren gmen topluluklara dair

bir sre olarak ilerlik kazand ileri srlebilir. Avrupa dnda ise kimlik

taleplerinin, bamsz siyasi corafya talebiyle sonlanacak derecede geni lekli

deiimleri hedefleyen ekonomik-siyasal hareketlere dnme eiliminde olduklar


12/449

ve bu dorultuda eitli rnekler de yarattklar grlmektedir. Yugoslavya ve dier

Dou Avrupa lkeleri, bu noktada belirtilebilecek akla gelen ilk rneklerdir.

Trkiye asndan bu etrefilli konuya bakldnda, yakn dnemdegrnrlk kazanm ve kendisini hkim ulus kimliinden belirli farklarla ayrarak,

ama te yandan yine de ou zaman bu btn ierisinde eitli hak talepleri

ekseninde kendisini var eden iki temel kimlik grubundan bahsedilebilir: Alevilik ve

Krtlk.

Trkiyenin bu iki kimlik grubunun taleplerine kar yakn dnem uluslararas

siyasal gelimeler erevesinde gsterdii yaklamlar, dorudan, kendilerini sz

konusu kimliklerin siyasal temsiliyetinde var eden kurumlarn sylem ve

hareketlerini de belirlemitir. Bu anlamda, Trkiyenin Avrupa Birlii sreci

erevesinde tarihinde ilk kez farkllklarn devlet politikas dzeyinde tanmas, bu

kimliklerin kendilerini yeniden retebilecei eitim olanaklarn yasal llerde

ksmen kabul etmesi ve fakat bir yandan da merkezi otoriteyi, ierii nemli oranda

deien, Trk yurttalk kimlii ekseninde tesisine ynelik abalar; bir btn olarak

Alevilik ve Krtlk kimliklerinin siyasal tanmlarndaki eitliliini de beraberinde

getirmitir. Dolaysyla her iki kimlik grubu asndan, kendi ierisinde homojen

kurumsallamalardan sz etmek mmkn grnmemektedir. Sz konusu danklk,

birbirinden nemli llerde farkllaan ve ortaya koyduklar siyasal stratejilerdemerkezi otoriteyle birleme, bu otorite ierisinde tannma veya farkl bir siyasal

program erevesinde ortaya kan ayrlk u grlerin ekseninde eitlenen

sylemleri yaratmaktadr.

Krtln ve bu kimlik ekseninde beliren siyasal akmlarn gncel

durumlaryla kyaslandnda, tanm ve kapsam bakmndan, daha dank bir


13/449

kimlik durumu ortaya koymasna karn Aleviliin; Trkiyede kapsad geni

kitlelerin varl, her iki kimlik grubunu Trkiyede yakn dnem ve gncel siyasi-

sosyal srelerin merkezine yerletirmi olduu aikrdr. Bu kitlelerin, Trkiyeierisindeki corafi dalmlar gz nne alndnda, Krtln ve Aleviliin i ie

getii yahut ayrt ve tek balarna oul bir durum sergiledikleri rneklerden

bahsedilebilir.

Ancak Tunceli, bu kimliklerin corafi dalm bakmndan, Trkiyenin en

zgn ili konumundadr. Zira Tuncelide yaayan nfusun %90ndan fazlas,

Trkiye Cumhuriyetinin ulus kimliini oluturan dil ve din zelliklerinden

farkllaan topluluklardan mteekkildir. Sahip olduu nfus zelliklerinin, bylesi

bir ounlukla gsterdii zellik, Tunceliyi esiz klmaktadr.

Tunceli, snrlar ierisinde yaayan topluluklarn konutuklar Krmancki ve

Kurmanci gibi dil ve onun dorudan ima ettii yaam kltr asndan, 1990lardan

itibaren ciddi bir grnrlk kazanm olan Krt ulusalclnn; bu topluluklarn

hemen tamamnn sregetirdikleri din kimlii zerinden de Aleviliin, st ste

bindii, Trkiyede ei olmayan, son derece zgn bir yapya sahiptir.

Ancak, almamz ierisinde de grlecei zere, bu topluluklarn gemiten

tadklar dil aidiyetleri, bugn, toplumsal yaamn rgtleniinde son derece etkisiz

bir pozisyona srklenmitir. Buna karn, bilhassa 1990l yllarda ve ksmen de olsagnmzde ilde etkin olan bir Krt ulusalc eilimden bahsedilebilir. Fakat zellikle

bu dnemin sonlarndan gnmze, yeniden ykselie geen ve kendisini yreye

zg bir Aleviliin tanm aralnda ifadelendirilen dini ykseliin, Tuncelili

topluluklarn mevcut ulus kimliinden ayrmalarnn, gnmzdeki temel esi

olduu grlebilmektedir.


14/449

Aleviliin ve Krtln, Trkiye genelinde sahip olduklar aznlk 1 konumu,

Tuncelide tersi ynde bir sonu da dourmaktadr. Trkiye genelinde hkim olan

Trklk ve Snnilik alglar ierisinde aznlkta kalan bu kimlik gruplarnnTuncelide ezici bir ounluk oluturduklar grlmektedir. Fakat bugn itibaryla,

sz konusu saysal ounluun beraberinde getirdii fiili bir iktidar durumundan

bahsedilemez. Aleviliin beraberinde tad geleneksel toplumsal kurumlar

topluluk-ii srelerde ve hukukunda hlihazrda etkin olmakla birlikte, Tuncelili

Alevilerin gndelik yaamlarn zerine kurduklar hukukun nihai noktada devlet

kurumlaryla vcut bulduu belirtilmelidir.

Tuncelide %90larn zerinde grnrlk kazanm bu ounluun yannda

bir de dank yerleimlerde ve zellikle ilin gney ksmlarndaki ile merkezlerinde

ortaya kan Snni topluluklar da vardr. Bu ounluk ierisinde, Tuncelinin

geleneksel yerleimcileri olan ve sahip olduklar din kimlikleri zerinden hkim

sosyo-politik ulus kimliiyle zdelik gsteren Snni topluluklarn varlklar, bu

almann ana konusudur.

1 Aznlk, gnmzde btnyle siyasal bir kavram olarak kullanlmaktadr. Kavramn siyasalierii, kimlikin de siyasallamas sreleriyle dorudan bir ba ierisindedir. Trkiyedeki karlise Osmanldan ayran ve bugn Trkiyede mensuplar bulunan devletlerle ortak kimlik kodlarnasahip Ermeniler, Rumlardan farkl olarak; yakn dnem siyasal-sosyal gelimeler paralelinde bugnAlevileri ve Krtleri de kapsamaktadr. Bu son derece tartmal konu, Trkiyenin mevcutuluslararas ekonomik-politik dengeler ierisinde igal ettii pozisyonla dorudan alakaldr. Buanlamda, kavramn siyasal ierii, Alevilik ve Krtlk kimlikleri zerinde siyasal programlar nesren resmi sylem ve kartlar arasnda eitlenmektedir.

almamz ierisinde ise kavram, sade ve basit anlamyla ok olan ierisinde az olan iaret eder bir ierikle kullanlmaktadr. Zira Tuncelili Snnileri, Tuncelinin hkim sosyo-kltrel yaps

ierisindeki ve onlar evreleyen Alevileri, Trkiyenin hkim sosyo-kltrel yaps ierisindekiyerlerini niteleyebilecek daha uygun bir baka kavram bulunmamaktadr.


15/449

Konu ve Ama

Trkiyede ulusal dzlemde, Snni-slam dorudan ima eden ve fakat budin kimliinin farkl yorumlarn iererek, hkim durumda olan sosyo-politik kimlik

algsnn, yani Trklk ve Snniliin; bu hkim kimlik kodlarndan dil ve din

aidiyetleri ekseninde ayrarak aznlkta kalan, ancak mevcut nfus varl itibariyle

egemen durumda olan Krtlk ve Alevilik ierisinde, Tuncelide kazanm olduu

aznlk durumu, almann temel ilgi alann iaret etmektedir.

Bu anlamda, ulusal sosyo-politik dzlemde biz olan hkim kimliin

tekiletirdii Aleviliin ve Krtln oul bir durum sergiledii Tuncelide

tekine dnm, yani tekiliin tekilii, Tuncelili Snnileri iaret eden bir

tanm aral sunmaktadr denebilir.

Fakat yine de bu kapsamda, Tuncelili Snnilerin ortaya kardklar kimlik

durumunu rten net bir tanmlama mevcut deildir. yle ki; Aznlk iinde aznlk

(minority in minority yahut minority within a minorty), Tuncelili Snnileri

tanmlamaya yakn grnen fakat kullanm itibariyle de durumu iaret etmekten

uzak bir kavramdr. Aznlk iinde aznlk; aznlk kavramnn iaret ettii, bir

lkenin iinde hkim etno-kltre mensup olmayan fakat kendine ait bir kltrel

btn (Aydn Emirolu, 2003:107 114) ierisinden meydana gelen bir kavramolduundan, tarttmz konudan uzakta kalmaktadr. Bu kavram genellikle i ie

geen ve biri, dieri ierisinde aznlkta kalan, bylelikle de ikili bir aznlk durumu

yaayan topluluklar iin kullanlmaktadr. Dolaysyla, Tuncelili Snniler gibi,

bulunduklar lkenin hkim ve ounluk sosyo-kltrel kodlarn paylaan ve fakat


16/449

bu kodlar paylamayarak ayn hkim kltrel btn ierisinde aznlk tekil eden

bir topluluun bnyesinde kaldklar aznlk durumu, kendinde esiz bir rnektir.

Tuncelili Snni topluluklar asndan paradoksal olan bu durumun, tarihi,ekonomik ve sosyal sreler erevesinde analizi, bu almann temel konusudur.

Bu erevede, gnmzde ulusal dzlemde hkim durumdaki sosyo-politik

kimlik algsyla zde olan Tuncelili Snnilerin, geleneksel kimlik alglarnn ulus

kimliiyle olan etkileimi; 1970lere dein Alevi ve Snni topluluklarn geleneksel

kimlik tutumlar erevesinde var olan ilikileri; Tuncelide Alevilik ve Snnilik gibi

temel kimlik belirleyenleri ekseninde grnrlk kazanmaya balayan siyasal

kamplama srelerinden itibaren geleneksel kimlik tutumlarnda balayan deiim;

ve Snni aznln gsterdii varlk stratejilerinin kimlik eksenli analizleri, tezin esas

hedeflerini oluturmaktadr.

Bu kapsam ve amalar erevesinde tez, drt ana blmde yaplandrlmtr.

Birinci blmde, bugn Tunceli ilinin idari snrlar ierisinde kalan

corafyaya dair genel bilgiler ve burada yaam/yaamakta olan topluluklar

hakknda zet bir tarihsel arka plan sunulmaktadr. Corafi yapnn Tuncelide ortaya

koyduu zgn durumun, insan toplumlarnn yerleimlerinde, ortaya kardklar

kltrlerinde ve kendilerini evreleyen farkl kltrlerle olan ilikilerinde belirleyici

olduu ve bu zelliklerin gnmzdeki Alevi ve Snni topluluklara tevars etmiolduu fikri belirleyicidir. Bu anlamda, okuyucuda, tez ierisinde bu corafi ve

tarihsel arka plana yaplacak gndermelere dair bir fikir oluturmak, birinci

blmdeki temel amatr.

kinci blmde, bugn Tuncelide yaayan topluluklarn kendilerini

tanmlamada temel referans olarak grdkleri din kimlikleri ve yine kendilerine dair


17/449

gelitirdikleri tanmlamalarda nemli bir dier etken olan dil konusundaki tutumlar

erevesinde genel bir etno-kltrel panaroma karlmaktadr. ana alt balktan

oluan blmde, Tuncelideki gncel kimlik tutumlarna dair verilen bilgilerinardndan, Aleviler ve Snniler balklar altnda, alma konusuna dorudan giri

yaplmaktadr. Aleviler ve Tunceliye zg Alevilik hakknda verilen bilgilerde ama,

Snnileri evreleyen toplumsaln anlam dnyasn ve bunu grnr klan tutum ve

davranlar amlayarak, bir yandan da Tuncelili Snnilerin kimlik snrlarn

netletirmektir. Nihayetinde kimlik, ancak tekiyle olan temasnda kendi

snrlarn da izmi olmaktadr. Bu alt blm, ayn zamanda Tuncelili Snnilerin

yerel kodlarnn da bir blmn aa karmaktadr. Son alt balkta ise dorudan

Tuncelili Snniler hakknda alan almasndan elde edilen veriler deerlendirilmekte

ve Tuncelideki Snniliin biimleri ana hatlaryla serimlenmektedir. Bu blm,

takip eden iki blmde yrtlen tartmalarn temelini oluturmaktadr.

nc blm, 1970li yllar nemli bir tarihsel dnm noktas kabul

ederek, Alevi ve Snni topluluklar arasnda aa kan eitli ilikilenme

biimlerini, Tuncelili Snnilerin anlam haritas ierisinden deerlendirmektedir. Bu

ilikileri etkileyen tarihsel, ekonomik, sosyal ve siyasal belirleyenler etrafnda

karlatrmal analizler, tezin odak noktasn oluturmaktadr.

Drdnc ve son blmde, 1970li yllardan itibaren hzl bir deiimsrecine srklenen Alevilik ve Snnilik kimlikleri, kimliin siyasallamas

kavram ekseninde deerlendirilmektedir. Tuncelili Snnilerin, kimlik alglarndaki

deiimler, gemiten bugne ierisinde yaadklar ounluk karsnda rdkleri

varlk stratejileri, bu kapsamda analiz edilmektedir. Bu blmn dolayl bir sonucu

olarak, Trkiyenin yakn tarihsel gemii ierisinde, Tunceli rneinde, Trklk


18/449

Snnilik ve Krtlk Alevilik kimlik gruplarnn ekonomik ve siyasal etkenlerce

ne ekilde grnrlk kazanm olduklar da ortaya karlmakta ve kimlik

politikalarna dair son derece zgn veriler sunulmaktadr.Bylelikle, Tunceli rneinde yaanm ve yaanmakta olan toplumsal

tecrbeler nda, gnmzde cereyan eden kimlik eksenli toplumsal srelerin

salkl deerlendirmelerine imkn tanyacak bir tarihsel ve gncel rnek ortaya

km olmaktadr. Bu rnein, kimlik ekseninde grnrlk kazanan gncel

sorunlarn zmnde ilevselletirilebilecek faydal bir veri olma olasl, tezin

esas amacdr.

Yukardaki kapsam ve hedefler dorultusunda yaplandrlan alma, baz

nemli eksiklikler de barndrmaktadr. Tez yazm srecinin nihayetinde vcuda

gelen bu toplama bakldnda, kendisinden sonraki benzer almalarda daha verimli

olabilmesi iin, aa kan kimi sorunlarn da ksaca aktarmak gerekecektir.

almada gze arpan ve okuyucunun dikkat etmesi gereken ilk sorunun,

veri ylmas olduu sylenebilir.

Tuncelide Snni Olmak gibi olduka net bir tanm alanna iaret eden

toplumsaln analizine uzanan sre, bu toplumsala ve dahi benzer rneklerine dair

hemen hibir yazl kaynaa sahip olmadndan, olduka uzun bir yol ve meakkatli

bir seyir izlemek durumunda kalmtr. Tuncelide hayat bulan Snniliin tarihselve gncel verileri hlihazrda hayli kapsaml bir ierie sahipken; bu kimlii

evreleyen ve bylelikle Snnilii en az kendi i dinamikleri kadar var eden

Aleviliin Tunceli yerelindeki rnekleri amlamak, tez konusuna giri metinlerinin

hayli uzamasna neden olmutur. Dolaysyla almann ikinci blm ierisinde


19/449

deerlendirmeye alnan Alevilik blmnn okuyucunun algsnda, tez konusundan

uzaklama gibi olumsuz bir ihtimali ierdii sylenebilir.

Ancak, Tuncelili Snnileri evreleyen Alevi topluluklarn inan pratiklerineve sylemlerine dair yaplandrlan blmn aktarmnda gzetilen amacn, Snni

topluluklarn srekli etkileim ierisinde olduklar teki kimliin netletirilmesiyle,

tez konusunun irdelenmesinde stlendii belirleyici rol olduu da hatrlanmaldr.

Nihayetinde kimlik, bir ynyle de farkllklarn temas noktalarnda belirginleen

snrlarn bir araya gelmesi neticesinde ortaya kan toplumsal bir bilin durumunu

iaret etmektedir.

almaya dair zerinde dnlebilecek ikinci bir skntnn da ilkiyle ilikili

olarak, almann blmleri arasnda grlebilecek balant sorunu olduu

sylenebilir.

almann kendi alannda bir ilke iaret etmesi durumu, alanda derlenen

verilere dair, mmkn olan en son noktaya dek ilenmesi gereken bir nem

atfedilmesine yol amtr. Elde edilen bilgilere dair gelien bu korumac tavrn,

mevcut birikimin ortaya konuunda, kendisini deil kendinden sonrasn giderek

daha fazla dikkate alan bir baktan kaynakland ifade edilebilir. Dolaysyla alan

almasnda toparlanan her veri, sahip olduu zgnlkler zerinden, uzunca

deerlendirilmeye allmtr.almann genelinde gzetilen konu dizini, birbiriyle balantl ve

okuyucuda genel bir fikir oluturacak ekilde yaplandrlmasna karn, blmleri

oluturan kimi alt balklarda aa kan derinleme, tezdeki genel gidiat ierisinde

esas konu ile balantnn zayflad alanlar aabilmektedir.


20/449

lk elden deerlendirildiinde almann yine kendi ierisinden grlebilen

bu zellikleri karsnda okuyucunun dikkatli olmas, tezin deerlendirilmesini daha

salkl klacaktr.

Veri Toplama

Gerek alan almas ncesinde gerekse sonrasnda dorudan alma

konumuzla ilgili olarak yaplandrlm yerli yahut yabanc bir kaynaa

eriemediimizi ncelikle belirtmek gerekir. alma, bu haliyle, kendi alannda bir

ilk olma zellii tayor grnmektedir. Dolaysyla ilk olmann tm dezavantajlarn

ve eksikliklerini iermekle birlikte, alannda kendinden sonra gerekletirilecek

almalara, ortaya koyduu olumlu-olumsuz deneyimleriyle bir yol haritas sunma

ayrcaln da tamaktadr.

alma konusunu dorudan olmasa da yan konular itibaryla destekleyecek,

son derece geni bir kaynakadan bahsedilebilir. Tunceli tarihi, Tuncelili Alevi ve

dorudan olmasa da Snni topluluklar zerine yaplm son derece az saydaki

akademik almalar, ilk elden deerlendirilenlerin banda gelmektedir. Ancak

bunlarn, zellikle de Tunceliyle ilgili olanlarn, birka nemli istisnayla snrl veounlukla birbirini tekrar eden almalar olduklar belirtilmelidir. Bu anlamda

Tuncelinin, sahip olduu tm corafikltrel birrnekliine karn Trkiye

akademi camiasndan hak ettii ilgiyi grememi olduu aikrdr. Tez, ortaya

koyduu zgn verilerle bu konuda akademik bir ilgiyi tetikleyebilirse, varln

daha gl bir ekilde anlamlandrm da olacaktr.


21/449

Genel olarak Trkiyedeki Alevi Snni topluluklar zerine yaplm

almalar, ikincil planda tezin inasnda faydalanlan temel kaynaklar olmulardr.

Ancak Tuncelide Snni Olmak, tmyle, Aralk 2005 ve Austos 2006tarihleri arasnda gerekletirilen yaklak dokuz aylk bir alan almas sonucunda

elde edilen bilgilerin, etnografik ve etnolojik okumasnn bir rndr. Bu sebeple,

elde edilen veriler ve bu pratiin sonucunda ekillenen eser, dorudan alanda kalnan

sre ierisinde edinilen tecrbelerin sonucunda ekillenmitir. Tezin sahip olduu

snrlar, dorudan almann da ulaabildii snrlar lsndedir.

Alan almas ncesinde alma konusunun ana hatlaryla belirlenmi

olmas, fakat benzer rneklerinin yokluu, alma sresince konunun odaklanaca

balklarn da alandaki pratik sresinde olgunlamasn beraberinde getirmitir. Bu

anlamda alma, kendi ierisinde bu ynyle de bir zgnlk barndrmaktadr.

Bu tez, yolun banda kendisine bir hedef olarak Tuncelide yaayan tm

Snnileri alma konusu olarak belirlemitir. Ancak alanda karlalan gereklik,

almann sadece Pertek ile merkezi ve civarnda kalan krsal yerleimlerdeki

ailelerle snrlanmas sonucunu dourmutur. Dolaysyla almann zerinde

odakland alan, Pertek ilesinin dou ksmlar olmutur. Ancak birazdan

aktarlaca zere, almann kapsam yine de bu alann dndaki dier Snnileri

kapsamaktadr. lgili alan dnda kalan yerlerde alma yrtlmemi olsa da bu blgelerden yakalayabildiimiz ilikiler, tezin kapsamn geniletmektedir.

almann alan itibaryla snrlandrlmasnda nemli bir etken, Tuncelili

Snnilerle kurulan ilikilerin, alan almasnn balangcnda son derece ar bir

sre ierisinde gereklemesidir. Tez ierisinde de grlecei zere, Tuncelili

Snniler yaklak eyrek yzyldr siyasal kamplama ve atmalarn ykc


22/449

sonularnn etkin izlerini tadklarndan ve bunlarn ortaya kard kat kimlik

tutumlarna sahip olduklarndan, bu topluluklarla ilikilenme ve nyarglar ortadan

kaldracak gvenin tesisi, hayli uzun bir zaman gerektirmi ve tm alma boyuncada bu olumsuzluun etkileri yaanmtr. Tezin ar ilerleyii, ilikilenilen ksmlarn

Tunceli geneliyle kyaslandnda son derece snrl kalmas ve daha da nemlisi,

alanda karlalan durumun ilk kez deneyimleniyor oluu, alma blgesinin

snrlandrlmasn zorunlu klmtr.

Tez konusunun alan itibaryla snrlandrlmasnda belirleyici olan bir dier

etken de yaadmz maddi skntlarn boyutlar ve zaten ar ilerlemekte olan

almann sre bakmndan da skmasdr. Dokuz ay gibi uzun saylabilecek bir

dnem, alanda kalnm olmasna karn, bu sre kesinlikle yeterli grlmemelidir.

Tezin ilk aylarnda ounlukla baarsz bir biimde sonulanan giriimler, alanda

kaldka, yabanclk bu deneyimlerle asgariye indirildike almaya balanmtr.

Fakat tam bir btnlemeden bahsetmek mmkn deildir. Her halkarda en verimli

dnemlerin yakalanabilmesi ancak ilk drt ayn sonunda gereklemitir ve bu, tezin

gerek anlamda ekillenmeye balad ilk noktadr. Dolaysyla kar karya kalnan

zaman problemi, tezin alan ksmnn snrlandrlmasnda nemli bir karar olmutur.

te yandan, Tuncelili Snnilerin ounluunun Elazda ve az bir ksmnn Tunceli

il merkezinde yayor olmalar, ilin farkl kesimlerinden Snnilerle temaskolaylatrm ve bu blgelere dair de faydal grmeler gerekletirilebilmitir.

Maddi eksiklikler de kimi zaman almay dahi durduracak boyutlara

erimitir. Bu durumun dorudan bir sonucu olarak ortaya kan barnma sorunu da

alan almas zerinde ciddi bir sknt olarak ba gstermitir. Rahat bir alma

ortamnn olmay, bu eksikliin darda, kimi zaman kafelerde kimi zaman


23/449

ktphanelerde giderilmesi masraflar katlayan olumsuzluklara yol amtr.

almann beinci aynda ancak kalc bir zme kavuturulabilen kalacak yer

sorunu, bu vakitten sonra ilerin salkl bir ekilde yrmesinde belirleyici olmutur.Bu sebeple bir kez daha, uzun vadeli alan almalarnda salam bir maddi altyapnn

gereklilii, benzer almalar yrtecek aratrmaclarn her daim tamamlamas

zorunlu bir n koul olarak ortaya kmaktadr.

Sonuta, almann ilk drt ay Elazda farkl yerlerde ve geri kalan

Tunceli il merkezinde ikamet edilerek gerekletirilmitir. Pertek ile merkezine ve

civar krsal yerleimlere, alma ierisinde ilerleyen ve genileyen ilikilere bal

olarak artan aralklarla gidilmi ve mmkn olabildiince uzun sreler dhilinde

kalnmaya gayret edilmitir. Bu anlamda, almann ancak son ay gereken

verimlilikte deerlendirilebilmi ve son derece faydal bilgilere ulalabilmitir.

Elaz ve Tuncelide ikamet etmi olmak, alma asndan bir olumsuzluk

tamamtr. Zira Pertek ilesi, bu iki il merkezine yaklak yarm saat uzaklktadr.

Dolaysyla ou kez gn birlik gidilerle de grmeler geekletirilmitir. te

yandan, Tuncelinin farkl ilelerinde yaayan Snnilerin youn olarak g ettikleri

Elazda da alma imknlar yaratlabilmitir. Alanda kalnan sre ierisinde

Pertek haricindeki ilelerde yaayan Snnilere ilikin verilerin nemli bir ksm da

Elaz ve Tunceli il merkezlerinde yrtlen grmeler sonucunda derlenmi ve bylelikle tezin hacmine nemli katklar salanabilmitir.

Teknik imknszlk nedeniyle, alan almasnn ancak son iki ay ierisinde

fotoraf ve kamera ekimleri yaplabilmitir. Fakat bu ekimler de Snni

topluluklarn sosyal etkinlikleri deil, kullandklar belirli kutsal meknlar ve baz

Alevi ritelleri zerinedir.


24/449

Alan almas sresince ses kayt cihaz bulunmasna karn birka istisna

dnda hemen tm kaynak kiilerde belirgin bir ekingenlik yaratt gzlemlenen

bu teknikten de vazgeilmek durumunda kalnmtr. Grmelerin Snnitopluluklarn gndelik yaam kltrlerine dair blmlerinde belirgin bir rahatlama

gzlemlenirken, kimliin siyasal pozisyonu ve gemiten gncele bu erevede

yaananlar sz konusu olduunda ak bir olumsuz tavrn belirdii gzlemlenmitir.

Grmecilerin ok az ses kaydna raz olarak bu tr konularda konumu ve fakat

ak bir temkinlilik ierisinde konu hakknda bilgiler vermilerdir. Bu yzden

grmelerin tamamna yaknnda sesle belgeleme tekniinden faydalanlmamtr.

almann tm, alan almas deneyimi ilerledike belirginleen konular

erevesinde hazrlanan bir grme klavuzu2 ekseninde yrtlm ve grmeler

esnasnda notlar tutulmutur. ou zaman da gerek Alevi grmecilerde gerekse

Snnilerde, not tutmann dahi yadrgand belirtilmelidir. Gzlemlere ilikin

deerlendirmeler, kiisel tecrbe ve fikirler, tutulan notlar, grmelerin ertesinde

Alan gnlne belirli aralklarla kaydedilmitir.

Hakknda hibir benzer yazl rnei bulunmayan ve tmyle alanda

ekillenen bu almann, tez metini haline gelii arlkl olarak Alan gnlne

dlen notlar sayesinde hayat bulmutur.

2 almada kullanlan grme klavuzu Ekler blmnde verilmektedir.Grme klavuzu, alan almas sreci ierisinde ekillendirilmitir. Alanda gerekletirilen

grmelerde derlenen bilgilere paralel olarak, belirli konu balklar altnda derlenmi ve sohbetlerden ac olabilecek sorulardan oluturulmutur. Klavuz, her tekil grmede tmyle kullanmasokulmamtr. Kaynak kiinin ya, sosyo-ekonomik konum, meslek vb. zelliklerine ve kiisel ilgialanlarna gre gelitirilen grmelerde, ilgili blmnn devreye sokularak, bilgilerin

derlenmesinde yn verici olmas gzetilmitir. Dolaysyla, soru cevap tarznda bir kullanm zelliiyoktur.


25/449

Aratrma Sreci

Yksek lisans eitimime baladmda da ilk tez nerimi danman hocamasunduumda da aklmdaki dnce, lisans tezimde Tuncelideki Alevi topluluklarn

kutsal mekn kltleri zerine yaptm almann bir benzerini yksek lisans tez

almasnda da yinelemekti. Fakat bu seferki niyetim, farkl inan topluluklarnn

(Alevi ve Snni) tutum ve pratiklerini, kutsal mekn kltleri ekseninde almak ve

bu temelde etnolojik bir eser hazrlamak ynnde idi. Konuyu kafamda

ekillendirirken, Alevi topluluklar asndan kendimi hazr ve avantajl

hissediyordum, nk acemiliklerle dolu olsa da lisans tezimi bu konuda

hazrlamtm ve bu blm iin yine Tuncelide almay dnyordum. Ancak

henz, Snni topluluklar asndan alma yapacam alan konusunda netlemi bir

fikrim yoktu nk Tuncelideki Snni topluluklardan bihaberdim.

Tuncelili olmama karn bu bilgisizliimin, benim de dier tm i-

Tuncelililer 3 gibi farknda olmadan ierisine doduum ve gayet doal biimde

kafamda ekillenmi olan anlam kodlarndan kaynaklandn renecektim. nk

bu kodlara gre ekillenen bir aidiyet olan Dersim ve Dersimlilik, sadece

Krmancki ve Kurmancki konuan Alevileri ve onlarn gemi dnemlerde ilikide

olduklar Alevi topluluklar kapsayan bir sosyo-kltrel corafyay tanmlamaktadr.Bu corafyada bir dnem Ermeniler ve bugnde az da olsa Snniler olmasna karn,

sahip olduklar aznlk statleri gerei bu farkllklar dikkate alnmamaktadr.

Dolaysyla, alan almas ierisinde karlatm ou i-Tuncelili de alma

3 -Tunceli yahut -Dersim tez ierisinde olduka nemli bir belirte olarak kullanlmaktadr.

Kavramn iaret ettii corafi ayrm, ayn zamanda, Tuncelili Aleviler ierisinde de farkl anlamdnyalarna iaret etmektedir. I. Blmde, bu kavram amlanmaktadr.


26/449

konumu rendiinde en az benim kadar meraklyd ve hatta aknln aka da

vurabiliyordu.

Fakat ben, aslnda daha birka yl nce yakn bir akrabamn dnndeTuncelili Snnilerle temas etmitim. Kuzenlerimden birisi Mazgirtli Snni bir ailenin

oluyla evlenmiti. Bu dne geni bir akraba evresiyle birlikte katlm ve hatta

dn akam, gelenek olduu zere, erkek evine giderek yemek yemitik.

Tuncelideki tm Alevi evlerinin duvarlarn ssleyen, Alevi teolojisiyle ilgili resim

ve hallarn yerine Kbe fotoraflaryla karlatmzda, ancak o zaman bizden

farkl bir yerde olduumuzu anlamtk.

emigezek ve Pertekten farkl olarak, ounlukla Alevi topluluklarn

gndelik yaam kltrleriyle hemhal olmu Mazgirtli Snnilerle ilk temasm,

zamanla unutacak ve dier Dersimliler gibi ben de onlar mevcut geleneksel

anlam btnl ierisinde kabul edecektim. Ta ki danman hocamla tez konusu

zerine grene dek

Danman hocamla yaptmz grmede, artc bir biimde aklma gelen

ve hocama aktardm yukardaki rnek, bylesi bir alma yapmaya ynelik ilk

adm oldu. Trkiyede aznlkta olan ve bu durumun maduriyetini arpc biimde

yaayan bir inan grubunun (Alevilik) egemen olduu bir alanda onun bnyesinde

aznlk durumunda kalan hkim dinsel kimliin (Snnilik) temsilcileri zerinealma, henz denenmemi parlak bir fikirdi. phesiz bu fikrin sahibi, danman

hocamd.

Alan almas ncesinde veri toplamaya baladm dnemlerde; ilk kez

emigezek, Pertek, Mazgirt ve Hozattaki Snnilerin varln renecektim.

Haklarnda aktarlan dank ve ounlukla belirgin olumsuz fikirlerle ykl bilgileri


27/449

derledike, hakknda hibir bilgiye sahip olmadm bir topluluk zerine alma

yapacak olma dncesi, bir yandan beni heyecanlandrrken bir yandan da

rktecekti.rkekliim, almann baarsz olma olaslndan ileri geliyordu. Alan

almasnn ilk aylarnda edindiim tecrbeler, bu konuda yersiz kayglara

kaplmam olduumu da gsterdi.

Her ne kadar uzun yllar Tuncelide yaamam olsam da tm temaslarmda

karlatm ilk soruya verdiim cevap, muhataplarmn ounluunun benimle ilgili

tutumlarn ve doal olarak grmelerimin snrlarn da belirliyordu. Paras

olduum geni ailenin bulunduu blge, Tuncelide yaygnlkla bilinen yerlerden

birisiydi: Kutuderesi mevkii (deitirilen adyla Gkek) Tuncelide her daim youn

atmalarn yaand bir yerdi. Grmecilerim iin i-Tuncelili olmam bal

bana nemli bir kimliklendirici veri iken bir de blgenin srekli olarak byk

atmalarla karakterize olmas ou zaman ilikileri bsbtn engelleyen bir rol

oynuyordu.

almann umutsuzluk hissi yaratacak lde ar ilerledii ilk dnemlerde,

bir sre sonra, ilikileri son derece olumsuz etkilediini grdm bu bilgiyi,

grmecilerimin sorularn ince bir yntemle es geerek amaya niyetlendim.

Hlihazrda Ankaradan geldiimi sylyor ve ister istemez Ankaral olduumhavas yaratm oluyordum. Birka kez, Nerelisin? sorusuna Ankaralym diyerek

cevap verdim ve gzle grlr olumlu sonular da elde ettim. Ancak sohbet

ilerledike birbiri pei sra gelen aileye, balantl olarak da inan ve siyasal

tutumlara dair sorularda, bariz bir ekilde, ilk cevabmla balattm gerek olmayan


28/449

durumu srdrmeye devam etmek, son derece etik d ve rahatszlk vericiydi.

Dolaysyla bu tutumumdan vazgetim ve almam kaderine braktm.

Her ne kadar ierisine doduum kltr itibariyle Alevilie ve bu inancngereklerine yabanc olmasam da din konusundaki tutumum, her halkarda Snni-

slamn yaam pratiklerine dair konulardaki eksikliklerimi gn yzne karyordu.

Bu yabanclk, almann ilk dnemlerindeki ar seyrin, tarafmdan beliren nemli

bir nedeni idi. te yandan kendilerini ounlukla Trk milliyeti sylemi yahut da

etkin bir Snni-slamc bakla var ettikleri kimlik alannda tanmlayan

grmecilerimle temaslarmda; bu siyasal kimlik tutumlaryla olan politik mesafem

de bu ar ilerleyite etkili oluyordu.

Maddi skntlarn ve kalacak yer sorununun yan sra yukardaki durumun da

etkili olduu almann ilk drt ay ierisinde ounlukla devam gelmeyen bir dizi

grme gerekletirdim. Olumsuzluklarla ilerleyen bu dnemin en byk getirisi,

yabancs olduum yereldeki bu anlam dnyasna dair bilgiler edinmemdi. Tez

konusu kapsamnda da bilgiler edinmekle birlikte bu dnemin biricik faydas,

almann hedefi olan topluluklara dair zgn bilgilere ve artk araclara gereksinim

duymakszn grme gerekletirebilecek yerel kimlik kodlarnn bilgilerine

ulamam oldu.

2006 Bahar aylarnn sonundan itibaren alma, bir dizi ve ok nemligelimelerle umut verici ynde ilerlemeye balad. zellikle Pertek kkenli olan ve

bugn Frat niversitesi lahiyat Fakltesinde retim grevliliini srdren

kaynak kiilere ulamam, tmyle bir dnm noktas idi. Bu kaynak kiilerin

sunduu bilgiler ve geride braklan yaklak be aylk bir alan tecrbesinin ortaya

koyduu tecrbe birikimi, tezin hzl bir biimde ilerlemesini salad. likiler


29/449

geniledike ve Snni topluluklar ierisinde stat ve prestij sahibi kaynak kiilere

ulatka yeni ve hayli geni bir alan da ortaya km oldu.

Son aylar, kalacak yer sorunun zm, genileyen iliki alar sayesindealmann hzl ve verimli biimde gelitii dnemler oldu. zellikle, bu dneme

kadar ilgili topluluklarn tariheleri, gndelik yaam kltrleri ve en nemlisi gncel

kimlik tutumlarnn gerektirdii eitli davran rntlerine dair edinilen tecrbe ve

bilgilerin nda, yabanclkn esas olarak ald ve bylelikle ilikilerde verimin

yakaland bir sre var edildi. Tuncelili Snni topluluklarn yaam alanlarna

ulama ve buralardaki grmelerde gl referanslar sunarak ve en nemlisi sz

arasnda gelen snamalara (yani topluluun kendisine dair bilgilerde yine sadece

kendilerinin rettii bilgilerle) cevap verebilme, almann ayaklar zerine

oturduunun iaretleri oldu.

Bu olumlu ilerlemelerin yan sra uzun dnem alanda kalmamz, varlmzn

topluluk iinde dillendirilmesi; kimi zaman da srpriz bir ekilde, kendi istekleriyle

grme talebinde bulunan yeni ilikilerin domasna vesile oldu. Bu grmeler, en

verimli bilgilerin temel kaynaklarndand.

Son derece geni bir kapsama oturan bu alma, ncelikle alan almas

asndan benim iin esiz bir yaam tecrbesine ve uzun sreli etnolojik bir

almann deneyimlenmesine vesile oldu. Hakknda hibir bilgiye sahip olmadmTuncelili Snni topluluklarn tarihsel ve gncel kimlik tutumlar ierisinde, gndelik

yaammdaki tutum ve davranlara yn vermeseler de ierisine doarak sahip

olduum Alevilik kimliinin, iaret ettii yabanclk; gerekletirdiim alan

almasnn, kendi tanmnda ikin olan zgnl yaamama imkn tand. Zira bir

aratrma teknii olarak katlarak gzlem, etnolojik bir perspektifte, en genel


30/449

tanmyla aratrcnn kendi anlam btnlnden tmyle farkl bir sosyal evrenle

temasn iaret etmektedir. Dolaysyla kendi memleketim olmasna karn

Tuncelide de Tuncelinin (Dersimin) bir kimlik sembol olarak Alevilik veKrtlkle bir tutulduu d dnyada da haberdar olunmayan Tuncelili Snni

topluluklar zerine gerekleen bu alma, konusu itibaryla arpc paradokslar

sergiledii kadar aratrcnn alan deneyimlerinde de kendine zg bir durum

sunmaktadr.

Tuncelili Snni topluluklarn gemiten bugne sahip olduklar kimlik

tutumlarndaki dnmler, kendilerini evreleyen Alevi ounlukla olan ilikiler ve

bu ounluk ierisinde dnemsel sosyal-politik gelimeler ekseninde rdkleri varlk

stratejileri, tmyle alan almasna dayanan bu tezde ortaya konmaya

allmaktadr. Alannda bir ilke iaret eden bu almaya her ynyle bir deneme

gzyle baklmaldr. almaya ynelecek olumlu-olumsuz tm eletiriler, kendisini

takip eden rneklerde aratrclara daha verimli olanaklar sunduu lde bu

almay daha anlaml ve hedefine ulam klacaktr.


31/449

I. BLM: CORAFYA VE TARH

Gncel ve tarihsel belgeler deerlendirildiinde, son derece ilgi ekici bir biimde, bugn Tunceli il snrlar ierisinde kalan blgede yaayan topluluklarn

geim etkinliklerinin ve buna bal olarak grnrlk kazanan farkl etno-kltrel

topluluklarn yerleim zelliklerinin ciddi boyutlarda deiim geirmemi olduu

grlmektedir. Tarma ve hayvancla yaslanan, geni apl olmayan retim ve

faaliyetler; il ve birka ile merkezindeki son derece snrl, kk lekli sanayi

tesisleri haricinde Tuncelide yaayan topluluklarn, bilinebilen en uzak gemiten

gnmze, temel geim etkinliklerini oluturmaktadr.4 phesiz, tarihsel sre

ierisinde maddi kltrel elerde ilerlemeler yaanm ve retimin biim ve nitelii

de eitli deiimlere uramtr. Fakat tarih ve gncel arasnda ortaya kan bu

dikkat ekici benzerlik son derece nemlidir. Zira Alevi ve Snni topluluklara dair;

mevcut geim etkinlikleri, yapsal zellikleri ve yerleme blgeleri gibi nemli

verileri yaratan bu temel faktrler, byk llerde blgenin tarihsel gemiinin

birikimi zerine oturmakta ve dolaysyla gnceli de belirlemektedir.

Sz konusu karlatrmalar ierisinde, bugnk Tuncelide yaam ve

yaamakta olan topluluklar hakknda kltrel analizlere imkn veren olduka nemli

bir dier belirleyenin de ilin corafi yaps olduu anlalmaktadr. Gerek eldekiyazl belgelerde gerekse szl kltrle kolektif hafzada yaatlan tarihte, blgede

yaam topluluklarn temel geim faaliyetlerinin, yerleme blgelerinin ve bu

erevede karlkl ilikilerinin tmyle corafi yapya uyarl bir biimde4 l genelindeki geim etkinlikleri ve buna bal nfus hareketlilikleri ve bunlarn yapsal zelliklerihakknda son derece kapsaml, ayrntl ve gncel olmas bakmndan da nemli bir kaynak iin bkz.Tunceli l evre Durum Raporu 2005.

Sz konusu gncel veriler ierisindeki sosyo-ekonomik faaliyetlerin, Tunceli hakkndaki tarihsel

belgelerle kyaslanabilecek rnekleri iin ayrca bkz. Ylmazelik, 1998; Bulut, 1992; Bayrak 1997 veHezarfen, 2003.


32/449

ekillendii grlmektedir. Gnmz Tuncelisindeki iki esas etno-kltrel topluluu

oluturan Alevilerin ve Snnilerin de benzer zellikler gstermeleri de son derece

anlamldr.rnein, 1970li yllarda yapm tamamlanan ve Tunceli ilinin tm gney

snrn oluturan Keban Barajnn zerinde kurulu olduu Frat Nehrinin bu

blgede oluturduu havzann, ayn zamanda ildeki Snni topluluklarnn esas

yerleim alanlar olmas dikkat ekicidir. Batdan douya doru ilin gney snrnda

sralanan emigezek, Pertek ve Mazgirt ileleri, Tuncelideki Snnilerin tamamna

yaknn yaad yerlerdir. Bu blgede Alevi topluluklarn da varlklarna karn, sz

konusu ilelerin kuzey ksmlarna gidildike balayan ve ilin geri kalann oluturan

sarp dalarla kapl i blgelerde ise tmyle Alevi topluluklarla karlalmaktadr.

Bugnk il snrlar ierisinde tarma elverili son derece kstl alanlarn

hemen tmyle gneydeki vadi etrafnda bulunmas, tarih boyunca ilin gney

kesimlerinin yerleik kltrlere ev sahiplii yapmasn da salamtr. Merkezi ticaret

yerleimleri bu blgelerde kurulmu ve eitli tarihi devirlerde farkl devletlere dhil

olarak, i ksmlardan uzak kalan merkezi otoritenin ve yayd kltrn bu

blgelerde kklemesini salam grnmektedir. Yksek dalar, derin vadiler,

yaylalar ve ormanlarla kapl i blgeler ise gemiten bugne ger ve yar ger

topluluklara ev sahiplii yapm ve bu blgelerde yerleik bir kltr alan daoluturan topluluklara her daim evresel etmenlerden uzak kalabilme imkn

tanmtr.

Sz konusu greceli izolasyon durumunun, blgede yaam topluluklar

hakknda yazl sosyo-ekonomik veriler sunan tarihi kaytlarn balangcndan 20.

yzyln ortalarna dein srd bilinmektedir. Bu durumun, birikimli ilerleyen bir


33/449

sre olan kltrel deiimle birlikte, bugnk Tunceliyi son derece zgn

toplumsallklarn barna haline getirmi olduu rahatlkla ifade edilebilir.

Dolaysyla, i blgelerde varln koruyabilen ve merkezi kltrel deiimlerdenuzak kalan etno-kltrel topluluklar ile bunlarla yakn temas ierisinde olan

gneydeki topluluklarn gnmze tadklar toplumsaln biim ve ierii,

Trkiyede baka hibir yerde benzerine rastlanmayacak bir kltrel tarih de

sunmaktadr.

Corafi yapya dayal temel farkllklar, kuzey ve gney arasnda, bir eit, i

blmne ve uzmanlamaya dayal ekonomik faaliyet ba da dourmutur denebilir.

lin gney hattndaki ile ve bu ilelere bal baz nahiye merkezlerinde oluan

pazarlar ile bu pazarlara yakn evre kyller arasnda oluan ilikiler sz konusu

ekonomik ilikilerin temelini oluturmaktadr. Bu ekonomik blmlenme temelinde

gelien topluluklar aras ilikilerin, yakn tarihe kadar Alevi ve Snni topluluklarn

yaattklar geleneksel kltrel kurumlarn biricik belirleyeni olduu da rahatlkla

sylenebilir. Alevilik ve Snnilik kimliklerinin blgede vcut bulduu srelerden

ncesinde var olan benzer ilikilerin bu etno-kltrel topluluklara tevars ettii

aikrdr. Bu miras, phesiz, beraberinde ncesindeki uzun binyllarda i ie gemi

bulunan kltrel geim etkinliklerini, dnce ve davran rntlerini de

iermektedir.zetle, alma ierisinde deerlendireceimiz konunun muhataplar olan ve

ayn zamanda tadklar kltrel zellikleriyle tarihin gncelde vcut bulmasn

salayan Alevi ve Snni topluluklarn incelenebilmesi, blgeye dair i ie geen

temel iki nemli bala dair ksa bir girii zorunlu klmaktadr. Bu, corafya ve

tarihtir.


34/449

Bu ereveden olarak, corafyann ve tarihsel srelerin gncel tablonun

biimlenmesindeki rollerine dair zetle unlar ifade edilebilir;

Tunceli ili, Dou Anadolu blgesinde Frat Havzas ierisinde kalan belirgindoal snrlarla kuatlm, yksek ve dalk bir blgedir. l alan, kuzeyden ve

kuzey-doudan lkemizin dzenli sradalarndan olan Munzur Dalaryla,

gneyden Keban baraj glyle ve doudan da Peri Vadisiyle evrilidir. Son derece

yksek dalarla ve sarp arazilerle kapl Tuncelide, yeryz ekillerinin %70ini

dalar, % 25ini platolar ve ancak %5ini ovalar ve kk dzlkler kaplamaktadr.

(Kutlu, 1987 ve Tunceli l evre Durum Raporu 2005)

Yksek ve dalk bir arazi yapsna sahip olan Tuncelide, bu ykseklikten ve

bol yalardan faydalanan kuvvetli akarsular, dalar zerinde kendilerine derin ve

sarp dereler tesis etmiler, sra dalar birer birer keserek, zayf olanlarn

paralamlar ve blgeyi etin engebeli bir hale getirmilerdir. Bu btn ierisinde,

sra dalarn byklnden, durumundan, yapsndan ve andrma eklinden ileri

gelen farklarla Tunceli, birbirinden ykseklik ve engebe derecesiyle ayrlan farkl bir

takm blmlere ayrlmtr. Bu blmlenmede en belirgin fark; tarma elverili

arazilerin hemen hepsinin bulunduu gney kesimler ile dalk i blgeler (i-

Tunceli) arasndadr. zetle Tunceli, kendisini drt tarafndan eviren blgelerden

hibirisine benzemeyen bir yer olma zelliine sahiptir. (Tunceli l evre DurumRaporu 2005)

Ykseltisi gneyden kuzeye doru artan Tunceli ilindeki dalar, Dou

Toroslarn uzantlar olup, ilin kuzey-batsn, kuzeyini ve kuzey-dousunu hemen

hemen btnyle kaplar. Bu dalar, Dou Anadolu sradalarnn genel yapsna

uygun olup, bat dou ynnden uzanrlar. Bir yandan yzey sularyla anarak, bir


35/449

yandan da akarsularla derince oyularak yksek platolara (yaylalara) dnmlerdir.

Vadiler ok dar ve diktir. Ovalar olumamtr. Bu genel grnt ierisinde yrenin

en yksek ksmlar (yaklak olarak 3000 m. civar ve zerindedirler), ilin kuzeyindeTunceli Erzincan snr zerinde uzanan Munzur sradalardr. Krmz ve gri

renkte olan bu da sralarnn eteklerinden doruklarna kadar bitki rtsne

rastlanmaz, tamamen plaktrlar. zerlerinde krater glleri, yeil otlaklar, geni

meralar olduundan, bu dalar Tuncelide gebe hayat yaayan insanlar iin birer

yayladrlar.

Bu srada zerinde, douda Munzurlarn bir devam grnmnde olan

Mercan Dalar ykselir. Mercan Dalar, sivri doruklaryla, ok yksek bir srt

halinde douya doru uzanr. Bunlar, ilin kuzey ve kuzey dou snrnda bulunan

Plmr ilesine doru iyice incelir ve alalr. lde, bu dzenli ve yksek sralar

dnda orta ve gney kesimlerde tek tek ykselen kabarklklar vardr. Bu

ykseltiler, yaklak olarak 1500m. ykseltili bir taban zerinde sralanmaktadrlar.

Birbirlerinden, tpk daha kuzeydekiler gibi, derin ve dar vadilerle ayrlan bu

ykseltiler, sk saylabilecek mee ormanlar ile kapldr. (Kutlu, 1987 ve Tunceli l

evre Durum Raporu 2005)5

Tunceli ilinde, dalardan sonra arlkl yeryz eklini yaylalar

oluturmaktadr. Yaylalar, ounlukla Munzur Dalarnn yksek srtlarla evrilmidzlklerinde grlmektedirler. Da sralar, Munzur Vadisine ok dik yamalarla

indiinden burada geni yayla alanlarna rastlanmaz. Buna karlk gneydou ve

douda eitli ykselti basamaklarna sralanm yaylalara sk rastlanr. Tuncelinin

dalk ve yksek kuzey yarsnda Ovack ilesi dnda vadi dzl yoktur. Bu

5 Gerek Kutlunun almasnda gerekse sonraki almalarda ilin corafi zellikleri asndan temel

referanslar olarak kullanlan kaynaklar iin bkz. Tunceli l Yll 1973; Darkot, 1943; Aar, 1940;Saraolu, 1956; Erin, 1953.


36/449

engebeli grnm ierisinde, bat dou ynnde uzanan 85 kilometre-karelik

dzlk alanda ilin en nemli ovas olan Ovack (Zerenik) yer almaktadr. Buna

karn, Keban baraj glnn kuzey sahillerini oluturan ilin gney ksmlar tamamenfarkllk gsterir. Ykseltinin Munzurlardan Murat Vadisine (bugnk Keban baraj

glne) doru, yani kuzeyden gneye doru yava yava alalarak bir anm

yzeyini oluturduu bu alanda ykselti 1000m.nin altna der. lenebilir, geni

saylabilecek tarm alanlarnn hemen tamam bu blgede bulunmaktadr. Batdan

douya doru emigezek, Pertek ve Mazgirt gney hatt boyunca, baraj glne snr

olan gney ilelerdeki dzlkler, ildeki tarm alanlarn iaret etmektedir.(Kutlu,

1987 ve Tunceli l evre Durum Raporu 2005)

Genelde yksek bir yre olan il alan, akarsu bakmndan dazengindir. Yukarda szn ettiimiz dalarn ykseklikleri gz nnde bulundurulursa, bol kar ve yamur sularyla eitli kaynaklardan beslenenakarsularn okluu aklk kazanr. Byk bir blm dar ve derin vadiler iinde aktklarndan, bunlardan herhangi bir biimde yararlanlmamaktadr.Dzenli ya alan yksek dalarda dibe ekilen kar ve yamur sular, dahadk ykseltilerde kaynaklar eklinde yeniden yzeye ktklarndan,zellikle Munzurlar zerindeki yaylalar bol kaynak sularyla beslemektedirler. lin en byk akarsuyu Munzur Suyudur. Munzur Suyu,Ovackn kuzeyinde Ziyaret Tepenin eteklerinde gzeler halinde kar, ncedouya doru akarak ve ovay katederek gneye ynelir. ok eimli bir alanda hzla akan Munzur Suyu, ilin nemli dier akarsularndan Mercan,Kalan, La, Harik (Plmr) Derelerini bnyesine alarak Mazgirt ilesi,Akpazar Buca yaknlarnda kuzeydoudan gelen Peri Suyuyla birleerek Keban baraj glne karr. Tm Frat havzas ierisinde kalan buakarsularla, Tunceli ili akarsularla evrili bir yarmada olarak nitelendirilmektedir. (Kutlu, 1987: 35)


37/449

Bugn Keban baraj glnn boydan boya kaplad ilin gney snr, baraj

ncesinde, yukardaki akarsularn birleerek oluturduu Murat Nehri vadisidir.

Yaklak 125 km olan ve bugnk Tuncelinin gney snrn oluturan bu vadi, aynzamanda, yredeki ilk insan yerleimleri hakknda bizlere somut veriler sunan ve

zerinde, eitli tarihlerde arkeolojik aratrmalar yaplm tek yerdir. Sz konusu

almalar, Keban Baraj inaat ncesinde hzl bir biimde organize edilen ve baraj

sular altnda kalmas ngrlen yerlerdeki yzey aratrmalarndan, kurtarma

kazlarndan ve 19. yzyl sonlarnda baz yabanc aratrmaclar tarafndan yaplan

ksmi aratrmalardan olumaktadr. Bu almalar, bugnk Tunceli il snrlar

ierisinde kalan alanda yaplm olmalar bakmndan, ilin kapsad corafyada

yaam eski kltr katmanlarn aa karmakta, bizlere yredeki en eski insan

faaliyetleri hakknda ilk elden veriler sunmaktadrlar.

Sz konusu almalarn hemen hepsi, yakn bir zaman ncesinde, baz

yabanc kaynaklarn ilk evirileriyle de desteklenerek Erdoan (2004 ve 2005)

tarafndan yaymlanmtr. Bu son derece faydal derlemelerden anlald zere;

bugnk Tunceli ilinin gney snrn oluturan Keban baraj glnn zerinde

ykseldii Murat Nehri vadisi, insan varlnn yredeki ilk izleri asndan,

Paleolitik Dnem gibi olduka erken bir tarihi devire kadar uzanmaktadr.

zellikle bugnk emigezek ve Pertek ileleri civarnda younlaan ve ilk evresini 19. yzyl sonlarndan Cumhuriyete kadar olan dnemin, ikinci evresini ise

1960larda ve 1970lerin balangcnda Keban Baraj inaatyla ilgili olarak yaplan

almalarn oluturduu kazlarn ortaya kard bilgilerden anlald kadaryla6;

Paleolitik dnemden itibaren ilin gney ksmlar ciddi boyutlarda insan

6 Bu iki ana dnemden sonra 1980li yllardan itibaren eitli aralklarla, yine zellikle ilin gney

ksmlarnda younlamak suretiyle, eitli yzey aratrmalar yaplmtr. Bu kaynaklar vedeerlendirmeleri iin bkz. Erdoan 2004 ve 2005.


38/449

yerleimlerine sahne olmu ve yerleik hayatn ilk rneklerini barndrmtr. Bu ilk

yerleim alanlar, tarihsel sre ierisinde, nemli birer ticari merkez stats de

kazanacaklar ve gnmze dek ulaacaklardr.

Aratrmalar avc-toplayc yaam tarzn tanmlayan Diptarih(Paleolitik) srecinde Dersimin (Tunceli) yksek yamalarndaki doalsnaklaryla uygun bir ortam saladn gstermektedir. zellikleakmakta ileme atlyeleri nemsenecek dzeydedir. Pulur ve Altnovada(Noruntepe, Tepecik vd.) bulunan hyklerde yaplan kazlar blgenin ilk yerleimlerini ortaya koymaktadr. (Erdoan, 2004: 9 10)

Keban baraj glnn geni doal snrlar iindeki gzelerin bolluu,orman kalntlarnn ve doal kaya snaklarnn varl, kara ve suhayvanlarnn okluu, insanlar Eski Ta devri (Paleolitik) bandan ve dahada ncesinden buralara ekmi, yeryznn elverili ksmlar insanlarnakmlarn, yollarn ve yerleimlerinin kolaylatrmtr. Buras dou bat,

kuzey gney bir kavak noktas olmutur. Bu blgede tarih boyunca ve bugn de doa smrclne devam edildiini, eskilerin yerine bir eykonmadn gzlemi bulunmaktayz (Kkten, 1971: 3)

Sz konusu almalarn sonular incelendiinde, Tuncelinin gney

snrlarndaki insan yerleimlerinin izlerinin Paleolitikten itibaren grnrlk

kazandn ve bu tarihten gnmze dein hibir kesintiye uramadan geldiinigzler nne sermektedir. Kazlarn sonucunda Paleolitii takiben Kalkolitik ve

Neolitik dnemlerle birlikte, ilk a Anadolu uygarlklarna uzanan bir kesitte

yredeki kltr rnekleri hakknda gl maddi kantlar elde edilmitir.

Bu alma notlarnn ounluunda da zikredildii zere, konuya dair zc

olan durum: Trkiye ierisindeki benzerleriyle de kyaslandnda bylesine zengin


39/449

bir tarihsel arka plana sahip olan blgenin hak ettii ilgiyi grmemi olmasdr. Uzak

akrabalarmza ve dahas insanln erken dnem tecrbelerine, kltrel mirasna

uzanan bu kaynaklar, bugnde de aratrclarn kapsaml ilgilerini beklemektedir.stelik hak ettii ilgiyi dahi gremeyen yerler, Tuncelinin gney ksmlardr. lin i

ksmlar ise Erdoann (2004: 11) benzetmesiyle syleyecek olursak; terra

incognita (kefedilmemmi kta) durumunu korumaktadr.

Srtn, sarp dalarla kapl i-Tunceliye yaslayan, Murat Nehri vadisi

boyunca sralanan yerleim alanlar; bir ynyle merkezi devletlere ve ticarete

balanacak, bir dier ynyle de i-Tuncelideki topluluklarla bazen atmal bazen

de bark bir ekilde ticari ilikilerini srdrecektir. Bu temel ayrmlama, tarihsel

sre boyunca devam edecek ve Alevi Snni topluluklarn hem kendi aralarnda

hem karlkl olarak, ounlukla miras alp yaattklar en karakteristik ilikilere

kkl bir arka plan da yaratacaktr.

Bugnk Tuncelinin gney kesimleri, Ortadoudaki dier byk akarsu

havzalarnda olduu zere, gerek uygarlk (devletleme) ncesi dnemlerde gerekse

sonrasnda insan toplumsallnn etkin izlerinin birbiri ard sra grnrlk

kazand alanlardan birisidir.

Tunceli, bulunduu blge itibariyle ilk adan itibaren Ortadou ve

Anadoluda ortaya kan uygarlklarn kapsamnda kalm ve izlerini bugne dek tamtr. Yazl kaynaklardan ve bunlar zerine yaplm az saydaki aratrmadan

anlald kadar ile Tunceli; Dou Anadolunun dier birok blgesi gibi Smer,

Hatti, Hitit, Asur, Urartu, Med, Pers, Makedon, Roma, Sasani, Bizans ve ran Orta

Asya gleri neticesinde ortaya kan Seluklu, Anadolu Beylikleri (Karakoyunlu

Akkoyunlu) ve nihayetinde Osmanl dnemlerinin etkin izlerini tamaktadr.


40/449

Sz konusu uzun tarihsel gemi zerine, Tunceliye dair mevcut literatrde,

Aksoyun (1985) yaptnn ierdii kapsam bakmndan kayda deer baka bir

alma ne yazk ki bulunmamaktadr.7

Aksoyun, yaptnda, byk bir titizlikleulaabildii yerli ve yabanc kaynaklar bir araya getirerek yukardaki tarihsel dizin

ierisinde, Cumhuriyet dnemine dek bir Tunceli Tarihi almas yapm olduu

anlalmaktadr.

Aksoy, Erdoann (2004 ve 2005) eserlerinde bir araya getirmi olduu tarih

ncesi ve ilk a Anadolu uygarlklarna dair almalar ierisinde, ulaabilmi

olduklarndan balayarak; yazl tarihin ve yerel arkeolojik verilerin daha fazla veri

sunmaya balad Urartu dneminden itibaren Tunceliye dair hayli iddial bir kltr

tarihi denemesine girimektedir.

Bu kapsamda, Tunceli yresinin, kendisini evreleyen ticaret yollar ortasnda

kalmasnn ve Anadolu Dou Anadolunun kesitii noktada bir ada gibi

ykselmesinin, srekli olarak ortaya kan mcadelelerde el deitiren, uzun sreli

merkezi otoritenin salanamad bir corafi zellik kazanm olduunu

gstermektedir. Aksoyun (1985) almas, bu adan, sz konusu mcadelelerin

ayrntl okumalar ile doludur.

Bu uzun tarihsel sre ierisinde; Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl gibi

uzun vadeli merkezi ynetimler dneminde, Tuncelinin gneyindeki emigezek,Pertek ve Mazgirt blmlerinin, merkezi devlete bal yerel idareciler tarafndan

ynletildii ve etkin birer ticari merkez haline geldikleri grlmektedir. Ayn

dnemlerde i-Tunceli ise nerdeyse tmyle farkl kimlik aidiyetleriyle ifadesini

bulan muhalif odaklarn sndklar ve buray merkez alarak blgede kar

faaliyetleri rgtledikleri bir alan olarak ortaya kmaktadr. Anadoluda etkin birer 7 arpc benzerlikler iermesi bakmndan, ayn kapsamdaki bir deneme iin bkz. Kaya, 2002.


41/449

merkezi devletleme pratikleri sergilemi bu uygarlklarn zayflayp blndkleri

dnemlerde ise; yine ayn gney ticaret merkezleri dolaysyla, Tuncelinin srekli

olarak el deitirdii, atmalarn merkezinde belirleyici roller oynadanlalmaktadr.

Ancak tez almamz erevesinde, Alevi ve Snni topluluklarn yredeki

tarihleri asndan belirleyici olan tarihi gelime, Osmanl Safevi savalar

srecinde emigezek Beylii zerinden (fiili olarak) i-Tuncelinin ve blgenin

kazanm olduu otonom statdr. Bu konuda Gezikin tespitlerini kaydetmek

yerinde olacaktr:

Osmanl Safevi srtmesinde, emigezek merkezli Dersim blgesi de aktif oyunculardan birisiydi. erefhann aktardna gre,emigezek Beylii, Krt beylikleri ierisinde en nl olanlardand. Beylik bu nn uzun dnem bamszln koruyabilmi olmasndan almaktayd.

emigezekliler, ah smailden nceki tm istilalara kar baarl bir ekildelkelerini savunmulard. ah smail, Dou Anadoluyu denetiminegeirdiinde, emigezekliler, ona kar besledikleri dinsel sempatidendolay, blgelerini sorunsuz bir ekilde onun halifelerinden Nur Aliye atlar.Tpk dier Krt beyleri gibi, emigezek Beyi Hac Rstem de balln bildirmek iin ah smailin yanna gitti. ah smail, yresel beylikleriuzaklatrma politikasn Hac Rsteme kar da uygulad ve onu Irakta bir

blgeye netici olarak atad.ah smailin blgeye atad halife Nur Ali, blge idaresini

devraldktan sonra baskc bir politika izledi. Uygulamalarnn ilk kurbanlar,Hac Rstem ailesi ve dier airetler reislerinden birok kii oldu Basklarakar blge halk ksa srede ayaklanp, Hac Rstemi geri istedi. Budnemde Hac Rstem, aldran Savanda ah smailin birlikleriierisindeydi. Yenilgiden sonra Rstem, Selimden affn istedi. Fakat o,

Rstemi, Kemah Kalesini kendisine kar savunduu ama ah smaile


42/449

diren gstermeden at iin, krk kiilik ailesi ile birlikte lmlecezalandrd. Rstemin olu Pir Hseyin, ksa bir sre sonra Selimden af istediinde, onun istei kabul edildi. Hseyin, blge airetlerini rgtleyip,

halen Safevi ordusunca igal altnda tutulan lkesini Osmanl askerlerigelmeden kurtard.

Pir Hseyinin, Selimin onayn alarak, kendi beyliini KzlbaSafevilerden kurtarmas, blgenin sava sonrasnda toplu Alevi katliamndankurutulmasnda da etkili olmutur. Ayrca, bir Krt beylii olarak emigezek Beylii de, dris-i Bitlisinin yapt anlama dorultusunda, Diyarbakr eyaletine bal sancak statsyle, resmi dzeyde bir zerklik kazanmtr.

(Gezik, 2004: 48 49)

ah smailin, Osmanlyla olan mcadelesinde, aralarndaki tampon blgede

yaayan byk Krt beyliklerini balangta kendi yanna ekebilmi olmas byk

bir baardr. Ancak Safevilerin sahip olduklar ve devlet ideolojisinin sylemi

olarak yaattklar din kimlikleri ile Snni Krt kitlelerinin byk ounluunun bu

anlamda rtmemesi, beraberinde, Krt beyliklerine ve idarecilerine olan

gvensizliin de etkin bir biimde hayata geirilmesini getirmitir. Sz konusu

gvensizlik ve buna dair uygulanan politikalar, Osmanlnn nn, Krt

beyliklerinin kazanlmas noktasnda kolaylkla aacaktr. Anadoludaki Alevi

kitlelerin destei ah smaile yeterli olmayacak, kaybettii Krt beylikleri Osmanl

saflarnda savaarak, ah smailin Anadolu srecini noktalayacaktr. Bu son, aynzamanda, Anadoluda 11. yzyldan itibaren varlklarn srdren ve nemli bir nfus

gc oluturan Alevi topluluklarn da nihai olarak bastrld ve yerleik dzeni

iaret eden Snnislamn devlet otoritesiyle birlikte kurumsallat bir dnemin de

kesin bir ilan olacaktr. ounlukla ger ve yarger konumda olan Alevi

topluluklar, byk ticaret merkezlerinden ve ticaret yollarndan uzaklaacak,


43/449

Anadolunun daha tali noktalarnda zamanla yerleik yaama geecekler ve eski

etkinliklerini yitireceklerdir. Ancak i-Tunceli asndan bu durum, son derece ilgi

ekici bir biimde, tersi ynde ilerleyecektir.Safevilerden uzaklaan ve Osmanl yannda saf tutan byk Krt beylikleri,

Osmanl lehine biten savan ardndan, din kimlii ile de rttkleri feodal

teokratik bir devlet sisteminde, zerk statler kazanacaklardr. Bu zerkliin

kapsad alanlarda yaayan topluluklardan olan i-Tunceli ahalisi; zamanla,

yaadklar corafyann koruyuculuunda, blgeyi evreleyen dier Alevi

topluluklar da kendilerine balamay baaracak ve 20. yzyla gelindiinde, devletin

yaklak yzyllk zor yoluyla slah abalarn dahi boa karabilecek bir gce

erimi olacaklardr.

Kendi ierisinde, sosyal ve politik merkezi kurumlar olan seyit aileleri ve

onlara bal talip airetler balamnda, ok paral bir yap sergileyen Alevi

topluluklarn merkezi yerleim alan olan i-Tunceli ve civar blgelerde, bu merkeze

din kimlii erevesinde balanm airetlerin yaad alanlar, Dersim kimliini

bylelikle kazanacaktr.8

Dersim, her ne kadar kendi ierisinde farkl alt iktidar merkezleri barndrsa

da kendisini evreleyen hkim merkezi g yani Osmanl ve onun somutlat

kitleler nezdinde de etno-kltrel bir btnln mekn algsna dnecektir. Bualg 1938 gibi kesin bir sonun ardndan krlm olsa da 1970li yllarla birlikte

ykselen muhalif hareketlerin tekrardan canllk kazandrd bir tanm olacaktr. Ek

olarak, 1990l yllarla birlikte ykselen Krt ulusalclnn ve blgede yaanan

sava halinin etkisiyle tekrardan yeni bir tanm aralna kavuacaktr. syankrl,

8

Tuncelideki Alevi topluluklarn analizleri, seyitler ve talipleri balamnda, II. Blm ierisindeayrntl olarak verilmektedir.


44/449

Tarih boyunca bamszl, Yenilemezlii ve asla Asimile edilememesi gibi

zelliklerle Alevi topluluklarn kendilerini evreleyen corafi snrlarn dnda kalan

sosyo-kltrel evrene dair her daim canl bir biimde yaattklar ve ieriini gncel politik sylemlerle doldurduklar bir kimlik belirteci haline gelecektir. Dolaysyla bu

tanm, Dersimin kapsad corafyadaki Snnilik, Hristiyanlk gibi farkl etno-

kltrel topluluklar da ierecek ancak asla bir paras olarak grmeyecektir. Bu

yzden Dersim, kendisinde gerekte rgtl kurumsal bir biimde olmayan ve

fakat fiili olarak vcut bulan i-Tunceliyi mekn olarak kabul etmektedir. Bu

meknn gney snrlarnda yaayan ve hatta ger hayvanclk ile i-Tunceliye

kadar tanan baz Snnileri; ancak kendi hkim kimliklerine olan yaknlk ve uzaklk

derecesine gre Dersimin bir paras yahut ilgisiz eleri olarak kodlamaktadr.

Bu ayrmlamann kklerinin, OsmanlSafevi sava sonrasnda i-

Tuncelinin dolayl olarak sahip olduu resmi zerklik ile ou Alevi topluluk iin de

bir ka yeri olmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr.

Hlihazrda Alevi topluluklar barndrmasna karn gerek dardan ald

gler, gerekse 16. yzyldan itibaren 19. yzyln sonlarn dein yaanan nfus

artyla i-Tuncelideki Alevi topluluklar; kuzey (Erzincan), kuzey dou ve dou

(Erzurum, Mu, Bingl), gneydou ve gney (Diyarbakr ve Elaz), gneybat ve

batda (Adyaman, Antep, Mara, Malatya ve Sivas) olduka geni bir corafyayayaylmtr. Bu glerin temelinde hzl nfus artnn ve i-Tuncelinin tarm

alanlar yoksunluunun, doal kaynaklarnn yetersiz kalmasnn olduka nemli bir

yeri olduu belirtilmelidir. Ek olarak, i-Tunceli merkezli Alevi topluluklarn


45/449

yukardaki ynlere doru genileyebilmeleri, nemli llerde baskladklar Snni

ve Hristiyan topluluklarn blgeyi terk etmeleriyle de mmkn olmutur.9

-Tunceliyi evreleyen doal snrlarn dnda kalan ticari merkezlere,ticaret yollarna ve Snni yahut Hristiyan kylere yaplan yama amal basknlar

Dersim Airetlerinin bilinen en karakteristik yndr. Yama kltr, varln esas

olarak i-Tuncelinin yetersiz ekonomisinden almaktadr. -Tuncelide, nfus art

ve yetersiz tarmsal faaliyet ile zaman zaman doal nedenlerden de beslenen ve

sreklilik gsteren ktlk dnemleri, sz konusu yamalarn biricik belirleyenidir.

Uzun yzyllara yaslanan bu durum, beraberinde yama kltrne dayal son

derece ilgin kltrel kurum ve davran rntleri de oluturmutur.

Ancak burada Alevi topluluklarn bu tr bir geim tarzn yaattklar

dnemlerde, kimlik temelli bir ayrm gzetmemi olduklar da belirtilmelidir .10

Yamalarn yneldikleri hedefler, kuzeyde Erzincan, Kemaliye, Kemah, Gmhane,

batda Sivas ve gneyde emigezek ile Perteke doruydu (Munzurolu, 2004: 9).

te yandan, ayn giriimler airetler arasnda da srekli olarak varln koruyan bir

durumdu. Bu yzden -Tuncelideki airetlerin tarihi, ayn zamanda, kendi

aralarnda bitip tkenmek bilmeyen mcadelelerin de tarihidir. Fakat yine de bu

topluluklar, zellikle Osmanlnn 19. yzylla birlikte balayan reform hareketleri

neticesinde kendilerine ynelen hamleleri karsnda, birlikte hareket etmekteydiler.Bu birlikteliin temel itici kuvveti ve sylemi de, bugnk tabiriyle, sahip olduklar

Alevilik, Dersimlilik kodlaryd. (Gezik, 2004)

9 Konu hakknda son derece nemli ve hlihazrda tek olma zellii tayan kaynak iin bkz. Gezik,2004.10

zerinde bugne dein ciddi bir alma yaplmam olan bu tip geim faaliyetleri etrafnda rlhalk kltrne dair fikir verici, zgn bir deerlendirme iin bkz. Munzurolu, 2004: 8 10.


46/449

Bugnk Tuncelinin idari tarihesi Osmanlnn Dou Anadoluda mutlak

bir hkimiyet kazand 16. yzyla dek geri gitmektedir. emigezek Beylii

dolaymyla Diyarbakra bal bir sancak haline gelmesi, Tuncelinin, Osmanldanitibaren, resmi tarihinin de balangc saylabilir. Ancak Tuncelinin devlet

raporlarnda adnn sklkla zikredildii, sreklileen bir asayi sorunu olarak

grld ve bu kapsamda devaml olarak eitli idari ve askeri hamlelere maruz

kald dnem 19. yzylla birlikte balamaktadr. Bu dnemde Osmanl, Avrupada,

mparatorluun uzak snrlarnda hzl bir biimde toprak kaybetmekte, geleneksel

olarak sregetirdii devlet ynetimini, merkeziyeti bir biimde yeniden rgtleme

giriimlerinde bulunmaktadr. -Tunceli merkezli Alevi airetlerin olduka geni bir

blgede devlet otoritesini zedelemesi ve blgenin ticarisosyal hayatn etkilemesi,

Osmanlnn ierideki sorunlarnn balcalarndandr.

Ylmazelik (1998), Bulut (1992) ve Hezarfenin (2003) 19. yzyl sonlar ve

20. yzyl balarna ait Osmanl idari belgelerine dair yaptklar nemli almalar

yukardaki durumun ak kaynaklardrlar. Bu belgelerden anlald kadaryla;

Tanzimatn ilan ve kabulyle birlikte Osmanl Devletinin yapsal yenilenme

hareketleri erevesinde balatt idari yeniden dzenleme ierisinde -Tunceli ve

civar, Dersim Livas adyla bugnk Hozat ilesi, Liva merkezi kabul edilerek

Erzurum iline bal bir sancak haline getirilir. Yine ayn dzenleme ierisinde; bugnk Akpazar, Plmr, Ovack ve Mazgirt gibi yerleim alanlar Erzurumun bir

baka sanca olan Erzincana balanr. Ancak bu dzenlemeler, devlet otoritesinin i

blgelerde tesisinde bir fayda salamaz. Bu kez 1879 ylnda Dersim, bal bana bir

vilayet olarak yeniden dzenlenir. Sonra tekrar, 1886da yine bir sancak olarak, bu

kez Elaza balanr. Dersim, bu idari yapsn Kurtulu Savana dek koruyacaktr.


47/449

Cumhuriyet dneminde Dersim, yeni devlet ideolojisinin ve yapsnn en son

tesis edildii Anadolu parasdr. 19371938 gibi Cumhuriyetin ilanndan hayli ge

bir zamanda ve yaanan kanl srelerin ardndan Dersim, Tunceli olacaktr.11

Cumhuriyet dneminde Tuncelinin idari tarihesi zet olarak yledir: 1926

ylnda Dersim ile yaplarak Elaza balanr. 1935te ise ismi ve snrlar yeniden

belirlenerek, Tunceli vilayeti tekil edilir. 19371938 savalarndan sonra, Tunceli

tekrar Elaza balanr. Tuncelinin bugnk idari yapsn kazanmas ve yaklak

bir asrdr sren atmalarn, uzun yzyllar boyunca sregetirdii zgn etno-

kltrel yapsnn sonlanmas ise ancak 1947de mmkn olacaktr. (Cengiz,

(Tarihsiz))

19371938 yllarnda yaanan savalar neticesinde Dersim, bu kimlii var

eden Alevi topluluklarn geleneksel toplumsal yaplarnn krlmasyla birlikte tarihe

karacaktr. Ancak bu keskin gei sadece Alevi topluluklar nezdinde yaanan bir

dnm deildir. lin gney ileleri etrafnda Alevi topluluklarla i ie yaayan

Snnilerin de geleneksel kurum ve yaaylarnn kkl biimlerde deiimi sz

konusu olmutur .12 Alevi topluluklarn varlklaryla yaamsallk kazanan zerklik, bu

hakimiyetin kapsamnda kalan Snnilerin de zgn geleneksel yaaylarnn bu

tarihe kadar, bilhassa krsal yerleimlerde, yaayabilmesine olanak salamtr. Zira

11 Dersim syan yahut Dersim olaylar gibi, sahip olduklar siyasal arkaplanlar erevesindeDersimin Osmanldan Cumhuriyete geiini konu alan birok eserden bahsedilebilir. Bu eserlerinzellikle 1990larla birlikte Trkiyenin de dahil olduu uluslararas konjonktr erevesinde ortayaklar anlamldr. Ulus-devletin reddi ve bamszlk talepleri erevesinde yaplandrlanalmalarda zorlama analizlere rastlanmakla birlikte; ulus btnln savunma iddiasnda, tarihiyeniden-yazma ve yaananlar yok sayma rnekleri de mevcuttur. Bu gibi yaklamlardan eitliekillerde etkilenmi olmakla birlikte, 1937 ve 1938 hakknda dnemin kaynaklarn hakkyla taramolmalar bakmndan u almalara baklabilir: Gnel, 1999 ve Akgl 1990. Ancak sreci Alevitopluluklarn blgedeki tarihsel gemileri ve daha da nemlisi etno-kltrel yapsal zelliklerierevesinde irdeleyen objektif ve alannda tek bir alma iin tekrar bkz. Gezik, 2004.12

lgili srecin Snni topluluklar nezdinde yaratt sonular, kltrel dnmler II. BlmnSnniler balkl nc alt ksmnda deerlendirilmektedir.


48/449

gneydeki ile merkezleri, tarihte olduu gibi, Cumhuriyetin tesisinde de en nce bu

yeni kltrel srece dhil olan merkezler olmulardr.

19371938de, uzun bir zaman sren hazrlk srecinden sonra, iddetletasfiye edilen toplumsal kesim, phesiz Alevilerdir. Bu bakmdan sava, Alevi

topluluklar asndan; bugn Alevilik olarak tanmlanan dinisosyal kimlik algsnn

Anadoluda ve Tuncelide ilk olarak yerletii 12. yzyldan, 19. yzyla dek

yaklak olarak yedi yzyllk bir bamsz kltrel srecin toptan yok oluu anlam

tamaktadr.13 Bu yzden, 19371938, ok ynl bir ilevsellikle Tuncelili Alevilerin

gndelik yaamlarnda son derece canl ve arpc biimlerde yaamaktadr. Sz

konusu biimleri yaratan farkllklar, dorudan belirli tarihi dnemleri iaret eden ya

aralklarna gre biimlenmektedir. Ancak bugn 60l yalarn zerinde olan yal

kuaklarn anlam dnyalarnda 19371938, kelimenin tam anlamyla bilinen

dnyann ykm ve bilinmeyen yeni bir dnyann anlam kodlarnn balangcdr.

Cumhuriyet dneminde, son noktas 19371938 savalar olan srecin

balangc ve yaananlara dair tarihi gelimeler, ana evrede, zetle u ekilde

verilebilir;

lk evre, 1936 ylnda Tunceli Vilayetinin daresi Hakknda Kanun

erevesinde balayan ve ulalabilir durumda olan gney airetlerinin

silahszlandrlmasn ve i blgelere ulam salayacak yol yapmlarn kapsayandnemdir. Buradaki ama, hlihazrda ulalabilir durumda olan yakn blgeleri

denetim altna almak ve zerlerine gidildiinde silahl bir direniten kanmayacak

13 Tuncelide Aleviliin ilk tesisine ynelik tarihi almalar bulunmamaktadr. Ancak, TunceliAleviliinin sahip olduu zgn farkllklar zerine geni saylabilecek bir yazndan bahsedilebilir.Gezik, 2004; em, 1999 ve Dank, 2006 bunlardan bazlardr.

alma konusu olan Tuncelili Snnileri evreleyen bu topluluklar hakknda ilgili konular II.Blmde Aleviler bal altnda tartlmaktadr.


49/449

olan i-Tunceli airetlerine ynelik kapsaml askeri operasyonlarn alt yapsn tesis

etmektir.

kinci evre, bu tehdidi alglayan ve uzlama imkn olmadn grenairetlerin sz konusu hazrlk faaliyetlerine ynelik silahl eylemlerini ve bu

eylemlere kar devletin operasyonlar kapsamaktadr. Bu dnemde Cumhuriyet, i-

Tunceli airetleri asndan yaklak yz yldr savatklar Osmanldan farkszdr ve

tpk gemite olduu gibi uzlama mitleri canldr. Ne ki Cumhuriyet modern bir

olgudur ve ngrd toplumsal proje, Osmanlnn yapt gibi feodal kimlikleri

belirli koullarla (rnein, vergi gibi) merkezi devlete balayan ve onlara yaam

alanlarnda zerklik sunan bir ierikten uzaktr.

Bu dnemlerde i-Tunceli airetlerinin topyekn bir direniinden bahsetmek

olanakszdr. 19371938 savalarn bamszlk sava yahut Krt bakaldrs

olarak kodlayan yaklamlarn iddialarnn aksine ou airet, geleneksel

blnmlkleri ve Osmanlyla olan dankl-dv tecrbelerine gre sava,

atan airetlerin dnda kalarak bir uzlama alan olarak kurgulamlardr:

Airetler arasnda yaanan sorunlar, byk bir koalisyonunyaratlmasn olanakl klmad. Altmn zerinde airetin yaad Dersimde,Seyit Rza ve yandalar yalnz i-Dersimin Haydaran, Demenan ve

Bahtiyaran airetleriyle bir direni cephesi kurabildiler. Balangta bu gcedahil olan Yusufan ve nfuzlu Kureyanlar 1937 ylnda ilerindeki kk gruplar dnda tarafsz kalmay tercih edeceklerdi. (Gezik, 2004: 87)

1937 ilkbaharnda savamaya karar veren airetlerin saldrlaryla balayan

atmalar, Haziran ay sonlarna dek, younluunu arttrarak srd ve devlet

birliklerini baz noktalarda durdurmay baard. Bu dnemde esas olarak savunmada


50/449

kald anlalan ordu birliklerinin Haziran sonlarndan itibaren, yeni g

takviyeleriyle birlikte, kar saldrlara balad bilinmektedir (JUK, 1998; Gezik,

2004; Bulut, 1992).Haziran ay sonlarndan Eyll balarna dek geen sre, devletle ak bir

biimde savaan airetler arasnda yaanan iddetli ve kanl arpmalarla rldr.

Ordu birlikleri byk kayplar vermi olmasna karn, tkenen airetlerden arta

kalanlarn i-Tuncelinin daha da ilerine ekilmeleriyle bu dnem son bulacaktr.

1937 arpmalarnda devlete kar direnii rgtleyen nde gelen seyit ve

aalarn birou ldrlr. Yalnz kalan ve elindeki glerin tkendiini gren ve

ayn zamanda direniin nde gelen ismi olan Seyit Rza, yanndakilerle birlikte

uzlama midiyle teslim olur. Ancaki o ve dier esirlerden nde gelen seyit ve aalar,

akrabalar hzl bir yarglamann ardndan derhal idam edilirler.

nc ve son evre, 1937den kurtulabilen direnii airetlerin toparlanarak,

gerek ktlkla yz yze kalan yelerinin gda ihtiyalarn karlamak, gerekse bir

nceki yln intikamn almak iin o yl ordu birliklerine milislik yapan evre airet

kylerine ve blgede mevcut ordu birliklerine dnk basknlarla balar. Bu kez,

1937ye dhil olmayan dier baz airetler de savaa katlrlar. Ancak, devletin kar

cevab hi beklenmedik boyutlarda ve ykclkta olacaktr:

Yasak mntka olarak ilan edilen yerlerde, bu zaman ierisinde tespitedilen ve ele geen insan kafileleri nerdeyse tmden yok edildi. Yine hedef olan airetleri ve seyit ailelerini barndran kyler ve aileler de ayn akbeteuradlar. Bunun dnda olaylara karmayan blgelerde de beklenmedik bir ekilde bir veya birka aile olmak zere; genelde blgenin ileri gelen seyit veaa aileleri tmden yok edildiler (Gezik, 2004: 90).


51/449

Sa kalanlarn ok byk bir kesimi Trkiyenin farkl blgelerine kk

topluluklar halinde datldlar. Esirlerin byk ksm, sonraki yllarda Tuncelinin

bugnk ulam yollar olan karayollarnn yapmnda altrldlar.Genelkurmay belgelerinde sadece 1938 ylnda 7905 kiinin l ve sa olarak

ele geirildiini bildirmesine karn gerek rakamlar rktc boyutlardadr. 1937

1938 savalarnda 40 ila 80 bin kiinin ld, hayatta kalabilenlerin anlatmlarndan

ve yaklak hesaplamalardan rahatlkla anlalmaktadr. (Gezik, 2004)14

1937 1938 olay, Alevi topluluklar asndan, bilinen dnyann sonudur

demek kesinlikle abartl olmayacaktr. Bu dnyaya ait toplumsal yap tmyle

deimitir. Seyitlerin ve aalarn merkezinde olduu iktidar, devlet kurumlaryla yer

deitirmi, daha nce hi bilinmeyen aidiyetler, oluan bu boluklar doldurmutur.

Bireyin doumla kazand seyittalip ilikileri ve bunun ifade ettii corafi snrla

zde olan kimlik bilinci, yurttalk algsyla yer deitirmitir. Resmi dil, bu

deiimin somut, biricik ifadesi olacaktr. Alevi topluluklarn anadilleri olan

Krmancki ve Kurmanci, ilerleyen yllarda yal ve gen kuaklarda 19371938

ncesinde kalan bir dnyann, anlam haritasnn dili olarak kavranacak ve zamanla

yerel Aleviliin ayrt edici zelliklerinden birisi haline dnecektir.

19371938in sonrasnda, 1970lere dek geen sre, il ve ildeki AleviSnni

topluluklar asndan tmyle bir durgunluk dnemi olacaktr. Bu dnemde doangen kuaklar, 1938-ncesi toplumsala doanlarn ierisinde yetitiklerinden, ikili

bir anlam dnyas gelitirecekler ve Tuncelide yaadklar dnemler boyunca,

bilhassa krsal yerleimlerde, geleneksel tutum ve davranlar yaatacaklardr. Hatta

seyitler ve Snni topluluklarn geleneksel tarikat ilikilerinde belirleyici konumda

olan Babalar, tekrardan nemli bir hareket alan da yakalayabileceklerdir.14 Konuyla ilgili saysal verileri deerlendirmek iin baka bir kanyak olarak bkz. Hall, 1972.


52/449

1970lerden sonras, Tuncelinin hzl bir biimde gerek Alevi gerekse Snni

topluluklarn anlam dnyalar nezdinde deiimine tanklk edecektir. almamz,

bu tarihi bir balang olarak ele almakta ve sonrasndaki kimlik srelerini Alevilik ve Snnilik kimlikleri ekseninde irdelemektedir. Bu bakmdan ilgili sreler burada,

tekrara dmemek asndan, ilenmeyecektir.

II. BLM: TUNCELNN ETNO-KLTREL HARTASI

2.1 Tuncelide Trklk, Krtlk, Alevilik, Snnilik: Snrlarda Karmaa

ve Dzen.

Tuncelide etnikliin kendisini grnr kld iki ana dinamikten sz

edilebilir. Bunlar, konuulan dilde ve inan uygulamalarnda ortaya kmaktadr.


53/449

Buna karn, farkl dil ve inan uygulamalarnn i ie geerek hayat verdikleri eitli

etniklik alglarnn, esas olarak inan dizgeleri zerinde ekillendii ne srlebilir.

Dolaysyla, Alevilik ve Snnilik olarak kodlayacamz temel iki deikenegre eitlenen etniklik alglarna gemeden evvel, bu iki temel deikenin ildeki

genel corafi dalmn zetlemek faydal olacaktr. Tuncelide, inan

tasavvurlarnda ve ritellerinde kendi ierisinde tutarl iki ana grup olan Alevilik ve

Snniliin15 corafi durumu yle sunulabilir;16

1) Alevi ve Snni yurttalar, Tunceli ilinin gneybat, gney ve gney-dou

hatt boyunca uzanan emigezek, Pertek ve Mazgirt ile merkezlerinde, Mazgirte

ve emigezeke bal birer nahiyede ve bu ileye bal yaklak 15 kyde ve

saylar tam olarak tespit edilemeyen mezralarda birlikte yaamaktadrlar. lin gney

hattn evreleyen bu yarm halkaya istisna olarak, gney-yar ksm emigezek ve

Pertek arasnda kalan Hozat ile merkezinde ve bu ilenin gney snrna yakn bir

kynde de Snni ve Alevi yurttalarn birlikte ikamet ettikleri grlmektedir.

15 Bir yanda mevcut toplumsal yaamn verili resmi kurumsal imknlarnda ve teolojik dizgelerindemeruiyetini ve iktidarn reten ve bunu, varln yaslad tarihsel gemiinden bugne kadar byk lde tad istikrarl bir iktidar tecrbesine dayandran Snniliin dnyevi kurgusu ve sylemi.te yanda, ancak 20. yzyln sonlarndan itibaren kamusal alanda grnrlk kazanmaya balayan vefakat inan ve toplum kurgusu bakmndan, ierisinde barndrd farkl temsilci gruplar dolaysyla,i tutarllktan ve tanml, normatif, tek biimlilikten yoksun Alevilik. Burada her iki inan dizgesinitemsil eden kavramlar yan yana konulduunda, phesiz derin bir denge krizi dourmaktadrlar.

te yandan, Aleviliin sadece Tunceli yerelinde okunabilir biimi ile de kendi ierisinde bir btntekil ettii ve gayet somut bir toplumsalln yanss oldu da unutulmamaldr. Antropolojik bak, buyerel Alevilii de en az dieri kadar tutarl bir btn olarak kodlamaktadr. Bir baka deyile, varlntoplumsal yaamdan alan hibir din, bir dierine gre tutarsz deildir. Somut, gzlemlenebilir bir olgudur ve anlam kodlar ile ykldr.

Bu konunun ayrntlarna takip eden iki alt blmde ve almann ilerleyen safhalarnda rnekler zerinden deinilmeye allacaktr.16 Gerek alan almas ncesinde konuya dair hazrlklarn yapld dnemde, gerekse alan almassresince dorudan katlarak gzlemle elde edilen veriler nda Tunceliye dair bir etno-kltrelharita ortaya karlmtr.Alevilik ve Snnilik gibi temel kimlik gruplarna gre yaplandrlan harita Ek 2de (bkz. s.432)

sunulmaktadr. Haritada, Snnilerin yerleim alanlar yeil, Alevilerin ise krmz ile gsterilmektedir.almann ortaya kard tecrbeler nda bu haritann, almann gerekletirildii corafi

blmler %100, geri kalan asndan ise %90lk bir geerlilie sahip olduu rahatlkla ifadeedilebilir.


54/449

2) Geri kalan dalma gre ilin orta, bat, kuzey ve dou ksmlarn

oluturan Tunceli Merkez, Nazmiye, Plmr ve Ovack ilelerinde ve tm

kylerinde yalnz Alevi yurttalar ikamet etmektedirler.3) Sadece Snni yurttalarn yaadklar ile merkezi bulunmamakla birlikte,

emigezek, Pertek, Mazgirt ve Hozata bal yaklak olarak 20 kyde ve bir nahiye

ile kimi mezralarda da sadece Snni yurttalar yaamaktadr .17

Alevilik ve Snnilik, kendi ilerinde farkl tutumlar barndrmakla birlikte

Tuncelide iki temel etniklik kategorisini oluturmaktadrlar. Bunlar izleyen iki alt

blmde amlanacaktr. Burada esas olarak, iki temel anlam kodu zerine

temellendiini dndmz ve dilsel tutumlar zerinden aa kan baz farkl

kavram setleri aktarlmaya allacaktr.

1) Alevilerde dilsel eitlilik ve farkl anlam btnlkleri:

Tuncelide farkl dili konuan Alevi yurttalarn kendilerini tanmlamada

kullandklar kavramlarn kapsamlarnn farkllama, genileme ya da daralmas

byk lde dil eitliliiyle ilgili grnmektedir. En azndan dil, mevcut sosyo-

17 l merkezinde yahut ile, nahiye vb. idari merkezlerde grev icab ya da baka (ticari vb.) nedenlerle

ikamet eden Snni kkenli yurttalarla tez konusu erevesinde grmelerde bulunulmamtr. Fakat bu nfus da ilde gerekleen sosyal srelerin ounlukla katlmcs olmaktadr. ounluunugvenlik kuvvetleri mensuplarnn ailelerinin oluturduu bu grubun gerek Tuncelide hakimkimlikler grubunun gerekse kendileriyle zde tuttuklar kimlikler ile giritikleri sosyal ilikilerinetd son derece faydal olabilecek bir baka almas konusu olarak aratrclarn ilgisini beklemektedir.

Ek olarak, resmi kaytlarda bulunmas muhtemel olan ve fakat almamz sresince ulaamadmzancak alan aratrmamz younlatrdmz blge ve srede temas ettiimiz mezra leindekiyerleimlerde dorudan sonulara ulalmtr. Bu bilgiler nda unlar sylenebilir; almamznderinlemesine gerekletii Pertekin bat ksmlarnda, Gnboaz (Margik) Kyne bal evirmeMezras tmyle Snni yurttalarn yaadklar kk bir yerleim yeridir. Pnarlar Nahiyesine balBepnar, rk ve Gole Kurde mezralar ise Alevi ve Snni yurttalarn birlikte ikamet ettikleriyerleim birimleridirler. lerleyen blmlerde amlanaca zere, burada belirtilmesi gereken bir

husus da bu drt mezrada yaklak olarak sadece 11 hanenin kendisini ve gemiini Snni olarak tanmladdr.


55/449

politik srelerde uyum ya da atmann kltrel (kolektif) hafza boyutunu

oluturmaktadr.

Tunceli il snrlar ierisinde toplam farkl dil gndelik yaamda deiik oranlarda kullanmdadr. Bunlar Trke, Kurmanci ve Krmanckidir.

Kurmanci ve Krmancki18, Trkiyenin (zellikle) batsnda ve aradaki farkn

bilinmedii yerlerde yaygn bir ekilde Krte olarak bilinir ve byk oranda

bununla kastedilen aslnda Kurmancidir. Trkiyenin Gneydou ve Dou

blgelerinin byk bir ksmnda kullanlan dil, Kurmanci ve onun deiik iveleridir.

Kurmanci ve Krmanckinin tek bir dil olarak kavramsallatrlmas, Trkiyede

1970lerden itibaren grnrlk kazanan ve 1980lerle birlikte hzla ykselen Krt

ulusalc akmnn gerek douda gerekse batda y

Tunceli’de Sünni Olmak

Documents

Transcript of Tunceli’de Sünni Olmak