1

Từ hướng tiếp cận thi pháp, vận dụng vào việc giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong chương trình trung học phổ thông : Luận văn ThS. Giáo dục học: 60 14 10 Đinh Thị Doanh ; Nghd. : PGS.TS. Trần Khánh Thành

1. Lí do lựa chọn đề tài

Lựa chọn đề tài “Từ hướng tiếp cận thi pháp, vận dụng vào việc giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong chương trình trung học phổ thông” làm

công trình nghiên cứu khoa học, chúng tôi dựa vào các lí do sau:

1.1. Do yêu cầu của xã hội đối với dạy học văn hiện nay Thực tiễn giảng dạy đã chỉ ra rằng dạy học văn ở nhà trường phổ thông

Việt Nam hiện nay bên cạnh những thành công đáng kể vẫn còn bộc lộ không ít

những hạn chế về nhiều mặt. Thực trạng giờ dạy văn còn đơn điệu, tẻ nhạt

khiến học sinh không hứng thú học văn, điều đó dẫn đến chất lượng các giờ dạy

văn ngày càng giảm sút, các tác phẩm văn học có giá trị chưa thực sự tìm được

bến đỗ xứng đáng trong lòng bạn đọc. Tất cả những điều đó khiến cho xã hội

đang đổ dồn mọi con mắt và dư luận vào dạy và học môn văn, mạnh mẽ hơn,

còn trở thành một làn sóng phản đối quyết liệt vào chương trình, sách giáo khoa

và phương pháp dạy học bộ môn. Điều đó khiến cho các nhà chuyên môn, các

nhà sư phạm, các nhà phương pháp và nhất là những giáo viên trực tiếp giảng

dạy Ngữ văn không khỏi giật mình.

1.2. Do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học nói chung, dạy học văn nói riêng Vai trò của người dạy và người học trong nhà trường hiện nay đã thay

đổi. Người dạy không còn là nguồn tri thức duy nhất, độc nhất cung cấp kiến

thức cho HS nữa mà trở thành người định hướng, người “bạn lớn” đồng hành

cùng HS trên con đường đi tìm chân lí khoa học và giải mã nghệ thuật. Người học không còn là cái “bình chứa”, là cái “phễu” để người thầy “nhồi nhét” và

“rót” kiến thức vào nữa, mà là “một cánh chim - biết tư duy” luôn chứa đựng

2

khát vọng khám phá và bay lên. Có thể khẳng định, mục đích cao nhất của việc

đổi mới phương pháp là giúp HS có thể chủ động tự học dưới sự hướng dẫn của

GV. Trong giờ học, HS phải thực sự hoạt động, phải luôn luôn động não chứ

không phải chỉ có hoạt động bên ngoài, hoạt động hình thức. Môn văn trong

nhà trường cũng nằm trong quỹ đạo chung của việc đổi mới PPDH ấy.

1.3. Do yêu cầu từ phía bản thân bộ môn Bản thân văn học là sản phẩm của trí tuệ và tình cảm, của cảm xúc nội tâm

bên trong chủ thể mỗi nhà văn, đó là kết quả của những bộ óc thông minh và

đầy sáng tạo của người nghệ sĩ, nó chứa đựng không cùng những nội dung và ý

nghĩa. Cho nên, bản thân văn học yêu cầu người tiếp nhận nó cũng phải bằng trí

thông minh, óc sáng tạo, khả năng liên tưởng và tưởng tượng, điều này, phương

pháp dạy học cũ đã “vô tình bỏ qua”. Mặt khác vấn đề dạy theo loại thể của TP

cần được đặc biệt chú ý bởi đặc trưng thể loại TPVC sẽ chi phối các cách tiếp

nhận. Mỗi thể loại, mỗi TP thuộc các thể loại khác nhau đều đòi hỏi có cách

dạy, cách học phù hợp.

1.4. Nguyễn Minh Châu - một nhà văn lớn của văn học Việt Nam hiện đại nửa

sau thế kỷ XX Đặc biệt ông là người “mở đường tinh anh và tài năng” người “đi được xa

nhất”, đặt những viên gạch đầu tiên làm nền móng cho công cuộc đổi mới văn

học nước nhà. Truyện ngắn CTNX là TP mới được đưa vào chương trình THPT

nên chưa có sự thống nhất về cách hiểu, cách đánh giá, cách giảng dạy.

Với tất cả những lí do như trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài nghiên

cứu khoa học “Từ hướng tiếp cận thi pháp, vận dụng vào việc dạy học tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong chương trình trung học phổ thông” như là một niềm

say mê và cũng là một thử thách, một hướng tìm tòi nhằm nâng cao hiệu quả

công tác trong thực tế giảng dạy của bản thân, đồng thời hi vọng góp một tiếng

nói nhỏ bé vào công cuộc đổi mới PPDH văn trong nhà trường hiện nay.

2. Lịch sử vấn đề

3

2.1. Nguyễn Minh Châu là một nhà văn tiêu biểu của nền văn học Việt Nam

hiện đại với một sự nghiệp văn học đồ sộ. Toàn bộ sự nghiệp sáng tác của

Nguyễn Minh Châu được in trong Nguyễn Minh Châu toàn tập (5 tập) do nhà

xuất bản Văn học ấn hành năm 2001. Đã có rất nhiều bài báo, nhiều công trình

nghiên cứu, nhiều chuyên luận dày công về tác giả và TP của Nguyễn Minh

Châu. Hầu hết các bài viết về con người và TP của ông được tập hợp trong

Nguyễn Minh Châu – con người và tác phẩm do hai tác giả Tôn Phương Lan và

Lại Nguyên Ân sưu tầm, tuyển chọn và biên soạn, và Nguyễn Minh Châu – kỉ yếu hội thảo 5 năm ngày mất của Hội văn học nghệ thuật Nghệ An. Gần đây

nhất, tác giả Nguyễn Trọng Hoàn cho ra mắt cuốn Nguyễn Minh Châu - về tác gia và tác phẩm. Tìm hiểu sâu về phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu,

tác giả Tôn Phương Lan có công trình dày dặn và sâu sắc Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Tri Nguyên tìm đến Những đổi mới về thi pháp trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau 1975, Nguyễn Văn Hạnh với

Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, Lã

Nguyên tìm hiểu Nguyễn Minh Châu và những trăn trở trong đổi mới tư duy

nghệ thuật...Ngoài ra còn có nhiều chuyên luận, bài báo, khoá luận tốt nghiệp

của sinh viên, luận văn thạc sĩ của học viên cao học và luận án tiến sĩ của

nghiên cứu sinh về tác gia, TP Nguyễn Minh Châu mà theo chúng tôi có thể lấy

làm dữ kiện để phát huy, phát triển tư duy, trí thông minh, óc sáng tạo của HS. 2.2. Tác giả Nguyễn Minh Châu trở nên quen thuộc với GV và HS THPT từ

lâu, với truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng- một TP viết về đề tài chiến tranh

mà đẹp như một áng thơ trữ tình. Vấn đề giảng dạy TP này cũng đã được đề cập

đến ở nhiều công trình, bài viết. Riêng chuyên ngành phương pháp cũng đã

nghiên cứu TP hoặc từng khía cạnh của TP để giúp việc giảng dạy đạt hiệu quả.

Có thể kể đến Cái hay, cái đẹp của Mảnh trăng cuối rừng, (Nguyễn Thanh

Hùng); Vẻ đẹp của Mảnh trăng cuối rừng (Nguyễn Văn Long); Vẻ đẹp của nhân vật Nguyệt và nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Minh Châu (Nguyễn Văn Bính); Cái sợi chỉ xanh óng ánh ấy (Nguyễn Hòa); Nghệ thuật kể

4

chuyện trong Mảnh trăng cuối rừng (Thanh Tú)... Nhưng trong chương trình

Ngữ văn 12 mới, truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng được thay bằng truyện

ngắn CTNX. Một vấn đề lại được đặt ra là việc dạy học TP mới này như thế

nào? Trong các chuyên luận, bài viết CTNX đã được đề cập đến ở khá nhiều góc

độ. Trần Đình Sử với “Bến quê”- một phong cách nghệ thuật giàu chất triết lý,

Nguyễn Trọng Hoàn với Tiếp tục hành trình đọc Nguyễn Minh Châu, Dương

Thị Thanh Hiên với Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, Trịnh Thu Tiết với Một số cốt truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, Tôn Phương Lan với

Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu... Nhìn chung là truyện ngắn CTNX

mới chỉ được tiếp nhận trên góc độ nghiên cứu, còn về góc độ phương pháp dạy

học thì mới có một vài luận văn thực hiện bên trường ĐHSP1 như Định hướng

dạy học truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (Luận

văn thạc sỹ khoa học giáo dục của Nguyễn Thị Lan Hương, 2004); Vận dụng quan điểm dạy học phát triển trí thông minh của học sinh vào dạy học “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (Luận văn thạc sỹ khoa học giáo dục

của Đinh Văn Đoàn, 2008); Định hướng hoạt động học sáng tạo cho học sinh

lớp 12 khi dạy học “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (Luận văn

thạc sỹ khoa học giáo dục của Hoàng Văn Vĩnh, 2008), nhưng chưa có công

trình, bài viết, đề tài nào đi sâu vào vấn đề giảng dạy truyện ngắn này từ hướng

tiếp cận thi pháp một cách đầy đặn.

Song những công trình nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Minh Châu và

truyện ngắn CTNX là những tài liệu vô cùng quý báu giúp chúng tôi thực hiện

đề tài nghiên cứu khoa học này.

3. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những đổi mới tư duy nghệ thuật của

Nguyễn Minh Châu sau 1975; truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng, CTNX; việc

giảng dạy TP Nguyễn Minh Châu cho HS lớp 12 từ hướng tiếp cận thi pháp.

4. Phạm vi nghiên cứu

5

Phạm vi nghiên cứu của luận văn là đặc trưng thi pháp thể loại, thi pháp tác

giả, hành trình sáng tạo nghệ thuật Nguyễn Minh Châu và sự biến đổi về thi

pháp; và từ hướng tiếp cận thi pháp soạn giáo án thể nghiệm với truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu (qua tác phẩm CTNX).

5. Mục đích nghiên cứu Vận dụng lý thuyết về thi pháp thể loại, thi pháp tác giả vào việc dạy học

TP Nguyễn Minh Châu trong nhà trường THPT nhằm góp phần đổi mới PPDH

Ngữ văn và thực hiện những nhiệm vụ trước mắt cũng như lâu dài mà ngành

giáo dục đã đặt ra: không dạy đọc - chép; không tiêu cực trong thi cử...qua đó

nhằm giải quyết một số khó khăn mà chương trình, SGK, và PPDH mới đề ra,

giúp cho việc giảng dạy những TP mới được đưa vào nhà trường được hiệu quả,

góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn văn trong nhà trường hiện nay.

6. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện được đề tài này, chúng tôi sử dụng những phương pháp

nghiên cứu chính sau đây: phương pháp nghiên cứu tổng hợp, phương pháp so

sánh, đối chiếu, phương pháp tiếp cận thi pháp học, phương pháp khảo sát, thực

nghiệm, thống kê, phân tích.

7. Đóng góp của luận văn - Về lý luận: khẳng định hướng đổi mới đúng đắn, khả thi của PPDH

TPVC từ hướng tiếp cận thi pháp.

- Về thực hành: khảo sát và đánh giá thực trạng dạy học TP Nguyễn Minh

Châu ở lớp 12 nhằm hoàn thiện mô hình dạy TPVC từ hướng tiếp cận thi pháp,

giúp đồng nghiệp có thêm tư liệu soạn giảng, nâng cao chất lượng dạy học

truyện ngắn Nguyễn Minh Châu nói riêng, thể truyện ngắn nói riêng.

8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn gồm 3 chương:

Chương 1: Một số vấn đề dạy học văn theo hướng Thi pháp học và hành

trình sáng tạo của Nguyễn Minh Châu cùng sự biến đổi về thi pháp.

6

Chương 2. Thực trạng giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu ở nhà

trường phổ thông và việc vận dụng thi pháp học trong việc giảng dạy tác phẩm

Nguyễn Minh Châu.

Chương 3. Thiết kế bài giảng về tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa.

CHƯƠNG 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ DẠY HỌC VĂN THEO HƯỚNG THI PHÁP HỌC VÀ

HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA NGUYỄN MINH CHÂU CÙNG

SỰ BIẾN ĐỔI VỀ THI PHÁP

1.1. Một số vấn đề dạy học văn theo hướng Thi pháp học

Thi pháp học đang thu hút sự quan tâm của giới học đường. Nó xuất hiện

ở Hy Lạp từ thời cổ đại với Nghệ thuật thi ca của Aristote và nó chỉ trở thành

một bộ môn khoa học vào đầu thế kỷ XX ở Nga rồi dịch chuyển sang Âu - Mỹ

và phổ biến khắp thế giới. Ở Việt Nam trước 1975, Thi pháp học đã thâm nhập

vào miền Nam nhưng chưa có điều kiện phổ biến ở miền Bắc, mãi đến sau Đổi

mới, nó mới được chú ý và nhanh chóng trở thành “mốt” thời thượng được

nhiều người vận dụng. Thi pháp học được dạy ở bậc Cao học, Đại học và có

trong sách bồi dưỡng thường xuyên GV trung học. Tinh thần Thi pháp học đang

thấm dần trong SGK, trong giờ dạy - học văn và trong bài làm văn HS.

Hiện nay, có nhiều cách hiểu về Thi pháp học. Trong nhà trường, thi pháp

học là cách thức phân tích TP bám vào văn bản là chính, không chú trọng đến

những vấn đề nằm ngoài văn bản như: tiểu sử nhà văn, hoàn cảnh sáng tác,

nguyên mẫu nhân vật, giá trị hiện thực, tác dụng xã hội… Thi pháp học chỉ chú

ý đến những yếu tố hình thức TP như: hình tượng nhân vật - không gian - thời

gian, kết cấu - cốt truyện - điểm nhìn, ngôn ngữ, thể loại… Nội dung trong TP

phải được suy ra từ hình thức, đó là “hình thức mang tính quan niệm” (Trần

7

Đình Sử). Phương pháp chủ yếu của Thi pháp học là phương pháp hình thức.

Phương pháp hình thức là phương pháp phân tích các khía cạnh hình thức của

TPVH nghệ thuật để rút ra ý nghĩa thẩm mỹ của nó. Dạy Văn theo hướng Thi

pháp học nghĩa là nghiêng về phân tích hình thức nghệ thuật TP.

Việc dạy - học văn theo tinh thần Thi pháp học là xu hướng chung của thế

giới. Ở Việt Nam hiện nay đã có nhiều điều kiện tốt để thực hiện điều này:

chúng ta đã có một đội ngũ các nhà Thi pháp học tương đối hùng hậu; việc phổ

biến quan điểm Thi pháp học trong nhà trường đã có bề dày khoảng 20 năm;

SGK Ngữ văn hiện hành chứa đựng rất nhiều tri thức về Thi pháp học; các đề

thi và đáp án môn Ngữ Văn gần đây đã yêu cầu HS chú trọng phân tích hình

thức nghệ thuật. Nhưng Thi pháp học có biến thành thực tiễn sinh động hay

không còn phụ thuộc rất nhiều vào sự vận dụng tích cực của GV và HS trong

giờ dạy - học văn.

1.2. Đổi mới của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 - một nhà văn

“mở đường tinh anh” và “đi được xa nhất”

1.2.1 Đổi mới ở quan niệm nghệ thuật và tư duy nghệ thuật

Trước 1975, Nguyễn Minh Châu đặc biệt thành công ở đề tài người lính.

Những TP Cửa sông (tiểu thuyết, 1970); Những vùng trời khác nhau (truyện

ngắn, 1970); Dấu chân người lính (tiểu thuyết, 1972) đã thể hiện cảm xúc mãnh

liệt về lịch sử hào hùng, về vẻ đẹp lộng lẫy chất tráng ca của con người Việt

Nam, tâm hồn Việt Nam. Sáng tác của Nguyễn Minh Châu thời kỳ này vừa

mang đặc điểm thi pháp của một giai đoạn văn học vừa thể hiện những tìm tòi

sáng tạo riêng.

Sau 1975, đặc biệt từ những năm 80, truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu

đã khác hẳn. Từ cảm hứng anh hùng cách mạng chuyển sang cảm hứng về thế

sự với “nỗi lo âu sao mà lớn lao và đầy khắc khoải về con người”. Nếu trước

đây truyện của Nguyễn Minh Châu chỉ tập trung vào phía tốt, vào mặt sáng của

hiện thực, của lòng người và ông tin vào những điều chân thật ông mô tả sẽ

8

quyết định sự thuyết phục của nghệ thuật thì nay, truyện của Nguyễn Minh

Châu lại chú ý vào cả mặt tốt, mặt xấu, cả phía sáng, phía tối của cuộc sống con

người để từ đó nhà văn gửi tới người đọc bức thông điệp khẩn thiết: “Xin mọi

người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn để tự suy ngẫm

về chính mình”. Đó cũng là âm hưởng chủ đạo chi phối toàn bộ giai đoạn

“chuyển mình” có tính chất “bước ngoặt”của nhà văn trước khát vọng đổi mới

cả đối tượng lẫn phương thức thể hiện TP.

1.2.2 Những đổi mới trong thi pháp thể loại của Nguyễn Minh Châu

1.2.2.1. Đổi mới về đề tài và phạm vi phản ánh

Truyện ngắn sau 75 của Nguyễn Minh Châu tập trung vào đề tài thế sự, đời

thường. Lấy số phận cá nhân làm khởi điểm, làm mục tiêu hướng tới mà cũng

là trung tâm của lăng kính nghệ thuật đã làm cho trang viết của Nguyễn Minh

Châu xác thực, đa dạng và cận nhân tình hơn. Khi đi sâu vào số phận con

người, ông cố gắng khám phá chiều sâu của tâm lý, tình cảnh và tầm khái quát

xã hội của nó. Theo hướng tiếp cận hiện thực mới mẻ này, Nguyễn Minh Châu

qua TP của mình đã góp phần phát hiện về những quy luật vận động sâu kín của

đời sống, thế sự, nhân sinh. Chính điều đó đã làm cho toàn bộ sự nghiệp của

Nguyễn Minh Châu là một bài ca tràn đầy cảm hứng nhân đạo, nồng nhiệt.

1.2.2.2. Đổi mới về nghệ thuật xây dựng nhân vật

Trước 75, các nhân vật của Nguyễn Minh Châu thường là những nhân vật

chính diện, thuần nhất và đơn tính cách, sau 75 ông thể hiện sinh động các nhân

cách cá nhân cá thể. Nhà văn đặc biệt chú trọng đến việc thể hiện diễn biến tâm

lý, đời sống nội tâm của nhân vật khiến con người là "Con người ấy" và nó biểu

hiện đích thực con người bên trong con người. Nét đổi mới nổi bật nhất trong

nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Minh Châu sau 75 là sự dùng độc

thoại nội tâm để miêu tả tâm lý nhân vật, đời sống tình cảm của nhân vật và

khắc họa tính cách nhân vật. Cùng với độc thoại nội tâm nhà văn còn phác họa

nhân vật bằng những trạng thái tâm lý, tinh thần sát thực - đó là những nhân vật

9

luôn không đồng nhất với chính nó: hành động không đồng nhất với lời nói, lời

nói không đồng nhất với nội tâm và dáng vẻ bên ngoài không đồng nhất với tâm

hồn. Họ là những người lưỡng diện

1.2.2.3. Những đổi mới về cốt truyện và tình huống truyện

Về cốt truyện: Truyện ngắn trước 75 của Nguyễn Minh Châu có cốt truyện

kiểu truyền thống, các sự kiện tình tiết được sắp xếp sao cho câu chuyện diễn ra

có lớp lang thống nhất và thường theo trật tự tuyến tính để làm sáng tỏ tư tưởng

chủ đề. Những truyện ngắn sau 75 của ông cốt truyện đã có nhiều thay đổi.

Biểu hiện rõ nhất là sự nới lỏng cốt truyện, chuyện kể không còn theo trình tự

thời gian nữa, thậm chí nhiều truyện ngắn của ông dường như không có chuyện

mà chỉ là những mảnh đời lặt vặt, những trạng thái như là vu vơ... những xung

đột chỉ đưa ra không giải quyết. Khảo sát truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu

trong những năm 80 chúng tôi thấy một số kiểu cốt truyện nổi bật sau: Cốt

truyện xây dựng trên những nguyên tắc luận đề (Sắm vai, Một lần đối chứng);

cốt truyện về sinh hoạt thế sự (Đứa ăn cắp, Hương và Phai…); cốt truyện dựa

vào những số phận đời tư (Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Phiên chợ

Giát…). Có thể nói, việc nới lỏng cốt truyện của Nguyễn Minh Châu là những

cách tân đáng quý, qua đó, nhà văn đã góp phần đưa văn học về gần với cuộc

đời, con người hơn, vừa mở rộng khả năng phản ánh hiện thực của văn xuôi tự

sự, vừa làm giảm bớt tính loại biệt - ước lệ và sự xa cách của nội dung nghệ

thuật với hiện thực cuộc sống.

Về tình huống truyện: Đây cũng là một trong những sáng tạo của nhà văn ở

lĩnh vực thi pháp thể loại, nó ghi đậm phong cách độc đáo của nhà văn. Khảo

sát truyện ngắn sau 75 của Nguyễn Minh Châu, chúng tôi gặp một số dạng tình

huống cơ bản sau: tình huống tự nhận thức (Bến quê, CTNX…); tình huống thắt

nút (Phiên chợ Giát…).

1.2.2.4. Những đổi mới về nghệ thuật trần thuật

10

Những đổi mới của ngôn ngữ trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh

Châu. Khảo sát truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu những năm 80, chúng ta

thấy ngôn ngữ truyện ngắn của ông có mấy đặc điểm nổi bật sau: đó là ngôn

ngữ văn học được nuôi trong lòng tiếng nói đời sống; đó là ngôn ngữ tăng

cường tính tốc độ, mang lượng thông tin cao, có tính triết luận sâu sắc.

Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Ở truyện

ngắn sau 75, Nguyễn Minh Châu đã lựa chọn phương thức trần thuật với đa

dạng hoá điểm nhìn nghệ thuật. Trong mỗi truyện ngắn của ông, nhà văn không

còn là người phán xét cuối cùng và người đọc cảm nhận nhân vật bằng chính

con người "bên trong" của mình. Điểm nhìn trần thuật luôn được nhà văn thay

đổi để tạo ra hệ thống giá trị khác nhau về cùng một vấn đề một con người qua

đó, nhà văn làm cho hiện thực phản ánh trong TP được đánh giá theo nhiều

cách khác nhau.

Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Giọng điệu

trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 75 thật phong phú, nó như

sự phỏng nhại âm thanh đa dạng, đa sắc thái của cuộc sống đời thường. Ở

truyện này là giọng điệu đùa vui hóm hỉnh, ở truyện kia lại là giọng chua chát đến

xót xa, truyện khác lại là giọng hoài nghi chất vấn đay đả hoặc từng trải, lọc lõi...

Song giọng điệu trần thuật chủ đạo làm nên những sáng tác của nhà văn vẫn là

giọng trữ tình, trầm lắng đượm nhiều trắc ẩn, suy tư, day dứt. Chúng ta có thể thấy

rõ điều này ở một số truyện ngắn tiêu biểu của ông mà Bức tranh là truyện thể

hiện sự thay đổi sớm nhất và rõ nhất về giọng điệu trần thuật của nhà văn.

Những đổi mới trong việc xây dựng biểu tượng nghệ thuật và chi tiết nghệ

thuật. Trong các sáng tác của Nguyễn Minh Châu, biểu tượng luôn chiếm một

vị trí quan trọng, từ đó “Nó tạo nên lời ngầm trong truyện của ông” [56]. Đã có

nhiều người nghiên cứu về phương diện này (Nguyễn Thanh Hùng, Nguyễn Tri

Phương, Tôn Phương Lan …). Nếu trước 75, những ẩn dụ, những biểu tượng

trong các sáng tác của ông thường đơn nghĩa, mang hàm ý ca ngợi một chiều thì

11

sau 75, chúng thường mang tính chất hàm súc, đa nghĩa, có một sức ám ảnh rất

lớn, gợi những day dứt, trăn trở khôn nguôi. Cùng với những đổi mới mà chúng

ta đã trình bày ở trên thì truyện ngắn sau 75 của Nguyễn Minh Châu còn có rất

nhiều chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Không truyện ngắn nào của ông không có chi

tiết đắt giá mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng.

Tóm lại, việc khảo sát, đánh giá những đổi mới truyện Nguyễn Minh Châu

đem đến ý nghĩa thiết thực cho công tác giảng dạy TP của ông trong nhà trường

phổ thông đạt kết quả cao, đặc biệt với công việc tiếp cận TP từ hướng thi pháp,

nó giúp GV bám sát đối tượng để có sự định hướng đúng đắn cho hoạt động

dạy và học. Khi chúng ta đã hiểu TP thấu đáo thì sẽ tìm ra được các phương

pháp thấu đáo, biện pháp tối ưu để thực hiện mục đích đào tạo và giáo dục.

1.3. “Chiếc thuyền ngoài xa” - một tác phẩm khẳng định tài năng và vị trí

của nhà văn Nguyễn Minh Châu

Có thể khẳng định rằng, truyện ngắn CTNX không phải là cái mốc đầu tiên

đánh dấu chặng đường đổi mới của Nguyễn Minh Châu, mà đó là TP minh

chứng cho sự thành công trong quá trình đổi mới đó. Sự đổi mới trong cách xây

dựng nhân vật của nhà văn kích thích khát vọng tìm kiếm chân lý nghệ thuật

của HS. Cách xây dựng tình huống truyện trong CTNX sẽ tạo ra tình huống học

tập tốt cho người học, sự đổi mới ngôn từ của TP góp phần mở rộng vốn ngôn

ngữ cho HS. Những cái mới, cái lạ trong TP có khả năng khơi dậy những suy

nghĩ sáng tạo của HS, khích lệ năng lực tư duy nghệ thuật cũng như khả năng

cắt nghĩa, đánh giá, thẩm bình của HS, từ đó các em có cái nhìn cà cách nghĩ

đúng đắn và sâu sắc hơn.

12

CHƯƠNG 2

THỰC TRẠNG GIẢNG DẠY TÁC PHẨM

NGUYỄN MINH CHÂU Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG VÀ

VIỆC VẬN DỤNG THI PHÁP HỌC TRONG GIẢNG DẠY

TÁC PHẨM NGUYỄN MINH CHÂU

2.1. Tình hình giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong nhà trường

phổ thông

2.1.1. Những thuận lợi và khó khăn khi giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh

Châu trong nhà trường phổ thông

2.1.1.1. Những thuận lợi

Về phía tác giả và TP: không có khoảng cách quá lớn giữa nhà văn, TP

và bạn đọc HS về mặt ngôn ngữ, tư duy nghệ thuật, hoàn cảnh và môi trường

sống; TP mới, chương trình, SGK mới, phương pháp dạy học hiện đại sẽ tạo

ra những kích thích mạnh mẽ, làm tăng hứng thú dạy của GV và hứng thú

tiếp nhận của HS.

Về phía GV và HS: GV đã được tìm hiểu và từng giảng dạy về tác giả và

TP Nguyễn Minh Châu (nếu là GV lâu năm) hoặc cũng đã được học tập, được

nghiên cứu đầy đủ trong thời gian học tập ở trường đại học; HS lớp 12 là lứa

tuổi luôn có nhu cầu bộc lộ, thể hiện và khẳng định mình, đây là thuận lợi lớn

để GV khơi dậy trí tò mò, nhu cầu khám phá, lòng ham hiểu biết…để phát huy

triệt để trí thông minh ở các em.

2.1.1.2. Khó khăn.

Về phía tác giả và TP: Đây là TP tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật

Nguyễn Minh Châu trong sự nghiệp đổi mới của ông, vì thế tiếp cận với những

cái mới mẻ, chệch khỏi thói quen xưa nay vốn không phải là chuyện dễ dàng.

TP mới, nằm trong chương trình, SGK mới, với phương pháp dạy học hiện đại

nên chắc chắn sẽ có nhiều bỡ ngỡ. Toàn bộ TP có dung lượng khá dài, với 90

phút, nếu GV khai thác rộng sẽ không sâu, ngược lại chỉ đi sâu một số nội dung

13

trọng tâm sẽ dễ phá vỡ tính chỉnh thể của TP và dễ trượt ra khỏi ý đồ nghệ thuật

của nhà văn.

Về phía GV và HS: Tiếp nhận cái mới mà lại là cái mới trong nghệ thuật

là cả một vấn đề nan giải, vì thế GV không thật sự chú tâm và cẩn thận thì dễ

dẫn HS đi đến những dị ứng hoặc phản tiếp nhận.

Từ những khó khăn và thuận lợi trên, chúng tôi thấy, tiếp cận thi pháp học

trong giảng dạy truyện ngắn CTNX có những ưu điểm sau:

- Đây là hướng dạy học phù hợp với đòi hỏi về năng lực con người trong

thời điểm hiện nay và yêu cầu đào tạo của nhà trường hiện đại.

- Phù hợp với yêu cầu của ngành giáo dục và đào tạo trong thời điểm hiện

tại cũng như mai sau: đó là công cuộc đổi mới PPDH, đưa đất nước mau chóng

hội nhập với khu vực và quốc tế.

- GV và HS phải làm việc thực sự, phải hoạt động triệt để trong giờ học.

HS phải chuẩn bị bài thật kĩ trước khi đến lớp, phải học một cách thông minh,

sáng tạo trong giờ học và làm khảo sát sau khi học xong TP. GV luôn phải có sẵn

hệ thống câu hỏi theo hướng gợi tìm, nhằm phát triển năng lực của HS đồng

thời để đánh giá năng lực của các em. Cả người dạy và người học đều phải phát

huy tinh thần dân chủ, sẵn sàng tham gia tranh luận để đi đến chân lí.

Tóm lại, vận dụng thi pháp học trong việc giảng dạy TPVC nhằm đạt

mục đích giáo dục và đào tạo của bộ môn: góp phần đổi mới PPDH TPVC,

giúp học sinh khai thác chiều sâu của TP (tức là khai thác ngay từ nhan đề, từ

những chi tiết nghệ thuật, những hình ảnh, biểu tượng trong TP cho đến hệ

thống nhân vật, tình huống truyện), giúp các em khai thác tính đa nghĩa, đa

chiều cũng như kết cấu vẫy gọi của TPVC. Dạy học TPVC từ hướng tiếp cận thi

pháp giúp HS có khả năng tự học dưới sự giúp đỡ của GV, giúp HS tiếp nhận

TP một cách sáng tạo. Điều này là hết sức cần thiết, nhất là trong xã hội ngày

nay, nói như các nhà phương pháp là dạy cái gì không quan trọng bằng dạy cho

14

HS như thế nào, bởi lẽ nhà trường không thể là người thầy vĩnh viễn của HS mà

chính xã hội, chính cuộc đời mới đóng vai trò đó.

2.1.2. Điều tra thực trạng dạy - học truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” ở

lớp 12 trung học phổ thông

Bắt đầu từ năm học 2006-2007, Bộ GD-ĐT chính thức áp dụng chương

trình SGK THPT mới trên phạm vi toàn quốc, đến năm học 2008-2009, chương

trình SGK đó chạy hết một vòng. Như vậy năm học 2010-2011 là năm học thứ

ba áp dụng đại trà chương trình SGK mới cho HS lớp 12. Truyện ngắn CTNX

của Nguyễn Minh Châu là TP mới được đưa vào trong chương trình Ngữ văn

12 thay cho truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng ở SGK văn 12 cũ. Theo phân

phối chương trình do Bộ GD-ĐT ban hành, đến tuần 25 tiết 70-71 ban Cơ bản,

tuần 26 tiết 93-94-95 ban Nâng cao các em mới được học TP này. Để hoàn

thành luận văn thạc sĩ theo quy định của trường Đại Học Giáo Dục, chúng tôi

đã tiến hành điều tra, khảo sát thực trạng dạy - học truyện ngắn CTNX tại

trường THPT Ngô Quyền - thành phố Nam Định - tỉnh Nam Định.

* Đối tượng khảo nghiệm: GV trực tiếp giảng dạy và HS khối lớp 12.

* Tư liệu khảo nghiệm: SGK Ngữ văn 12 (chương trình Cơ bản và Nâng

cao); Chuẩn kiến thức kỹ năng, giáo án soạn giảng của một số thầy cô trực tiếp

giảng dạy; vở ghi và vở soạn của HS; phiếu điều tra.

* Thời gian, địa điểm, cách thức khảo nghiệm. Chúng tôi tiến hành khảo

nghiệm trong thời gian từ tháng 2 đến tháng 5 năm 2010 tại trường THPT Ngô

Quyền trên địa bàn thành phố Nam Định. Dự giờ kết hợp nghiên cứu tài liệu,

chúng tôi tiến hành so sánh SGK, SGV, bài soạn, vở ghi với lượng kiến thức cơ

bản cần truyền đạt theo Chuẩn kiến thức Ngữ văn, sau đó lấy ý kiến của GV và

HS rồi đưa ra nhận xét khái quát.

* Phân tích kết quả khảo nghiệm.

Qua việc điều tra, khảo nghiệm về tình hình dạy học truyện ngắn CTNX

của Nguyễn Minh Châu trên các đối tượng GV trực tiếp đứng lớp, HS, cùng

15

những tài liệu có liên quan, chúng tôi nhận thấy rằng: việc dạy và học của GV

và HS hiện nay là chưa thỏa đáng. Để dẫn đến tình trạng này có lẽ do các

nguyên nhân cơ bản sau đây:

- Tư liệu dạy học truyện ngắn CTNX còn chưa chú trọng đến những kiến

thức về thi pháp loại thể, thi pháp tác giả.

- Mặc dù được đào tạo cơ bản, có hệ thống trong các trường sư phạm

nhưng đứng trước một yêu cầu mới - dạy học văn xuôi sau 1975 - GV không

phải là không có những khó khăn (định hướng bài soạn bị ảnh hưởng bởi tâm lý

thói quen dạy cũ; GV chưa chú ý đúng mức đến những cá tính sáng tạo của nhà

văn; giờ dạy còn đơn điệu, xa cách với nhận thức thẩm mỹ của HS, GV chưa có

các biện pháp thích hợp với đặc trựng loại thể của TP, chưa sử dụng linh hoạt

các phương pháp dạy học trong một giờ giảng; ngay ở khâu đọc- hiểu, GV cũng

chưa nhận thức đúng vai trò của thao tác quan trọng này).

- Về phía HS có rất nhiều nguyên nhân để lý giải cho tình trạng HS ngày

càng sao nhãng, hờ hững với môn văn trong đó phải kể đến nguyên nhân HS

ngày nay đang bị cuốn hút vào các trò chơi như hoạt hình, điện tử, truyện

tranh…Các em chưa xác định được đúng đắn, nghiêm túc về tầm quan trọng

của môn học này, đặc biệt ở các khối lớp tự nhiên. Đó chính là những rào cản

khiến các em không tập trung học.

Từ thực tế dạy - học TP CTNX chúng tôi nhận thấy trách nhiệm và công

việc của người GV vẫn còn khá nặng nề. Để góp phần nâng cao chất lượng giờ

dạy - học văn, chúng tôi đưa ra những giải pháp thiết thực, thích hợp, để dạy

truyện ngắn CTNX theo hướng mới - từ hướng tiếp cận thi pháp.

2.2. Đề xuất biện pháp vận dụng Thi pháp học trong việc giảng dạy tác

phẩm Nguyễn Minh Châu nói riêng, thể loại truyện ngắn nói chung

2.2.1. Dạy học tác phẩm văn chương theo thi pháp thể loại

Thể loại văn học là phương thức tái hiện đời sống và thể thức cấu tạo văn

bản. Tên gọi thể loại của TP cho ta biết: phạm vi và phương thức tiếp xúc, tái

16

hiện đời sống; hệ thống các phương tiện, biện pháp thể hiện tương ứng. Phân

loại TPVC chủ yếu dựa vào phương thức tái hiện đời sống; cấu tạo TP; loại đề

tài; chủ đề; thể văn: TPVC được chia làm ba loại chính: loại TP tự sự, loại TP

trữ tình, loại TP kịch.

Thể loại TP quy định cách thức và phương pháp định hướng dạy học của

GV và HS. Vấn đề dạy học theo đặc trưng thể loại đã được các nhà lý luận

nghiên cứu phương pháp quan tâm. Không thể có chung một loại phương pháp,

cách thức dạy và học cho tất cả các loại TP nói chung và từng TP nói riêng. TP

thuộc thể loại nào đòi hỏi cách dạy theo đặc trưng của thể loại ấy. Hơn thế nữa,

GV cần nhận ra sâu sắc “tính chất trữ tình”, “tính chất tự sự”, “tính chất kịch”

“tính chất luận đề” trong từng TP cụ thể, trong từng tác giả, và cụ thể hơn nữa là

thi pháp loại thể của nhà văn đó trong TP của họ. Vì lẽ đó truyện ngắn Rừng xà

nu của Nguyễn Trung Thành không thể giảng như TP tự sự được mà phải thấy

được đây là truyện trữ tình. Cũng như vậy, không thể phân tích theo loại tự sự

thuần tuý được khi giúp HS tiếp nhận TP Hai đứa trẻ (Thạch Lam), Toả nhị kiều

(Xuân Diệu), Mảnh trăng cuối rừng (Nguyễn Minh Châu). Bên cạnh đó, truyện

ngắn Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân lại vừa giàu chất trữ tình, vừa giàu kịch

tính. Thực tế giảng dạy TP khó khăn, phức tạp như vậy đòi hỏi GV và HS cần

trang bị những kiến thức về loại thể, đặc biệt là thi pháp loại thể để hiểu sâu sắc

truyện ngắn hơn. Khi xác định đúng đặc trưng thể loại của TP cần phân tích GV

sẽ lựa chọn được cách thức tổ chức, hướng dẫn định hướng phù hợp để giúp HS

nắm được chiều sâu, chiều xa của TP để quá trình dạy học thực sự đạt kết quả.

2.2.2. Hiểu được phong cách sáng tác và tạng nghệ sỹ của nhà văn

Để xác định được tính chất của loại trong thể thì điều đầu tiên chúng ta cần

phải làm là xác định được cái tạng riêng của từng nhà văn. Nếu không xác định

được thi pháp, tinh thần của nhà văn, ta chỉ dạy được cái tầng nghĩa cụ thể nào đó.

2.3. Một số giải pháp thiết thực khi dạy học truyện ngắn “Chiếc thuyền

ngoài xa”

17

2.3.1 Đọc kết hợp khơi gợi hình ảnh và tâm trạng

Đọc văn, thơ được xem là hoạt động có tính đặc thù của quá trình chiếm

lĩnh TPVC. Đây là hoạt động quan trọng nhất bởi nhờ có nó người đọc mới có

thể nhập thân vào TP. Giải quyết tốt việc này, HS sẽ có năng lực đọc, hứng thú

đọc và khả năng tự đọc và tự học suốt đời. Các bước: B1: Đọc hiểu phần cấu

trúc ngôn ngữ của TP. B2: Đọc hiểu tầng cấu trúc hình tượng thẩm mỹ cuả TP.

B3: Đọc hiểu tầng cấu trúc tư tưỏng thẩm mỹ của TP. Có các kiểu đọc sau: đọc

kỹ, đọc sâu, đọc có định hướng mục đích, đọc có sáng tạo - đọc có bổ sung.

Với CTNX, HS phải tìm đọc toàn bộ TP vì đây là một truyện ngắn. Đọc

trôi chảy, có sự diễn cảm. Cần đọc kĩ TP, đọc nhiều lần để nắm được cốt

truyện, bước đầu nắm được vấn đề cuộc sống mà nhà văn đặt ra trong TP thông

qua đề tài, chủ đề tư tưởng. Riêng với HS giỏi: nâng cao hơn là đọc sáng tạo, bổ

sung để nhận ra diện mạo dung lượng cuộc sống trong bố cục, kết cấu TP rồi từ

đó phát hiện ra hướng đích tư tưởng trong TP hay viễn cảnh mà nhà văn muốn

dẫn người đọc đi tới. Tri thức khi đọc TP mà HS cần phải nắm được: xác định

được đề tài của TP, xác định được nhân vật chính của truyện, xác định và bước

đầu hiểu được ý nghĩa của những câu văn, đoạn văn tiêu biểu đặc sắc dồn nén

thông tin, xác định được giọng điệu đọc cho khác nhau ở mỗi phần truyện, nhận

biết được tình cảm, thái độ, quan niệm nghệ thuật về con người của nhà văn thể

hiện qua bức tranh đời sống trong TP, tthấy được ý nghĩa luận đề của nó qua

phần mở và kết thúc TP.

2.3.2. Sử dụng linh hoạt các dạng câu hỏi nhằm phát huy tính tích cực sáng

tạo của HS

Câu hỏi GV đặt ra cho HS phải gây được hứng thú, định hướng cho các em

chú ý vào TP đồng thời đặt ra vấn đề khoa học đòi hỏi các em phải suy nghĩ tìm

tòi tự học, phân tích giải thích và lí giải TP trên cơ sở hiểu biết của bản thân.

Trong một giờ dạy học TPVC, GV nên sử dụng nhiều dạng câu hỏi (câu hỏi tái

hiện, câu hỏi gợi mở, câu hỏi phát hiện, câu hỏi nêu vấn đề…) để kích thích sự

18

sáng tạo của HS và tạo ra một bầu không khí học tập tốt. Hệ thống câu hỏi này

được chúng tôi trình bày cụ thể trong giáo án phần thực nghiệm. Ở đây chúng

tôi xin đề cập đến sâu hơn phần câu hỏi hướng dẫn HS chuẩn bị bài bởi nó có ý

nghĩa rất lớn đến kết quả của giờ học trên lớp. Nội dung công việc chuẩn bị bài

ở nhà của HS rất đa dạng phong phú. Có thể tập đọc tìm hiểu điển cố, từ khó,

suy nghĩ về một chi tiết nghệ thuật, một ý kiến cụ thể có liên quan đến việc tiếp

nhận TP … nhưng cơ bản chủ yếu vẫn khơi dậy hứng thú của HS đối với TP và

định hướng HS vào những vấn đề trung tâm của TP mà GV sẽ cùng HS đi sâu

phát hiện, khám phá, đánh giá trên lớp. Muốn khâu chuẩn bị bài ở nhà của HS

được tốt, GV phải có hệ thống câu hỏi tỉ mỉ, công phu để hướng dẫn các em.

2.3.3. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đồng bộ tác phẩm

Khi tiếp cận một TPVC chỉ cần trả lời ba câu hỏi: TP ra đời từ đâu? TP ra

đời như thế nào? TP ra đời để làm gì? là đủ cho vòng quay sinh mệnh của nó.

Và tương ứng với ba câu hỏi trên là ba khuynh hướng tiếp cận thường thấy hiện

nay: tiếp cận TP theo khuynh hướng lịch sử - phái sinh, tiếp cận theo khuynh

hướng bản thể và những tìm tòi về thi pháp, tiếp cận TP theo khuynh hướng

chức năng tác động. Trong quá trình giảng dạy TPVC trong nhà trường phổ

thông, ba khuynh hướng tiếp cận trên rất phù hợp, cần phải tiến hành đồng bộ

để đạt hiệu quả. Hướng dẫn tiếp cận đồng bộ truyện ngắn CTNX, GV dùng câu

hỏi dẫn dắt, gợi mở để HS nắm được các vấn đề cơ bản sau: bối cảnh xã hội,

quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu sau 75, diện mạo và nội dung tư

tưởng của TP, tác động của TP.

2.3.4. Hướng dẫn học sinh cắt nghĩa tác phẩm, so sánh để mở rộng và khắc

sâu ấn tượng của học sinh về tác phẩm

Trong giảng dạy TPVC, so sánh là một biện pháp được dùng khá phổ biến

vì nó luôn mang lại những hiệu quả bất ngờ. Khi dạy học truyện ngắn CTNX có

thể so sánh TP này với một số TP cùng đề tài của nhà văn, cũng có thể so sánh

19

với những sáng tác của chính nhà văn giai đoạn trước 75 để nhận ra sự khác

biệt cùng những đổi mới trong cách viết của nhà văn.

Cùng với hoạt động so sánh là hoạt động cắt nghĩa TP. Cắt nghĩa bao gồm

các cấp độ: Cắt nghĩa từ, cắt nghĩa câu, cắt nghĩa hình ảnh, cắt nghĩa chi tiết

nghệ thuật, cắt nghĩa biểu tượng nghệ thuật. Với truyện ngắn CTNX một TP

mang tính luận đề thể hiện cho sự đổi mới tư duy nghệ thuật của tác giả Nguyễn

Minh Châu, GV cần hướng dẫn HS cắt nghĩa: cắt nghĩa nhan đề của TP, cắt

nghĩa hình ảnh - biểu tượng trong TP (hình ảnh bãi xe tăng hỏng, hình ảnh bức

ảnh của người nghệ sĩ nhiếp ảnh), cắt nghĩa chi tiết nghệ thuật (chi tiết người

đàn ông đánh vợ, chi tiết người đàn bà được mời đến tòa án “về việc gia đình”,

mà đặc biệt đáng chú ý là những câu nói của người đàn bà ở toà án)

2.3.5. Kết hợp các con đường để phân tích tác phẩm

Phân tích là bước tiếp theo của cơ chế tiếp nhận văn học. Công việc phân

tích TP bao gồm các bước sau: Bước 1: Phân tích giá trị thẩm mĩ của TP. Bước

2: Phân tích hình tượng nghệ thuật. Bước 3: Phân tích chi tiết nghệ thuật. Bước

4: Phân tích vấn đề nhằm định hướng giá trị của TP. Dạy học truyện ngắn

CTNX chúng tôi định hưóng phân tích những vấn đề cơ bản sau: phân tích tình

huống truyện, phân tích hình tượng nhân vật trung tâm (hình tượng nhân vật

“tôi”, hình tượng nhân vật người đàn bà).

2.3.6. Khơi gợi để học sinh bình giá

Bình giá văn học là hoạt động cuối cùng, quan trọng nhất trong quá trình

tiếp nhận, lĩnh hội TPVC. Bình giá TPVC gồm các bước: Bước 1: Phát hiện ra

cái mới, cái độc đáo riêng không TP nào có của TP cần bình giá. Bước 2: Phát

hiện ra cái hay, cái đẹp của TP để bình giá. Yêu cầu của bình giá: Lời bình phải

tương xứng với đối tượng, mang tầm của đối tượng, bắt chước được nhịp chảy

của mạch văn. Lời bình phải trúng, đúng cái hay trong sáng tác nghệ thuật. Lời

bình phải có cảm xúc.

20

Từ quan niệm về bình giá ở trên, chúng tôi hướng dẫn HS bình giá truyện

ngắn CTNX trên những bình diện sau: Bình giá cái mới của TP (chính là sự đổi

mới trong quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu, trước hết là sự đổi

mới trong quan niệm nghệ thuật về con người qua việc đề cập đến hiện thực

cuộc sống của một gia đình ngư dân với những số phận không bình lặng); bình

giá cái hay cái đẹp của TP (bình cái hay, cái đẹp của đề tài, cốt truyện; bình cái

hay, cái đẹp của nhan đề, của những biểu tượng nghệ thuật có sự ám ảnh; bình

cái hay, cái đẹp trong nghệ thuật xây dựng nhân vật; bình giá cái hay cái đẹp

của ngôn ngữ kể chuyện).

2.3.7. Tạo tình huống học tập đối thoại từ mở đầu đến kết thúc giờ dạy

Đây là một biện pháp có ý nghĩa đào tạo và giáo dục rất lớn vì trong tình

huống học tập đối thoại HS không thể học tập theo cách cũ là chỉ cần vận dụng

kiến thức của những bài nghiên cứu của GV mà nó bắt buộc HS học một cách

sáng tạo tự chủ . Các hình thức tổ chức, xây dựng tình huống học tập đối thoại:

Hình thức 1: GV định hướng thông qua hệ thống câu hỏi. Hình thức 2: Xây

dựng tình huống học tập trong nhóm. Hình thức 3: tiến hành cho HS đóng vai

tác giả để trao đổi với bạn đọc - HS khác về một số vấn đề xoay quanh nghệ

thuật truyện.

Tóm lại, TPVC là một đề án tiếp nhận, một kết cấu vẫy gọi, một chỉnh thể

nghệ thuật mở… nên không chỉ có một cách hiểu. Để chiếm lĩnh một TP- thế

giới nghệ thuật lung linh kì ảo có hàng nghìn con đường. Khi giảng dạy TPVC

nói chung và CTNX nói riêng mỗi GV đều có quyền lựa chọn và sử dụng linh

hoạt mọi phương pháp, biện pháp, cách thức theo đối tượng HS, sở trường của

mình miễn là đến được cái đích cuối cùng: thực hiện tốt mục đích yêu cầu của

bài học.

21

CHƯƠNG 3

THIẾT KẾ BÀI GIẢNG VỀ TÁC PHẨM

“CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA”.

3.1. Giáo án thể nghiệm

3.2. Thực nghiệm

3.2.1. Mục đích thực nghiệm: để kiểm nghiệm tính khả thi của bài học thiết kế

theo phương hướng dạy học mới đưa ra.

3.2.2. Chọn địa bàn, lớp thực nghiệm: Chúng tôi lựa chọn lớp thực nghiệm là

12C, D trường THPT Ngô Quyền, TP Nam Định, tỉnh Nam Định - ngay tại đơn

vị cơ sở của tác giả luận văn để làm thực nghiệm.

3.2.3. Thời gian thực nghiệm: cuối tháng 3 năm 2009. Đây là thời điểm thích

hợp nhất, bởi một mặt vẫn theo đúng tiến độ chương trình của Bộ đề ra, mặt

khác GV thực nghiệm và tác giả luận văn vẫn có đủ thời gian để xin ý kiến

nhận xét và rút kinh nghiệm nhằm giúp cho giáo án được hoàn thiện hơn.

3.2.4. Dạy thực nghiệm: Đây là khâu quan trọng nhất bởi lí thuyết thực sự

được kiểm nghiệm qua thực tế trong đó GV thực nghiệm, đối tượng thực

nghiệm là những nhân tố quyết định sự thành bại của công việc thực nghiệm.

3.2.5. Tiến hành đưa câu hỏi khảo sát để kiểm tra kết quả thực nghiệm

Sau bài dạy, chúng tôi tiến hành kiểm tra kết quả tiếp nhận của HS theo

phiếu yêu cầu được phát ra với hệ thống câu hỏi (như đã tiến hành với đối

tượng HS khảo nghiệm), thống kê được kết quả như sau:

22

Câu hỏi 1 Câu hỏi 2 Câu hỏi 3 Câu hỏi 4 Lớp

Sĩ

số

Đạt Chưa

đạt

Đạt Chưa

đạt

Đạt Chưa

đạt

Đạt Chưa

đạt

12C

47

40

≈

85,1%

7

≈

14,9%

43

≈

91,5%

4

≈

8,5%

35

≈

75,5%

12

≈

24,5%

35

≈

75,5%

12

≈

24,5%

12D

50

41

≈

82,0%

9

≈

18,0%

45

≈

90,0%

5

≈

10,0%

44

≈

88,0%

6

≈

12,0%

41

≈

82,0%

9

≈

18,0%

3.2.6. Đánh giá

Sau khi dạy thực nghiệm, kiểm tra kết quả học tập của HS, chúng tôi sơ bộ

có những đánh giá như sau: Lí thuyết và thực tế luôn có một khoảng cách đáng

kể nhưng không phải là không thể vượt qua. Việc giảng dạy TPVC từ hướng

tiếp cận thi pháp là phù hợp với yêu cầu của xã hội và nhiệm vụ giáo dục của

đất nước. Tuy nhiên cũng cần khắc phục một số hạn chế nhỏ, nhất là vấn đề

thời lượng của tiết dạy. Hi vọng với việc phát huy những thế mạnh, khắc phục,

hạn chế những nhược điểm, rút kinh nghiệm sâu sắc để những lần thực nghiệm

sau sẽ thu được những kết quả cao hơn.

23

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ

1. Kết luận

1.1. Giảng dạy TPVC từ hướng tiếp cận thi pháp đã và đang là một vấn đề thu

hút sự quan tâm chú ý của không chỉ các nhà nghiên cứu phương pháp mà còn

của tất cả các GV đứng lớp hiện nay. Để có thể tiếp nhận và chiếm lĩnh giá trị

của TP một cách đúng hướng, khoa học đòi hỏi chúng ta phải có một số hiểu

biết nhất định về đặc điểm của mỗi loại, thể; “tạng nghệ sĩ” của nhà văn. Đặc

biệt, “Giảng dạy TPVH theo loại thể chính là một phương diện lớn của việc

giảng dạy TPVH trong sự thống nhất giữa hình thức và nội dung, một sự giảng

dạy đi đúng hướng với quy luật và bản chất văn học, đồng thời bảo đảm hiệu

quả giáo dục cao nhất” {14,44}.Vấn đề loại thể văn học trong thực tế giảng dạy

ở trường phổ thông đặt ra không những như một vấn đề tri thức mà chủ yếu còn

như một vấn đề phương pháp. Kiểu dạy học này góp phần làm thay đổi lối tư

duy mòn sáo, công thức, do kiểu dạy học giáo điều trước đây để lại, đồng thời

góp phần chống và loại bỏ dần dần lối dạy học đọc- chép trước đây, để thay vào

đó kiểu dạy học phát triển tối đa khả năng tư duy, tính năng động, trí thông

minh và óc sáng tạo của HS. Đây là kiểu dạy học đáp ứng được đầy đủ những

yêu cầu của Bộ GD-ĐT, của xã hội và của nhân dân với những trường phổ

thông nói chung, với môn văn nói riêng trong thời đại khoa học công nghệ phát

triển nhanh như hiện nay.

1.2. Bài thiết kế và thực nghiệm dạy học truyện ngắn CTNX đã khẳng định tính

khả thi của những đề xuất về phương pháp. Kết quả điều tra và đánh giá của

chúng tôi cho thấy: nếu giáo viên chịu khó suy nghĩ, tìm tòi và có sự đầu tư cho

các bài giảng thì sẽ phát huy được “nội lực” cũng như trí tuệ của HS. Chính sự

thông minh của HS sẽ giúp GV nhìn nhận và đánh giá lại cách dạy của mình và

chính các em sẽ bổ sung cho GV nhiều điều thú vị để bài giảng luôn phong phú,

sinh động và hấp dẫn hơn.

24

Do những hạn chế về thời gian và năng lực của người viết, chắc chắn luận

văn của chúng tôi vẫn còn rất nhiều thiếu sót, nhưng qua luận văn này chúng tôi

mong rằng: các thầy cô đứng lớp có thể tham khảo để làm giàu thêm vốn kiến

thức giúp cho việc khai thác có hiệu quả không chỉ truyện ngắn này mà còn

nhiều truyện ngắn khác được dạy trong nhà trường phổ thông.

2. Khuyến nghị

- Cần tiếp tục phát triển cách dạy truyện ngắn từ hướng tiếp cận thi pháp.

- Nên tăng cường những tri thức về thi pháp tác giả, thi pháp thể loại trong

SGK cũng như các tài liệu hỗ trợ trực tiếp cho GV đứng lớp.

- Nên xây dựng ngân hàng giáo án điện tử để cập nhật sự phát triển vượt

bậc của công nghệ thông tin, giúp cho việc phân tích TP được sâu hơn.