TAR‹H 1

TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIfiLARI

VE ‹LK TÜRK DEVLETLER‹

‹Ç‹NDEK‹LER

A . TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIfiI

1. Türk Ad›n›n Anlam›

2. Türklerin ‹lk Ana yurdu

3. Türklerin Tarih Boyunca Yay›ld›klar› Bölgeler

4. ‹skitler (Sakalar)

B. ‹LK TÜRK DEVLETLER‹

1. Büyük Hun Devleti (Asya Hun Devleti)

2. Kavimler Göçü, Asya ve Avrupa’n›n Yeni Çehresi, Avrupa Hun Devleti

3. Avrupa Hun Devleti

4. Göktürk Devleti

5. Uygur Devleti

C. D‹⁄ER TÜRK DEVLETLER‹ VE TOPLULUKLARI

D. ‹LK TÜRK DEVLETLER‹NDE KÜLTÜR VE MEDEN‹YET

E. TÜRK KÜLTÜRÜNÜN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE MÜNASEBETLER‹

& ÜN‹TE III

TAR‹H 1

42

* Konu içinde anlat›lan yer ve merkezlerin adlar›n› tarih atlas›ndan ve ders notunuzdaki ilgili haritadan yararlanarak ö¤reniniz.

* Olaylar aras›nda sebep-sonuç iliflkisi kurup günümüzle k›yaslay›n›z. * Konu içinde verilen sorular› hemen cevapland›r›n›z.* Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› yan›tlay›n›z.

Bu üniteyi çal›flt›¤›n›zda (bitirdi¤inizde) * Türk milletinin dünya tarihindeki önemini ve milletler ailesi içindeki flerefli

geçmiflini kavrayacak,* Atalar›m›z›n çeflitli zamanlarda ve yerlerde devletler kurduklar›n› ö¤renecek,* Devlet adamlar›m›z›n yerinde gösterdikleri uzak görüfllülük, fedakârl›k gibi

yeteneklerini ya da bilinçsiz davran›fllar› sebebi ile olaylar›n ve tarihin ak›fl›n› nas›l etkilediklerini görecek,

* Millî ba¤›ms›zl›¤›n de¤erini kavrayabileceksiniz.

BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI☞ ☞

NASIL ÇALIfiMALIYIZ?✍ ✍

TAR‹H 1

43

TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIfiLARI

VE ‹LK TÜRK DEVLETLER‹

A . TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIfiI

1. Türk Ad›n›n Anlam›:

Türk milletinin ad›n›n ne anlama geldi¤i konusunda, görüfllerin baz›lar› flöyledir:- Kaflgarl› Mahmut Divan-› Lügat’it Türk adl› eserinde olgunluk ça¤› anlam›na

geldi¤ini söyler.- A. Wambery türemek fiilinden geldi¤ini ileri sürer.- G. Doerfer (Dorfer) devlete ba¤l› halk anlam›nda oldu¤unu belirtir.- Ziya Gökalp, türeli (töreli) kanun, nizam sahibi anlam›nda kullan›r.

Türkiye ad› VI. yüzy›la ait Bizans kaynaklar›nda orta asya için, co¤rafi bir terimolarak kullan›lm›flt›r. Türkiye ad› IX. ve X. yüzy›llarda Volga Nehri’nden OrtaAvrupa’ya kadar uzanan bölge, XII. yüzy›ldan itibaren de Anadolu için kullan›lan birad olmufltur. Türkiye ad›, baz› kaynaklarda XIII. yüzy›lda Memlûkler egemenli¤indekiM›s›r ve Suriye için de kullan›lm›flt›r.

2. Türklerin ‹lk Ana yurdu:

Türklerin ana yurdu Orta Asya (Türkistan)’d›r. Orta Asya; Asya K›ta’s›n›n ortas›ndayer alan, do¤udan Kingan Da¤lar›, kuzeyden Sibirya, bat›dan Hazar Denizi, güneydenHindikufl ve Karanl›k da¤lar› ile çevrili olan bölgedir. Türklerin ilk anayurdunun Ural-Ayltay Da¤lar› ve Hazar Denizi aras›nda kalan bölge oldu¤u kabul edilir.

3. Türklerin Tarih Boyunca Yay›ld›klar› Bölgeler:

Türkler, MÖ 2.000’li y›llardan bafllayarak MS XI. yüzy›la kadar Asya, Avrupa veAfrika k›ta’s›n›n çeflitli bölgelerine göç etmifllerdir.

Göçlerin Nedenleri:

- Kurakl›k ve iklim flartlar›n› de¤iflmesi,- Nüfusun artmas›, tar›m alanlar›n›n daralmas›, otlaklar›n azalmas› ve hayvan

hastal›klar› nedeniyle hayvanc›l›¤›n gerilemesi- Türk boylar›n›n birbirleriyle mücadeleleri,- Orta Asya’ya yönelik yabanc› kavimlerin bask›lar›na karfl› koyamayan ve

bunlar›n egemenli¤ini kabul etmeyen Türk boylar›n›n göç etmesi,- Türklerin yeni yurtlar edinmek istemesi.

At› evcillefltiren ilk millet olan Türkler, at arabalar›n›n yard›m›yla bu göçlerikolayl›kla yapm›fllard›r. Türklerin hayvanc›l›kla u¤raflmalar› ve konar-göçer yaflamalar›da göçlerini kolaylaflt›rm›flt›r.

Göç Yollar›:

Orta Asya’dan do¤uya gidenler Çin’e, güneye gidenler Hindistan’a, kuzeybat›yagidenler Hazar Denizi’nin kuzeyinden Orta Avrupa’ya, bat›ya gidenler ‹ran, Irak,Andolu, Suriye, M›s›r ve Afrika’ya, kuzeye gidenler Sibirya’ya yerleflmifllerdir.

TAR‹H 1

44

4. ‹skitler (Sakalar): ‹skitler, Orta Asya’da Hazar Denizi ile Tanr› Da¤lar›aras›ndaki genifl topraklarda yaflarken d›fl bask›lar nedeniyle MÖ. VII. yüzy›lsonlar›nda Kafkasya üzerinden Karadeniz’in kuzeyine gelip yerlefltiler. En önemlihükümdar› destanlara da konu olan Alp Er Tunga’d›r. Eski Yunanl›lar, bu kavimlertoplulu¤una ‹skitler, Persler ise Sakalar ad›n› vermifltir. Medlerle birleflerek UrartuDevleti’ni y›kan ‹skitler, Suriye üzerinden M›s›r’a kadar olan bölgelere sald›r›lardabulundular. K›z›l›rmak’›n do¤usunda kalan bölgelerin tamam›na hükmettiler. ‹skitler,siyasi varl›klar›n› MÖ 2. yüzy›l›n sonlar›na kadar sürdürdüler. Bugün Sibirya’dayaflayan Yakut Türkleri ‹skitlerin torunlar›d›r.

B. ‹LK TÜRK DEVLETLER‹

1. Büyük Hun Devleti (Asya Hun Devleti)

Türk tarihi Hunlar ile bafllar. Orta Asya Türk göçleri s›ras›nda göçe kat›lmay›pOrta Asya’da kalarak Orta Asya’n›n do¤usunda, Orhun ve Selenga ›rmaklar› çevresindetoplanan ve Hun ad› verilen bu Türkler, Çin’in kuzeyine do¤ru yay›lm›fllard›. ÇinlilerinHiung-Nu (fiiyung-Nu) dedikleri Hunlar taraf›ndan Orta Asya’da ilk Türk hâkimiyetigerçeklefltirilmifltir. ‹nsan, halk anlam›na gelen Hun ad›n› tafl›yan bu Türklerin, OrtaAsya’da Asya Hunlar› (Büyük Hun), Orta Avrupa’da Avrupa Hunlar›, KuzeyHindistan’da da Ak Hunlar ad›yla üç ayr› yer ve zamanda siyasi devletler meydanagetirdikleri görülmektedir (Harita 3.1).

Tarihte bilinen ilk Türk devleti Büyük Hun (Asya Hun) Devleti’dir (Resim 3.1).MÖ 7. yüzy›lda yap›lan Türk göçlerine kat›lmayan Türk topluluklar›nca kurulan BüyükHun Devleti, ilk dönemlerde Orhun ve Selenga ›rmaklar› ile Ötüken ve Ordos bölgesinde yaflam›fllard›r. Kurulufl tarihleri kesin olarak bilinmeyen Büyük Hun(AsyaHun) Devleti hakk›nda ilk bilgiler, MÖ 318 y›l›na ait Çin ile yap›lan ve Çince yaz›lm›flbir antlaflma metnidir. Nitekim Hun Türklerinin ak›nlar›ndan korunabilmek amac›yla

Harita 3.1: Asya Hun Devleti.

TAR‹H 1

45

Çin Seddi’nin 3. yüzy›l›n sonlar›nda tamamland›¤› bilinmektedir. Bu antlaflma ayr›ca, OrtaAsya tarihinde bilinen ilk yaz›l› antlaflmad›r. ‹mparator Shih-Huang-ti (MÖ 247–210)Hun ak›nlar›n› durdurmak amac›yla, kuzey s›n›r›nda infla edilmifl olan kale ve kuleleribir duvarla birlefltirerek ünlü Çin Seddi’ni meydana getirmifltir (MÖ 214).

a) Teoman Dönemi (MÖ 220–209)

Hunlar›n bilinen ilk hükümdar› olan Teoman’dan, Çin kaynaklar› Tuman olarakbahseder. fianyü veya Tanhu unvanlar› ile de an›lan Teoman, birbirinden ayr› yaflayanTürk boylar›n› birlefltirerek tarihte ilk Türk birli¤ini sa¤lam›flt›r. 11 y›l hükümdarl›kyapan Teoman fianyü dönemindeki Türklerin askerî üstünlüklerinde, süvarilerin önemli biryeri vard›r. Çin’e karfl› yap›lan ak›nlarda önemli topraklar kazanan Türk süvarileri,Çinlileri zor durumda b›rakmakla kalmam›fl, onlar› ünlü Çin Seddi bile durduramam›flt›r.

Tanhu veya fianyü: Asya Hun hükümdarlar›n›n unvan›. Gök Tanr›’n›n tahtaç›kard›¤› hükümdar olarak kabul edilir.

Teoman’›n en büyük o¤lu ve veliahd› Mete idi. Fakat Teoman’›n baflka bireflinden bir o¤lu daha vard›. Mete’nin üvey annesi onun yerine tahta kendi o¤lunungeçmesini istedi¤inden Teoman’› o¤lu Mete’ye karfl› k›flk›rtm›flt›. Teoman, Yüeçilerinkuvvetli oldu¤u bu dönemde kar›s›n›n da etkisinde kalarak Mete’yi Yüeçilere rehinolarak verdi. Ard›ndan da Yüeçilere savafl açt›.

O tarihlerde Hunlar›n en güçlü komflular› Tung-hular (Mo¤ol-Tunguzkabilelerinin oluflturdu¤u birlik) ile Yüeçilerdi. Mete’nin Yüeçilerin elinde ne kadarsüre rehin kald›¤›na dair bir bilgi yoktur. Bir f›rsat›n› bulunca Mete, Yüeçilerin elindenkurtulmay› baflard›. Geri dönmesine sevinen ve takdir eden babas›, onun emrine 10.000kiflilik atl› bir kuvvet verdi. Mete çok disiplinli bir flekilde ordusunu yetifltirdi. Babas›n›,üvey annesini ve kardeflini kendisine ba¤l› askerleriyle öldürüp, Hun taht›n› ele geçirdi. Baflka bir rivayete göre ise Mete, bir av s›ras›nda babas›n› öldürerek Huntaht›na geçmifltir.

b) Mete Dönemi (MÖ 209–174)

MÖ 209 y›l›nda Mete, flanyü unvan›yla Hun taht›na ç›kt›. Çin kaynaklar›ndaMao-tun olarak geçen bu hükümdara Türk tarihçileri Mete demifltir. Dünyan›n en disiplinli ordusunu kuran Mete, ülke içindeki kar›fl›kl›klar› önledi. Bu tarihlerdekomflular› güneyde Çin ‹mparatorlu¤u, güneybat›da Yüeçiler, do¤uda ise Tung-hulard›.

Resim 3.1: Büyük Hun Devleti Bayra¤›

TAR‹H 1

46

Mete Han, ilk askerî zaferini kendisinden sürekli toprak isteyen Mo¤ol kökenliTung-hular üzerine yapt›. Onlar› a¤›r bir yenilgiye u¤ratarak topraklar›n› ele geçirdi.‹kinci seferi için Mete, yönünü bat›ya, ‹pek Yolu’na hâkim olan Yüeçiler üzerine çevirdi.Onlar› da yenen Mete, ‹pek Yolu’nu kontrolü alt›na ald› (MÖ 203).

Hun-Çin ‹liflkileri

Mete, Yüeçilerden sonra Çin’e seferlere bafllad›. Bu s›rada Çin’e Han sülalesihâkimdi. Çinliler, Teoman zaman›nda, Çin’in kuzeyindeki otlaklar› Hunlardanalm›fllard›. Bu topraklar› tekrar almak isteyen Mete, Çin’e karfl› ilk seferine ç›kt›.Yap›lan bu ilk seferin sonunda Çin s›n›r›ndaki Hun otlaklar› geri al›nd› (MÖ 201).

MÖ 197’de Çin imparatoru Kao-Ti bunun üzerine ordusuyla Mete’nin üzerineyürüdü. Ordusunu savafla haz›rlayan Mete bu arada baz› Çin beylerini de kendi yan›naçekmeyi baflard›. Öncü Hun birlikleriyle mücadele etmekten yorulan Kao-Tinin 320 binkiflilik ordusunu Mete, pusuya düflürmeyi baflard› ve onlar› yendi. Kaçan imparator Kao-Ti, Pai-teng yaylas›ndaki bir kaleye s›¤›nmak zorunda kald›. ‹mparatoru takipeden Mete onu kalede kuflatt›. Daha sonra bar›fl ve dostluk antlaflmas› imzaland› (MÖ 197). Bu antlaflmaya göre Çin, Sar› Irmak’›n güney taraflar›n› Hunlara terk etti.Ayr›ca Çin; yiyecek ve ipek vermeyi, y›ll›k vergi ödemeyi de kabul etti. Bu antlaflmaDo¤u Asya tarihinde iki büyük devlet aras›nda imzalanm›fl ilk uluslararas› antlaflmad›r.

Mete Han, bütün Çin ülkesini egemenli¤i alt›na alabilecek güce sahip oldu¤uhalde, bunu yapmad›. Mete’nin böyle davranmas›nda Çin topraklar›n›n genifl bir alanayay›lm›fl olmas› ile Çin nüfusunun çok oluflu etkili olmufltur. Mete, Çin’in fethiyleburalara yerleflecek olan Türklerin Çin kültüründen etkilenerek benliklerini yitirip yokolacaklar›n› düflünüyordu. Bu nedenle sadece Çin’i bask› alt›nda tutup, vergiyeba¤lamakla yetindi.

Büyük Hun Hükümdar› Mete, MÖ 174 y›l›nda öldü¤ünde devletin s›n›rlar›;do¤uda Kore’ye, bat›da Aral Gölü’ne, kuzeyde Sibirya’ya, güneyde ise Çin Seddi veTibet yaylas› ile Karakurum da¤lar›na kadar uzan›yordu. Büyük Hun Devleti’nin askerîve idari teflkilat›, ekonomik ve sosyal yap›s›, hukuk ve sanat› kendisinden sonraki Türkdevletlerince de örnek al›nm›flt›r.

c) Ki-ok Dönemi (MÖ 174–160)

Mete Han’›n ölümünden sonra yerine o¤lu Ki-ok geçti. Ki-ok, babas›n›n ölümüyleayaklanan Yüeçilerin üzerine yürüdü ve onlar› bat›ya sürdü. Hunlar karfl›s›nda tutunamayanYüeçiler bat›ya göç ederek MS I.yüzy›lda bugünkü Afganistan, Pakistan ve Kuzeybat›Hindistan’da Kuflhan Devleti’ni kurdular.

Ki-ok, MÖ 166 y›l›nda Çin’e sefer düzenleyerek baflkentteki imparatorluksaray›n› yakt›. Bu seferden sonra Çin ile olan ekonomik ve siyasi iliflkileri gelifltirmek

TAR‹H 1

47

için, babas› gibi Çinli bir prensesle evlendi. Siyasi amaçla yap›lan bu tür evlilikler,genellikle Türk devletleri için istenmeyen sonuçlar do¤urmufltur. Kalabal›k bir heyetlegelen Çinli prenseslerin ekibinde casuslar da yer ald›¤›ndan, bu casuslar Türk boylar›ve Türk beylerini birbirine düflürmekten geri durmuyorlard›.

d) Kün-Çin (Cün-Çin) Dönemi (MÖ 160–126)

Ki-ok’tan sonra Hun taht›na o¤lu Kün-Çin geçti. Çin bu dönemde ekonomikaç›dan çok güçlenmiflti. Çin’in en büyük amac› Hun Devleti’ni ortadan kald›rarak ‹pekYolu’na tek bafl›na hâkim olabilmekti. Bunun için çok sinsi bir politika izleyen Çin,Çinli prenseslerin ekibinde yer alan casuslar sayesinde Hun beyleri ile Hun devletineba¤l› di¤er Türk boylar› aras›na nifak sokarak iç kar›fl›kl›klar›n ve isyanlar›n ç›kmas›naortam haz›rlad›. Ayr›ca Türk ülkesine ticaret yoluyla ipek ve lüks eflyalar sokarak halk›rahata ve lükse al›flt›rd›. Zamanla ülke içinde huzursuzluklar ve kargaflal›klar ç›kt›. Baz›Hun beylerinin de Çin ‹mparatoruna s›¤›nmas› Hun-Çin savafllar›n›n ç›kmas›na zeminhaz›rlad›.

Kün-Çin döneminde uzun süren Çin savafllar›, Hun Devleti’ni temelden sarsaraky›k›ma do¤ru giden bir sürece soktu. Kün-Çin’in ölümü sonras›nda bu süreç h›zlanarak,isyanlar ve taht kavgalar›n›n bafllamas›na neden olmufltur.

Büyük Hun Devleti’nin Parçalan›fl› ve Y›k›l›fl›

Büyük Hun Devleti’nin Çinliler karfl›s›ndaki üstünlü¤ünün sona ermesi,Çinlilerin ödedikleri vergiyi ve ipe¤i kesmesine neden oldu. Bu durum Hun devletiniekonomik aç›dan zor durumda b›rakt›. Hunlar›n tekrar güç toplay›p Çin’e karfl›bafllatt›klar› baflar›l› savafllar sonucu kazan›lan zaferler de kal›c› olamad›. Bu olumsuzgeliflmeleri de¤erlendirmek isteyen Çinliler, Hunlara karfl› ak›nlar›n› art›rd›lar. Buak›nlar›n sonucunda ‹pek Yolu’nun hâkimiyeti MÖ 60’da Çinlilere geçmifltir. Budurum karfl›s›nda Hun hakan› Ho-Han-Yeh (MÖ 58–31), Çin himayesine girmektenbaflka çare olmad›¤›n› düflündü. Bu düflünceye kardefli Çi-Çi karfl› ç›kt›. Bu düflünceyiutanç verici bulan Çi-Çi, Ho-Han-Yeh’in hükümdarl›¤›n› tan›mad› ve devletin siyasîbirli¤i parçaland›, Do¤u Hunlar› ve Bat› Hunlar› olarak ikiye bölündü (MÖ 58).

Bat› Hunlar›n›n bafl›na geçen Çi-Çi, Çu ve Talas ›rmaklar› aras›ndaki bölgeyeyerleflerek ülkesini kurdu. Çi-Çi bu bölgede çevresi surlarla çevrili bir baflkent infla ettive Çinlilerle mücadeleye bafllad›. MÖ 36 y›l›nda Çi-Çi’nin baflkentini kuflatan Çinliler,Çi-Çi’ye teslim ol ça¤r›s› yapt›larsa da Çi-Çi kahramanca savaflarak ölmeyi tercih etti.Çin hâkimiyetine giren Do¤u Hunlar› ise, hükümdarlar› Ho-Han-Yeh’in ölümü ileÇinlilere karfl› tekrar mücadeleye girifltiler. Hükümdarlar› Yu-Tanhu (MÖ 18–46)zaman›nda tekrar ba¤›ms›zl›klar›na kavuflarak, kuzeye do¤ru topraklar›n› geniflletmifllersede Yu-Tanhu’nun ölümü ile iç kar›fl›kl›klar tekrar bafllad›. Bu olumsuzluklar›n yan›ndabirde Yu-Tanhu’nun o¤ullar› aras›nda bafllayan taht kavgalar›, devletin tekrar Kuzey veGüney Hunlar› diye ikiye ayr›lmas›na neden olmufltur (48).

TAR‹H 1

☛

48

2. Kavimler Göçü, Asya ve Avrupa’n›n Yeni Çehresi, Avrupa Hun Devleti

a. Kavimler Göçü

Çi-Çi’nin ölümünden sonra K›rg›z bozk›rlar›nda (Aral Gölü ve GüneyKazakistan) toplanan Hunlar, buralarda yaflayan Türk boylar›yla birleflerek güçlendiler.Avrupa Hunlar›n›n atalar› olan bu topluluklar 350 y›llar›nda bat›ya yöneldiler. ‹lkolarak Aral Gölü ve Hazar Denizi’nin kuzeyindeki Alan ülkesini ele geçirdiler. ‹lerlemelerini sürdüren Hunlar 375 y›l›nda ‹til (Volga) Nehri’ne ulaflt›lar. Bu tarihlerdeHunlar›n bafl›nda Balamir ad›nda bir hakan bulunuyordu.

Balamir’in idaresinde Volga’dan bat›ya do¤ru ilerleyen Hunlar, önce Ostrogotlar›yendiler. Daha sonra da Vizigotlar› yenip, onlar›n topraklar›n› ele geçirdiler. Do¤udanbat›ya uzanan bu Hun ak›n›, Avrupal›lar›n barbar ad›n› verdi¤i Cermen kavimlerini (Franklar,Ang›llar, Saksonlar, Vandallar, Burgordlar, Lombardlar ve Gepidler) yerlerinden ederekRoma ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›n› alt üst eden bir kavimler hareketine neden oldu.

Barbar kavimlerinin yer de¤ifltirmesine ve Avrupa’n›n etnik yap›s›n›n

de¤iflmesine neden olan bu büyük olaya tarihte Kavimler Göçü denir (375). (Harita 3.2).

Sonuçlar›: Hunlar›n neden oldu¤u Kavimler Göçü; gerek Türk tarihi, gerekseAvrupa tarihi yönünden önemli sonuçlar meydana getirmifltir. Bu sonuçlardan baz›lar›flunlard›r:

- Barbar kavimlerin topraklar›na girmesini önleyemeyen Roma ‹mparatorlu¤u, Bat›

ve Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u olarak 395 y›l›nda ikiye bölündü.

- 476 y›l›nda Bat› Roma ‹mparatorlu¤u y›k›ld›.

- Avrupa, yüzy›la yak›n bir süre kar›fl›kl›k içinde kald›.

- Çeflitli kavimlerin kaynaflmas› sonucunda yeni milletler ortaya ç›kt›. (‹spanyollar,

‹ngilizler)

Kuzey Hunlar› Çungarya’dan Orhun’a kadar olan bölgeyi, Güney Hunlar› ise ÇinSeddi’nin kuzeyindeki topraklara sahip oldular. Kuzey ve Güney Hunlar› aras›ndaki enönemli fark, Güney Hunlar›n›n Çin’e tabi olmas›na karfl›l›k, Kuzey Hunlar›n›nba¤›ms›zl›klar›n› korumak için mücadele etmeleridir. Çin ordular›n›n ve do¤udan daSiyenpiler’in sald›r›lar› Kuzey Hunlar›n› iyice zay›flatt› ve 156 y›l›nda Siyenpilertaraf›ndan y›k›ld›lar..

Mete Han, Çin’i fethetmek yerine, niçin bu ülke ile iyi iliflkiler kurmay› tercih etti?

❂

☛ Çin Seddi niçin yap›lm›flt›r?

❂

☛

☛

TAR‹H 1

49

- Günümüz Avrupa devletlerinin birço¤unun temelleri bu dönemde at›ld›. (Fransa,

‹ngiltere, ‹spanya vb.)

- Avrupa’daki krall›klar›n sürekli savafl ve ya¤malar›n etkisiyle eski güçlerini

yitirmeleri, feodalite rejiminin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlad›.

- Barbar kavimleri aras›nda Hristiyanl›k h›zla yay›lmaya bafllad›.

- Avrupa’ya yerleflen Türkler, buralarda çeflitli devletler kurdular. (Avrupa Hun

Devleti, Avar Devleti vb.)

- Baz› tarihçilere göre bu olay, ‹lk Ça¤’›n sonu Orta Ça¤’›n bafllang›c› kabul edildi.

Tarihçilerin bir bölümü Roma’n›n ikiye ayr›l›fl›n› (395) veya Bat› Roma’n›ny›k›l›fl tarihini (476) Orta Ça¤’›n bafllang›c› olarak kabul ediyorlarsa da bu görüfl pekgeçerli de¤ildir. Çünkü bu iki olay›n meydana gelmesinin tek sebebi KavimlerGöçü’dür. Bu yüzden Kavimler Göçü’nün gerçekleflti¤i 375 tarihini ‹lk Ça¤’›n sonuolarak kabul etmek daha do¤ru bir yaklafl›md›r.

Kavimler Göçü, Avrupa’n›n siyasi yap›s›n› nas›l etkilemifltir?

Kavimler Göçü neden ‹lk Ça¤’›n sonu olarak kabul edilmektedir?

Harita 3.2: Kavimler Göçü

TAR‹H 1

50

Uld›z Dönemi

Avrupa Hun Devleti’nin d›fl politikas› Uld›z zaman›nda belirlenmifltir. Bu politikayagöre; Bizans bask› alt›nda tutulacak ve Cermen kavimlerine karfl› Bat› Roma ‹mparatorlu¤uile iflbirli¤i yap›lacakt›. Hunlar›n Tuna boylar›nda görülmesi Kavimler Göçü’nün ikincibüyük dalgas›n› bafllatt›. Bunun sonucunda Barbar Kavimleri Roma topraklar›na girmeyebafllay›nca, Bat› Roma Uld›z’dan yard›m istemifltir. Uld›z, bir yandan Bat› Roma’y›Germen (Barbar) kavimlerden kurtarm›fl, bir yandan da Vandal, Süev, Alan gibiGermen kavimlerini Ren Nehri ötesine, Galya’ya (Fransa) göçe zorlam›flt›r.

409 y›l›nda Tuna’y› geçen ve Bizans’a gücünü göstermek isteyen Uld›z, kendisiyle bar›fl görüflmeleri yapmak için gönderilen Bizans elçisine “Güneflin batt›¤›yere kadar her yeri zapt edebilirim” diyerek meydan okumufltur.

Uld›z zaman›nda Hunlar, Orta Avrupa’dan Hazar Denizi’nin do¤usuna kadaruzanan genifl topraklara sahip olmufllard›r. Onun çal›flmalar› sonucunda Hunlar, V. yüzy›lda merkezi otoriteye sahip kuvvetli bir devlet olarak ortaya ç›kt›lar. (Resim 3.2). Uld›z’›n 410 y›l›nda ölümünden sonra yerine Karaton geçti. On y›l kadarhükümdarl›k yapm›fl olan Karaton dönemi ile ilgili bilgiler son derece azd›r.

3. Avrupa Hun Devleti

IV. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Balamir’in önderli¤inde bat›ya do¤ru göç eden Hunlar,Kavimler Göçü’ne neden olmufllard›. Hunlar›n bir k›sm› Do¤u Anadolu’ya yönelirken,bir k›sm› da Balamir’in ölümünden sonra, o¤lu ya da torunu oldu¤u san›lan Uld›z’›nliderli¤inde Karpat da¤lar›n› afl›p Macaristan’a girerek Avrupa Hun Devleti’ni kurdu(Harita 3.3).

Harita 3.3: Avrupa Hun Devleti

☛

TAR‹H 1

51

Rua Dönemi

Karaton’dan sonra 422 y›l›nda, Hun hükümdar ailesine mensup dört kardefltenbiri olan Rua ülkeyi di¤er kardeflleri Muncuk, Oktar ve Aybars ile birlikte yönetti. Rua,Bizans’›n Hun ordusunu isyana k›flk›rtmak ve ba¤l› kavimleri Hunlardan ay›rmakamac›yla, Hun topraklar›na gönderdi¤i casuslar› bahane ederek Bizans üzerine bir seferdüzenledi (422). Hiç bir direnifl gösteremeyen Bizans, a¤›r bir vergiye ba¤land›. Bus›rada Bat› Roma, iç kar›fl›kl›klar içinde bulunuyordu. Bu durumdan yararlanmakisteyen Bizans imparatoru II. Theodosius (408–450) ‹talya üzerine ordu ve donanmagönderdi. Bu geliflmeler sonucunda Bat› Roma Rua’dan yard›m istedi. Hun hükümdar›Rua da, 60 bin kiflilik bir kuvvetle ‹talya üzerine yönelince, II. Theodosius savaflmay›göze alamadan çekilmek zorunda kald›. Buna ra¤men Bizans, f›rsat buldukça Hunidaresinde yaflayan topluluklar› k›flk›rtmaktan da geri durmuyordu. Bunun üzerine Rua,Bizansl› tüccarlar›n Hun ülkesinde ticaret yapmalar›n› ve ücretli asker toplamalar›n›yasaklad›. Bizans üzerine yapaca¤› yeni bir sefere haz›rlan›rken 434 y›l›nda öldü.Yerine kardefli Muncuk’un o¤lu Attila geçti.

Atilla Dönemi

Rua’dan sonra Hunlar›n bafl›na Attila ve kardefli Bleda birlikte geçtiler (434).Attila, babas›n› küçük yaflta kaybetti¤inden dolay› amcas› Rua’n›n yan›nda yetiflmifl,birlikte savafllara kat›lm›fl, devlet yönetimini ve Hun siyasetini ö¤renme f›rsat›bulmufltu. Her ne kadar büyük kardefli Bleda ile taht› paylaflm›fl ise de, tümyetkiler Attila’da olmufltur (Resim 3.3).

Resim 3.3 : Hun ‹mparatoru Atilla

Uld›z dönemi Hun d›fl siyasetinin esaslar› nelerdir?

Resim 3.2 : Avrupa Hun Devleti Bayra¤›

TAR‹H 1

☛

☛

52

Attila, Hun-Bizans iliflkilerini yeniden düzenlemek istiyordu. 434 y›l›ndaAttila’n›n, Rua’n›n Bizans üzerine yapmay› düflündü¤ü ve yapamad›¤› sefer içinhaz›rl›klara bafllad›¤›n› ö¤renen Bizansl›lar, ona bar›fl elçileri gönderdiler. Hun hükümdar›Attila da elçileri, Tuna ve Morova nehirlerinin birleflti¤i yerde bulunan Margos Kalesiönünde karfl›lad›. Attila isteklerini, bar›fl koflullar› olarak yazd›rd›. Böylece 434 y›l›ndaBizans ile Margos Antlaflmas› imzaland›.

Antlaflmaya göre;- Bizans, Hunlara ödemekte oldu¤u vergiyi iki kat›na ç›karacak,- Bizans, Hunlara ba¤l› kavimlerle görüflmeler ve antlaflmalar yapmayacak,- Ticari iliflkiler s›n›r kasabalar›nda devam edecek,- Bizans, elinde bulundurdu¤u Hun esirlerini iade edecekti.

Bleda’n›n 445 y›l›nda ölmesi üzerine Attila tek bafl›na Hun hükümdar› oldu.Attila’n›n amac›, Do¤u ve Bat› Roma imparatorluklar›n› egemenli¤i alt›na almakt›.

Attila’n›n Bat› Roma’ya Yard›m›

Attila, Margos Antlaflmas›’ndan sonra ülkenin do¤u bölgesini denetimi alt›naald›. Volga boylar›ndaki Ak- O¤urlar›n ayaklanmalar›n› bast›rarak itaat alt›na ald› (435).Bu s›rada iç kar›fl›kl›klar içinde bulunan Bat› Roma, Hunlardan yard›m istedi. Romal›komutan Aetyus’a yard›ma gelen Hun birlikleri isyanlar› bast›rd›. Oktar komutas›ndakibir Hun ordusu Burgondlara karfl› büyük bir zafer kazand› (436). Bu savafl ile ilgiliolarak zamanla efsaneler türemifl ve Almanlar’›n ünlü Nibelungen destanlar›n›nkonusunu Hun-Burgond mücadelesi oluflturmufltur.

Attila’n›n Seferleri

I. Balkan Seferi (441–442)

Bizans’›n Margos Antlaflmas›’n›n flartlar›na uymamas›, Bizansl› tüccarlar›n ticariiliflkilerde sahtekârl›k yaparak Hunlar› aldatmalar› üzerine Attila, Bizans üzerine sefereç›kt›. Do¤u Trakya’ya kadar ilerleyen Hun ordusundan çekinen Bizans bar›fl istedi(442). Yap›lan bu antlaflmaya göre; Bizans ödemekte oldu¤u vergiyi art›racakt›. Ayr›cabaz› s›n›r kaleleri ile Tuna boyundaki kaleleri ele geçiren Attila, böylece Balkanlar’›nyolunu Hun ordular›na açt›.

Bizansl›lar, Attila’ya neden elçilik heyeti göndermifltir?

Birinci Balkan seferinin nedenleri nelerdir?

☛

☛

TAR‹H 1

53

II. Balkan Seferi (447)

Bizans’›n, Hun kaçaklar›n› geri vermekte a¤›r davranmas›, Hun yönetimindekibaz› Germen kavimlerini k›flk›rtmas›, y›ll›k vergisini ödemek istememesi gibi nedenlerden dolay› Attila, yeniden Bizans üzerine sefere ç›kt› (447). ‹kiye ayr›lan Hunordusunun bir kolu Yunanistan’a girip Teselya’ya kadar ilerledi. Attila’n›n yönetimindekidi¤er kol ise Sofya, Filibe ve Lüleburgaz flehirlerini ele geçirip Büyük Çekmece önlerine kadar sokuldu. Bizans ‹mparatoru II. Theodosius bar›fl istemek zorunda kald›.Bizans elçisi Anatolyos ile Attila aras›nda yap›lan bu antlaflmaya Anatolyos

Antlaflmas› denir.

Buna göre;- Bizans, ödedi¤i y›ll›k vergiyi üç kat›na ç›karacak,- Bizans, savafl tazminat› ödeyecek,- Nifl’de bir ortak pazar kurulacak,- Tuna’n›n güneyinde befl günlük mesafedeki yerler askerden ar›nd›r›lacakt›.

Bat› Roma (Galya) Seferi (451)

Bizans üzerinde kesin egemenlik kurdu¤una inanan Attila, bu sefer de Bat›Roma’ya yöneldi. Bat› Roma üzerine yapaca¤› sefere bir bahane bulmas› gerekiyordu.Kendisine daha önce bir niflan yüzü¤ü gönderen ‹mparator II. Valantien’in k›z kardefliHonoria’n›n (Honorya) teklifini kabul etti¤ini bildirdi. Çeyiz olarak da imparatorlu¤unyar›s›n› istedi. Bu iste¤inin kabul edilmemesini savafl sebebi sayan Attila Bat› Romaseferine ç›kt›. ‹ki ordu, Bat› Roma’n›n asker deposu say›lan Galya’n›n KatalonOvas›’nda karfl›laflt›. Bat› Roma ordusunun bafl›nda Aetyus (Aetius) ad›nda bir komutanbulunuyordu. Yap›lan savafl çok fliddetli geçti. Bir gün boyunca k›ran k›rana sürensavafl›n galibi belli de¤ildir. Ancak bu savafltan sonra, Romal› General Aetyus’un gözdendüflmüfl olmas› ve bir y›l sonra Roma üzerine yürüyen Attila’n›n karfl›s›na askerî bir güçç›karamamalar›, Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun asker deposu durumunda olan Galya’y›saf d›fl› b›rakt›¤›n›n delilidir. Attila’n›n karfl›s›na Roma ordusunun ç›kmamas›,Romal›lar›n bu savaflta çok büyük kay›plar verdiklerinin bir kan›t›d›r.

‹talya Seferi (452)

Attila, zaman geçirmeksizin destekten mahrum kalan ve iyice gözden düflen‹talya’ya, 452 y›l›nda yüzbin kiflilik bir orduyla Alpleri aflarak girdi. ‹talya, Attila’n›nkarfl›s›na bir ordu ç›karamad›. Roma Senatosu büyük bir korku içine düfltü ve hemenbar›fl görüflmeleri için, Papa I. Leon baflkanl›¤›nda bir heyeti Attila’ya gönderme karar›ald›.

‹kinci Balkan Savafl›n›n nedenleri nelerdir?

Attila hangi sebebi bahane ederek Galya seferine ç›km›flt›r?

❂

TAR‹H 1

☛

☛

54

Papa I. Leon, Attila’dan tüm Hr›stiyanl›k dünyas› ad›na Roma’y› ba¤›fllamas›n› istedi.Attila eski bir uygarl›k merkezi olan Roma’y› tahripten kaç›n›p, Papa’n›n ricas›n› kabuletti ve geri döndü.

Attila, Bizans’› ve Bat› Roma’y› etkisiz hale getirdikten sonra, yönünü ‹ran’dakiSasanî ‹mparatorlu¤u’na çevirdi. Bu devletinde egemenlik alt›na al›nmas› ile Hunlardünya egemenli¤ini gerçeklefltirebileceklerdi. Ancak, Attila ‹talya seferi dönüflünde453 y›l›nda öldü ve bu seferini gerçeklefltiremedi. Attila öldü¤ünde, Hun s›n›rlar› bat›daDanimarka ve Ren Nehri’ne, do¤uda ise ‹til (Volga) Nehri ötesine uzan›yordu.

Attila, tarihin yetifltirdi¤i büyük devlet adamlar›ndan biridir. Onun ad› günümüzekadar dillerden düflmemifl, onun ad›na operalar bestelenmifl, filmler çevrilmifl, resimlerive heykelleri yap›lm›flt›r. O, güçlü bir iradeye sahipti. Ciddi ve büyük ifller yapmayayetenekli, sadeli¤i seven ve mütevaz› bir hükümdard›.

Avrupa Hun Devleti’nin Y›k›l›fl›

Attila öldü¤ü zaman arkas›nda ‹lek, Dengizik ve ‹rnek adlar›nda üç o¤ulbarakm›flt›. Yerine geçen o¤ullar›, devlet idaresinde baflar›l› olamad›lar. Taht içinyap›lan kavgalar Hunlar› zay›f düflürdü. ‹lk olarak Hunlar›n bafl›na geçen ‹lek, ayaklananGermen kavimleriyle savafl›rken öldü (454).Yerine geçen Dengizik ise zeki idi fakatsiyasî yönden yeterli de¤ildi. Do¤u Roma ile yap›lan bir mücadelede o da öldü (469).‹rnek, Hunlar›n Bat› ve Orta Avrupa’da tutunmalar›n›n mümkün olmad›¤›n› anlam›flt›.Bu nedenle Hunlar›n büyük bir k›sm› ile Karadeniz’in kuzeyindeki genifl düzlüklereçekildi. Hunlar›n bir k›sm› buradan Orta Asya’ya geri döndü. Bir k›sm› ise Avrupa’yado¤ru ilerleyen Avarlara kat›ld›. ‹rnek idaresindeki bu Hun toplulu¤u daha sonralar›Bulgarlar›n ve Macarlar›n devlet olarak ortaya ç›k›fl›nda önemli rol oynad›lar.

4. Göktürk Devleti

Millî ad›m›zla; kurulan ilk devlet Göktürk Devleti’dir (Resim 3.4). Büyük Hundevletinden sonra Asya’da kurulan ikinci büyük Türk Devletidir. Göktürkler,Sibirya’daki Yakutlar ile bat›daki Ogur ( Bulgar ) Türkleri d›fl›nda Orta Asya’dakibütün Türk as›ll› kavimleri bir yönetim alt›nda toplamay› baflarm›fllard›r.

Attila, Papa’n›n Roma’y› ba¤›fllama teklifini neden kabul etti?

Avrupa Hunlar›n›n y›k›l›fl nedenleri nelerdir?

TAR‹H 1

55

I. Göktürk Devleti ( 552 – 630 )

Çin kaynaklar›na göre Göktürklerin kökeni Asya Hunlar›na dayanmaktad›r.Göktürklerin ilk zamanlar›yla ilgili bilgiler azd›r. Kuzey Hun Devleti’niny›k›lmas›ndan sonra Altaylar›n do¤usuna çekilen Türkler, burada demircilikleu¤rafl›yorlar ve ba¤l› bulunduklar› Avarlar ( Juan–Juan, Aparlar) a silah yap›yorlard›.

V. yüzy›l›n ortalar›nda Göktürklerin bafl›nda Bumin bulunuyordu. Avarlara ba¤l›yaflayan Tölesler, 546 y›l›nda ayaklan›nca ayaklanmay› bast›ramayan Avar hakan› bugörevi Bumin’e verdi. Aflina boyunun bafl›nda bulunan Bumin, ayaklanmay› bast›r›ncabu baflar›s›na karfl›l›k Avar Ka¤an›n›n k›z›yla evlenmek istedi¤ini bildirdi. Ancak iste¤ihükümdar›n; “Sizler bizim kölemiz demircilersiniz, nas›l olur da bizden k›z istemeyecesaret edebilirsiniz” sözleriyle reddedilince, Bumin bunun üzerine Avarlara savafl açt›.Onlar› yenerek üstünlüklerine son verdi. ‹I Ka¤an unvan›n› alarak 552 y›l›nda merkeziÖtüken olan Göktürk devletini kurdu (Harita 3.4).

Resim 3.4: Göktürk Bayra¤›

Harita 3.4: Göktürk Devleti

TAR‹H 1

☛

56

Bumin do¤uda büyük ka¤an oldu. Kardefli ‹stemi ise “Yabgu” unvan› ile bat›kanad›n› yönetti. Türk devlet anlay›fl›na göre do¤uda oturanlar bat›da oturanlara üstünolurdu.

Yabgu: ‹lk Türk devletlerinde ka¤andan sonra gelen üst düzeydeki yönetici.

Bumin Ka¤an ile ilgili bilgilerimiz azd›r. O, millî ad›m›zla tarihte ilk Türk devletini kuran de¤erli bir devlet adam›d›r. Bumin Ka¤an devleti kurdu¤u y›l öldü(552).Yerine o¤lu Ko-lo geçtiyse de O’da uzun yaflamad›. Bumin Ka¤an’›n di¤er o¤luMukan, 553 y›l›nda Göktürk taht›na oturdu.

a) Mukan Ka¤an Dönemi ( 553–572)

Mukan Ka¤an, Göktürk taht›na oturdu¤u s›rada ülkenin bat›s›n› Yabgu unvan›ylaamcas› ‹stemi yönetiyordu. Mukan Ka¤an döneminde Göktürk Devleti en güçlü dönemini yaflad›. Mukan Ka¤an ilk seferini Avarlar üzerine yaparak onlar› yendi veyurtlar›n› terk ederek bat›ya göç etmelerini sa¤lad› (555). Daha sonra do¤uda Kitanlar›,kuzeyde de K›rg›zlar› yenilgiye u¤rat›p, onlara egemenli¤ini kabul ettirdi. Ayr›caÇin’deki Chou (Cou) ve Chi (Tsi) hanedanlar›n› bask› alt›na ald›. Amcas› ‹stemi Yabguile Akhunlar üzerine seferlere kat›ld›. Bu mücadeleler sonunda Akhun Devleti y›k›ld›ve topraklar› Göktürkler ile Sasanîler aras›nda paylafl›ld›. Göktürk Devleti k›sa zamanda do¤uda Mançurya’dan bat›da ‹ran’a kadar uzanan büyük bir imparatorlukhaline geldi. Mukan Ka¤an 572 y›l›nda ölünce yerine kardefli Tapo geçti.

‹stemi Yabgu ve Bat› Siyaseti ( 552–576)

Devletin bat› kanad›n› yöneten ‹stemi Yabgu, k›sa zamanda emrindeki güçlü birordu ile Altaylar›n bat›s›ndan Tanr› da¤lar›na kadar olan bölgeyi egemenli¤i alt›naalm›flt›. Böylece Göktürklerin bat›daki s›n›rlar› Akhunlara ve Sasanîlere dayanm›flt›.‹stemi Yabgu ‹pek Yolu’nun kontrolünü Akhunlar›n elinden almay› planl›yordu. Bununiçin ‹stemi Yabgu, Akhanlara karfl› Sasanîlerin deste¤ini alabilmek için k›z›n› Sasanîhükümdar› ile evlendirdi. Bu iki devletin ortak bir askerî harekât› sonucunda AkhunDevleti 557 y›l›nda y›k›ld›. Akhun topraklar› Göktürklerle Sasanîler aras›ndapaylafl›ld›. Göktürkler bundan sonra ‹pek Yolu’na egemen olmufllard›r.

Sasanîler, kendi paylar›na düfleni almalar›na ra¤men huzursuzluk ç›kar›p, kendiülkelerinden Akdeniz limanlar›na ve Bizans’a yap›lmakta olan ipek sevk›yat›n› durdurdular.‹pek Yolu ticaretinin engellenmesi Göktürkleri oldu¤u kadar Bizans’› da olumsuzyönde etkiledi. ‹stemi Yabgu’nun Sasanîlerle anlaflma umudu kalmay›nca, ‹stanbul’a568 y›l›nda bir elçilik heyeti gönderdi. Bu olay tarihte Orta Asya’dan Bizans’a gönderilen ilk Türk elçilik heyeti olmas› yönüyle önemlidir. Bizans ‹mparatoru II. Justinos’da bunun üzerine Valentinos baflkanl›¤›nda bir elçilik heyetini ‹stemiYabgu’ya göndermifltir.

Göktürk Devleti nerede kim taraf›ndan kurulmufltur?

❂

TAR‹H 1

57

Oluflturulan Bizans-Göktürk ittifak› sonucunda, Sasanîlerle ortak mücadeleyegirifltiler. Mücadele sonras›nda ‹pek Yolu ticareti üzerindeki Sasanî engeli ortadankald›r›larak, Sasanîler zay›flat›ld›. Göktürk-Bizans sald›r›lar› sonucu Sasanî Devletininzay›flamas›, ileride Hz. Ömer zaman›nda ‹slam ordular›n›n ‹ran’› kolayca fethetmelerinisa¤layacakt›r.

Gerçeklefltirilen say›s›z seferlerle Orta Asya’n›n bat› bölgelerinin Türkleflmesinisa¤layan ‹stemi Yabgu 576 y›l›nda öldü.

b) Tapo Ka¤an Dönemi ( 572 – 581 )

Mukan Ka¤an’›n ölümü sonras›nda yerine kardefli Tapo geçmifltir (572). TapoKa¤an ülkenin büyüklü¤ü nedeniyle kendi yönetimindeki Do¤u kanad›n› ikiye ay›rd›.Do¤uya ye¤eni ‹flbara’y›, Bat›yada kardefli Jotan’› yabgu unvan› ile atad›. Bat› bölgesiniyöneten ‹stemi Yabgu’nun 576 y›l›nda ölmesi üzerine yerine o¤lu Tardu geçti. Tardu,çok ihtirasl› ama cesaretli, savaflç› bir karaktere sahipti. Göktürk Devleti’nin bafl›nahakan olmak isteyince do¤udaki büyük ka¤an Tapo ile aras› aç›ld›. Tapo Ka¤an 581’deölünce yerine ‹flbara Ka¤an geçti.

Göktürk Devleti’nin ‹kiye Ayr›l›fl›

Tapo Ka¤an’›n 581 y›l›nda ölümü sonras›nda ülkede kar›fl›kl›klar ç›kt›. Çin,Göktürklerin bu iç çekiflmesinden yararlanmak için Tardu’ya hükümdarl›k alametlerigöndererek, onu Göktürk ka¤an› olarak tan›d›¤›n› belirtti. Çin’in bu k›flk›rt›c› tav›r vedavran›fllar› sonucunda Tardu, ‹flbara’n›n ka¤anl›¤›n› tan›mad›¤›n› bildirdi. Yap›lanmücadeleler Göktürk Devleti’ni zay›flatt›¤› gibi Do¤u ve Bat› Göktürkleri diye ikiyeayr›lmas›na da neden olmufltu.

Do¤u Göktürk Devleti ( 582 –630)

Do¤u Göktürk Devletinin bafl›nda bulunan ‹flbara Ka¤an’›n Çin ile yapt›¤›mücadelelerde baflar›s›z olmas› sonras›nda Çin, Do¤u Göktürklere ba¤l› kavimleridevlete karfl› ayaklanmaya teflvik etti. Çin, ipek ticaretini engelleyip yaklafl›k on binkadar tüccar› s›n›r d›fl› edince, Göktürkler aras›nda açl›k ve yoksulluk bafllad›. Kendineba¤l› boylar›n Bat› Göktürklerine s›¤›nmas› karfl›s›nda ‹flbara Ka¤an zor durumda kald›.‹flbara Ka¤an giderek artan iç olaylar ve d›fl bask›lar sonucunda 585 y›l›nda Çinhâkimiyetini tan›mak zorunda kalm›flt›r. Çinlilerin Türkleri Çinlilefltirme politikas›naengel olamayan ‹flbara Ka¤an 587’de öldü.

Do¤u Göktürk Devletinin son hakan› olan Kie-li Ka¤an döneminde Çin’e karfl›seferler yap›lm›flsa da, Çin üzerine ç›kt›¤› son seferinde esir düflmesi sonucunda devlety›k›lm›flt›r ( 630 ). Bundan sonra Göktürk tarihinde elli y›l sürecek olan s›k›nt›l› ve ac›l›esaret dönemi bafllam›flt›r.

☛ ‹stemi Yabgu’nun Bizans’a elçi göndermesinin nedeni nedir?

☛ Göktürk Devletinin ikiye ayr›lmas›n›n nedenleri nelerdir?

TAR‹H 1

58

Bat› Göktürk Devleti ( 582 – 659 )

Göktürklerin bat› k›sm›n› yöneten Tardu, 582 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti.Tardu’nun amac› Do¤u Göktürk devletini de egemenli¤i alt›na almakt›. Bat› s›n›rlar›ndabaflar›lar kazanan Tardu, ülkesinin s›n›rlar›n› K›r›m Yar›madas›’na kadar geniflletmeyibaflard›. Bizans-Sasanî savafllar› nedeniyle zay›f düflen Sasanîler üzerinde bask› kurdu.Tardu 600 y›l›nda Çin’e sefer düzenledi ama bu seferde Tardu’nun ordusu, Çinlilerin sukaynaklar›n› zehirlemesi nedeniyle çok büyük kay›plar verdi. Bu baflar›s›zl›¤›nedeniyle ülke içinde çeflitli ayaklanmalar ç›kt› ve sonunda Tardu 603 y›l›nda öldü.

Tardu’nun ölümü sonras›nda bafla geçen Ka¤anlar, Çin’in bask›lar›na karfl› koyamad›larve iç kar›fl›kl›klar› önleyemediler. Ancak Bat› Göktürklerini bu zor durumdanTardu’nun torunu Tong Yabgu (618–630) kurtard›. Tong Yabgu iç kar›fl›kl›klar› önledi.Töleslerin ayaklanmalar›n› bast›rd›. Sasanîler üzerine yapt›¤› seferden zaferle döndü,güneyde Kandehar’a kadar ilerledi. Bu devirde Çin ile dostane iliflkiler kuruldu. Fakat630 y›l›nda meydana gelen On-ok ve Karluk isyanlar› ile geliflen olaylar, devletinçöküflünü h›zland›rd›.

Tong Yabgu’nun amcas› S›-bi ( Se-pi) taraf›ndan 630 y›l›nda öldürülmesi üzerineOn-ok ve Tölesler ayakland›lar. Bu kar›fl›kl›¤› f›rsat bilen Çin, Bat› Göktürklerini egemenli¤ialt›na ald›. Ancak Bat› Göktürklerinin tamamen Çin egemenli¤i alt›na girmesi 659y›l›nda olmufltur.

Türklerin Çin hâkimiyetindeki karanl›k y›llar› 630 y›l›nda bafllad› ve yaklafl›k elliy›l kadar sürdü. Çin’in Türkleri Çinlilefltirme politikalar› bofla ç›kt›. Türkler geleneklerineba¤l› kald›lar. Türklerin ba¤›ms›zl›k özlemleri ufak çapta bafl kald›rmalara nedenolduysa da, bu hareketlerin en önemlisi Kür-flad ayaklanmas› olmufltur. 639 y›l›ndaKür-flad, 39 arkadafl› ile Çin saray›na düzenledi¤i bask›nda yüzlerce Çinli muhaf›zlamücadele etti. Kür-flad’›n amac› Çin imparatorunu yakalamak, Çinle pazarl›k yapmak,Çin saray›n› ele geçirmek ve baflkente hâkim olmakt›. Ancak düzenlenen bask›n baflar›l›olamad›. Üzerlerine gönderilen Çin ordusuyla kahramanca savaflan Kür-flad ve arkadafllar›sonunda yakalanarak öldürüldüler. Kür-flad ve arkadafllar›n›n bu kahramanca davran›fllar›,Türk topluluklar›n› harekete geçirmifl, ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmada lokomotif görevigörmüfltür.

☛

☛

☛

Do¤u Göktürk Devleti’nin son hakan› kimdir?

Bat› Göktürk Devleti’nin Çin egemenli¤ine girmesinin nedenleri nelerdir?

Kür-flad’›n ayaklanmas›n›n Türk tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

TAR‹H 1

59

II. Göktürk ( Kutluk ) Devleti ( 682–744)

630 y›l›nda Do¤u ve Bat› Göktürklerinin Çin egemenli¤i alt›na girmesiyle elli y›lkadar süren bir esaret dönemi yaflanm›flt›r. Bu süre içinde ba¤›ms›zl›k için çeflitli isyanlarç›km›flsa da, bu isyanlar Çinliler taraf›ndan kanl› bir flekilde bast›r›lm›flt›r. NihayetGöktürklerin Aflina soyundan gelen Kutluk’un 680 y›l›nda bafllatt›¤› ba¤›ms›zl›kmücadelesi 681’de baflar›ya ulaflt›. Türklerin kutsal yurt kabul ettikleri Ötüken’i elegeçirerek II. Göktürk Devleti’ni kurdu(682). Kendisine “devleti derleyen, toplayan”

anlam›nda ‹lterifl unvan› verildi. Kardefli Kapgan’› “flad” di¤er kardefli Tosifu’yu“yabgu” tayin etti. Ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas› ve devletin kurulmas›nda önemli roloynayan Tonyukuk’u kendine dan›flman (Ayguc›) tayin etti. Göktürklerin ikinci defakurduklar› bu devlete, kurucusundan dolay› Kutluk Devleti de denir (Harita 3.5).

fiad: ‹lk Türk devletlerinde yabgudan sonra gelen unvan

Kutluk ‹lterifl Ka¤an ( 682 – 692 ), bat›daki On-ok ve kuzeydeki K›rg›zlar d›fl›ndakibütün Türk boylar›n› bir yönetim alt›nda toplamay› baflarm›flt›r. Çin’i bask› alt›nda tutmakamac›yla 682–687 y›llar› aras›nda Çin’e 46 sefer düzenleyerek hedefine ulaflm›flt›r. Buak›nlarda pek çok Çin flehrini tahrip ederek büyük ganimetler ele geçirdi. Göktürkleriyeniden eski gücüne kavuflturan Kutluk ‹lterifl Ka¤an 692 y›l›nda öldü¤ünde arkas›nda,s›n›rlar› kuzeyde Köymen da¤lar›na, do¤uda Kerulen ve Onon nehirleri vadilerine,bat›da Altay da¤lar›na kadar uzanan ba¤›ms›z bir ülke b›rakm›flt›r.

Harita 3.5: Kutluk Devleti

❂

❂

TAR‹H 1

60

a) Kapgan Ka¤an Dönemi ( 692–716 )

‹lterifl Ka¤an öldü¤ünde çocuklar› Bilge ve Kültigin henüz çok küçük olduklar›ndanyerine kardefli Kapgan geçti. Uzak görüfllü ve büyük bir devlet adam› olan KapganKa¤an’›n ileriye dönük belirledi¤i hedefleri; Çin’i sürekli olarak bask› alt›nda tutmak,Çin’de yaflayan Türk boylar›n› Ötüken’e çekmek ve Asya’daki bütün Türk boylar›n›Göktürk birli¤i alt›nda toplamakt›.

Kapgan Ka¤an döneminde bafllat›lan Çin seferleri ile Çin bask› alt›na al›nd›. Çin,içinde yaflayan Türkleri iade ederek, büyük miktarlarda tohumluk dar›, tar›m aletleri vekumafl verdi. Bundan sonra, devlet yönetiminde ve ordu teflkilat›nda yeni düzenlemeleryapt›.

Kapgan Ka¤an 696–697 y›l›nda Yenisey bölgesini iflgal etmekte olan K›rg›zlar›,düzenledi¤i seferle yendi ve ülkelerini ele geçirdi. Bundan sonra s›ra On-oklara(Türgifller) gelmiflti. Seferlere ç›kmadan önce Kapgan Ka¤an ülkenin do¤u bölgelerininyönetimini kardefli To-si-fu’ya, bat› bölgelerinin yönetimini “flad” unvan› ile ye¤eniBilge’ye verdi. O¤lu Bögü’ye de ‹nal Ka¤an unvan›n› vererek kendisine veliaht yapt›.Kapgan Ka¤an fliddetli hücumlarla Çin’i bask› alt›na almay› baflard›. On-oklar› dayenerek Balkafl, Is›k göl ve Talas bölgelerini Göktürklere ba¤lad›.

Kapgan Ka¤an’›n bundan sonraki hedefi, verimli topraklar› ve zenginli¤i ile ünlüMaveraünnehir bölgesini fethetmekti. Bu amaçla, Tonyukuk komutas›nda, Bilge ve‹nal taraf›ndan yönetilen orduyu, eski Türk-‹ran s›n›r› olarak kabul edilenDemirkap›’ya gönderdi (701). Ayn› y›l, do¤uda Çin’e karfl› yap›lan seferlere de devamedildi ( 701–704). Bu arada Çin ile anlaflma yapan Basmiller de itaat alt›na al›nd›.

Kapgan Ka¤an’›n devlet yönetimin uygulad›¤› sert ve k›r›c› politikas› ile Çin’inbölücü k›flk›rtmalar› iç isyanlar›n ç›kmas›na sebep olmufltur. Bu dönemde ç›kanTürgifllerin ve Karluklar›n isyanlar› güçlükle bast›r›labildi. Kapgan Ka¤an, en sonO¤uzlar›n ayaklanmas›n› bast›rd›ktan sonra Ötüken’e dönerken, O¤uz boylar›ndanBay›rkular taraf›ndan pusuya düflürülerek öldürüldü(716).

b) Bilge Ka¤an Dönemi ( 716 – 734 )

Kapgan Ka¤an’›n yerine o¤lu ‹nal (Bögü) geçti. Fakat o, devletin içinde bulun-du¤u kar›fl›k durumu düzeltebilecek niteliklere sahip de¤ildi. Giderek fliddetlenen O¤uzisyanlar›n› bast›rmak Kutluk’un o¤ullar› Bilge ve Kültigin’e kalm›flt›. Sonunda Kültigintaraf›ndan düzenlenen bir ihtilâl sonucunda ‹nal Ka¤an tahttan indirildi. Kültigin’in›srar› sonucunda kardefli Bilge tahta ç›kt› (716). Kültigin de Göktürk ordular›n›n komutan›

☛

☛

Kapgan Ka¤an’›n hükümdar oldu¤unda belirledi¤i ilk hedefleri nelerdi?

Türk boylar› Kapgan Ka¤an’a karfl› neden ayakland›lar?

TAR‹H 1

61

oldu. Devletin kuruluflunda önemli hizmetleri bulunan Tonyukuk ise dan›flmanl›kgörevine tekrar getirildi.

Bilge Ka¤an tahta ç›kt›ktan sonra hemen iç isyanlar› bast›rarak yurt içindekikargaflaya son verdi. Kültigin düzenledi¤i seferlerle Dokuz O¤uzlar›n, 717’deUygurlar’›n ve 718’de Karluklar’›n isyanlar›n› bast›r›p itaat alt›na ald›. Bilge Ka¤anGöktürklere ba¤l› Türk boylar›n› ayaklanmalar› için k›flk›rtan Çin’i cezaland›rmakdüflüncesiyle 720 y›l›nda sefere ç›kt›. Öncelikle Basmiller yenilgiye u¤rat›larak Befl-Bal›kflehri kuflat›ld›. Kan-su’da yap›lan savaflta Çin ordusu yenildi, Befl-Bal›k flehri ele geçirildi(720). Bu tarihten sonra Çin’e karfl› pefl pefle yap›lan seferlerle bir k›s›m topraklar elegeçirildi¤i gibi Kitanlar, Tatab›lar ve Karluklar itaat alt›na al›nd›lar.

725 y›l›nda Tonyukuk’un, 731 de Kültigin’in ölümü, Bilge Ka¤an’› iki önemlidevlet adam›n›n deste¤inden yoksun b›rakt›. Bilge Ka¤an kardefli Kültigin ad›na kitabediktirdi. Kitabe de yer alan Türkçe metni, Kültigin’in atabeyi Yoll›g Tigin yazm›flt›r.

II. Göktürk Devletinin Y›k›l›fl›

Bilge Ka¤an önce Tonyukuk’un sonra da Kültigin’in ölümü sonras›nda, önemliaskerî faaliyetlerde bulunmam›flt›r. 734’de Kitan ve Tatab›lara karfl› zaferlerkazand›ktan sonra, Çin’le de bir ticaret anlaflmas› yapan Bilge Ka¤an, 734 y›l›ndazehirlenerek öldürülmüfltür.

Bilge Ka¤an’›n, Türk milletinin sonsuza kadar yaflayaca¤›na olan inanc›, ölümündensonra onun ad›na dikilen kitabesinde ; “ Ey Türk Milleti! Üstte gök y›k›lmaz, altta yerdelinmezse, devletini, töreni kim bozabilir ?” diye ifade edilmifltir.

Bilge Ka¤an’dan sonra tahta s›ras›yla o¤ullar› Türk Bilge Ka¤an ve Tengri Hangeçmifltir. Tengri Han çocuk yaflta oldu¤u için devletin yönetiminde annesi söz sahibioldu. Ancak Hatun devleti yönetemedi, hanedan üyeleri birbirine düfltü. Bu durumdanfaydalanan Göktürk egemenli¤indeki Basmil, Karluk ve Uygurlar birleflerek ayakland›lar.Basmil hükümdar›n›n ka¤an ilân edilmesiyle ‹kinci Göktürk Devleti sona erdi (742).Ancak bir süre sonra Basmil Ka¤an› da tahttan indirilerek Uygur Baflbu¤u Kutluk BilgeKül, ka¤an ilan edildi (745). Böylece Ötüken’de Göktürk hâkimiyeti sona ererken, yeriniUygur Devleti alm›flt›r.

☛ ‹kinci Göktürk Devleti’nin y›k›l›fl nedenleri nelerdir?

5. Uygur Devleti

Soylar› Asya Hunlar›na dayanan Uygurlar, ilk zamanlar Orhun ve Selenga ›rmaklar›çevresinde yafl›yorlard›. Bafllang›çta dokuz boydan oluflan Uygurlar, daha sonra DokuzOguz boyunun da kat›lmas›yla On-Uygur ad›n› alm›fllard›r.

Uygurlar, 742 y›l›nda Karluk ve Basmillerle birleflerek ayaklanm›fllar, sonunda daII. Göktürk Devleti’ni y›karak yerine, Ötüken merkez olmak üzere Uygur Devleti’nikurmufllard›r (745) (Harita 3.6).

TAR‹H 1

62

Bilge Kül Ka¤an 747 de ölünce, yerine o¤lu Moyen Çor geçti.

a) Moyen-Çor Ka¤an Dönemi (747–759)Göktürk Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra da¤›lan Türk boylar›n› birlefltirerek

Türk birli¤ini yeniden kurmufllard›r. Çin, 751 y›l›ndaki Talas Savafl›’nda MüslümanAraplara yenilerek bu bölgeden çekilince, Moyen-Çor da Tar›m Havzas›’n› ele geçirmiflti.

Bu arada Talas Savafl›’nda u¤rad›¤› yenilgi nedeniyle gözden düflen ve itibar›n›kaybeden Çin imparatoru, ülkede ç›kan iç isyanlar› bast›rmakta baflar›l› olamay›nca,Moyen-Çor’dan yard›m istedi. Moyen-Çor’da imparatora yapt›¤› yard›mlara karfl›l›kÇin’i vergiye ba¤lad› ve imparatorun k›z›yla evlendi (757). Çinli prenses sayesindeUygurlar, Çin’in tüm stratejik bölgelerini ö¤renmifllerdir. Moyen-Çor 759 y›l›nda ölmüfltür.

Uygur Devleti’nin ilk hükümdar› Kutluk Bilge Kül idi. Orhun Nehri k›y›s›ndakiOrdu-Bal›k (Karabalgasun) flehrini kurarak devletin baflkenti yapt› (Resim 3.5).

Harita 3.6: Uygur Devleti

Resim 3.5: Uygur Devleti Bayra¤›

TAR‹H 1

63

b) Bögü Ka¤an Dönemi (759–780)

Moyen-Çor’dan sonra yerine geçen o¤lu Bögü Ka¤an, babas› gibi Çin’e hâkimolma amac›ndayd›. Tibetlilerin sald›r›s›na u¤rayan Çin’i korumak için düzenledi¤i seferdönüflünde Bögü Ka¤an, Uygur yaflam›n›n de¤iflikli¤e u¤ramas›nda etkisi olan Manidinini resmen kabul etmifl ve dört Mani rahibini de beraberinde getirmifltir (Resim 3.6).

Resim 3.6: Uygur Devleti ‘ne ait rahip figürleri

Mani dini Hristiyanl›k, Musevilik ve Zerdüfltlük dinlerinin kar›fl›m› olan birdindi. Bu dinin temel düflüncesini; ayd›nl›k ile karanl›¤›n, iyilik ile kötülü¤ün, varl›k ileyoklu¤un mücadelesi oluflturuyordu. Mani dini Bögü Ka¤an döneminde devletin resmîdini olmufltur. Ancak bu din halk aras›nda fazla yay›lmam›flt›r. Çünkü Mani dini, hayvan eti yemeyi yasaklad›¤› için Uygurlar›n mücadeleci ve savaflç› ruhlar›n› olumsuzyönde etkiliyordu.

Mani dininin bu olumsuz yönü yan›nda olumlu etkileri de olmufltur. Uygurlar, budinin etkisiyle yerleflik yaflama geçmifller, bilim ve sanatta önemli eserler meydanagetirmifller, ticari faaliyetlerde bulunmufllard›r.

Uygurlar, en parlak dönemlerini Bögü Ka¤an’›n yirmi y›ll›k hükümdarl›¤› dönemindeyaflam›flt›r. K›rg›zlar üzerine de bir sefer düzenledikten sonra Çin’e sefer yapmay› planlad›¤›s›rada, Çin seferi yüzünden anlaflamad›¤› yak›n adamlar›ndan biri olan Tung BagaTarkan taraf›ndan 780 y›l›nda öldürülmüfltür.

TAR‹H 1

64

c) Tung Ba¤a Tarkan Dönemi (780–789)

Vezir Ba¤a Tarkan, 780 y›l›nda Bögü Ka¤an’› öldürerek ka¤an oldu. Ba¤a Tarkancesaretlili¤i, kuvvetli idarecili¤i ve ayr›ca devlet düzenini sa¤lamak için ç›kard›¤›kanunlarla da tan›nmaktad›r.

Ba¤a Tarkan, K›rg›zlar üzerine düzenledi¤i seferle K›rg›zlar› yendi. Çin ile olandostane iliflkilerini, Çin’li bir prensesle evlenerek gelifltirdi. Çin bask›s›ndan flikâyetçiolan Uygur tüccarlar›n›n sorunlar›n› çözümledi. Ba¤a Tarkan 789 y›l›nda öldü. Dahasonra ayn› aileden Uygurlar›n bafl›na, dokuz Uygur hakan› geçti ise de onlar Tibetlilerinsald›r›lar›n› önlemede pek baflar›l› olamad›lar.

Bu dönemde di¤er Türk kavimleri ve Çinlilerle mücadele edildi. Çin entrikalar›,iç ayaklanmalar, Mani dininin olumsuz etkileri de bunlara eklenince Uygurlar iyicezay›flad›. Bu arada K›rg›zlar da güçlenmeye bafllam›fllard›. Ayr›ca 839 y›l›nda yaflananfliddetli k›fl mevsimi ve bunun neticesinde gelen k›tl›k, Uygurlar› ekonomik ve sosyalyönden olumsuz flekilde etkiledi. Bu durumdan yararlanmak isteyen K›rg›zlar, 840y›l›nda Uygur topraklar›na girerek, baflkent Karabalgasun’u (Ordu-Bal›k) ele geçirdiler.Daha sonra da Uygur hakan›n› öldürerek Uygur Devleti’ne son verdiler.

Bu yenilgiden sonra Uygurlar kitleler halinde göç etmeye bafllad›lar. Uygurlar›nbir k›sm› Çin’in Kansu bölgesine, bir k›sm› da Do¤u Türkistan’da Befl-Bal›k, Turfan veHoço gibi önemli ticaret merkezleri civar›na göç etmifllerdir. IX. yüzy›l ortalar›ndagöçebeli¤i b›rakarak yerleflik hayata geçen Uygurlar, bu yönleri ile daha önce kurulanTürk devletlerinden de ayr›lmaktad›rlar.

Kansu Uygur Devleti (Sar› Uygur Devleti)

Yurtlar›n› terk eden Uygurlar›n bir bölümü, Çin’de Kansu bölgesine yerleflerekburada bir devlet kurdular. Sar› Uygurlar da denilen bu Türkler Buda dininin atefllisavunucular› olmufllard›r. Siyasi ve askerî alanda fazla kendilerini gösteremeyen KansuUygurlar›, Çin ile olan akrabal›k ba¤lar› sayesinde ticari iliflkilerini gelifltirmifllerdir.

Kansu Uygur Devleti, 940 y›l›nda Kitanlar›n,1028 y›l›nda Tangutlar›n yönetimialt›na girdiler. Sonunda Mo¤ollar taraf›ndan 1226 y›l›nda ortadan kald›r›ld›lar. Varl›klar›n›günümüze kadar sürdüren Sar› Uygurlar bugün Çin’in bat›s›nda yaflamaktad›rlar.

Do¤u Türkistan (Turfan) Uygur Devleti

840 y›l›nda K›rg›zlar Uygur Devletini y›k›nca, Uygurlar›n büyük bir k›sm› ‹çAsya’ya do¤ru göç ederek Befl Bal›k, Turfan ve Tanr› da¤lar› çevresine yerlefltiler.K›rg›zlar taraf›ndan öldürülen son Uygur hakan› Alp Külüg Bilge’nin ye¤eni Mengli’yikendilerine ka¤an seçtiler (856).Tibetlilerin sald›r›lar›n› önlemelerine karfl›l›k Çin,onlar›n kurdu¤u devleti tan›mak zorunda kald›.

Turfan ovas› içinde yer alan Koça flehri, Uygurlar›n baflkenti idi. Uygur hakanlar›‹di kut unvan›n› tafl›d›klar›ndan bu flehre ‹di kut da denilmifltir.

TAR‹H 1

65

Uygurlar, yerlefltikleri bölgenin özelli¤i gere¤i tar›m ve ticaretle u¤raflm›fllar, Çinve bat› ülkeleriyle ticaret iliflkileri kurmufllard›. Fakat buna karfl›l›k siyasi yönde etkilibir devlet olamam›fllard›r.

Turfan Uygurlar›nda, Mani dininin yan› s›ra Buda dini de yay›lmaya bafllam›fl,çok say›da Budist tap›na¤› infla edilmifltir. Bu dönemde ‹slam dinine girenKarahanl›lar›n, Uygur ülkesinde ‹slamiyeti yaymak istemeleri, iki Türk devleti aras›ndauzun süren savafllara neden olmufltur. K⤛t yap›m› ve hareketli matbaa tekni¤ini kullanabilen Turfan Uygurlar›na ait çok say›da kitap bulunmufltur.

Turfan Uygurlar›, 1206 y›l›nda Karahitaylar›n, 1209’da da Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nunegemenli¤i alt›na girdiler. Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nda önemli idari görevler alanUygurlar, dillerini Mo¤ollara ö¤reterek, Mo¤ollar›n resmî dillerinin Uygur diliolmas›n› sa¤lad›lar. Ayr›ca kültür ve medeniyet yönünden de etkili olan Uygurlar,Mo¤ollar›n Türkleflmesinde önemli rol oynad›lar. Mo¤ollar da Uygurlardan hayvanc›l›k,meyvecilik ve sanatla ilgili pek çok fley ö¤renmifllerdir. Uygurlar›n kültürel etkileriAsya’da yüzy›llarca sürmüfltür. Turfan Uygurlar› bugün, Sincan-Uygur ÖzerkBölgesi’nde yaflamaktad›rlar.

C. D‹⁄ER TÜRK DEVLETLER‹ VE TOPLULUKLARI

Avarlar: Orta Asya’da IV. yüzy›lda devlet kurmufl olan bir Türk toplulu¤udur.552 y›l›nda Göktürkler taraf›ndan y›k›lan Avarlar bat›ya göç ettiler. VI. yüzy›l›n ikinciyar›s›nda (562) Balkanlarda kendi devletlerini kurdular.

Avarlar Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u üzerine sefer düzenleyip, Bizans› vergiyeba¤lad›lar. En ünlü hükümdarlar› Bayan Ka¤an’d›r. Onun zaman›nda Sasanilerle birlikte iki defa ‹stanbul’u kuflatt›lar (619-626). Ancak baflar›l› olamad›lar.

Tarihte ilk defa ‹stanbul’u kuflatan Türk toplulu¤u Avarlard›r. Avarlar, Germenlerve Slavlar üzerinde etkili oldular. Orta Avrupan›n etnik olarak flekillenmesinde önemlirol oynad›lar. 805 tarihinde Frank sald›r›lar› sonucunda y›k›ld›lar.

Slav as›ll› Ruslar›n basit kabile hayat›ndan, devlet kuran bir topluluk hâline yükselmelerinde Avarlar›n rolü olmufltur.

☛

☛

☛

Mani dininin Türkler üzerindeki olumsuz etkileri nelerdir?

Uygurlar hangi yönleri ile di¤er Türk devletlerinden ayr›lmaktad›rlar?

K›rg›zlar Uygur devletini y›k›nca da¤›lan Uygurlar nerelerde devlet kurmufllard›r?

TAR‹H 1

66

Bulgarlar: Bulgarlar Ogur Türklerindendir. Göktürklerin Avarlar› ma¤lupetmesiyle, Avar bask›s›ndan kurtulan Bulgarlar VI. yüzy›l›n sonlar›nda Kubratidaresinde güçlü bir Bulgar birli¤i meydana getirmifllerdir (583).

Hazarlar›n bask›s›yla Bulgar Devleti y›k›lm›fl ve ‹til (Volga) Bulgarlar› ve TunaBulgarlar› olarak ikiye ayr›lm›fllard›r. Tuna Bulgarlar›, Asparuh idaresindeki Onogurlartaraf›ndan Tuna boylar›nda kuruldular. IX. yüzy›lda iki önemli Bulgar Han› Kurum veOmurtag’d›r. Bulgarlar X.yüzy›lda kalabal›k Slav topluluklar›yla kar›flarakTürklüklerini kaybettiler. Hükümdar Simeon 923 y›l›nda ‹stanbul’u kuflatt› ve kendisinepapa taraf›ndan “Çar” unvan› verildi. Böylece Türklerin kulland›¤› Han unvan› yeriniÇar unvan›na b›rakt›. Tuna Bulgarlar› 1018 tarihinde Bizansl›lar›n, 1330 y›l›ndaS›rplar›n, daha sonra da Osmanl›lar›n hakimiyetine girmifllerdir.

‹til Bulgarlar› X. yüzy›lda ‹slamiyet’i kabul ettiler (Alm›fl Han zaman›nda).1237y›l›nda Alt›n Orda Devleti taraf›ndan y›k›ld›lar.

Hazarlar: Hazar Hakanl›¤›n›n büyük ço¤unlu¤unu Sabar Türkleri oluflturmufllard›r.Hazar Hakanl›¤› VII. yüzy›l bafllar›nda Karadeniz’in kuzeyi ile Kafkasya aras›ndakuruldu. Baflkent ‹til ile Semender, Derbent ve Serkel flehirleri önemli ticaret merkezlerioldu.

Hazarlar önemli ticaret yollar› kavfla¤›nda kurulmufltur. Hazarlar, Bizansl›lar,Sasâniler ve Araplarla iliflkilerde bulundular. Emeviler Hazarlar› bozguna u¤ratt›.Bizansla dost olarak yaflad›lar.

Hazarlar X. Yüzy›lda Peçenek ak›nlar› ve ticaret yollar› üzerindeki denitimlerininkaybolmas› üzerine zay›flad›lar. Hazar- Peçenek mücadelesi Rus Knezli¤inin büyümesinesebeb oldu ve Ruslar Hazar Hakanl›¤›na son verdiler.

Hazarlar musevili¤i din olarak kabul eden ilk Türk toplulu¤udur. Musevili¤inyan›nda ‹slamiyet ve Hirstiyanl›k ta yayg›nd›.

Macarlar: IX. yüzy›lda Peçenek bask›s› sonucu, Arpat baflkanl›¤›nda Balkanlaragelen Macarlar Tuna boylar›na yerleflerek devlet kurdular (869). X. yüzy›ldaHirstiyanl›¤› kabul ederek, Türklük özelliklerini büyük ölçüde kaybettiler.

Macarlar, Slavlar›n birlik kurmas›n› ve Germenlerin (Almanlar›n) Balkanlaragirmesini engellemifllerdir. Bugünkü Macar dilinde birçok Türkçe kelimeye rastlanmaktad›r.

☛ Arpad hangi Türk devletinin kurucusudur?

TAR‹H 1

67

Peçenekler: Önce Göktürklere daha sonra da Uygurlara ba¤l› olarakyaflam›fllard›r. IX. yüzy›lda O¤uzlar›n bask›s› sonucu Balkanlara gelmifller ancakba¤›ms›z bir devlet kuramam›fllard›r.

Peçenekler Ruslarla mücadele ettiler. Onlar›n Karadenize inmelerine engel oldular.Ancak daha sonralar› Ruslar›n ve Uzlar›n bask›lar›yla Orta Avrupa ve Balkanlarada¤›ld›lar (XI. yüzy›lda). Bu s›ralarda bafllar›nda bulunan Turak’›n Hirstiyan olmas›yla,Hirstiyanl›k Peçenekler aras›nda yay›lmaya bafllad›. Bizansla savafl yapt›lar. Bir araBizansa karfl› Çaka Bey ile iflbirli¤i yapt›lar. Ancak Bizans bu s›rada Kuman (K›pçak)Türklerini Peçeneklere karfl› k›flk›rtt›. Peçenekler K›pçak sald›r›lar› sonucu yenildilerve da¤›ld›lar.

Bizans ordusunda ücretli asker olarak çal›flan Peçenekler Malazgirt savafl›ndataraf de¤ifltirerek Selçuklu ordusuna dahil olmufllard›r.

Kumanlar (K›pçaklar): Karahitaylar›n bask›s›yla bat›ya göç eden K›pçaklarDo¤u Avrupa’ya yerlefltiler. Peçenekler gibi K›pçaklar da Ruslar›n Karadenize inmelerinemani oldular. XI. yüzy›lda Balkafl Gölü’nden, Bat› Karadenize kadar olan topraklar,K›pçaklar›n eline geçti. K›pçak Bozk›r› (Deflt-i K›pçak) olarak an›lan bu topraklar 1239y›l›nda Mo¤ollar›n eline geçti. K›pçaklar, Bizansla anlaflarak Peçeneklere büyük darbevurmufllard›r. K›pçaklar›n bir k›sm› Alt›n Orda Devleti’nin ana unsurunu teflkil etmifl veMo¤ollar›n Türkleflmesinde etkili olmufllard›r.

O¤uzlar (Uzlar): O¤uz kelimesi, kabile, boy anlam›na gelen “ok” ile ço¤ul ekiolan “uz”un birleflmesinden oluflmufltur. K›saca boylar demektir. O¤uz ad› ilk olarakYenisey ve Orhun yaz›tlar›nda geçmektedir. Tula-Selenga nehirleri bölgesinde bulunanO¤uzlar, Göktürk ve Uygur hakimiyetinde yaflad›lar. Daha sonra K›pçak, Hazar veKarluklar›n bask›s›yla bat›ya göç ettiler. Uzlar›n bir bölümü XI. Yüzy›lda Balkanlarayerleflti. Don ve ‹til civar›na Uzlar Ogur ad›yla an›lm›flt›r. Di¤er bir grup Güneye inerek‹slamiyeti seçmifltir. O¤uzlar Selçuklular›n, birçok Türk beyli¤inin ve Osmanl›Devleti’nin kurucular›d›r. O¤uzlar›n bir k›sm› da Bizans ordusunda paral› asker olarakgörev yapm›fllard›r.

Bugün Türkmenistan, ‹ran, Irak, Suriye, Azerbaycan, Türkiye, K›br›s ve Balkanlardayaflayan Türklerin atalar› O¤uzlard›r.

O¤uzlar Müslüman olduktan sonra, Müslüman komflular› onlara Müslüman

O¤uz manas›nda Türkmen ad›n› vermifllerdir.

Baflk›rtlar (Baflkurtlar): VIII. yüzy›lda ‹til Nehri dolaylar› ile Ural da¤lar›n›ngüneyinde yaflam›fllard›r. O¤uz, Peçenek ve K›pçaklar›n kar›fl›p kaynaflmas›yla ortayaç›kt›klar› ileri sürülmektedir. XIII. yüzy›lda Alt›n Orda hakimiyetine giren Baflk›rtlar,bu devletin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan hanl›klar içerisinde yaflam›fllard›r. XVI. Yüzy›ldaRuslar›n hakimiyetine girmifllerdir. Bugün Rusya Federasyonuna ba¤l› Baflk›rdistanCumhuriyeti içinde yaflamaktad›rlar.

❂

TAR‹H 1

68

Sabirler (Sabarlar): ‹lk zamanlarda Tanr› da¤lar› ile ‹li nehri aras›nda BüyükHun devletine ba¤l› olarak yafl›yorlard›. V. Yüzy›lda Avarlar›n bask›s›yla bat›ya göçettiler. Sabirlerin göç etmeyen bir bölümü bugünkü Bat› Sibirya’da hayatlar›na devam etti.

Sibirya ad› Sabir Türklerinden kalm›flt›r. Sabirler VI. Yüzy›l bafllar›nda ‹til veDon havzas›na yerlefltiler. Sasanilerle birleflerek Bizansa karfl› mücadele ettiler. Bumücadele sonucu Anadolu’ya geçerek Ankara ve Kastamonu’ya kadar ilerlediler.Anadoluya ikinci büyük Türk ak›n›n› Sabirler gerçeklefltirdiler.

Sasani ve Bizans aras›nda dengeli bir politika yürütemediklerinden zay›flad›lar.Avarlar karfl›s›nda yenilgiye u¤rad›lar (557). Daha sonra Avar, Göktürk ve Bizanshakimiyetine girdiler. Sabirler kendilerinden sonra kurulan Hazar Devleti’nin esaskitlesini oluflturmufllard›r.

Türgefl Devleti (Türgefller) : Talas, Çu ve ‹li nehri dolaylar› ile Iss›k Gölücivar›nda oturan Türgefller Göktürk Devletine ba¤l›yd›lar. Göktürklerin y›k›lmas›yla,da¤›n›k halde yaflayan kabileleri bir araya getirip 750’li y›l›na kadar yönettiler. Ba¤aTarkan ad›na para bast›ran ilk Türgefl hükümdar› oldu. VIII. yüzy›lda ise Sulu Ka¤anMaveraünnehir’e giren Müslüman Arap ordular› (Emeviler) ile mücadele etti. BöyleceTürgefller ‹slam ordular›na karfl› koyarak Orta Asyan›n Araplar taraf›ndan istilaedilmesini önlediler.Türgefllerin siyasi hayat›na Karluklar son verdiler.

K›rg›zlar: Tarihleri bilinen en eski Türk kavimlerinden biridir. Yenisey Nehri bölgesinde yaflayan K›rg›zlar s›ras›yla Hun, Göktürk ve Uygur hakimiyetinde kald›lar.‹syan ve ak›nlarla Uygur Devleti’ne son veren K›rg›zlar (840) kendi devletlerini kurdular.924 tarihinde Kitanlara ma¤lup oldular. 1207 y›l›nda Cengiz Han’a ba¤l›l›k bildirdiler.K›rg›zlar Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk Kavmidir. K›rg›zlar Ötüken bölgesinikoruyamad›klar›ndan Türklerin Kutlu Yurt sayd›klar› Ötüken ve Orhun bölgesiMo¤ollar›n eline geçmifltir.

Karluklar: ‹lk oturduklar› yer ‹rtifl ›rma¤› boylar›yd›. Göktürk ve Uygurlaraba¤l› olarak yaflad›lar. Bafllar›nda bulunan Kül-Erkin unvanl› hükümdarlar taraf›ndanyönetildiler. II. Göktürk Devletinin y›k›l›fl›nda Uygur Devletinin kuruluflunda önemlirol oynad›lar. Talas Savafl›nda (751) müslümanlar›n saf›nda yer alarak Orta Asya’n›nÇinlileflmesini önlediler. Savafltan sonra müslüman oldular. ‹slamiyeti kabul eden ilkTürk boyudur.

☛ Sibirya ad› hangi Türk boyundan kalmad›r?

☛ K›rg›zlar hangi Türk devletine son vermifllerdir?

TAR‹H 1

69

XII. yüzy›lda Karahitaylar›n ve Mo¤ollar›n hakimiyeti alt›na girdiler. KarluklarCengiz Han’a itaat eden ilk müslüman Türk toplulu¤u olmufltur. Karluklar›n neslindengelenler bugün Tacikistan’da yaflamaktad›rlar.

Kimekler: VII. yüzy›lda, ‹rtifl ›rma¤›n›n orta bölgelerinde Göktürklere ba¤l› olarakyaflam›fllard›r. X. yüzy›lda Kitanlar›n bask›s›yla Ural Da¤lar›n›n güneyine geldiler.Daha sonra K›pçaklar›n hakimiyetine girmifllerdir (XI. Yüzy›l).

D. ‹LK TÜRK DEVLETLER‹NDE KÜLTÜR VE MEDEN‹YET

1) Devlet Yönetimi

Eski Türk toplumlar›nda halk yahut millet çeflitli alt birimlerden oluflmufltur.Bunlardan ilki O¤ufl’tur. O¤ufl bugünkü anlamda aile demektir. ‹kinci olarak Urug yanisoy gelmektedir. Üçüncüsü Bod veya Boydur. Boy ailelerin veya soylar›n bir arayagelmesinden oluflmufltur. Boylar birli¤ine Bodun denilir ve bafl›nda bey yahut ka¤anbulunurdu. Bodun ayn› zamanda Kavim anlam›nda da kullan›lm›flt›r. ‹flte bütün bunlarhalk› meydana getiren birimlerdi.

Türkler topra¤›, Yurt (Ulus) olarak isimlendirmifllerdir. Türkler ancak hür ve müstakil yaflayabildi¤i topra¤› ülke olarak görmüfllerdir. Ba¤›ms›zl›k eski Türklerde‹di-oks›zl›k olarak ifade edilmifltir.

Siyasi teflkilatlanman›n en üst kademesini teflkil eden devlet eski Türklerde “‹l”

yahut “El” kelimesi ile belirtilmifltir. Hükümdarlar flanyü, ka¤an, han, hakan, idikutgibi unvanlar kullanm›fllard›r. Türkler hükümdarlar›na Gök-Tanr› taraf›ndan devletiyönetme yetkisinin verildi¤ine inan›rlard›. Bu yetkiye “Kut” derlerdi. Kut’un kan yoluile babadan o¤ula geçti¤ine inan›l›rd›. Hükümdar öldükten sonra çocuklar› aras›ndasaltanat mücadelelerinin ç›kmas›n›n sebebi bu anlay›fl olmufltur. Ülke hanedan ailesininortak mal› olarak kabul ediliyordu. Bu anlay›fl devlet topraklar›n› k›sa sürede parçalan-mas›na neden olmufltur.

Hükümdar efllerine Katun (hâtun) unvan› verilirdi. ‹darede yetkileri vard›.Hükümdar›n oturdu¤u baflkente “Ordu” denilirdi.

Devlet idaresinde buyruklar (bakan), içbuyruklar (saray iflleri ile ilgili bakan),tarkan, apa (Saray görevlileri), tudun (vali), tekin (flehzade), sübafl› (ordu komutan›)gibi sivil ve askeri görevliler bulunurdu. Ayr›ca kâtipler (bitigçiler), tercümanlar,elçiler, yarg›çlar (yarguc›), hazine (a¤›l›g) görevlileri de devlet idaresinde çal›flanmemurlard›.

Devlet, töre (törü) ile iflleyiflini düzenlemektedir. Töre kanunlar ve örf hukukudur.Devlet iki idari bölgeye ayr›larak yönetilirdi (sa¤-sol, kuzey-güney-do¤u-bat›).

❂

❂

☛ Karluklar hangi devleti y›km›fllard›r?

TAR‹H 1

70

Genellikle sa¤ hükümdar›n bulundu¤u bölümü teflkil ediyordu. Bölümlerinbafl›nda bulunan Yabgular, yar› ba¤›ms›z olarak bölgelerini yönetirlerdi.

Türklerde siyasi, askeri ve ekonomik karalar›n al›nd›¤› meclise “toy” ya da“kurultay” denirdi. Meclis üyelerine “toygun” ad› verilmiflti. Hükümdar toyun tabiibaflkan›d›r. Kendisinin bulunmad›¤› zamanlarda meclis “devlet müflaviri” anlam›nagelen Ayguc› taraf›ndan yönetilirdi.

Askeri birlikler onlu sisteme göre düzenlenmiflti. En küçük birim 10 kiflilikti. Enbüyük birim ise onbin kifliden oluflurdu ve ad›na tümen denilirdi. Türkler savafl silah›olarak süngü, karg›, m›zrak, kalkan, k›l›ç, yay ve ok kullanm›fllard›r. Mete Han, ordudaonlu sistemin temel düzenini oluflturmufltur.

2) Din ve ‹nan›fl: Eski Türkler tabiatta birtak›m gizli kuvvetlerin varl›¤›nainan›rlard›. Onlar›n inan›fllar›na göre Gök-Tanr› tek yarat›c›d›r. Türkler efli ve benzeriolmayan, insanlara yol gösteren, onlar›n varl›klar›na hükmeden, cezaland›ran, mükafatland›ran,can veren, yaflatan ve öldüren bir Gök-Tanr› inanc›na sahiptiler.

Bir dinden daha çok bir sihir karakterine sahip olan fiamanizm de eski Türk topluluklar›nadamgas›n› vurmufltu. fiamanizme göre bütün dünya iyi ve kötü ruhlar›n tesiri alt›ndad›r.fiaman (Kam) iyi ruhlar›n tesirlerini devam ettirmek ve kötü ruhlar›n tesirini ortadankald›rmak üzere çal›flan din adam›d›r.

Eski Türklerde ölümden sonra hayat›n devam edece¤i inanc› vard›. Ölüyü at›yla birlikte gömme yayg›n bir adetti. Mezarlara “kurgan” cenaze törenine ise “Yu¤” denirdi.Mezar›n üstüne hayatta iken öldürdü¤ü düflman say›s›nca onlar› temsil eden tafltaninsan flekilleri konurdu. Bunlara “Balbal” ad› verilirdi.

Türklerin aras›nda Budizm, Manihaizm, Taoizm, Hristiyanl›k ve Musevilik gibidinler de yay›lm›flt›r. Bu dinlerin özellikle kültür sahas›nda tesirleri büyük olmufltur.Ancak bu dinlerin bir hayli yay›ld›¤› dönemlerde bile Türkler eski inançlar›n› kaybetmemifllerdir.

3) Sosyal ve ‹ktisadi Hayat: Eski Türk toplumunda aile “Pederi aile” tipindedir. Pederi ailede baba, efl ve çocuklar ayn› yerde otururlar. Türklerde tek efllilik vard›. Ailedü¤ün töreniyle yap›lan evlenme ile kurulur, k›z evi o¤lan evinden “Kal›ng” (Kal›n)al›rd›. Kal›ng kad›n›n mülkiyetindeydi. Aile çad›rda yaflard›. Çad›r›n arkas›nda misafirler için ayr›lm›fl bir bölüm vard›. Yerleflik hayatla birlite çad›r hayat› sona erdi.

Sosyal hayatta bir önemli unsur da hukuktur. Yazl› hukuk yoktu. Devlet iflleri töreile düzenlenmekte idi. Hem idare edenlerin, hem de idare edilenlerin uymaya mecburolduklar› ve bir tek flahs›n iradesiyle de¤iflmeyen esaslara eski Türkler töre (türe)demiflledir. Adli teflkilat›n bafl› hükümdard›r. Hükümdar törenin d›fl›na ç›kamazd›.Ayr›ca Yarg›çlar da vard›. Hapis cezas› oldukça azd›.

❂

❂

TAR‹H 1

71

Hun, Göktürk ve Uygurlarda beflinci ayda yap›lan “Bahar Bayram›” önemliydi.Ayr›ca Ötüken Uygurlar›n›n sürüleri otlatmaya ç›karma ay› olarak kabul ettikleri 9 May›s’ta yap›lan Örüs Sarc› Bayram› da önemliydi. Hunlarda ve TurfanUygurlar›nda yap›lan yeni y›l Festivali (Hunlarda 21 Mart, Uygurlarda 9 Mart) yahut“So¤uk Yemek Festivali” Türklerde yayg›n hale gelmifl ve Nevruz Bayram› bundankaynaklanm›flt›r.

‹ktisadi hayat büyük ölçüde hayvanc›l›¤a dayanmakta idi. Ayr›ca ya¤ma, haraç,hediye ve ticaretin de iktisadi hayatta önemli yeri vard›. Göktürkler zaman›nda ihtiyaçfazlas› hayvanlar Çin ipe¤i ile de¤ifltirilmifltir. Uygurlar zaman›nda Çinle ticari iliflkilerdaha da artm›flt›r. Çin ipe¤inin bat›ya tafl›nmas›nda her ülkenin kâr› vard›. Bunun içinkervan yollar›na sahip olmak önemliydi. Kervanlar›n geçti¤i yollar ipek yolu olarakadland›r›lm›flt›r. Türklerde ilk yerleflik hayata geçen toplum Uygurlard›r.

4) Yaz› Dil ve Edebiyat : Türkçede ziraate ve madencili¤e ait kelimelerin bulunmas›ilk zamanlardan itibaren yerleflik bir medeniyete erifltiklerinin belirtilerindendir.Türklerde ilk alfabeyi Göktürkler kullanm›fllard›r. Göktürkler yaz›l› eser olarak kitabelerib›rakm›fllard›r. Bunlara Orhun Kitabeleri denir. Vezir Tonyukuk, Kül Tekin ve BilgeKa¤an ad›na dikilmifllerdir. Uygurlar 18 harfli Uygur alfabesini meydanagetirmifllerdir. Uygurlar döneminde k⤛t üzerine yaz› yazma, k⤛t yap›m› geliflmifltir.Yine Uygurlar hareketli harf tekni¤ini bularak matbaa yap›p, kitap basm›fllard›r.

Sözlü edebiyat›n en önemli türü destanlard›r. Zaman›m›za kadar gelen en önemliTürk destan› O¤uz Ka¤an Destan›d›r. Hunlar›n O¤uz Ka¤an, Göktürklerin Türeyifl

ve Ergenekon, Uygurlar›n Yarad›l›fl ve Göç, K›rg›zlar›n Manas destanlar› önemlidir.Di¤er sözlü edebiyat örnekleri; Türklerin yaflay›fl tarzlar›n› anlatan “sav”lar, ölenbüyükler için sevgi dolu sözler içeren “sagu”lar ve avlarda, savafllarda, flölenlerdesöylenen “kofluk”lard›r.

Hukuk vesikalar› Uygurlar dönemine aittir. Borç al›p-verme kiralama, al›m sat›m,vasiyetnameler, vakfiyeler gibi çeflitli kurumlardaki vesikalar Uygurlar›n sosyalhayat›n› aksettiren önemli belgelerdir. Vesikalar›n geçmiflin örf ve adetleriyle bizlerekadar gelmifl olmas› dünün ve bugünün Türk hayat› aras›ndaki ba¤lar› göstermesibak›m›ndan da çok önemlidir.

5) Bilim ve Sanat: Orta Asya Türkleri “On ‹ki Hayvanl› Türk Takvimi” diye birtakvim gelifltirdiler. Bu takvim Türklerde Hicri Takvimin yayg›nlaflmas›na kadar kullan›ld›.

Eski Türkler döneminde birçok din ve medeniyetten tercüme yap›lm›fl bilimadamlar›na önem verilmifltir. “Tayanç” ve “keneflçi” denilen fikir adamlar› devletadamlar›na dan›flmanl›k yapm›fllard›r. Dan›flmanlar›n bulundu¤u meclise “kenefl”

meclisi ad› verilmifltir. Bu kurum Selçuklularda “alimler ve ihtiyar meclisi”

“müflavere meclisi” Osmanl›larda “meclis-i meflrevet” ad›yla yaflam›flt›r.

❂

TAR‹H 1

72

Göçebe hayat flartlar›ndan dolay› Türklerde sanat, tafl›nabilir malzemeden deri,ahflap, metal ve tafl iflçili¤ine dayal› idi. Uygurlardan itibaren yerleflik hayata geçifllebirlikte sanat, manast›r, saray yap›m› ve bunlar›n iç donan›m› biçiminde geliflme göstermifltir.Renkli tafl ve gümüfl kakmac›l›k, hal› ve kilim dokumac›l›¤›, çad›r sanat› eski Türksanat›n›n önemli bir k›sm›n› meydana getirirler.

Türkler saz çalmaktan ve dans etmekten çok hofllan›rlard›. En önemli müzik aletikopuzdu. Uygurlarda resim sanat› da geliflmiflti. Uygur ressamlar›na “Bedizçi”

denilirdi.

Devlet idaresi ile ilgili baz› kavramlar

Yabgu . . . . . . . . . : Hükümdardan sonraki yönetici, valifiad . . . . . . . . . . . : Boy veya oymaklar›n bafl›na atanan vezirlerTekin, tigin . . . . : fiehzadeAyguci . . . . . . . . . : Hükümdar dan›flman› ve meclis baflkan›‹ç buyruk . . . . . . : Saray memuruTarkan . . . . . . . . : KomutanSubafl› . . . . . . . . . : Ordu komutan›Apa . . . . . . . . . . . : Saray görevlisiBitigciler . . . . . . . : KâtiplerYarguc› . . . . . . . . : Yarg›çlarA¤›l›g . . . . . . . . . : Hazine görevlisiTodun . . . . . . . . . : Vergi memuru

E. TÜRK KÜLTÜRÜNÜN ÇEVRE KÜLTÜRLERE MÜNASEBETLER‹

1) Türk-Çin Münasebetleri

Orta Asya Türklerini en çok iliflki kurduklar› devlet Çin’dir. Türklerin Çin topraklar›naak›nlar düzenlemesi, toprak elde etmekten ziyade, göçebelik hayat›n›n zorlamas›ndan,günlük ihtiyaçlar› karfl›lama zaruretinden kaynaklan›yordu. Zaten iki millet aras›ndabüyük savafllar yap›lmam›flt›r. Aksine her devride artan ölçülerde ticaret yap›lm›flt›r.Türlerin at kültürü ve Gök-Tanr› inanc› Çin kültürünü etkilemifltir. Hunlar zaman›ndaiki ülke aras›nda yap›lan antlaflmayla ticaret resmîleflmifltir. Göktürkler döneminde buticaret devam etmifl hatta Göktürk s›n›r kasabalar› ortak pazar yeri olarak kullan›lm›flt›r.Bu resmi ticaret süreci Uygurlar döneminin sonlar›na kadar sürmüfltür. Ticaret genellikletakas usulüyle yap›lm›fl, Türkler Çinlilere at sat›p, karfl›l›¤›nda ipek, bu¤day, demir gibimallar alm›fllard›r.

2 ) Türk-Mo¤ol Münasebetleri

Mo¤ol soyundan gelen Kitanlar hayvan sürülerini damgalama, k›m›z yapma,karpuz yetifltirme gibi baz› kültürel olgular› Uygurlardan ö¤renmifllerdi. ÜzerindeUygur hükümdarlar›n›n mührü bulunan Kamdu denilen ve ticarette para yerine

❂

☛ Türklerde geliflen sözlü edebiyat türleri hangileridir?

TAR‹H 1

73

kullan›lan bez parçalar› Kitan baflkentinde de geçerliydi. Ayr›ca Uygur yaz›s› vehükümdarl›k unvanlar› da Kitanlara geçmiflti. Türklerle Mo¤ollar aras›ndaki co¤rafiyak›nl›k kültürel alanda da etkili olmufltur. Cengiz Han’›n kurdu¤u Mo¤ol Devletindebirçok Uygur görev alm›fl “bahfli” denen Uygur hocalar Mo¤ol prenslerine dersvermifllerdir. Bu durum kültürel etkileflimi artt›rm›flt›r. Cengiz Yasas›’n›n oluflmas›ndaUygur kanunlar›n›n önemli bir etkisi vard›r. Ayr›ca Türk askeri terimlerinin ve askeriteflkilat›n›n da önemli bir bölümü Mo¤ollarda oldu¤u gibi görülmektedir.

3) Türk-Arap Münasebetleri

Türklerin Araplarla ilk iliflkileri Sasani Devleti arac›l›¤›yla ‹slamiyetten öncebafllam›flt›r. ‹slami devirde, Hz. Ömer zaman›nda, Müslümanlar›n Nihavend Savafl›’ndaSasanileri yenmesi, ‹slam ordular›n›n Horsan’a kadar yay›lmas›n› sa¤lad›. BöyleceGöktürklerle Müslümanlar karfl› karfl›ya geldiler. Emeviler döneminde iliflkiler daha daartt›. Araplarla Çinliler aras›nda yap›lan Talas Savafl›’nda Karluklar Araplara yard›mettiler. Abbasiler döneminde Türkler kitleler halinde Müslüman olarak Abbasi ordusun-da görev ald›lar. Karfl›l›kl› kültür al›flverifli h›zland›. Türk idari ve askeri sisteminintesirleri artt›.

4) Türk-‹ran Münasebetleri

Türklerin ‹ranl›larla iliflkileri Göktürkler zaman›nda yo¤unluk kazanm›flt›r.‹liflkilerin odak noktas› ‹pek Yolu hakimiyeti mücadelesidir. Göktürkler Bizansl›larlaanlaflarak ‹ran’a ak›nlar düzenlemifl Belh ve Kunduz flehirlerine kadar ilerlemifllerdir.‹ranl› So¤dlar, çok eski dönemlerden beri Orta Asya içlerine da¤›larak, ‹pek Yoluüzerinde koloniler kurmufllar, böylece ticaretin geliflmesine ve Türklerin Bat› hakk›ndabilgilenmelerine katk›da bulunmufllard›r.

TAR‹H 1

74

ÖZET

Türk kelimesini Türk devletinin resmî ad› olarak ilk kullananlar Göktürklerdir.Türk kelimesinin anlam› güç, kuvvet demektir. Bilinen ilk Türk devletini Hunlarkurmufltur. Bu devlet Orhun, Selenga ›rmaklar› civar›nda Ötüken merkez olmak üzerekurulmufltur.

Hunlar›n siyasi ve askerî hayatlar› genellikle, ‹pek Yolu egemenli¤i için, Çin ilemücadele etmekle geçmifltir. Güç kullanarak Hunlar› yenemeyeceklerini anlayanÇinliler, Hun beylerini birbirlerine düflürdüler. ‹ktidar mücadeleleri ile zay›flayan AsyaHunlar› önce ikiye ayr›ld›lar. Bunlar›n bir bölümü Çin himayesine girdi. Çin egemenli¤inegirmeyen Hunlar›n bir bölümü, bat›ya göç edip iki yüzy›l sakin bir hayat sürerekgüçlendiler. Do¤udan durmadan gelen Türk topluluklar›n›n kendilerine kat›lmas›ylaönemli güce ulaflan bu Türk kavimleri, Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya girerekKavimler Göçü dedi¤imiz olay› bafllatt›lar. IV. yüzy›l sonlar›na do¤ru Avrupa’da yenibir devlet kurdular. Avrupa devletlerinin birço¤unun temelleri bu dönemde at›ld›.Yaklafl›k yüzy›l Avrupa siyasetine damgas›n› vuran Avrupa Hun Devleti V. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru y›k›ld›.

Yine ayn› dönemde Çin hâkimiyetini kabul etmeyerek bat›ya göç eden Hunsoyundan gelen Türkler; Seyhun, Semerkant yörelerinde Akhunlar ad›yla yeni birdevlet kurdular. Sasanîler ve Göktürkler aras›nda zamanla s›k›fl›p kalan Akhunlary›k›ld›lar (557). Asya Hunlar›na dayanan Göktürkler “Türk” ad› ile Ötüken yöresindeBumin Ka¤an yönetiminde yeni bir devlet kurdular (552).

Orta Asya siyasetine damgas›n› vuran Göktürklerin Bizans devleti ile de resmîiliflkilere girdiklerini biliyoruz. Göktürklerin gücünden çekinen Çin, hanedan üyelerinibirbirlerine düflürdü. ‹ktidar mücadeleleri ile zay›flayan Göktürkler ikiye ayr›ld›lar(582). Bir süre ba¤›ms›z yaflayan Do¤u ve Bat› Göktürkler daha sonra tamamen Çinegemenli¤ine girdiler. 682 y›l›na kadar Çin egemenli¤inde yaflayan Göktürkler, Kutlukyönetiminde ayaklanarak ba¤›ms›zl›klar›n› tekrar kazand›lar. Ancak 742 y›l›ndaBasmil, Karluk ve Uygur ittifak›na dayanamayarak y›k›ld›lar.

Göktürk Devleti’nden sonra Orta Asya’da Uygur Devleti kuruldu. Göçebeli¤ib›rakarak yerleflik hayata geçen Uygurlar, bu yönleri ile di¤er Türk devletlerindenayr›lmaktad›r. Uygur Devleti 840 y›l›nda y›k›ld›. Devletleri y›k›lan Uygurlar etrafada¤›ld›lar. ‹ç Asya’ya ve Çin’e giden Uygurlar, buralarda çeflitli devletler kurdular.Uygurlar›n etkileri Asya’da yüzy›llarca sürmüfltür.

6

TAR‹H 1

75

TEST III

1) Tarihte bilinen ilk Türk Devleti afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Hunlar B) Göktürkler C) Uygurlar D) K›rg›zlar

2) Asya Hun Devletinin en ünlü hükümdar› afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Teoman B) Mete C) Kiok D) Bumin

3) Afla¤›dakilerden hangisi Hunlar›n özelliklerinden biri de¤ildir?

A) Orhun Abidelerini dikme B) ‹lk teflkilatl› Türk devletini kurmaC) Kavimler göçüne sebep olma D) Ordu teflkilat›nda on’lu sistemi uygulama

4) I. Göktürk Devleti hangi tarihte kurulmufltur?

A) 630 B) 552 C) 557 D) 581

5) Yerleflik hayata geçen ilk Türk toplulu¤u afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Hunlar B) Uygurlar C) Avarlar D) Göktürler

✎

TAR‹H 1

76

6) Basmil, Karluk ve Uygurlar›n birleflerek son verdikleri devlet afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Büyük Hun B) ‹kinci Göktürk C) Hazar D) K›rg›z

7) Macaristan’da devlet kuran ve ‹stanbul’u ilk kez kuflatan Türk kavmi afla¤›dakilerdenhangisidir?

A) Avarlar B) Bulgarlar C) Peçenekler D) Uzlar

8) fiamanizmde ruhlarla insanlar aras›nda ba¤lant› sa¤layan kiflilere verilen ad afla¤›dakilerdenhangisidir?

A) Kut B) Yu¤ C) Balbal D) Kam

9) Afla¤›daki sanat dallar›ndan hangisi, Orta Asya Türk devletleri döneminde görülmez?

A) Tezhip B) Musiki C) Hal›c›l›k D) Heykel

10)Orta Asya Türk devletlerinde ailelerin birleflmesiyle afla¤›dakilerden hangisi meydana gelmifltir?

A) Budun B) Halk C) Urug D) Boy