TÜRKLERİNDİNİProf.Dr.FuatBozkurtBirinciBasım1995İÇİNDEKİLERGİRİŞ1.KURTATA2.KUTSALATA3.GÖKTANRI4.SAMANLIKa.DoğaHerZamanHaklıb.YerSuc.Dağç.AğaçOrmand.Su,Pınar,Irmak,Göl,Kayae.Ateş,Ocakf.Ruhlarg.Şamanh.Giysiı.Davuli.DinselTören.j.Yuğ5.BUDİZM6.MANİHAİZM7.ATEŞOĞULLARI8.NESTROYAN

9.YECÜCMECÜCLER10.HİÇBİRPEYGAMBERKENDİİLİNDEETKİNOLAMAZKutsalSözler11.YÜZYÜZEa.ŞuBilinmeyenTürkelib.BuharaÖnlerindec.ZahmetlerBabasıd.ArapIrkçılığınınÇöküşüe.DönümNoktasıf.ArapçanmKonumug.DervişUçmaz,MüritleriUçururh.EkberŞah

GİRİŞDin,hemenhertoplumdaolduğugibi,Türktoplumundadakültürün

önemlibiröğesidurumundadır.Bireyinkişiliğinibulmasındaetkinroloynamıştır.OsmanlıDevleti’ninkuruluşundanbirsüresonraİslamlıkdevlet

desteğiileyerleşir.İslam’ınkurallarıişlenmeyebaşlar.600yılgibibirsüreçiçindeİslamtümAnadoluinsanınadamgasınıvurur.Onunulusalbilinciniyoketmepahasınapotasındaeritir.1908yılındaMeşrutiyetyönetimiileTürklükbilinciyaratmaçabalarıbaşlar.BuçabaCumhuriyetdönemindedeyoğunbiçimdesürer.Nedir,sözkonusuçababiryandancumhuriyetaydınındadeğerboşluğuyaratırken,biryandandaAnadoluinsanınıyenidüzenekarşıdirenmeyeiter.Altmışyılıaşkınsüredirvarlığınıkoruyanbubocalamayıİslam’ınyapısınıveTürktoplumunaetkilerinianlamadantanımlamak

olasıdeğildir.İslamlıkkökendedinolmasınakarşın,kurucusuMuhammetonu

dahaçokbir“ulus”biçimindetanımlamaeğilimindedir.Böyleceİslammümmetçiyapısı,İslamhalklarıarasındaderinizbırakır.Ümmetçiyapı,tümMüslümanlarıbirbirinebağlayan,onlarıcemaatbiçiminesokanöğedir.HerMüslümandasilikbileolsabircemaatvarlığıveyüksek

değerlerbilincibulunur,ilericiyadacahilolsun,birMüslümanıöbürMüslümanabağlayanbirbağbulunur.Dinkaygısındanuzakmarksistetkialtındakiişçilerdebilebudinseltopluluk(cemaat)duygususezilir.Nedeni,ümmetyapısınınİslamdakarmaşıkbiryapıdaoluşundadır.İslamdumanıtütenbirtoplumdadoğankişibuümmetruhundankolaykolaysıyrılamaz.Öteyandan,İslammideolojikyapısı,kişininTanrıyatümüyleteslim

olmasıbiçimindedir.İnsanınTanrı‘yateslimolmasınınyoluşeriatateslimdengeçer.Oluşanbirtoplumunbaşındabiryöneticideğil,doğrudanAllah’ın

kendisivardır.İslamıkabuledenbiri“Senbizimhükümdarımız”dediğindeMuhammet,ona“HükümdarAllah’tırbendeğil”biçimindekarşılıkvermiştir.1Böylece,birİslamtoplumundayönetimdoğrudanTanrı‘nın

yönetimidir.HalkınüzerinegözlerinidikenTanrı‘nınegemenliğidir.Tanrıortak

yararadınaçalışanüstgücünadıdır.Kamuhazinesi,Tanrı‘nmhazinesi,orduTanrınınordusu,kamugörevlileriTanrı‘nmgörevlileridir.İslammbuözelliğiOsmanlıDevletidönemindeenderinbiçimde

yerleşir.Padişahdevletinyöneticisiolduğuncadinindeyöneticisidir.Tanrı‘nm

yeryüzündekigölgesidir.Tanrıbuyruklarınınuygulayıcısıdır.BuyüzdenonakarşıgelenTanrı‘yakarşıgelmişsayılır.Ülkedeyaşayanhiçkimsenincanvemalgüvenliğibulunmaz.Öteyandan,Kur’angünlükgereksinimlerielealır.Bunları

düzenlemeyeçalışır,inancagöre,Kur’anson,gelişmişeksiksizkitaptır.Muhammettümdavranışlarıilekusursuzinsandır.Buikitemelilkesonsuzadekgeçerlidir.Buikiilkeninyanlışlığınıdüşünmek,tartışmakolasıdeğildir.Bu

yüzdenkişininbütünyaşamıboyudavranışlarınıbuikiilkeyegöredüzenlemesigerekir.İslammçokçeşitliterbiyeyönlendiricibirişlevivardır.Çocuklar

İslammkalıplarıiçindeterbiyeedilecek,yönlendirileceklerdir.Bunoktadaİslam’ınbaşkabirözelliğisözkonusudur:İslamtopluluklardabiçimvekalıplaregemendir,İslam’ıntoplulukdüzeni,Batı‘nmtoplumdüzenindenkesinçizgilerleayrılır.Batıtoplumlarındadeğerlervardır,

İslam’daneyapılmasıgerektiğinekişivicdanıylakararveremez,toplumkalıplarınagöre

yapar.Neyinhayır,neyinşerolduğunudinbelirlemiştir.Kişiselseçenekler

yokdenecekölçüdeazdır.Neki,Türktoplumununkendineözgübirhiyerarşikdüzenilkesi

vardır.BuTürkhalkınınbirözelliğidir.Tarihselakışiçindeböylebirözellikgeliştirilmiştir.Çağlarboyuncaiçindeyaşadığıyaylaveorduyaşamı,Türk’tetoplumsalbirkumandavedisiplindüzeniniherşeyinüzerineçıkarmıştır.Butoplumsalvicdanınıtemsiledecekotoritebirhakanmıolur,birşefmiolur,bircamihocasımıolur,yoksabirkurultaymıolur,önemlideğildir.İradesinitoplumaegemenkılacakbirmakambulunmasıyeter.Ozamanoradangelecekyasalar,kurallartümyaşamdüzeninibiledeğiştirsebunlar,halkınruhunabirsugibikolaycaakar.2BunedenleTürkler,birtoplulukbiçiminikorudukları,aşamalı

(hiyerarşik)düzenlerinikoruduklarısürecedışakarşıdayanıklıolabilmektedirler.Ancakaşamalıdüzenleribozulduğunda,öbüruluslardandağınıkolmaktavedahakolaybozulabilmekteler.Kore’detutsakdüşenTürkaskerleriaşamalıdüzenlerinikoruduklarıvetopluolduklarısürecetutsaklıkyaşamını

öbüruluslardandahakolaysürdürmüşlerdir.Ancakaşamalıdüzenbozuluncaöbüruluslardandahadağınıkolurlarvekolaycabeyinyıkanmasınasokulabilirler.Camisözkonusuotoriteboşluğunudoldurur.İslamtoplumlarındabireyinkişiliğininoluşmasüreci,Batı‘dakine

göreçokdahauzundur.AzdeğişmişİslamtoplumlarıgibikaypakbirortamdabüyüyençocukbüyümebunalımlarınıBatılıçocuğunçözdüğübiçimdeçözemez.Çocuğunulusalkişilikkazanmasınaİslamengelolur.Sonuçtaiseçocukulusalkimliktençokdinselkimlikkazanır.RomancıKemalTahirBatıileDoğutoplumlarıarasındakibukimlik

bulmaolayınışöyleaçıklar:“Batıdaailedölyatağıgibibirşey!..Hayvanlar,nasılyavrularını,

yürüyüpkendibaşlarınayaşayacakhâlegelinceyedekbakıyorlar,sonradaonlarıyuvadanuzaklaştırıyorlarsa,Batıadamıdaçocuğunabellibiryaşa

kadarbakıyor.Kişiliğininoluşmasındabununelbettepayıvardır.Amamerhametsizinsanyetişmesindedeelbetetkisivardır.Doğudakiailebireylerdenoluşuyor,amabireylerdenfarklıbirkaraktere,birayrıbütünlüğesahipoluyor.Bireylerdenbirininbaşınagelen,bütünaileyiilgilendirir.Batıdasınıflarınyaptığıişi,doğudaaile,üstüneyüklenirgibidir.”3KemalTahirOsmanlıaileçekirdeğiningüçlüolduğunadeğinir.Ona

göreetkilibireğitimivardır.Babaerkilailesistemiiçindedir.Otoriteçokbağlayıcıdır.Erikson,insanyaşamınıartardagelenveçözülmesigereken

bunalımlarolaraktanımlar.Bunalımlarınolumlubirbiçimdeçözümü,kişininkendisiveçevresiilebarışıkolaraktoplumakatılmasınısağlar.Erikson’agöreinsanyaşamındasekizbüyükbunalımvardır.Bunalımlarınbirbölümüküçükyaşlardaortayaçıkar.Kimileriiseergenlikçağındayadadahasonrabelirir.Bunlargerekliyaşlardaçözümlenmezlerse,yaşamınsonraki

evrelerindedahazorçözülürler.Erikson’ungösterdiğibunalımlarveİslam’ıngetirdiğiçözümlerşunlardır:Birincisorun,çocuğundoğumdanbaşlayarakyaşamıgüvenle

karşılamasıdır.Şefkat,güven,düzençocuğugüvenledünyayabakandurumuna

getirir.Anababanmyalnızyasakveödüllendirmeileçocuğayönvermeile

yetinmemesigerekir.Çocukiçinanlamlıbirçalışmaiçindeolduklarınıdasezdirmelidirler.BusorununçözümündeBatıtoplumuileDoğutoplumuarasında

önemliayrımbulunmaz.Doğutoplumlarındaerkekçocuğadahaçokönemverilmesibirayrılıkolarakgösterilebilir.Çocuğunutançvekuşkuduygularınıaşmasıikincisorundur.Çevre

ileilişkikurançocukkimidavranışlarınınutanılacakşeylerolduğunualgılarsadışdünyailealışverişinikeser.Dışdünyayıkuşkuduyulmasıgereken

birortamolarakgörür.Bubunalımınçözümündeİslam“Kalıplaryadaölçüler”(normlar)

toplumudur.Kalıplarkişideutancıçoközelbirbiçimdeortayaçıkarır.

İslamtoplumlarındautançkişininkendiyaptıklarındanutanmasıdeğildir.Toplumunbeğenmediğibirişiyaptığıiçintoplumungazabına

uğrayacağıkorkusudur.İslam’datakiyyekavramıvardır.Takiyye,Tanrıdankorkupdinin

yasakladığıişlerdensakınmakdemektir.Çocuğungirişkenliğiningelişmesiüçüncüsorundur.Vücudunu

kullanmasınıöğrenençocukbunundeneyleriniyapar.Kırıpdöker,cinseldeneyleregirişir.Buevrededeneylerinönükesilirseçocuktakigirişkenliğinyerinisuçlulukduygusualır.Girişkenliğingelişimineİslam’ınönemlibirkatkısıbulunmaz.Çocuğunçevresindekiuygarlığıteknikyöndenalgılamayabaşlaması

vebunlarıkendinemaletmeyeçalışmasıdördüncüsorundur.İslamdateknolojidinlebirlikteyürütülür.Teknolojiçocuğunkarşısınadinselbiretkiolarakçıkar.Ancak.İslamkişiyeençokdinkonusundaetkieder.İslam’daeğitiminamacıİslam’ıneniyidinolduğunudoğrulamaktır.ÇocuğuiyibirMüslümanolarakyetiştirmektir.Eğitiminbirdeöğretiselyapısıvardır.Bunagöreeğitimotoriteyipekiştirir,İslam’ınotoriteyedayananyönünügüçlendirir.Busorunlarınçözümüilekişiergenlikçağmagelir.Çözümügerekenbeşincisorunkimlikkişiliksorunudur.Bireyin

kişiliğinibulmasıçokönemlibirolaydır.Büyüklerindünyasınakatılacakolançocuk,nasılbirkişiliklekatılacağınısaptayacaktır.Biriş,birmeslekseçecek,toplumkatlarıarasındayerinialacaktır.Buevreerkekyadakadınlığıntoplumanasılbirkişiliklesunulacağınınçözümevresidir.Teksözcükilebireykişiliğininneolduğukonusundakararverecektir.Busorununçözümüsanılandandahazordur.Tehlikelerdenbiri,

birkaçkişilikarasındakalanbirisinin,bunlardanhangisiningerçekkişiliği

olduğunakararveremezdurumagelmesidir.Kişiliksorunuçözümününzorolduğubuevredegençlergenellikletoplueylemleriçerisindeerimeyiyeğlerler.Çokdüşünmeyigerektirmeyenöğretivedüşüngü(ideoloji)leresarılırlar.Kişilikbunalımınıİslam,geneliklebirimantazelemebiçiminde

çözmeamacındadır.Genççevresindekilerebenzer.Onlargibiinançlı,

onlargibizamangeçireniyibirMüslümanolacaktır.Toplumlabütünleşmekiçinöncedenkendisineöğretilenİslaminançlarınıkabuledecektir.Ancakkişibuevredekimiarayışlaragirerseönemlibirkişiliksorunudoğarvebunalımadüşer.Bunalımdankurtuluşunyolunuyineİslam’daarar.Kimiaşırıuçlarakayar.Nurculuk,Nakşibendilik,Süleymancılıkgibitarikatlardakişilikbulmayaçalışır.Kişininçevresiilenasılilişkikuracağıaltıncıbunalımdır.Buoluşum

birbenliğin(ego)başkasıylailişkiyegirmesidir.Kişibusorunubaşarıileçözemezsekişideyalnızlıkbaşlar.Kişi,başkalarınıyalnızlığınıbozanvegüvenliğinitehlikeyesokandüşmanlarsayar.Başkalarıileilişkikurmadaİslammümmetçiyapısıönemlibiröğedir.

Türk-İslamgeleneklerindekikonukseverlik,eşdostlaiyigeçinme,bayramlardabaşkalarınınyaptıklarıkötülükleribağışlama,sertilişkilerkurmamayaçalışmagibiilkelerDoğutoplumununideolojikyönünüoluşturur.Kişinintoplumiçersindeyapıtvermesiveyaratıcıolmasıbunalımı

yedincisorundur.Yaratıcılıkkonusundaİslamgelenekseldir,İslamtoplumlarında

kentlerdegerçekanlamdakapitalistyapıyageçilmemiştir.Üretimsınırlıbiristeğebağlıkalmıştır.İnsanmeslekyaşamındagenişliğinedeğil,derinliğine

emekvermiştir.Birinsanınyaratıcılığıçalıştığıkurumunüretiminiartırmamıştır.Birkitapkapağınabirkişininyirmiyılemekvermesiövünçkaynağıolmuştur.İslam’dayaratıcıolmanınbaşkabiryoluisegaza’dır.İslam

dünyasınınsınırlarınıgeliştirmek,talanlazenginlikleriartırmakyaratıcıolarakişlevgörmüştür.Tanrıyolundagitmekişiyevicdansalrahatlığıverirken,dünyalıkdasağlamıştır.“Gazilik”kutsalbiraşamaolarakalgılanmıştır.Birbenliğeermişkimsenindışdünyailealışverişinidüzenleyecek

ruhdüzeninekavuşmasısekizincibunalımdır.İslam’dabusorunkuralarlaçözülür.AlahveMuhammet’inyoluna

girmişbirinançlınınneyapacağıtümüylebelidir.Muhammet’inbuyurduğu

biçimdedavrananbirkimseiçindışdünyaileilişkidedüşünülecekbirsorunbulunmaz.TümdavranışlarındaMuhammet’insünnetleriniörnekalmasıyeterlidir.4Türklerarasındabuöbeklerkimizamançatışır,kimizamanbirbiriile

yarışırdurumdadır.Özellikleilkdörtöbekbirbirininkitlesinikapmakiçinsüreklibiryarışiçindedir.Günümüzdedindeyincehemenİslamaklagelir.Ancak,bugünİslam

inancıolarakbilinenpekçokinanççokeskilereiner.Toplumsalyapımıza

yönverenbuöğeleribelirlemeden,_buyapıyıtanımakolanaksızdır.KURTATATürkaileyaşamındaTürklerkurt’uatatanırlar.Kurtuatasayma

Türklerdebirtakımsöylencelerleaçıklanır.Tümtoplumlardainançlarsöylencelerlesüslüdür.Bozkurtsöylencesi,eskiÇinkaynaklarındaikibiçimdesaptanır.GöktürkdestanlarıbütünTürklerindüşmanlarcayokedildiğibir

baskınkıyımıilebaşlar.Türksoyunububüyükkıyımdan,annesibezkurtolanbirkurtkurtarır.Annesikurtolduğuiçinöldürülemeyenbugenç,tekbaşınasağkalır.Yaz-KışTanrılarınınkızlarıileevlenir.İlkoğluna“Türk”adını

verir.Türk’ünonçocuğundanbirininadı“Asena”,yaniBozkurt’tur.Buad

Asena’yaeskianalarınınadınıyaşatmasıiçinverilmiştir.Türklerbuevlenmelerinçocuklarıolarakçoğalırlar.Başkabirsöylencede,anakurt,öncebirkurtarıcı,sonraanaolarak

anlatılır.SağkalanTürk’übudişikurtkorur,besler.YeniTürkkuşakları,dişi

kurtile,eleriayaklarıkesilmiştekTürkçocuğununevlenmesindentürer.BuevlenmedendoğançocuklardanbiriAsena’dır.Asenaatalarınıunutmaz.Herkesindeatalarınıbilmesiniister.Çadırınönünebirdirekdiktirir.

Üzerinealtındanbirkurtkafasıkoyar.BukurtbaşıTürk’ünilkbayrağıolur.Türkler,Ergenekon’dançıktıklarızaman,hanlarınınadıBörteÇene,yaniBozkurt’tur.UygurTüreyişdestanındaise,Tanrıbirerkekkurtbiçimindeyere

iner.UygurlarınatasısayılanKaochoboylarınınkökenihakkındaÇin

kaynaklarışubilgiyiverir:“Birhakanınolağanüstüikikızıvardır.Hakan,kızlarınıinsanlarla

evlendirmeyekıyamaz.OnlarıGök(Tanrı)‘yasunmayakararverir.Buamaçlaülkesininkuzeyindeıssızbiryerdeyüksekbirtepecikyaptırır.Kızlarıtepeninüzerinekor.OnlarıkabuletmesiiçinTanrı‘yayakarır.Aradan

üçyılgeçer.Kızlarınannesi“onlarıartıkgerigetirelim”der.Hakangetirmez.Biryıldahageçer.Yaşlıbirkurtgelir.Gecegündüztepeyibekleyipulur.Tepeciğinaltındakendineinyapar.Ordar.Kurtbirtürlügitmez.Küçükkızablalarınaşöyleder:—BabamızbiziGök(Tanrı)ileevlenmekiçinburayabıraktı.Şimdi

kurtgeldi.BelkibuTanrı‘nmyoladığıkutsalbirhayvandır.Benaşağıiniponagideceğim,onuneşiolacağım.Büyükkızkarşıçıkar:—Bupisbirhayvandır.Anamız,babamız,buevlenmeyionaylamaz.Küçükkızablasınıdinlemez.Aşağıyainer,kurtlaevlenir.Çocukları

doğar.Babakurttandoğanbuçocuklar,Kao-choadlıTürkboylarınınataları

olurlar.Budestanlarınözüaynıdır.Buözegöre,yokolmaileyüzyüze

gelen,GöktürksoyununyenidendirilipçoğalmasınıbirBozkurt,anakurtsağlar.BöyleceTürklerbiranlamdakurduatasayarlar,onasaygıduyarlar.BöylebirinançeskiTürklerdetotemciliğinvarlığısavınıgetirir.BirHunprensininbiraltınyontusubulunmuştur.Söylenceyegöre,

AsyaHunlarmınhanıMaotun’unsoyuejderedayanır.Büyükolasılıkla,ejderçokeskidönemlerdetapmçolmalıdır.AyrıcaReşidüddin,14.yüzyılınilkçeyreğindeCâmi’utTevarihadlıyapıtında24Oğuzboyunusıralarkenherdörtboyiçinbirongonkuşugösterir.Böyleceşahin,kartal,tavşancıl,sungur,üçkuş,çakırkuşlarıOğuzlarıntotemleridir.Birçokbilgin,totemizm’ininsanlığınilkdinisayar.Totemizm

inancındagenelliklebirtopluluk,birbitkitürüneyadabirnesneye

mistik,akrabalıkduygularıilebağlıdır.Bubağlanışınbelligörev,yasakvetörenlerivardır.Totemizminbaşlıcaşuözelliklerivardır:“Aynıtotemdenolankişileraynıatadangeldiğineinanırlar.Bireyler

toteminadını,işaretinitaşırlar.Aynıtotemçevresindetoplanankişilerinbirbirleriyleevlenmeleriyasaktır.Totemdenolankişileriçintotemolanhayvanyadabitkiyiyemekyasaktır.Totemin,inanantopluluğunüyelerineyardımcıolduğuna,onlarıçeşitlitehlikelerdenkoruduğunainanılır.5“Genelliklehayvanlartotemsayılmışlardır.Kimizamansözkonusu

hayvanyerine,onunbirparçası(kuyruğu,dili,pençesi,tüyüvb.)totemyerinegeçer.Hayvantotemleri,ençokavcılıklageçinenilkeltoplumlardagörülür.6Türklerdetoteminancınauygunkimiinançvedavranışlarizlenir.19.yüzyılsonlarındaOrtaAsyaTürkleriarasındatotemcilikteki

“şuringa’yıandıranputfetişlervardır.AltayveYakutTürklerindeBabaveanayı

temsiledenputlarbulunur.Abdülkadirİnan,Türkırkındanşamanistlerde,tavşan,ayı,kartal,sincapgibiadlartaşıyanputlarbulunduğunubildirir.Ayrıcabüyükşamanlar,kahramanlar,iyivekötüruhlariçinyapılmışputlarvardır.TelevütTürklerinintotemiTilek’dir.Butoteminsanbiçimindedir.

ŞamandualarındaTilek’eçağrılır.Ayı,şamanistlerinençoksaydıklarıputlardanbiridir.ŞorTürklerininavcıları,Şangırdenenputukutsalsayarlar.Buputdainsanbiçimindedir.Üzerineavhayvanlarınınderilerindenparçalarasılır.Kendinimenmunedenavcılarabolbolavverir.Darılırsaormanları

yakar.Avcılarıhastaeder.Kuşbiçimindegörüntülenenruhlardahaçok

Yakutlarakomşu,Dolaganlardabulunuyor.YakutlardaençoksayılankuşKartal.Yakutlaragöre,ilkyazilegüzkartalınruhgücünebağlı.Kartalın

kanatlarınıbirkezçırpmasıilebuzlareriyor,ikiçırpmasıileilkyazgeliyor.

Anlaşıldığınagöre,Yakutlardabukuşeskidönemlerdegüneşve

Göktanrınmsembolüdür.KartalgeleneğisondönemleredeğinBaşkurtTürklerindede

yaşamıştır.Kartalileağaçtapmcıarasındailişkilervardır.Başkurtlareski

dönemlerdetanımadıkbiriilekarşılaştıklarındakuşununveağacınınneolduğunusorarlar.İbnFazlanBaşkurtların12Tanrılarıbulunduğunubildirir.7Kış,yaz,

yel,ağaç,insan,hayvan,su,gece,gündüz,ölüm,yaşam,yerinayrıTanrılarıvardır.GökteolanTanrıtümününbüyüğüdür.Ancakoöbürlerini

eşgüdümiçindeyönetir,içlerindenkimileriyılanataparlar.Balıklaratapanlardavardır.Kimileriiseturnakuşunataparlar.Turnakuşunatapanlarbirgündüşmanlarıileyaptıklarısavaştayenilirler.Busıradadüşmanlarınardındanturnalarbağrışmayabaşlar.Düşmanlarbundanürküpkaçarlar.Yengindurumdaikenyenikdurumadüşerler.BununüzerineBaşkurtlarturnayatapmayabaşlarlar.TurnayıTanrısaymaları,böylebirsöylenceyedayanır.Başkurtlar,ağaçtanbirnesneyaparlar.Onubiryereasarlar.

Yolculuğaçıkarkenyadadüşmanlakarşılaşırkenonuöpüpsecdeederler.AlevilerinkutsalkitabıBuyruk’tageçenbiröykü,UygurTüreyişdestanmdakisöylenceyianımsatır:GünlerdenbirgünİmamCaferHazretleriinananlarlaoturmuş

söyleşir,inananlardanbirinedöner:Yarınsanabirkişiyolluyorum.Kızınıonaver,buyurur.Buinananevinegeldiğinde,İmamCafer’insöylediklerinikarısına

anlatır.Akşamyatar.Sabahkalkıphazırlanır.Busıradaevindışkapısından

birsesgelir.Dışarıçıkıpbakınca,kapıdabirkurdundurduğunugörür.“İmamCafer’insöylediğikişibuolmalı”diyeiçindengeçirir.Hiçdüşünmeden,kızınıgetiripkurdunelineverir.Kurtkızıalıpgider.Birkaçgün.geçtiktensonrakarısı:Beadam,İmamCafer’insözüilekızıkurdaverdin.Kurtkızıalıpgitti.

Kaçgündürkızdanhaberuçargelmedi.Gitşukarşıkikoruluğuara.Kızı

kurtyemişse,kemiklerinidevşirgetir,biryeregömelim.Ondanumutkeselim,der.Bununüzerineadam,kalkıpkızınıaramayameşeliğedoğruyola

çıkar.Gider,gider,gider.Birsürü,kuşunuçtuğubiryerevarır.Birgüzelkız

ile,biryakışıklıdelikanlınınoturduğunugörür.Kendikızınıtanır.Kızıvedamadıileoturur.Korkularını,kuşkularınıanlatır.Sonradönüpevinegelir.Gördüklerinikarısınaanlatır.Karıkocamutluolupsevinirler.Böylecekurtlaevlenmevekurduninsanlaşmasıöğeleri,Buyruk’ta

daişlenir.EskiinançlardanAnadolu’yauzananköprüAleviliktenoktalanmış

olur.Neki,tümbunlarEskiTürklerindeTotemciolduğunakanıtsayılmaz.Totemcilikteyalnızcabirhayvanıatasaymak,onungörüntülerini

yapmakyetmez.Totemciailedeanayıesasalantoplumdüzeniegemendir.Akrabalıktotembağınadayanır.Mülkiyetortaklığıvardır.Devşirmeveavcılığadayananbirtür“asalak”ekonomibulunur.Hersopunbirtotemivardır.OysaTürktoplumyaşamı“baba”ağırlıklıdır.Kanakrabalığıvardır.

Bireyselmülkiyetönemlidir.Tarımvehayvancılığadayananbirekonomiegemendir.Yalnızca“kurt”atasayılır.Başkatotematalarbulunmaz.Kurt

söylencesitümtoplumdayaygındır.Budakurdakarşıkorkuilekarışıkduyulansaygıyadayanır.Çünkükurt,bozkırlarınkorkuluhayvanıdır.Özelliklehayvansürüleriiçinbüyüktehlikedurumundadır.Kurdunasıladıbilesöylenmez.Türkçedekurdungerçekadı“börü“dür.Kökendekurt,kurtçukların

adıdır.Sonuçtakurt,kutsalvesaygıdeğersayılmasınakarşın,kurda

tapılmamıştır.Birtopluluktabirhayvanasaygıduyulmasıotopluluğuntotemci

toplumsayılmasınıgerektirmez.NitekimZerdüştdinendeinekileköpekkutsaldır.

KimiHintdinlerindehayvanöldürmekyasaktır.EskiMısırdinindeApisöküzükutsaldır.Timsahvekartalatapılır.BaşkurtveOğuzlardaavcıkuşlarlailgiliinançlardatotemizleri

vardır.Ancakbu,büyükolasılıklakomşuhalklarınetkisiyleolmalıdır.

Sözgelimi,BaşkurtlariçinUralhalklarınınetkisidüşünülebilir.FinveMacaretkisisözkonusudur.OğuzlardakibuinançlariseMoğoletkisinedayanır.Moğollardatotemciliğinizleribulunur.Moğolailedüzenindeanabaskındır.Asalakekonomivardır.8KUTSALATASamanlıkiçindeerimişeskiTürkinançlarındanbirideataya

tapmçtır.Atayatapmçolayıdaevrenselinançlardandır.Atayatapmç,insanınölümünkaçınılmazlığınıbilentekyaratıkolmasındankaynaklanır.Nekibugerçeğibilmekyetmez.Kişi,bunudüşünmeyiherdönemdehemdedirençleyadsır.Ata,kendisinetapacaksoyuvarolduğusüreceyaşayacağına

inanıyor.Buyüzdenkabiletoplumlarındaçocuktanyoksunlukkorkunçbiryıkımdemektir.YunanmitolojisindeToprakanaGeaözçocuklarınıöldürüpyer.

Zeus’unoğluDianisos’uTitanlaryerler.ZeusdaonunyüreğiniyiyipyenibirDianisosyaratır.Bunlarinsankurbanınınizleriolarakdeğerlendirilir.9Tevrat’tanöğrendiğimizegöreİsrailoğullarmdadadurumböyledir.

Tevrat’taerkekleri,çocukbırakmadanölenkardeşlerinindulkarılarınıeşolarakalmayazorunlukılankesinbuyruklarvardır.Böylecedoğacakolanoğullarölenkardeşinsoyunuoluşturacak,onunsürekliliğinisağlamışolacaktır.10İnsankurbanıgeleneğiAraplardadavardır.Kenanillerinde(Kuzey

Arabistan)doğanındüzeniniyönetenTanrılarainsankurbanedilir.CahiliyedönemindeAraplarTanrınınöfkesiniyatıştırmakiçinendeğerliolanerkekçocuğunukurbanederler,insankurbanıgeleneğininizlerigökseldinlerdesaptanır.İsainsanlığıkurtarmakiçinkendinekıymayıgözealır.İsa,SonYemek’indeekmeğiözvücuduna,şarabıkanmabanar.Okaninsanlığınkurtuluşuuğrunadökülecektir,İslamlıktaKurbanbayramıgeleneğideaynıiçeriktedir.İbrahim’inoğluİsmail’ikurbanetmegirişimindenesinlenir.

Atayatapmçinancıölenkimigüçlükişilerikutsamailebaşlar.AtagiderekyarıTanrıdüzeyinegelir.EskiYunandaHeraslarböyledir.HintAvrupahalklarındaölününmezarınaeşyasıkonur.Büyükvesaygıdeğerölülerinakrabalarıöldürülüpyanmagömülür.BuinsankurbanıgeleneğiözelikleKeltlerdekorkunçtur.KuzeyAvrupahalklarındaFreyriçinkurbandaaynıürkütücülüktedir.BuhalklardaerkekdomuzolanFreyrbolluk

Tanrısıdır.Törenlerleonainsankurbanedilir.İnsankurbanıgeleneğiuzakdoğuhalklarındadasaptanır.Gerçekte,

insanlığıngeçmişinekoşutbuinançTürklerdedevardır.Atatapmanda,baba/ata,öldüktensonraruhlarıaracılığıile,ailebireylerinikorur.Buyüzdenonlarasaygıgerekir.Hunlarheryılmayısayıortalarındaatalarakurbanlarsunarlar.Tabgaçlaratalarakurbanlarkeserler.Türklerdeataanılarıkutsalsayılır.Mezarlarakarşıyapılansaygısızlıklaraağırcezalarverilir.Atamezarlarınasilah,değerlieşya,mücevherkonur.Kimileyinölenbaşbuğunaltıngümüşlebezenmişdonatımlıatı,kadınıbirliktegömülür.Öbürdünyadaikincibiryaşamınvarlığınainanılır.Buinançtaruhlar

bengüdür.Göktürkçede,“tin”sözcüğüruhanlamındadır.Sözcükaynızamanda“soluk”anlamındadır.Ölüm,soluğunkesilmesi,ruhun

bedendençıkıpuçmasıolarakdüşünülür.Böyleceöbürdünyadayaşamalarınınsağlandığıdüşünülür.EskiTürklerdeenbüyükkurbanattır.OrtaAsyaveAltay

kurganlarındabirçokatiskeletibulunur.Öbürhayvanlardanerkekhayvankurbanıüstünsayılır.Türkinancındainsankurbanıgeleneğininkimiizlerisezilir.Sözgelimi,Hunlardayakınakrabalarınbirliktegömülmesiolayından

sözedilir.Göktürklerdekigeyiksöylencesibenzerbirörneksayılır.Söylenceşöyledir:DenizTanrıçasıileilişkidebulunanGöktürkdedelerindenbiriavdabirgeyiköldürür.Bundandolayıogündensonra,Göktürkboyuhepkurbanolarakinsanyolamakzorundakalır.İsadan1000yılönceCindeyasayanChaoTürklerindedekurban

törenleriyapılır.Chaohanı,kurbantöreniolanavşöleniokilegeyikleravlar.Atalarınıntapmağınakurbaneder.

Geyikvedağkeçisitüründen“Kilen-Kiyik”söylenceseltekboynuzlubirhayvanvardır.Bununbiradıdaku-tu’dur.Sözkonusuad,Türkçekutlu(kutlu)sözündengelir.SöylentiyegöreKutu,Kırgızillerindebulunur.Türklergeyik,dağkeçisivekilenkiyikgibihayvanların,kutlubir

dağdabaşkakutsalhayvanlarlabrlikteyaşadığınainanırlar.Hanınköşküilebirlikteyervegöktapmaklarınınodağdabulunduğunusanırlar.Kutuilegeyik,okutludağdabitenölümsüzlükotunuyiyerekölümsüzleşirler.llCindeağaçdibindeyapılanyerTanrısınakurbanvermetöreni,değişikbiçimlerdeTürkboylarındadagörülür.KagnılıTürkboyubunlardanbiridir.Güzdönemindebirağaç,dalyadakoruçevresindeyarışedilir.Ya

dakötüruhlardanarınmakistenenbiryerdekurbanverilir.Orayaağaç

ormandikilir.Kurbanolarakbirkoyungömülür.Üzeri,söğütveçiçeklisazdallarıileörtülür.Üzerinekımızdökülür.Tabgaçlarisetörenleağaçyada

ormandiker.BuyeşillikHakansoyunusimgeler.EskiTürklerdenChou’lardaki(İ.Ö.1050-249)kurbantöreniveongun

dağıtımıileilgiliavşölenleriGöktürklerdedesürer.Chou’larda,heryiğidinvurduğuhayvan,onunongunuolur.Chouhanıgüzdöneminde,okilegeyiklervurur,bunlarınkimibölümlerinikurbanolarakatalartapmağınayollar.Bunuizleyentörenlerdekurbanınkalaneti,Hansoyundankimselerceyenir.Böyleceataruhlarıilebirbağlantıkurulmuşolur.Sözkonusuşölendekonumlarınagörekişilerinyerleribelirlenmiştir.Kadehileantiçilir.12Göktürlerdeyılkışilebaşlar.Yıldönencelerivetörenleri“yangıkün”

(yenigün)adıileanılangündebaşlar.HunlardaveGöktürklerdeyazaylarındagökvesuTanrısına,yerTanrısına,kurbanlarverilir.Atalariçinyapılantöre,atalarmağarasındayapılır.Gökvegöğünsimgesiejder(Kökluu)töreniiseTemirırmağıkıyılarındagerçekleşir.DoğuHunlar,gölervesularınbulunduğuvolkanlıdağlardagöğeveejderetaparlar.Budağlaragökdağıanlamındaadlarverirler.GöktürkleryerTanrısıtörenini,Ötüken’in

batısındakiçıplakdağlardakutlarlar.Göktürklerde,düğünlerdenöncedeavşölenleridüzenlenir.Ok,

kargıgibiaraçlarladağkeçisitüründenhayvanlarveyabanatları

vurulur.Oğuzavlarıveavtörenlerindebuolaycanlıtablolarlabetimlenir.Avlanan

hayvanın“Sünük”(kemik)denenkimikesimlerigeleneğegöreOğuzbeylerine

dağıtılır.Av,bellikuralagörebölüşülür.Törensırasındabeylerinkatmanlarıdağıtılır,antiçilir.Türkçede“tapıg”yada“yagışlıgtapıg”adlıkurbantörenlerindekoç,

koyun,at,geyikvedağkeçisisunulur.Çinilebirlikteeskigöçebeler,İskitveHunlardainsankurbanıolduğunubildirilir.Bugelenek6-7.yüzyıldaÇin’dedeGöktürklerdedegörülmez.GöktürklerdeinsankurbanıüzerinetekBizanselçisinin,Valentin’ingözlemidir.Valentin,İstemiHan’ınölümtörenini(yog)anlatırkenşöyleder:“Yasgünlerindenbirinde,dörtbağlıHungetirdiler.(Kağanın)

babasınınatlarıilebirliktebunlarıortayakoydular.(Öbürdünyaya)gelip,(Kağanın)babasınınçevresinegirmelerinibuyurdular,13“İnsankurbanıüzerine,bunundışındakikaynaklarisedahada

belirsizdir.Okaynaklardatören,ölümilesonuçlanmaz.Sözgelimi,birÇinli

kadınınölenbirUygurhanına,kendinikurbanetmesiistenir.Çinlikadınbunuyerinegetirmez.BirbaşkakaynaktaiseölenbirÇinhanına,birTürkyiğidikendinikurbanetmekister.Ancakbaşkalarıncadurdurulur.HayvankurbanıgeleneğiiseGöktürklerdegörkemlidir.Göğe,

yıldızlara,gökselatalaraakdonlukurbanlarsunulur.Birdağtepesinde,okvekargıileavlarvurulupyakılır.Sıgun(dağkeçisi)ilekiyik(geyik)türündenhayvanlarıngöktanrısıileilgisibulunduğunainanılır.İnancagöre,bunlarhakanınormanındayaşar.Hakansoyuüzerineanlatılansöylencelerdedebuhayvanlaryeralır.Bunlarıancakhakanavlayabilir.BuyüzdenİlterişHanveGöktürksoyundangelenbaşkanlarınaKutlugadıverilir.YineGöktürklerdegeyikkurbanıbulunduğusanılır.Büyükolasılıkla,geyiklerinhakanormanındayaşadığıinancıGöktürklerdedesürer.Kurbanlarınöbürdünyayahizmetedeceğineinanılır.Toprağavetoprakruhlarınasunularkurbanlarınçiğeti,kanıyeregömülür.Akdonluatgöğekurbanedilir.Koyun,koçisegömülür.Bu,belkidetoprağaverilenbirkurbandır.

Göktürkatalartapmağındakikurbançukuru,atkoyunvekuşkemikleriiledoludur.BelkideGöktürklerdendeeskiolanSibirya’dakikurbantaşları

üzerindeatvegeyikçizimleriilekanakıtmaoluklarıbulunur.OysaAkHunlardadurumdeğişiktir.Kuşaklıyiğitlerarasındabirbirlik

yasasıvardır.Buyasayagöre,yiğitlerdenbiriölünce,öbürlerikendinikurbanederler.ÇinlilerdeveTürklerdebugelenekerkenunutulur.Moğollardainsangeleneği13.yüzyıladeksürer.BatılıkaynaklarAtila’nmölümünde,birçokkimseninöldürülüpbirlikte

gömüldüğünübildirirler.Tümbuverilerekarşın,Eberhard,Türklerdeböylebirgeleneğin

bulunmadığınıvurgular.Eberhard’agöre,insankurbanıgeleneği,bozkırkültürününürünüdeğildir.Tarımkültüründevardır.Türkler,insankurbanınıyasaklamışlardır.14GÖKTANRIBilgeKağanyazıtı“Ben,TürkleringöktedoğmuşTanrısalBilge

Kağanı,tahtımaoturdum”diyebaşlar.Busöyleyişbirinancıyansıtır.Çağlarıniçindesüzülüpgelecekbirinancınöztoplumuncayazıyadökülmüşilktümceleribunlar.Birçokinancıiçindeyorumlayacaktır.BozkırTürktopluluğunungerçekdiniGöktanrıinancısayılır.Bu

inançtaGöktanrıtekyaratıcıdır.Tengri(gök)enyüksekvarlıktır.İnançdüzeninindireğidir.Yaratıcıdır,tamgüçsahibidir.Onakurbanlarsunulur.ÇokkezGöktanrıdiyeanılır.Eliade’yegöreOrtaveKuzeyAsyatopluluklarınaözgü,özgüninançanlayışı.Giraudiçindoğrudan“bütünTürklerinanatapmımı”durumunda.Göktanrı,genelliklekişilerinyaşamınaaracısızkarışır.Buyurduğu

istemlerineuymayanıcezalandırır.Gök’ünisteminekarşıgelinmez.Andiçme,şükürGöktanrı‘yayapılır.AsyaHunlarmınhanıMaotunİ.Ö.176yılındaÇinimparatorunayol

adığıbirmektuptautkularınıGöktanrı‘nmyardımıylakazandığınıbildiriyor.4.yüzyılbaşlarındaHundevletinikuranLiuYüan,gençyeğenininyiğitliğiniöverkenGöktanrı,bukişiyiHunlularıdüşünerekdünyayagetirdi”diyor.Asya’datarihsahnesindegörülenhalklardaGöktanrıinancınınizleri

görülüyor.Hunlar,Tabgaçlar,Göktürkler,UygurlarGöktanrı‘yakurbanlarsunuyorlar.EskiTürkyazıtlarındaTanrıkimileyin,“TürkTengrisi”biçiminde

ulusalbirTanrıolarakanlatılır.GöktürkleronunisteğiileCindenayrılıpulusalbirdevlet(680-682)kurmuşlardır.Türklerehakanıovermiştir.Ancaktoplulukhakanıbıraktığıiçin,“Tanrı”onlarıyıkımasürüklemiştir.TanrıTürkhalkınınbağımsızlığıileilgilenenbir“uluvarlık”tır.Tonyukuk’abaşarıiçingereklibilgiyiobağışlamıştır.Göktürkhanlığınınkurucuları,Buminileİstemi’yiTürktöresiniyürütmeleriiçinotahtaçıkarmıştır.“Türkulusuyokolmasın..özgürvebağımsızolsun”diyeİlterişhakanilehanımıİl-Bilge

Hatun’uoyüceltmiştir.Savaşlardaonunistemiileutkukazanılır.Kısmetvekutuoverir.Yaraşmayankimselerdengerialır.Şafaksöktürür,bitkiyicanlandırır.Ölümdeonunisteminebağlıdır.Kişi,Göktanrı‘yadizçökerekyalvarır.Tanrı‘dankutister.Buistek

onaylanırsa,atlarçoğalır,kişininyaşamıuzunolur.KuzgununniyazıbileTanrıyaulaşır.DoğruveyalancıkişiyiTanrıbilir.Orhunyazıtlarında“Yukardamavigök,aşağıdakarayer

yaratıldığındaikisininarasındainsanoğluyaratılmış.”deniyor.BurdaTanrıdüşüncesi,saltmaddigökyüzüdeğil;ulubirvarlık.Tanrıbengü,Tanrı,herşeyeegemen,heryerdeovar.İlkulusalTürkinancısayılanGöktanrıinancınınözübudur.Ama

SamanlıkeskiTürkinancınadamgasınıvurur.Dahadoğrusuadınıverir.Türklerdeinançdağdanyuvarlananbirkartopunuandırır.Bukarparçasıvadiyeyaklaştığındakocamanbirçığolmuştur.Gerçektetümdünyadinleriiçindedurumbudur.AncakSamanlıktaeskiileyenininbileşimidahabelirgindir.Yeniinanç,eskiyiortadankaldırmayolunagitmez.Eskiyeeklemeler

yapar.BuyüzdenSamanlık,Göktanrıanlayışınadokunmaz.Eliade,Ulu

TanrısözkonusuolduğuzamanSamanlığınsırıttığınısöyler.MüslümanlıklaGöktanrıdiniarasında,ilginçkimiortaknoktalarbulunur.GökselTanrı,Allah’ıkarşılar.

SAMANLIKTürkinancınaçokyönlüadınıvereninançsamanlıktır.Gerçekte

bozkırhalklarınındinselinançlarınısamanlığabağlamayerleşmişbirkanıdır.SamanlığınbüyükaraştırıcısıEliade’yegöresamanlıkkısaca

esirimevedalgınçlıktekniğidir.Ancak,heresirimedesamanlıkdeğildir.Şaman,kendiözelyöntemleriileesirir.Buesirimedurumuiçinderuhunugöklereyükseltir,yeraltınaindirir.Oralardagezipdolaşır.Ruhunbedendenayrıldığınıduyar.Ruhlarıdenetimialtınaalır.Ölü,şeytan,cinveperilerlebağlantıkurar.Hastalarısağaltır.Ölülerinistekleriniyerinegetirir,insanlarındertvedileklerinibildirmeküzeregöktekiveyerdekiTanrılarınyanmagider.Onlaraaracılıkyapar.Buözelikleriileilkeltopluluklardaşamankorkuvesaygıuyandırır.İnsanruhununuzmanıdır.Halkkitlesinindoğaüstüveyürekgücünündoyumunabakar.Ancakişlevibaşkadinselsihirselinançdinadamlarındaolduğuölçüdekapsamlıdeğildir.Birzorlukolmazsaşamanaişdüşmez.Samanlıkkökendedindençok,büyükişiliğindebozkırTürkinanç

düzenidir;Doğanınkatıkoşularınakarşıbiryaşamabiçimidir.EskiTürklerarasındaSamanlığınbirtürüyaşar.EskiTürktoplumundagörülen,Tanrıve“yersu”inançlarıileilgisibulunmaz.AncakTürkinancıilesamanlıkarasında

şaşırtıcıbiruyumolmuştur.ÖzellikleTürklerdekiatalarkültü,kartalinancı,demircilikveatkurbanışamaniközelliklerkazanmıştır.Kökendesamanlığınenbüyüközelliği,yayıldığıbölgehalkınınruhyapısınabürünmeyeteneğidir.TürkdüşüncesiuzunbiryolsonundaSamanlığaulaşır.Kendinden

öncekibirçokinancıiçindeözümler.Buyüzdensamanlıkbelibirbirlikgöstermez.Dünyanınçeşitliyerlerindevezamanlarındaayrıgörüntüyebürünür.Zamanaveçevreyegöreuyumgösterençokrenklibirinanç

konumundadır.Samanlıktaki“Esirime”Türkinançlarıilebirbileşimevarmıştır.

Böyleceşamanruhugezipdolaşır.Tanrılarlabağlantıkurar.EskiTürktoplumunundoğayabağladığıgizligüçleryenianlamlarkazanır.Yavaşyavaşgeliştirerek,onayeniöğelerekler.Böylecetümmanevialeminibelirlibirkadroiçinealmayıbaşarıpbirdinsağlamlığıkazanır.Yinede

dıştanetkiyalnızTürkdinineözgüdeğildir.Dintarihçilerinegöre,herdindebutüretkiler,birleşimler,yenilemelerbulunur.Samanlık,Göktürklerdekağanveçevresindençokhalkarasında

yayılmışvebenimsenmiştir.Yazıtlardabuinançtansözedilmez.BizanslıgezginlerMenander(6.yy)veTheophylakt(7.yy)samanlığıngünümüzdeiyibiçimindetanınmasınısağlamışlardır.EskiTürkdiniiçingörece“şamanizm”terimikullanılır.Bu,AltayveYakutsamanlığınınçoküstündebirdinselanlayıştır.Büyükgöçebehanlıklarındinidir.GünümüzdeeskiTürkdinidendiğindehemenaklaSamanlıkgelir.

Sürekliadıgeçerde,neolduğunupekkimsetanımlayamaz.OysaEskiTürklerbirdiziinançlarınardındansamanlığageçmişlerdir.Samanlıkçokkimsenintanımlayama-yacağıölçüdeçokrenklilikgösterir.Kendindenöncekibirçokinancıözümseyerekdeğişikbölgelerdedeğişikgelişimgösterir.Yinetümdinleriçingeçerliolanzamanagörebiçimlenmebudoğadinininenbelirginözelliğidir.Ayrızamandilimlerinde,ayrıgiysilerebürünür.SamanlığınesasıGöktanrı,Güneş,Ay,yersu,ata,ateş(ocak)

tapmçlarıdır.Dinseltörenbelirlibirtöreniçindeyürütülür.Çinkaynaklarınagöre,OrtaAsyaŞamanizmininesaslarıGöktanrı,

güneş,ay,yer,su,ata,ateş(ocak)tapmçlarıdır.a.DoğaHerZamanHaklıDoğagüçlerineinançtümhalkdinlerindebulunuyor.Sözgelimieski

YunanTanrıveTanrıçalarıdoğagüçlerindenkaynaklanıyor.Zeus,göklerTanrısıdır.Yağmuryağdırıyor,şimşeklerçaktırıyor.Bulutlaryolluyor.Apollongüneş,gençlikTanrısı.Afroditilkyaz,seviTanrıçası,vb..

AncakeskiYunanlar,eskiMısırveMezapotamyalılardaolduğugibi,Tanrılarıinsanbiçimindedüşünüyorlar.BudüşünceyegöreherilinbirkoruyucuTanrısıvardır.EskiMısır’daiseNü,bollukTanrısı.Eskiİran’da,ateşZerdüşt’ün

TanrıAhuramazda’nmgöstergesidir.Romalılaragöreheryerin

koruyucusuvar.Herinsanınkoruyucuperisibulunuyor.Örneklerçoğaltılabilir.

SonuçtabütünhalklarTanrılarınsomutbenzerleriniyapıyorlar.Yunanlılarheykel,HintlilerveAraplarputlarlagörüntülüyorlarTanrılarını.15Türklerdedoğadabirtakımgizligüçlerinvarlığınainanmailk

dönemlerdenbaşlar.BuinançOrhunanıtlarında“yersu”terimiileanlatılır.Orhunanıtlarında“Yukardamavigök,aşağıdayağızyerkılındığızamanikisininarasındakişioğluyaratılmış”tümcesiseçilir.KırgızlarınManasdestanında“Yeryerolduğuzaman,susuolduğuzaman”dizelerigeçer.Heriki

söyleyiştedeanlamaynıinsanoğlunudünyanınyaratılışınabağlar.Gökileyerkılındığında,kadınileerkekvarolmuşlardır.AltayTürklerinegöreyeryaratılmadanönce“su”vardır.Altay

söylencesininbiranlatısı“Öncesuvardı.Yer,gök,aygüneşyoktu”diyebaşlar.Söylenceninöbürbiçiminindeise“öncedenizvardır.Yergökyoktur.

TanrıÜlgendenizinüstündeuçar.Konmakister.Konabilmesiiçin

dünyanınyaratılmasıgerekir.BirdenSuiçindeAkAnaçıkar.Ülgen’ebuyrukverir.Bubuyruküzerineyeryaratılır.Söylenceyegörebizimdünyamızdanbaşka99dünyavardır.Dünyalarınyeraltıları(cennet/cehennem)bulunur.

Uygurlardabu“yersu”inancınısürdürürler.EskiTürklerdedağ,tepe,kaya,vadi,ırmak,sukaynağı,ağaç,

orman,deniz,demir,kılıcıngizemligüçlerivar.Ayrıcagüneş,ay,yıldırım,yıldız,şimşek,ruhTanrılarısayılır.Ruhlariyivekötüruhlarolarakikiyeayrılır.ErkekTanrılaryanındaUmayadıverilenTanrıçavardır.AsyalıHunlarilkyazvesonyazdaatalaravedoğaTanrılarınakurbanlarkeserler.HanTanhu,gündüzgüneşi,gecedolunayıulular.Hunlar,Göktürkler,Uygurlargirişimleriniayyıldızhareketleriiledenetlerler.Tabgaçlarilkvesonyazdaatalarakurbanlarsunarlar.Kurbanlartaşevtapmağıiçindekesilir,çevreyekayınağaçlarıdikilir.Bunlardankutluormanlaroluşur.Hunlar,saldırıyıyadasavaşıancakayınbüyümekteolduğuveya

tamamlandığıgünlerdegözealırlar.Büyükkağanenbüyükdinadamı

gibibirşeydir.HersabahTanrınınçadırındançıkar,tapınırgibibirtavırla,doğangüneşiselamlar.Uğurgetirenyeniaygördüğüzamaniseaynısaygıileselamlar.b.Yer-SuEskiTürkler,Göktanrıgökte“Tengriruhları“nmvarlığınainanıyorlar.Doğayatapıyorlar.Doğayatapınım,“yersu”terimiilekarşılanıyor.

Yer-Sutapmımıbüyükimparatorluklardönemindegelişerekvatantapmımıdüzeyineyükseliyor.Göktürkler“ıdukyersub”(kutsalyersu)kavramınıkullanıyorlar.Bu

koruyucuruhlarveyurtanlamınageliyor.Yazıtlarda“eçümizapamıztutmışyersub”(atalarımızınyönettiğiyersu)kullanımıgeçiyor.Yer-Su

tapına,ÖtükenveBudunilidağlarıormanlarıtemsileder.Bukutsalyer-suruhlarıGöktürklerinyazgısınıyönetir.Yurdunkorunmasındayer-su

ruhlarınınrolüTonyukukyazıtındapekçokvurgulanır.Göktürkyurdunasaldıran

düşmanlar,TanrıUmayveyer-suruhlarınınyardımıylagafilavlanarakbasılmışlardır.Yersu’larUygurlardadakutsalsayılır.Yazıtlarda“ıdukÖtüken”ve

“tamıgıdukbaş”olmaküzereikiyersuadıanılır.“IdukÖtüken”kağanlığınmerkezidir.KutsalTamıg,Tamirsuyununkaynağıdır.UygurlardaKutluDağsöylencesindckikayalıkulusagüçvemutlulukverenruhtur.YineeskiTürklerdeyağmurtaşıolarakkulanılanYadataşıvardır.Tümbunlardoğayatapınımöğeleridir.BugünküşamanTürkboylarındagörülendağ,su(ırmak,.göl,pınar),

ağaç,kayatapmçlarıeskiTürkyazıtlarında“yersu”adıaltındatoplanmıştır.c.DağDağıkutsamaevrenselbirinançtır.EskiYahudilerSinadağını,

YunanlılarOlimpusdağını,AraplarArafat,HindularHimalayadağınıkutsarlar.16YerSuruhlarınınenözgüngöstergesidağlardır.ŞamanistTürklerde

dağ

tapmcıGöktanrıtapmaylailgilidir.HunlareskiYurtlarındaHanyoandağınaheryılGöktanrıyakurbanlarkeserler.GantsuanşandağıHunlarmkutsaldağlarmdandır.HunhanlarıCinleyaptıklarısözleşmeleriHundadağıtepesindekurbankeserekantlarlapekiştirirler.Göktanrıtapmcıiledağtapmcıbirbiriyleyakındanilgilidir.AltaylıŞor

veBeltirler,Göktanrıyakurbanlarınıyüksekdağtepesindetörenlerlesunarlar.Butörenetengeretayıg(Tanrıgökkurbanı)derler.Gardizi’yegöre,

EskiTürklerdağlarınTanrımakamıolduğunainanırlar.TürgeşveÇiğilTürkleriyakınlarındakibirdağıTanrılarınmakamısayarlar.Yüksekdağtepelerigöklereyakındır.OrtaAsyadağlarınınçoğuTürkçedeveMoğolcadakutsalsözlerle

adlanır.GünümüzdeOrtaAsya’daveAltaylardaşamanistherboyun,her

oymağınkendineözgükutsaldağıbulunur.AmaAltaylartümününortakkutsaldağıdır.Boylardankurulanbüyükbirliklerinortakkutsaldağlarıvardır.Göktürklerdededağvemağarakültürüönemli.7.YüzyıldaGöktürk

imparatorluğunagirentümTürkveyabancıboylariçinÖtükendağıveormanıkutsaldır.HakanınotağıÖtüken’dekuruludur.HeryılboylarbaşbuğlarıileBudinİnlimağarasındatörenleryaparlar.Atalarakurbanlarsunarlar.Türklerİslamagirdiktensonrabilebutapmçsürecektir.Divan’ıBağdat’tayazanKaşgarlıMahmut,Ötüken’ianacaktır.Cüveyni’ninsaptadığıUygursöylencesinde,kutsalKuttagvardır.

Uygurlaramutlulukvebolluksağlar.BudağıÇinlilergördüktensonraUygurlarperişanolmuşlardır.BugünküMoğolistan’dakiErdeneUla(MutlulukDağı)içindeaynısöylenceanlatılır.Moğollarıntaptıkları,ErdeneUla’yıÇinlileralıpgötürürler.DağınbulunduğuyerdebirkadınşamantapınarakTanrıyaduaeder.Mutlulukdağınıgerigetirir.BusöylenceUygurKuttağsöylencesininçeşitlemesidir.SöylencelerdeOrtaAsya’nınverimlidağlarıÇinlilercetutulduğu

dönemlerinanılarınıyansıtır.Bollukdağlarınıyitirengöçebelerbudağlarınanılarını

yıllaryılıunutmazlar.Hunlar,GansuilindekiTsilenşandağındanayrıldıktansonraağıtlaryakacaklardır.Samanlaragöretümdünyaruhlarladolu.Dağlar,ırmaklar,göllerin

tümücanlınesneler.Kutsadıklarıırmaklargöllersaltyerelnesnelerdeğil.Konuşan,duyan,evlenen,çolukçocuksahibiolanvarlıklar.Dağ

doğrudanruh,ruhdoğrudandağdır.Bunlarıayırmakzor.Şamanistlerçokeskiilkeldoğadacanlılıkanlayışınıyaşatıyorlar.Şamantörenlerinde,şamanAltaydağlarınasesleniyor.Ondan

yardımumuyor.ÜzülmeyelimTanrıvarTasalanmayalımAltayvarAltay’ımdiyetapıyoruzRuhlarvebüyükşamanlarAltaylardanesinalırlar.KutsaldağkavramıMoğolardadavar.MoğollarınGizliTarihinde

CengizHangençkenMerkitlerinbirbaskınındaBurhanHaldundağınasığınır.Budağınyardımıyladüşmanlardankurtulur.Söylenceşöyle:“BurhanHalduntepesineçıktım.BurhanHaldun’unyardımıyla

kırlangıçgibikurtuldum.HersabahBurhanHaldun’atapınmalıyım.Bunu

soyumvesoyumunsoyuböylebilsin!”Temuçinbusözlerlekuşağınıboynuna,külahınıkolunaastı.Güneşe

karşıdöndü.Eliylegöğsünevurdu.Güneşekarşıdokuzkezdizçöküp

tövbeetti.Pişmanlıkbelirtti.BenzerbiröyküAltayTürklerindedevar.Moğolarcaizlenen

AltaylılarKaragaydağınasığmıyorlar.Dağakurbankesiyorlar.Birdenbiredağı,ormankaplıyor.Moğollaryolbulamıyor.Altaylılarkurtuluyor.11.yüzyıldaGardizi,DokuzOğuzlarınçokbüyükbirdağataptıklarını

yazar.Oğuzlarodağakurbankeserler.17

EskiTürklerinYersutapmımıSibiryaveOrtaAsyaŞamanTürklerindeyaşıyor.AltayYeniseyveYakutTürkleridağ,orman,ağaç,yerpınartapınçlarmısürdürüyorlar.Kutsaldağlariçingörkemlitörenleryapıyorlar.Başkurtlar,bütünUraldağlarınıkutlusayarlar.Bununlabirlikteher

boyunkutlubirdağıbulunur.UralınortakesimindekiboylarTura,Kırktıdağlarınıkutsarlar.Kırktıdağındabirağacaçaputbağlarlar.18Göktanrıyayapılantörendeyüksekvekutsaldağıntepesinde

yapılıyor.Birağızdanilahilersöyleniyor.Dağlar,ırmaklar,ormanlarasesleniliyor.Anadolu’dadakimidağlarkutsalsayılır.YaklaşıkherAleviköyyada

obasınınkutsalsaydığıbir,ikidağvardır.Anadoluböylekutsalsayılandağlarladoludur.Kimiyerlerdeböyledağlariçintörenleryapılır.Yağmurdualarınaçıkılır.Kurbanlarsunulur,adaklaradanır.YörüklergöçsırasındaTorosdağlarıruhlarınakurbanlarsunarlar.ÇanakkaleyöresiTürkmenleriKazdağmıkutsarlar.OrdakiSarıkız’ıulularlar.ÇevredeyaşayanAlevilerarasındaSarıkızüzerinesöylenceleranlatılır,deyişlersöylenir.SözgelimişudeyişSarıkızmitolojisinianlatır:Heykurbanınolam,ZülfikârAliSenyarattınyerigöğüezeliDünyagörmemişböylegüzeliHeykurbanınolamZülfikârAliFalımanurundanKabe’yedüşenMevlanefesindensüzülüpgeçenSarıkızelindendoldurupiçenHeykurbanınolanıZülfikârAliEşiğininyanındaYanYatanSultanSarıkızdivanındakumlanaslanSırrı,esrarıbilendirSelmanHeykurbanınolamZülfikârAliMalımı,canımıhelalaldınmı?

Irzıma,kanımahelalaldınmı?SarıSultan’ımıhelalaldınmı?HeykurbanınolamZülfikârAli.Deyişçokrenklimotifleriiçerir.OrtaAsya’daAnadolu’yauzanan

uzunyoluntümöğeleriserpiştirilmiştir.Deyişegöre,varıyoğuyaratanAli’dir.Sarıkız’mnurusüzülüpTanrıAli’dengelmiştir.Alikapısındayan

yatanSelman’dır.SarıkızdivanındakurulanbuSelmanıFarisi,Ali’nintümsırrınıbilir.SonraSarıkız,Selman’mnikahlısı,helalisiolur.Burdaanlatılanolaylar,tümüyleEskiTürkdestanlarmdakiöğeleri

anımsatır.OğuzKağanDestanıilekimikoşutluklarbulunur.OğuzKağanDestanı‘nda,günlerdenbirgünOğuzKağanbiryerde

Tanrı‘yayalvarır.Karanlıkbasar.Göktenbirışıkdüşer.Buışık,güneşten,aydandahaparlaktır.OğuzKağanyürür.Buışığıniçindebirkızgörür.Çokgüzelbirkızdır.Başındaateşli,parlakbirbenivardır.AltınKazık,DemirKazıkgibidir.Okız,öylegüzeldirki,gülseGöktanrıdagüler.Ağlasa,Göktanrıdaağlar.OğuzKağanonugörünceaklıkalmaz,onusevervealır.KazdağıyöresindeanlatılanSarıkızmasalışöyledir:BirgünFatma

Anamızçoküzgünvetasalıdır.Ağlar.BusıradaHz.Ali,KanKalesiniaçmayaveelegeçirmeyeçalışır.Hz.Ali,FatmaAna’nınderdini,üzüntüsünüduyar.OsıradaKanKalesihanınınkızınıalmaküzeredir,kioandaFatmaAnamızıneliHz.Ali’ninyakasınayapışır.Hz.Ali’ninönündehanınkızıcanverir.Hz.AlibuolayıFatmaAnamızınkadınlıkkıskançlığınayorar.FatmaAnamızı,kızınodasınagötürür.Ordagönlünüalır.Niyegeldiğinisorar.Odaderdinisöyler.“İkioğlumuzvar.Birdekızımızolsaydı!tştebununiçintasalanıp

geldim”der.Hz.Alişöylekarşılıkverir:“VarKabe’denkızınıal!”FatmaAnaoandakendinidünyagüzelibirkızla,Kabeiçindebulur.

Bumırtopuyavrusuyla,atasıHz.Muhammet’evarır.“Görbakalım,sahibimAlineverdi?”der.“İyiamayavrum,buçokgüzelkızıgörmekiçin,benimüçüncü

gözümyok.ikigözümHasan-Hüseyin’dir.VarbunuHz.Ali’yegötür.Tanrı‘ya

emanetetsin”diyekarşılıkverirMuhammet.FatmaAna:“Benistedimdiyeverdi.Aligerialmaz”der.Hz.Muhammet:“Öyleysegötür,Kabe’yebırak.Tanrıkendisibilir.“FatmaAna,kızıKabe’yebırakmayagiderkenKabe’ninkapısında

yanyatmaktaolanSelman’lakarşılaşır.“EySelman,burdaneişinvar?”diyesorar.“SahibimAli,banabirkutsalemanetinialmamıbuyurdu.Onualmayageldim”der.FatmaAnanınkucağındakinurtopunualıpgözdenyiter.SelmanKafdağı‘ndaelmastan,yakuttanbirköşkebırakır.Kızbüyür.

Selmankızınyetiştiricisidir.Selman,aradabiruğrayıpkızıyoklar.KızbüyüdükçeyaşlıSelman’mgüzeliğinevurulur.BirgünTanrıyaduayadurur.‘Yalvarıpyakarır.DurumAli’yemalumolur.Ali:“Halinyaman”der.Yerigöğüyaratan,kenditümgizemineSelman’ıortakedenAli,

Selman’aacır.Onugenç,yakışıklıbirdelikanlıyapar.Gidip,Kafdağmdakiköşkündenkızıgetirir.Sarıkıztepesindeonabirdünyasarayıdüzer.Sarıkızdünyasarayındayirmigünyaşar.Artıkkendisinebuyaşayış,kimsesizlikağırgelmeyebaşlar.BirgünSelman’a:“Atamı,anamı,dedemi,kardeşlerimigöresimgeldi.Onlarıbana

göster”diyeyalvarır.SelmanSarıkız’aacır,“Sarıkız’ınçokgüzel.Senigörmekistiyor.Birgel,onugör”diye

yakarır.FatmaAna,Ali’denizinalıpgelir.Sarıkız’ıgörüşür.Bubuluşmadan

sonraSarıkızölür,Selmaniseyenidenyaşlanır.Yedikızsağyanda,yedikızsolyanda,yedidesürünerekkendi

özleminiinleyereksızlayarakAli’yisormayagider.YirmigünsonraAli’ninkapısınagider.Örtüsünegirer.FatmaAnaSarıkız’ıgörmeyegittiğizamangüzünilkgünüdür,işte

bugün,KazdağıçevresindekiAlevilerheryandanKazdağı‘nagelirler.Büyüktoplantıveeğlenceyaparlar.A.Yılmaz,busöylenceyi110yaşındabirdededenderlemiştir.Söylencededağkutsaldır.Dağınkutsalsayılması,yersutapmanın

birbölümüdür.A.Yılmaz,KazDağınıululamadoğrudanŞamaninancınadayanır.

KuzeyTürklerindenAktavTürklerigelipbualanayerleşmişlerdir.EskiinançlarınıTürk-İslamörtüsüaltındayaşatmışlardır.AydaTorugan’aSarıkız,

asıldağadaKazdağıadınıvermişlerdir.ç.Ağaç,OrmanBirormantümüyleyadakimiağaçlarkutlusayılıyor.Samanlarınen

çoksaydıklarıağaçkayın.AltaysamanlarıkayınınTanrıdankoptuğunainanırlar.Bununiçin,kaymayıldırımdüşmez.19DoğuTürkistan’ınMüslümansamanlarıhastayıafsunlasağaltırkenkayınağacıbulunduruyorlar.Sonyıllara

değinAltaylışamanlarkayınağacıolmadantörenyapmıyorlar.Kayınsalttörendebulunanbiraraçdeğil,kendisinetapılankutsalbirvarlık.KaçTürklerindenbirşamankaymakurbansunarkenşöylesesleniyor:AltınyapraklıkutsalkayınSekizgölgelikutsalkayınDokuzköklü,altınyapraklıbaykayınEykutsalkayınağacıSanakarayanaklı,akkuzukurbanediyorum.Buaçıklamayagörekayını,anaTanrıUmayile,Ülgenyere

indirmiştir.Altaydualarındahepbaykayınanılır.BeltirveSagaylargökyadadağkurbantöreninikayınağacıaltındayaparlar.Yakutlarkaraçamağacınısayarlar.ÇocuğuolmayanYakutkadınkaraçamağacınagelir.Akatderisini

ağacınaltınaserer.Ağacınkarşısındaduaeder.Ormantapına,kuzeyliçağdaşavcıuluslardadaenönemli

tapmçlardan.YakutavcılarınagöredokuzormanTanrısıruhubulunur.Buruhlar

avcıları

korur.Onlarabolavbağışlar.SonzamanlaradekavcılıklageçinenŞorTürkleriormanruhunapek

önemverirler.Buruhlaravcınıntemizvedoğrusözlüolmasınıister.Avcıavaçıkacağıgüncinselilişkidebulunmamalıdır.Avcılarınailebireyleridetemizliğeözengöstermelidir.Avcılardönünceyedeğinobadaoyun,şakalaşma,eğlenceyasaktır.Ormanruhlarıböyleşeylerisevmezler.Buruhlaravcılardanöyküler,masallardinlemeyebayılırlar.Buyüzdenavcılaryanlarındabirustahikayecibulundurur.20d.Su,Pınar,Irmak,Göl,KayaEskidönemlerdenberiTürklerdesuönemlibiröğedir.Orhun

anıtlarında“yersu”Türklerinkoruyucuruhudur.ElBiruni,Oğuzlarınçokbereketlibirpınaryanındakikayaya

taptıklarını,secdeettikleriniyazar.Gardizi’yegöreKimekboyuİrtişırmağınatapar.SuKimeklerintanrısıdır.lO.yüzyıldaİbnel-Fakih,BarhsanTürklerininIşıkgölünükutsadıklarmıyazar.BarhsanTürkleriIşıkgölünetaparlar.ÇağımızdaAltayTürkleridoğatapmana“yersu”derler.Görkemli

törenlerle“yersu”yailahilersöylerler.“Bereketlihayvansürülerimizincanlarını

yaratanyersuyumuz”diyeseslenirler.Arapkaynaklarınagöre,eskiOğuzlarveMoğollarsudankaçarlar.

Hiçyıkanmazlar.lO.yüzyıldaİbnFadlan“Hiçyıkanmazlar,helekışınsu

ilehiçilgileriolmaz”diyesözeder.13.yüzyıldaCengizHanbugeleneği

yasallaştırır.Cücenlergiysileriniveeleriniyıkamazlar.Aynıtöreşaman

OğuzlardaveMoğollardadagörülür.GardiziKimekveKıpçaklarmİrtişırmağınataptıklarınıbildirir.Onagöre“SuKimeklerinTanrısıdır.”BuyüzdenTobalaronlarıküçükgörürler.Hasarettensayarlar.Bugelenekkoyuşamanistlerinsutapmanainanmalarındankaynaklanır.21e.Ateş,OcakEskiTürklerdeateşetapmççokönemlidir.AltaylışamanistTürkler

şöylebirsöylenceanlatırlar:

İlkinsanlarmeyveveotlabeslenirlerdi.Ateşegereksinimleriyoktu.Tanrıonlaraetyemelerinibuyurdu.Ateşeihtiyaçlarıoldu.Ülgengökten,

birikarabiriakikitaşgetirdi.Kuruotlarıavcundaezerekbirtaşınüzerinekoydu.Başkabirtaşlavurdu.Otlarateşaldı.BöyleceÜlgen,ilkkezateş

yapmasınıinsanlaraöğretti.“Buateşatamıngücündentaşadüşmüşateştir”

dedi.Buyüzden,AltaylardaveYakutlarda,çakmaktaşındaneldeedilen

ateşkutlusayılır.KuzeyAltaylardagelingüveygerdeklerindeilkateşiçakmaktaşıylatutuştururlar.Üçgece,üçgündüzbuateşinyanındabulunurlar.Yakutsamanlarıdinseltöreniçinateşiçakmaktaşıylaeldeederler.

Buateşekutsalateşderler.Kibritleyakılanateşdinseltörendekullanılmaz.AteşebakıpgelecektenbilgivermekTürklerdeeskibirgörenek.

Türklerinbüyükhanlarınınbellibirgünüvardır.Ogünkendisiiçinbüyükbirateşyakılır.Buateşekurbansunulur,dualaredilir.Ateşinüzerinden

büyükyalınlaryükselir.Yalınlaryeşilimsiolursa,bolyağmuryağacaktır,iyiürünolacaktır.Kızılolursasavaşolacaktır.Sarıolursasalgınvesayrılıkolacaktır.Karaolursahanölebilir,yadauzunbiryolculuğaçıkacaktır.11.YüzyıldaGardizişöylediyor:Hintlilergibiölüleriniyakarlar.Ateşienarınesnesayarlar.Ateşe

düşenherşeyinarıolacağınainanırlar.Ölüyükirvegünahlardanarınmasıiçinateşeatarlar.Şamaninancınagöreateşherşeyitemizler.Kötüruhlarıkovar.6.

YüzyıldaBatıGöktürkhanınagelenBizanselçileriateşlerarasındangeçmişlerdir.Butörenle,elçilerlegelmesiolasıkötüruhlarkovulmuşolur.İnancınizleriileMüslümanTürklerdedekarşılaşılır.BaşkurtlarveKazaklarbiryağlıpaçavrayıtutuşturuphastanın

çevresinde“alas,alas”diyedolaştırırlar,“alaslama”,“alazlama”biçiminde

TürkiyeTürkçesindedekulanılır.Ateşletemizlemeanlamındadır.AlassözüYakutveAltaysamanlığındageçenbirsözcüktür.Yakut

samanlarıkötüruhları“alias,alias”diyekovarlar.Şamankutluodilealazlama

yapmaktadır.Ocaktapmcıileateştapmcıbirbirindenayrılmaz.Şamandualarında

atalarımızınyaktığıocakdenir.Şamantörenlerindeokunanmanzumdualardanbirindeateşruhu

şöylekutsanır:OtuzdişliateşanamKırkdişlikayınanamGündüzleribizimiçinÇalışıpçabalıyorsunRuhlarainanma,kahinlikvefalcılığıdabirliktegetirir.Hunlarda,Uy

gurlardafalcılıkyaygındır.UygurlardankalanIrkBitikyazıtıkahinlikleilgilidir.22Neki,kahinlikilefalcılıksaltTürklereözgüdeğildir.Eskiveorta

çağlardainsanlığıngenelarayışlarmdandır.EskiMısır’daYunan’da,Babil’deönbilicilikünlüdür.Romalılarkendilerinibugizemekaptırmışlardır.BizanskaynaklarınagöreTürklerateşidekutsalsayarlar.

GöktürklerdegörülenbuinançZerdüştlüğünetkisiyledir.BüyükdevletkuranŞamanistlerdinseltörenleriniuygulamakiçin

tüzükoluşturuyorlar.Mançularbunuyapmış.ÇinlileregöreHunlardadabenzertörenvar.Dinseltörenlerbelirlibirdüzeniçindeyapılır.Hakanınotağmdakitapmaktaheryılbaşındatörenyapılır.Törene24Hunboyununbaşbuğukatılır.YılınbeşinciayındaLungçengkentindetoplanırlar.Atalara,Göktanrı‘ya,yersuruhlarınakurbanlarsunarlar.Sonyazdaatlariyibeslenmişlerdir.Ormanyanındatoplanırlar.

Çevreyidolaşırlar.Halkınvehayvansürülerininsayısınıbelirlerler.Hakangündeikikeztapınımiçinçadırındançıkar.Sabahgüneşe,geceleriayatapar.İÖ.121yılındaÇinlilerbirHunprensiniyenipotağınıelegeçirirler.

Savaş

kazancıarasındabirdealtınputvardır.Çintarihçilerinegöre,HunprensibuputkarşısındaGöktanrı‘yakurbanlarsunar.Hunlarbirişegirişeceklerindeyıldızlarınveayındurumunabakarlar.HunlardansonraOrtaAsya’dadevletkurançeşitliTürksoylarıda

Göktanrı‘ya,yersuya,güneşe,ayakurbanlarsunuyorlar.DinselinançlarıHunlarmkigibi.Tobalar,Siyenpigeleneğiüzerineilkyazınilkayında

Göktanrıya,kurbanlarkesiyorlar.Doğudabulunantapmaktaatalarakurbanlarsunuyorlar.SonyazmilkayındaGöktanrıyakurbantörenleriyapıyorlar.Dinseltören,kurbantörenleribirkurallardizisiiçindeyapılıyor.Atalartapmağınabirtaşoyuyorlar.Kuzeyyurdundangüneyegöç

ediyorlar.Taşevdegöğe,yere,hakanınsoyunakurbanlarkesiyorlar.

Kurbandansonrakayınağaçlarıdikiyorlar.BunlardanTanrısalkutluormanlaryeşeriyor.İÖ.3.yüzyıldaTobalardaHuntapmçlarısürüyor.Tobalar,

egemenliklerindekiCücenleriaşağılıyorlar.519yılındaJuanjuanlardabirkadınşaman,birprensigöğe

yolculuğayolluyor.Sonrabuprensigezidengeriçağırıyor.Bununiçingüzünortaayındabirovadaçadırkuruyor.Çadırıniçindeyedigünoruçtutuyorvetümbirgeceduaediyor.Vl.yüzyıldaiçAsya’dayız.Göktürksoyu,büyükTürkdevletini

yenidenkurmuştur.Göktürklereskidinselinançlarınabağlıbirsoy.Busoy,devletyönetimindeulusalyazıveulusaldiligeliştirecektir.Ulusaldevletbilincinintomurcuğuaçılacaktır.Tümbunlarakarşınilkelsamanlıkyaşayacaktır.Göktürklerdesamanlığainanıyor.6.yüzyılındagelişmişbirulus

olmasınakarşınbugünküAltayuluslarınınşamanlık-larmdakibirçokilkelöğeleribulunduruyor.KeçedenTanrılarınbiçiminiyapıyorlar.Deritorbaiçindekoruyorlar.

Bugörünüşüiçyağıileyağlıyorlar.Sırıklarüzerinedikiyorlar.YılındörtçağındaTanrılarakurbanlarkesiyorlar.Bugörüntüler,AltaylılarmTöztös,YakutlarınTanara,SoyonlarınEren,MoğollarınOngondedikleriputlar.Atvekoyunkurbanlarınkafalarınısırıklaratakarlar.Hanınçadırı

Ötükendağındadır.Kapısıdoğuyabakar.Heryılboybaşbuğlarıylabirlikteatalarınmağarasınakurbanlarsunar.AyınilkonundaırmakkıyısındaTanrıyakurbankeserler.Ötükendağınınbatısında500liiuzaktayüksekbirdağvardır.Budağınüstündeağaçveotyoktur.Buraya“Budunili”derler.

Ülkeyikoruyucuruhanlamındadır.Ruhlarataparlar,kamlarainanırlar.GöktürklerveUygurlardansonraOrtaAsyaBozkırlarınınefendileri

Kırgızlardır.ÇinveİslamkaynaklarınagöreonlardaşamanıTanrılararuhlarakurbanlarsunuyorlar.Kurbantörenininbellibirzamanıyok.Sularaağaçlarakurbankesiyorlar.10yüzyıldaİslamgezginDülef’egöreheryılüçbayramlarıvar.Dinseltörenlerindeuyaklıdeyişlerokuyorlar.EbuDülefYediSuveSırderyaırmağınındoğusundaoturan

Karluklariçinşubilgiyiveriyor:KarlukTürklerininyanmayanağaçtantapmaklarıbulunur.

Duvarlarındaeskihakanlarınıngörüntüleribelgelenir.Busavdoğruysa,Karluksamanlığıoldukçagelişmiş.Tapmaklıbir

dindurumunagelmiş.YineGardizi’yegöreKırgızlarboyboyçeşitlivarlıklarataparlar,inek,

kirpi,saksağan,şahin,güzelağaçlarbutapılannesnelerdir.Heryılbelligünlerdeçalgıcılarıgelir.Çalgılarçalmayabaşlayıncaşamanbayılıpdüşer.Oyılnelerolacağını,kıtlık,bolluk,yağmur,kuraklık,tehlike,güvencevedüşmansaldırısıkonularındasorularsorulur.Şamantümbusorularayanıtlarverirveçokkezsöyledikleriolur.lO.yüzyıldaHazarileAralarasındaOğuzlaryaşarlar.İbnFadlan’a

göreİslamülkesineyakınolmalarınakarşınOğuzlarSamanlıktadirenirler.IbniFadlan,ilkOğuzbeyiKüçükinalBeyigörür,inalBeyönceMüslümanolmuştur.Ama,halkı“Müslümanolursanbizimbaşkanımızolamazsın”diye

karşıçıkmıştır,İnalBeyyemdensamanlığadönmüştür.Fadlan’mgördüğüölügömmetörenleridetıpkıGöktürklerinkigibidir.Mezarüzerinekurganyapılır.Balbaldikilir.Yug(aş)yapılır.Kesilen

hayvanlarınderileri,baş,ayakvekuyruklarıilebirlikteağacaasılır.Böyleceölülerekurbanlarsunulur.

f.RuhlarSamanlıktaiyivekötüruhlarbulunuyor.AltaysamanlığındaÜlgen,

enbüyükruhveTanrısayılır.KırgızveKazakTürkçesindeülgenbüyük,uluanlamında.Buryatdilinde“anamızyağızyer”demek.BunagöreÜlgenyerTanrısınınadı.A.Anohin’insaptadığısöylenceyegöre,ülgen,iyilikedenbirvarlık.

Ayvegüneşinötesinde,yıldızlarınüstündeyaşıyor.Onunkatmagidenyoldayedi(yadadokuz)engelvar.Buyolerkeksamanlaradinseltörensırasındaaçıktır.Bunakarşınerkekşamandaancakbeşinciengeledeulaşabilir.Ordangeridöner.Ülgen’insarayıaltındantahtıvardır.Kendisiinsanbiçimindedir.Ülgenyaratıcıdır.Tümvarlığıyaratanodur.Onaaylıgüneşlitüm

katlarıyaratanodurdiyeseslenirler.Ateşiyaratanodur.Sacayaklarını

ocaklaraoyerleştirmiştir.Göktendökülenrahmetonunağızsularıdır.Ayıilegüneşindeviniminiyaptırır.Akbulutlarıülkedenülkeyeaşırır.Ülgen’inyedioğlu,dokuzkızıvardır.Bunlargöklerdebulunur.

Oğullarınınherbirininözeladıvardır.KızlarıtoplucaAkkızlaradıileanılır.Ülgen’inhizmetindebaşkaruhlardavardır.BunlarYayık,Suyla,

Karlık,Utkuçuruhlarıdır.YayıkinsanlarlaÜlgenarasındaaracılıkyapar,insanlarıkötüruhlardankorur.Ayvegüneştenbirparçadır.Suyla,yerdebulunurveinsanlarıkorur.Gözleriotuzgünlük

uzaklıktangörür.Atgözlerinebenzer.Ayvegüneşinkırıntılarındanyaratılmıştır,insanyaşamındakideğişimleriizlemeklegörevlidir.Dinselyolculuğundaşamanısaldıracakkötüruhlardankorur.Yayıkilebirliktekurbanıncanını

gökleregötürür.Dinseltörendeonurunasaçıolarakrakıkullanılır.Karlık,Suyla’nmenyakınarkadaşıdır.Utkuçugöklerdebulunur.Yer

yüzüneinmez.Ülgenekurbansunmakiçingöğeçıkanşamanıkarşılar.ŞamanındilekleriniÜlgen’esunar.Ülgen’inoğullarıdagöktebulunur.HerAltayboyubiroğulukendikoruyucususayar.Ülgenindokuzkızı(akkızlar)şamandualarınınesinkaynağıdır.Samanlıktabaşka,iyidişiruhlardavardır.Umay,AnaMaygıl,Aka

Ene,Ayasıtbunlardandır.Umayçocuklarıvehayvanyavrularınıkorur.EnünlüTürkdişi

Tanrısıdır.Eskiçağlardanberibilinir.İlkGöktürkyazıtlarındaadıgeçer.Bilge

Han“BabamhakanöldüğüzamanküçükkardeşimKülteğinyedi

yaşındaydı.UmaygibianamhatunsayesindeküçükkardeşimKülteğin

erkahramanadınıaldı”der.AnasınıUmayabenzetir.Yineyazıtlarda“Tanrı,UmayvekutsalyersuruhlarınTürklereyardımetmesindensözedilecektir.Ayasıt,yaratıcı,bolluk,gönençdişiruhudur.Kimiinsanvehayvan

yavrularınıkorur.Dağınıkyaşamöğelerinitoplayıpbirleştirir.YakutlardaeskiUmay’ınişleviniüstlenmiştir.Anakarnındakiçocuğa“kut”üfler.Çocuğacanverir.Gebekadınlarınkoruyuçuşudur.Yakutkızları

ayasıtadınaputyapıpkaryolalarınınaltınasaklarlar.KısırkadınlarçocukiçinAyasıt’adilektebulunurlar.Samanlıktabirtakımkötüruhlardavardır.BunlarınbaşındaErlik

gelir.Erlik,Altaylılaragöre“güçlü”demektir,insanlarahertürlükötülükleriyapar.Hastalıklaryollar,kurbanlarister.Kurbanverilmezse,oobayayada

ocağailişir.Ölüm,yıkımyollar.Öldürdüğücanlınınruhunuyeraltındakikaranlıkdünyasınagötürür.Kendisineuşakyapar.Şamandualarındaşöylebetimlenir:“Bindiğiatkaraküheylan,döşeğikarakunduzderisi.Belinekuşak

yetişmez,Gözkapağıbirkarış,karabıyıklı,karasakallı.Yüzükanaçalmış,parlaksaçlıbayerlik.Kuvasıkişigöğsünden,kadehikurumuşkafatasmdan,

kılıcıyeşildemirden,kapkarayüzlü.Bindiğiatkaraküheylan,dizginikaraipek,kamçısıkarayılan,tamönümegülerekgel!”Erliğindeyedi(yadadokuz)oğluvar.Dokuzdakızıbulunur.Şamaninancınagörebütündünyaruhlarladolu.Dağlar,göller,

ırmaklar(yersu)tümücanlınesneler.Dağlar,ırmaklar,gölerşamanlariçinsaltyereladlardeğil.Konuşan,duyan,evlenen,çolukçocuksahibi

olanvarlıklar.Şamanistlerbuinançlarındaçokeskiilkelanimizmdöneminin

anılarınıyaşatıyorlar.g.ŞamanŞaman,kendindengeçmeyöntemiileruhlarlailişkikurabilendin

adamıdır.Doğaüstüvarlıklarlailişkilerkurabilir.Onlarıngücünesahiptir.Bunlarıtoplumadınakulanır.Tanrılarlainsanlararasındaaracılıkyapar.

Tanrılarcaseçilmiştir.Ruhlarbuyruklarınaverilmiştir.Gücütanrısaldır.Bugüçbaşıüzerinebirbulutolarakgelir.Ebemkuşağıbiçiminegirerekvücudunu

doldurur.Şamanbuinançlarlabüyür.Düşselevrenigenişbirkimsedir.

Doğadakisırlarıbilir.Küçüklüğündenberidüşüncelidir.Kimileyinbunalımlaragirer.Doğaçlamadeyişlersöyler.Dinselduyumiçindekendinden

geçtiğinde,ruhunungöklereçıktığınayadayeraltınaindiğine,cehennemigördüğüneinanır.Genelliklebirkişininşamanolupolamayacağıçocukluğundaki

birtakımruhsalbelirtilerdenanlaşılıyor.Nioradzebunlarışöyleanlatıyor:“Cinperidevgörme,sıksıkgelenbaşdönmeleri,bayılmalargelecektenhabervermeyeteneği.(..)Şamanolacakkimseler,samanlıkmesleğinialanadeğinruhsalvebedenselacılariçindekıvranırlar.Çoğuzamanyemedeniçmedenkesilirler,insanlararasınakatılmazlar.Dışgörünüşleriylesinirlidirler.Evlerindenormanlara,kırlarakaçarlar.Dışardakarlarüzerinde

yatarlar.Tekbaşınayaşadıklarıyerlerderuhlarlavecinlerlekonuşurlar.Drenkova’yagöre,insanlardançekinmevekorku,içedönükbir

ruhsalyapı,sıkıntıvedüşünceninağırbasmasısamanlıkiçinönbelirtilerdir.Budurumkarşısındaoçocuğunyakınları,çocuğunataruhuncaseçilmişolançocuğubuağırgörevindenalıkoymakiçintürlüçarelerebaşvururlar.Ancakbütünbuçarelerinişeyaramadığıanlaşılırsagençaltaylıöğrenimveeğitimiçinbirşamanınyanmaverilir.(..)SözgelimiKırgızlardabirkimseninşamanolması

yaklaşıkolarakyukardakibelirtilereuygundüşmektedir:Samanlıköğrenmekleeldeedilmez.Soydangelir.Kimseşamanolmakistemez.Geçmişsamanlardanbirininruhuşamanadayınısarar.Bundansonraşamanadayıdeneyimlibirşamanyanındaeğitimebaşlar.Yaşlışamanonatümgerekliöğretileribelletir.Yakutlardaşamanadayıuğraşöğretisineşöylegiriyor:Tümoymak

toplanır,birdağyadatepeüzerineçıkar.Yaşlışaman,geleceğinsamanınaüstlükgiysisinigiydirir.Elineatkıllarıbağlanmışbirasaverir.Gençadayınsağındadokuzgenç,solundadokuzkızbulunur.Yaşlı

şaman,uğraşabağlılıkyeminiokur.Buuzunbirduadır.Gençadayaynısözleriyineler.Tobalarınilkdönemlerindekadınşamanlarvar.Devletindinsel

törenleriniyönetiyorlar.Sözgelimi339yılındabirkurbantöreninde,tıpkıSibiryasamanlarıgibielerindedümbeleklerlegözüküyorlar.h.GiysiSamanlarınenönemligiysileriüstlükilebaşlıktır.Üstlükakkoyun

derisindenyapılır.Üstünebaşkaparçalardikilir.Başlıküçkarışuzunluğundadır.Kızılbezdenyapılır.Kıyısınaüç

düğmekonur.Şamanbunlarıdinseltörensırasındagiyer.Giysidensonraenönemlidonatımdavuldur.Çalgısızdinseltören

yapılmaz.DahasonralarıMüslümanolanşamanlardavulyadadefyerine

kopuzkullanacaklardır.Şamanüstlükvedavulunudüşselbiçimdesüsler.Busüslerin

biçiminionahizmetindebulunduğuruh,ayrıntılıbiçimdebetimlemiştir.Buesinlenmeiledonatımınbiçimveözellikleridoğar.ı.DavulŞamandavullarınaresimler,akvekızılboyaileçizilir.Boyalar,ırmak

kıyılarındakiyumuşaktaşlarezilerektozadönüştürülür.Buyüzdenboyalara,“apagaçtaş”,“kızıltaş”adıverilir.Butozdeneyimlierkekçizicilerce,parmakladavulüstünesürülerekçizimyapılır.Davulunsahibininçizimi,davuluikieşitbölümeayırır.Yukardabaş,

aşağıdaayaklarbulunur.Başınikiyanındayeralaniçiyuvarlakayvegüneşingörüntüsüsayılır.

Şamandavullarındagüneş,ay,yıldız,şimşekresimleriyanındakayınağacıresmidebulunur.Birşamandavulundakiikikayınağacıresmini

şöyleaçıklar:“Ülgenatamızdanilktitrediğimizzaman,Umayanamızlabirliklebu

ikikayınağacıyereindi.”AltaySamanlığında,Şamanıöldüktensonradavulormanagötürülüp

parçalanır.Birağacındalmaasılır.Şamanınölüsüdebuağacınyanmagömülür.23i.DinselTörenŞamandinseltörenlerindekesinlikleateşbulunur.Kurbanlıkhayvan

önceateşruhunasunulur.ŞamanistTürkhalklarınıntörenleriikiyeayrılır:1.Belibirdönemdeyapılmasıgerekentörenler:ilkyaz,yazvegüzünyapılır.Çokeskidönemlerdenberiyapılagelirler.Çinkaynaklarınagöreeski

Türkİmparatorluklarıdöneminde,devletinresmidinselbayramlarıdır,ilkyazvegüzbayramıtörenleriHunlardönemindenberibilinir.Moğolardönemindebunlardevletindinselbayramıolacaktır.Görkemlitörenlerlekutlanacaktır.Buyazbayramlarıtörenleridoğanındirilişinianlatanevrensel

törenlerdir.SamihalklarındaPesah,HırıstiyanlardaPaskalyatörenleriileaynıiçeriktedir.YazbayramıtörenlerineYakutlar“ısıah”adınıvereceklerdir.Yediay

sürenağırkışdönemindensonrakısraklarsağılacak,kımızmayalanacaktır.Bütünoymak,soybirçayırdatoplanacaktır.Soyunşamanıyönetimindetörenyapılacak,oyunlardönülücektir.Şöyletürküsöyleyeceklerdir:“Eyçocuklar,beyler,sevinçligünlergeldiEskiyılbitti,yeniyılgeldiTümyeryüzüyemyeşilkesildiÇocuklardoğuyor,İnekler,kısraklaryavruluyor

Ardındanşamankımızkabınıbaşınakaldırır.“Algıs”(Uğur)diyesöyler.İlktoplanankımızısaçıolarakTanrılarınbüyüğü,ÜrünAyiToyon’aveÜrünArToyon’asunar.Şuilahiyiokur:AyToyonsanaşükürlerolsunBuilkyazdöneminibizesenverdinBuzağılar,tay,tatlısütlerisenyolladmAğaçlarımızıgüzelyapraklarladonattınOtlaklarımızıyeşilotlarlasüsledinBukımızdoluayağı(kadehi)sanasunuyoruzSonraateşTanrısına,alateşsahibinekımızveyağdöker.İlkyazısıahtörenineşamanlabirliktedokuzarıkız,dokuzarıgenç

katılır.Bunlarşamanıngöğeyolculuğundabirlikteolurlar.Arıolmayankızlar

gençler,göklereçıkamazlar.Günahlarınınölçüsünegöregöğünkatmanlarındakalırlar.Tanrılarkatmaçıkanyoldaduraklarvardır.Törensırasındabuduraklarınherbiriiçinözelilahilersöylenir.Yakutlardabutörensondönemlerdehıristiyanlıketkisiylebirtür

ulusalbayrama,şölenedönüşmüştür.Altaylılarınenönemlidinseltöreniatkurbanıtörenidir.Törenuzun

yadakısaolabilir.Enuzuntörenüçbölümdenoluşur.a)Güneşbattıktansonrahazırlıkbölümüyapılır.Şamantören

yapılacakyeribelirler.Kapısıdoğuyaaçılanözelbüyükbirçadırkurulur.Kapısınaatkılındanbirtuzakkonur.Çadırınortasınayeşilkayındikilir.Kayınınçadıriçindekalandallarıbudanır.Çadırınüstündekalandallar,bırakılır.Orayabayrakasılır.Kayındokuzyerindenkertilir.Buralarabasamakdenir,b)Birkaçakbozatgetirilir.BunlarTanrınınbeğenisinesunulur.Şamanafsunsöyleyerekelindebulunanfincanıatınarkasınakor.Fincanbaşıaşağıdüşerse,Tanrıbuatıbeğenmemiştir.Kurbanlıkkısraksa,şaman

fincanıonunsütüyleyıkar.Sonraşuduayıokur:İyigörüpkabulettinFincanbenden,alcadüşürmeksendenHayırlıbilgiverin

Kurbanlığındizgini“baştutan”melindedir.BuadamTanrıkatmakurbanıncanınıgötürecekruhutemsileder.Şaman,kayındallarındanbirdemetyapar.Kurbanınüzerindesallar.Giysivebaşlığınıgiyer.Elinedavulunu,tokmağınıalır.ÖnceÜlgen’i,oğullarınıveonlarabağlıruhlarıçağırır.Şamanbirkaçruhaseslenir.Deyişlerokur.Mumyalanmışkazabiner.

Gökyolculuğunaçıkmışolur.Sözdekurbanlığıngörünmezcanınıavlayacaktır.Epeyceuğraştıktansonrahayvanıncanınıyakalar.Şamanınbindiği

kazdauçupgider.(Uçtuğuvarsayılır).Kurbanlıkatboğularakvebelkemiğikırılaraköldürülür.Atölmek

üzereykenikişamanhayvanınyanmagelir.Ellerindetuttuklarıekmeğiatınyanmagetirirler.Kurbandançıkankutuekmeğekarıştırmışolurlar.Buekmeğikurbansahibiileyakınlarıyiyecektir.Başkakimseyeverilmez.Kurbanınderisi,başı,ayağıvekuyruğutoplucabirsırığaasılır.

Kurbanınkemiklerikırılmadanayrılır.Kurbanı“kazancı”denenikiuzmanpişirir.Pişirilmesırasındakazancılardanbaşkakimsekurbanayaklaşamaz.

Şamanetsuyundanalır.Töslereafsunlardualarokuyaraksaçıyapar.Ozansıdualarokur.Herdizeninbitiminde“amin”anlamında“çook”diyebağırır.Törenekatılankimselerekurbanetiileşölenverilir.Şamandua

edereketparçalarınıyemeyisürdürür.Birazsonraşamandinlenir.Busıradakurbansahibidokuzgiysigetirir.Çadırınkapısınınyanmaasar.BunlarÜlgen’earmağandır.“Tolu”denir.Kemiklerbirçukurdatoplanır.Çalı,çırpıilekapatılır.Şaman

davulunuateşetutupkurutur.Cübbesiiledavulunukokuluotyakıptütsüler.Biroturaküzerineoturur.Davulunuvurarakruhlarıçağırmayabaşlar.Önce,YayıkHanadlısuTanrısınıçağırır.Davulunavurmayıveuyaklıdualarokumayısürdürür.Bildiğitümruhlarıadlarıylaçağırır.Bunlararasındakartal

davardır.Kartalı,“Tanrıkuşu,bakırtırlanaklımüthişkuş”diyetanımlar.Bundansonraherboyunbüyükatasınıçağırır.Buatalaraseslenen

ilahilerokur.Kurbansahibiileeşinidavuluntokmağıilekucaklayıp,kutsar.Evbireylerinegöstermelikolarakzırhvebaşlıkgiydirir.

Ardındangüçlüdavuluvuruşlarıileateşçevresindedöner.Ülgeniçinkonulanödülüdavulvetokmağıilekucaklar.Süreklişiirselilahilersöyler.Ülgen’inödülünüalıpgöğeyükselişegeçer.Göğünbirincikatmaçıkar.Ordayıldırım,gökgürültüsüilekarşılaşır,ikincikatayükselir.Havanınilerdekikonumuüzerineönbiliştebulunur.Göğünherkatındanebulunduğunuanlatır.Deyişlersöyleyesöyleyedördüncükatgöğeçıkar.Davuluilegök

gürlemesiniyansıtır.Beşincikataulaşır.Gökgürültüsüartmıştır.BukattaYayuçıdenenbirruhvardır.Şamanburuhkatındadavulunayavaşvurur.Dualarınıyavaşsöyler.Buruhdişidir.Bunaanamdiyeseslenir.Yaratıcı(yayuçı)sorgular:Senkimdenkaldın,kimintorunusun?Adınısöyle.Kişininadı,

geyiğinpostuolur.Adını,yolunubildir.Kuşuçmaz,sürüngengeçmezbuyerepiskokanböcekgibinasılgeldin?Şamançokkorkar.Gerigerigider,yalvarıpyakarır.Yayuçışamanınağzındanönbiliştebulunur.“Şuolacak,buolacak”.

Törenekatılanlarıntümbaşlıklarınışamanındavulununaltınaatarlar.Buiyifallarıyakalamakiçindir.Şamangöğünaltıncıkatmaçıkarkenherkes

başlığınıalır.Altıncıkattaşamanayasecdeeder.Böylecegöğünonikincikatma

değinçıkar.BurdaÜlgen’ekurbanlarsunar.Onadualarsöyler.Böyleceyolculuğunsonunagelmiştir.Şamanyeryüzüneiner.Davulunuatar.Gözleriniaçar.Uzakyoldan

gelmişgibiherkeslesclamlaşır.Buüçgünsürentöreninözetidir.Üçüncügün,şamanonurunabüyük

birşölenverilir.Şöleniçinhazırlananiçkilerdenherkessarhoşoluncayakadariçer.Kötüruhlarakarşıyapılandinseltörenlerdeşamanlaryeraltına

yolculukyaparlar.Uyaklıbiranlatımlabaşlarındangeçenleridilegetirirler:Cehennemdekılköprüdengeçmişlerdir.Kuzgunuçmazkızgınsarıçölleraşmışlardır.Günahlısamanlarınsayısıziskeletlerinigörmüşlerdir.Yılan,ejder,canavarlarlakarşılaşmışlardır.

EskiTürklerdeözgünbirölügömmetörenivardır.GöktürklerdekiölügömmetöreniniÇinlilerayrıntılıbiçimdebetimler.Çinlilerbutörene“Kubbeliotağaltındakitabut”adıverirler.Türktöresinegöre,ölü,

kubbeliotağaltınakonur.Herakrabası,koyun,at,sığır,gibibirhayvankeser.Kurbanlarçadırındışınadizilir.Tümakrabalaratabiner.Otağın

çevresindeatkoştururlar.Çadırınçevresindeacıçığlıklarıatarakyedikezdönerler.Kapıyagelinceyüzlerinibıçaklaçizerler.Yüzler,kulaklarbıçaklanır.

Kangözyaşmakarışır.Yasgöstergesiolarak,saçlarınkesildiğiolur.Tütsü(kokuluk)kullanılır.Çındanağacıile“yuğyıpar”(tütsülüyasmeşalesi)yakılır.Ölüyügömmeiçinuğurlubirzamanseçilir.İlkyazveyazınölenleryapraklar

dökülünceyedek,sonyazvekışınölenler,yapraklaryeşirinceyedekbekletilir.Ölü,kubbeliotağbiçimindetahtaköşkiçindedir.Hakanatüstünde,özeleşyalarıvealtın,gümüş,kürkgibideğerlihediyelerleyakılır.Külüölününeşyalarıilebirliktegömülür.Gömüldüğügünyeniden

kurbanlarkesilir.Gömününüstünebirtapmakyapılır.Tapmağınçevresiniatlılarkuşatır.Tapmağınüzerine“bengütaş”denenbirkayayerleştirilir.Bengütaşa,ölenkişivesavaşlarıgörüntülenir.Orhunvadisindeki

Göktürkdönemiataanıttapınakları,bugeleneğinaçıkbirkanıtıdır.Butapmakveyontular,yüksekkatmandankişileriçindir.Dahaaltkatmandankişilerinmezartaşma,günümüzdeKırgızlarmezarlarındakonan,tuhdenenbüyücekkuklalarkonur.ÖlüyakmageleneğiEskiKırgızlardadavardır.Külteginanıtında,öleningörüntüsüyanında,yakınlarınınvemaiyetininyontusudavardır.Öleninyontusudışındakigörüntüler,belkideeskidönemlerdekurbanedileninsanlarınsimgesidir.Mezarınüzerinesahibininöldürdüğüsayıdataşyadayontu(heykel)dikilir.Bunlara“Balbal”denir.Yine

Göktürkdönemimezarlarında,koçyontularıileat,geyikresimleribulunur.Bunlarkurbantörenlerininbiranısıolmalıdır.Göktürklerdekurbankesilenkoçyadaatlarınbaşlarısırıklaraçakılır,mezarınçevresinedikilir.Koçvegeyikyontularıbelkidebukurbanlarıanlamiçindir.SözkonusugelenekolduğugibieskiChouTürklerindedevardır.24

BUDİZMTobaHan(572-581)birÇinliBudist’inözendirmesiileBudadinini

benimsiyor.GöktürklerarasınaBudizmisokmuşoluyor.TobaHantutucubirBudistgibidavranıyor.Budistdualarıokuyor.Oruçtutuyor.AncakhalkınbudönemdeBudizminasılkarşıladığınıbilmiyoruz.TobahanınölümündensonraGöktürkhanlığıyıkımasürükleniyor.Türkbeyleriçinlileşiyor,soysuzlaşıyor.Türkkarabudunu“Hanibenimhakanım?Hanibenimilimtörem”diyehaykırıyor.HanınınölümündenyüzeliyılsonrayazılanOrhunyazıtlarındaBudizmdenizyok.Yazıtlaragöre,Türklerin,bağımsızlıkkazanmasınaTürkTanrısıveYerSuyardımediyor.Ancak,işinilginçyanıyazıtlardailkelinançlardan,kötüruhlardan,tözlerdenvebenzer

putlardansözyok.BilgeHanınsoyluçevresibutürgelenekleribırakmıştır.Yufkayürekli

BilgeHanınBudadininekarşıbireğilimivardır.Karahalkınboşinançlarınakarşı

kayıtsızdır.NitekimBilgeHanÇin’ingörkeminekendinikaptırmıştır.OrtaAsya

Türklüğüdeböylesinegösterişliolmalıdır.Otağınınçevresikalelerlekuşatılmalıdır.BudaveLaotseutapmaklarıyükselmelidir.Ulusukentyaşamınaalışmalıdır.Budadinseltörenleriuygulanmalıdır.AncakbugörüşbilgeTonyukuk’unsertdirenişineçarpıpdönecektir.AmaBudizm,Uygurlariçineköklübiçimdegirmiş,onlarınyaşamına,

sanatına,yazınınaderinizbırakmış,damgasınıvurmuştur,içAsya’daHotanBudizm’inkalesiolmuştur.Budizm’inkurucusubirkıralsoyundanolanSidhartaadlıprenstir.

Sidharta,İ.Öö.yüzyıldaHindistan’ınMağdabölgesindedoğmuş.29yaşmagelincekırlaraçekilmiş,birdervişyaşamısürmeyebaşlamış.Yaşamınanlamıüzerindedüşünceyedalmış.GerçekteSidharta’nmdurumuöylesineyadırganacakbirolay

değildir.Kendindenönce,yadayaşıtlarıarasındaaynıdurumadüşenlereo

dönemdesıkçakarşılaşılır.Neki,onunkıraçekilmesininsonuöbürlerininkigibiolmaz.Yıllarcadüşünceevreninedalar.Sonundabirgecemucizegerçekleşir.ZihniaydınlanırveBudaolur.Gerçeği,acıçekmegerçeğinibulur.Buda’yagörevaroluşızdıraptır.Doğuş,hırs,yaşlılık,ölüm

birbirleriniizleyen,birbirlerinibütünleyenhalkalar,oluşunparçalarıdır.Buacısonsuzdur.Acıölümledebitmez.Yenibirvücuttabiçimbulur.OunutulmazgecedeBuda’nmönündebirdeacılarısonaerdirecek

gerçekbelirir.Izdırapgirdabındankişiancaktutkuyu,yaşamatutkusunuöldürmeklekurtulabilir,işteozaman,saltozamanacınınbulunmadığıduruma,nirvanayaulaşabilir,tenleşmeninsonugelmeyen

zincirindenkurtulaniçinartıkvücutyoktur.Buda’nmbelleğiaydınlığakavuştuktansonragerçeğinsözünü,

drahmayı

yaymayabaşlar.Kilisesidemekolansagha’smıkurar.YenidinMagdhatopraklarındahızlayayılmayabaşlar.BuhızlıyayılmaBudizm’inhiçayırçalıkyapmaksızınherkesiçatısıaltındatoplamasından

kaynaklanır.Buda’nmsağlığındadoğuHindistankrallıklarındanMagdhave

Kosalayenidinegirmişlerdir.MagdhaHindistan’ınkuzeybatısınıelegeçirdiktensonraBudizmyereldinolmaktançıkar.Yaygınbirdindurumunagelir.Buda’nmölümündensonrakimiilkelerkonusundaBudistdin

adamlarıarasındagörüşayrılıklarıbaşlar.Giderekbutartışmalarkızışır.

SonraKuzeyveGüneyBudizmleribirbirlerindenayrılır.KuzeyBudizm’iMahayanamezhebinioluşturur.Bumezhebegözattığımızda,eskiTanrısızBudizm,Tanrılar,yarıTanrılar,koruyucuruhlarvecinlerlekalabalıklaşmıştır.ÇokTanrılıbirdindurumunagelmiştir.BumezhebindinadamlarıBudayıTanrıgibialgılamayolunagiderler.Dünyeviçözümeağırlıkverirler.GüçlükişiliğinkendiniNirvanayaadamasıileacılarınbiteceğinisavunurlar.BudizminöbürmezhebiiseHinayana’dır.BudistteolojiBuda’nm

düşünceyeyaklaşabileceksoyuteşinibumezhepteyaratmıştır.Bumezheptemeditasyonyoluilekendiliğindençözümsözkonusudur.Budizminbeşanayasakilkesivardır:Canlıyıöldürme,yalansöyleme,içkiiçme,hırsızlıkyapma,zina

yapmainancagörebubuyruklarıyerinegetirenkişinirvanayaulaşır.Burkandiniİ.S2.yüzyıldaKuşanimparatorununseçmesiileOrta

Asya’yayayıldı.BusıradaHindistanmikieyaletindeBudizmgelişiyordu.KengereseyaletininbaşkentindebirBudisttapmağıyapılmıştı.FakatBudizmBatıTürkistan’datutunamayacaktı.BubölgedeSasanilerindesteklediği

AteşetapınımilebaşkaİrandinleriBudizm’isokmayacaktı.NitekimŞulTürkleriateşetapıyorlardı.İslamaAteşetapınımdinindengeçmişlerdi.25Türkmenistan’daduraksamasınakarşılık,Budizm,Doğu

Türkistan’danÇin’edoğruhızlayayıldı.DoğuTürkistan’ınyerleşik

çevrelerindeçağlarboyuncaBurkandinibaşlıcakültürçevresiolacaktı.ÇinedoğruuzanankervanyolarıboyuncaBudistkülliyelerkurulmuştu.Budistmanastırlarda,Türkçe

“toym”denenBudistrahipler,Budistkültürünüyayıyordu.OrtaAsya’da

Budizm’inTürkçe‘Ulukölüngü’(ulugemiyadakağnı)denenMahayanamezhebigeliştirildi.Bumezhep,“Kiçigkölüngü”(Hinayana)adlıasılBudizmdenkimiçizgilerleayrılıyordu.KüçükGemiyadakağnıkişiselbiryaşamfelsefesiidi.UluGemiiseevrenseldi.Amabuikimezhebedesüreklidahaönceki

Türkinançlarıyerleşiyordu.Sözgelimi,AkKurtsöylencesiBudizmiçindeyerinialıyordu.Oysabusöylence,kuzeyTürklerininsöylencesiydiveBudizmleilgisiyoktu.AkKurtBudistbiriçeriğedönüştü.KurdunheykeliBudisttapmağadikildi.BunungibigökveatalardininalpveyarıTanrıHaninancıUluGemimezhebinegirdi.KutsalHangeleneği,Göktürk

dönemindekiTürkBudizmindedeyeraldı.6.YüzyıldaGöktürklerinBudizmiseçimlerinianlatanBugutyazıtıvardır.YazıttaTasparHan,atasıBuminHanınruhundanemiralır.Butarihselkararınmaneviyükünü,atalardininedayandırır.26BögüHanise762’deManidininegirerken,“dmtar”(yüksek

katmandarahip)olmakister.ManidininegirenBasmilveUygurhanlarıise“idikKut”sanıile,kutsalkişilerarasınagirerler.AyrıcaManidinitörenlerine,gökveyerTanrılarınınkatıldığıbirUyguryazıtındabelgelenir.OrtaAsya’daKusanlarlaHunlarmçabasısonucuençokyayılandin

BudizminUluGemimezhebiolur.TıpkıDoğuHunlardaolduğugibi,GöktürklerdeMukan(552-72)veTasparHan(572-81)daresmidinolarakBudizmi,siyasaldüşüncelerleseçmişlerdir.BöyleceÇin’inKonfüçyüs’üileTaoizm’i,İran’dangelenZerdüşt,Bizans’tanilerleyenHıristiyanlığınkültüreletkinliklerininönünegeçilecektir.TasparHançokdindardır.OnaPatra(Burkan’mkasesi)veAraslangibibudistsanlarverilmiştir.TasparHan,sutralarıTürkçeyeçevirtir.GöktürkHanlığınıngenişillerinintamortasındabüyükbirBudistkülliye(Türkçe‘Ködüş’)yaptırır.Türkçe“Edizev”adıverilenkutsalbelgelerikorumaevleriyaptırır.BuralardaBurkan

yontuları,Burkandinselyazmalarıveazizlerinkalıntılarısaklanır.

Bunlar6.yüzyılOrtaAsyaBudisttapmaklarıdır.Böylece,GöktürkBudizmigenellikleOrtaAsya’dagelişenUluGemimezhebiyönündegelişir.KuzeyÇin’eegemenolanTabgaçsaraylarındada550-580yılları

arasındaBudistrahiplervardır.TabgaçlarileÇinlilerarasındaakrabalıkvekültürelilişkilerbudininkökleşmesineortamsağlıyordu.HindistanveKabilçevresindeyetişenBudistrahipler,BatıTürkhanıyanmageliyorlardı.630yılındaölecekolanBatıTürkHanıTongYabgu,Hintlibirrahip

aracılığıileBudistolmuştu.BatıTürkHanınınBuharasoyudaBudizmiseçmişti.BunlarınyaptırdığıBurhanatapmağı645’leredeğinayaktakaldı.

BaykentilihükümdarıYelTeginise588’denönceBurkaninancınıseçti.BudönemdePeşavarveKeşmir’deBudisttapmaklarkuruldu.KarlukillerindedeBudizmyayıldı.663yıllarındaTarduşboyuKızılsu

vadisininKuzeyindeKarlukdevletinikurmuştu.8.YüzyılınbaşlarındaTürkBudistsoyunundandinselkünyelerelimizdedir.AyrıcadöneminİslamgizemcilerindenBelhliŞakikKartuklarınBudistolduklarınıdoğrular.GizemciŞakik,Karlukilindekibirtapmaktayüzüvebaşıtıraşlı,al

giysilerebürünmüşbirBudistrahibiylegörüşmüştür.BelhliŞakik790’daBudistTürkbölgesiolanHuttal’daöldürülecektir.UygurhanıBögüilebirliktesoyudaManidininegirmedenbüyük

olasılıklaBudistti.BudizminUygurlararasındayayılması4-5.yüzyıllardabaşlamışolmalı.Uygurlar,Türkdilindeyenibirbiçemle,büyükbirTürkBudist

yazınıvesanatıoluşturdular.Budizmgerçektebirdindençokyaşamıacı

dolubirhayalvebüyülübirdüşsananfelsefeydi.TürkBudistibudüşünceyişöyleanlatıyordu:“Evreninbirbüyü,birdüşgibiolduğunuanla!Oyoklukveboşluktur,benyokbenlikyok.Zamançarkıdöndükçebirbiriniizleyenyaşamlarsoyu,korkulubirdüşsayılarak,ondankurtulmakgerekir.Kurtuluşyokluğutanıklamakvebenliktensıyrılıpyokluğavarmaklaolur.

Uygurbudistibudüşünceyişöyleanlatmıştı:“Yokluğu,boşluğutanımakgerçeğeulaşmaktır.”Yaşamıkötübirdüşsayanveondan

kurtulmakiçinnirvanaya,yanibenliğisöndürmeyeçağıranbufelsefe,UluGemimezhebindedahasomutbiçimdeyorumlandı.Yorumagöre,nirvanasönmekdeğil,başkabirdünyevianlayışınüstündebiryaşamavarmaktı.Benlikateşisönünce,evreninbütünruhununateşiilebirleşiyordu.BöyleceTaoizmeyakınbirgörüşe,evreninkülüruhunainanmayavarılıyordu.Evrenintümgörünümleri,Taoizmdeolduğugibiikiilkeyedeğil,tekbirilkeyeindirgeniyordu.Taoizmdeegemenolanikiilkelikosmolojiyerine,evreninçekeşinitekasıldanbilenvahdetivucutavarılıyordu.Taoizmdeevreninküllüruhukuşkulukalırken,UluGemimezhebindeebediBudanmruhunabağlıyordu.10-11.yüzyıllardageliştiğibildirilenbudüşünceebediBudaveZamançarkıkavramlarıileUygurilindedoğmuştu.OrdanTibet’evebaşkailleregeçti.BirUygurozanEbediBurkan’manlamınıinsangönlüolaraktanımlıyordu:Burkanınkendigönlüdür,Gönülburkandır,Gönüldışındanevar?UlugemimezhebininTantirikkolununbudüşüncesiTürkgizemcilik

okulununVahdetivücutanlayışınaçokbenzer.“Gönül”ve“Eren”(insanizaaflarıkahramancayenebilenveli)gibikavramlarveterimlervardır.BöyleceUygurBudistmetinleriTürkgizemciedebiyatınınöncesidir.

Zamançarkıkavramı,KarahanlıdönemiTürkyazınında“Evren”(zamançarkınıdöndürenfelekejderi)biçiminedönüşür.Böylecedindışıbiryaşam

felsefesiolarakbaşlayanBudizm,UluGemimezhebiçevresindeçokTanrılıbirdinolur.Merkeziyetçidünyaekseninde,nicedüşselBurkanlar,tarihselveyaratılmışkişiler,eskidinlerinTanrılarıBudizm’deyeralır.UygurgeleneğindekiUluGemimezhebi,İslamilekarşılaşmadanönce,çokTanrılıbirdindurumundadır.GerçekBudizm,UluGemianlayışındabüyük

değişimeuğramıştır.BubakımdanUygurBudizmi,güzelsanatlarınsunduğutümolanaklarıkullanmaktasakıncagörmemiştir.UygurBudizmindccennetdüşleri,dinseltörenler,edebiyatgörkemlidir.Yontular,resimler,süslütapmaklar,çiçekvemiskkokularıgözalıcıdır,canlıdır,incedir.Köşkler,yazılar,bahçeler,havuzlar,suludur,alımlıdır.Dinselezgiler,dinseloyunlarcoşkuludur.Moğolyayılması,UygurBudizmindeyeniaçılımlarayolaçar.1212

yılındaHoçoUygurHanlığıMoğoldevletinekatılır.BudönemdeBudistTürkkültürü,birsüreMoğollaraöncülükeder.UygurBakşıları(dinöğretmenleri)MoğollarıBudizmekazanırlar.Moğoldevletininkültürvesanatyaşamınınenüstkatmanlarınageçerler.MoğolarkültürdiliolarakTürkçeyiöğrenirler.Moğolca,Uyguryazısıileyazılmayabaşlar.Ancak,KubilayHan

1269’daTibetlama(rahip)larınmetkisialtınagirer.TibetLamaistBudizmi,Uygurillerindeyayılır.AncakUygurBudistsanatı,Lamaistmotifleryanındakendiözbiçeminidesürdürür.Öteyandan,UygurBudistyazınında,Tibetçedençevirileryapılır.TibetçedençevrilenmetinlerdeLamaistözellikleraçıkçasezilir.SözkonusumetinlerdeBudistazizler,Hindudinininilahlarınıngörüntüsünebürünmüştür.KimiHinduilahlarıgibi,LamaistBudistazizlerininbirereşiolduğudüşlenir.Azizlerinkadınlarınıkucaklarbiçimdegörüntüleriçizilir.Türkçe“ögkang”(ana-baba)denenbuilahçiftininkucaklaşması,yaşametkisiniyansıtır.YaşamınsonuolanÖlümündüşselgörüntüsüise,kurukafaveöldürücüsilahlarlaanlatılır.Bunlarilahçiftinintaçlarındaveellerindedir.LamaistBudistazizlerde,Hintmabudlarmdaolduğugibi,kimileyinçokbaşlı,üçgözlüveçokkolugösterilir.BubenzerlikleryanındaLamaistBudistazizleriileHintmabudlarıarasındakimiayrımlarvardır.Sözgelimi,Budizmevrenintümgörünüşleriniveilahlarıbirerhayalsayar.14.YüzyıldaTürkçeLamaistmetindeilahlardahayalolarakanlatılır:Onlarınözruhuyok,Onlaraynadakiyansımagibidir.14.yüzyıldankalanTürkçeLamaistbirtabloilginçtir.Tabloda32

çifttenoluşan64ilahvardır.Tablocanlıvegösterişlidir.Tabloyuanlatanbirdemetinvardır.Sözkonusumetinşöyledir:Ogökrengindedir.GüneşdairelilotustahtıüzerindedurmaktaVesağayağınıuzatıp,kızılrenkteUmayHatunuteperSolayağıile

kararenkteMahesvara’yıteperOtekyüzlü,ikikolluveüçgözlüdür.Sağelindeçan,Solelindevajratutar.VeTanrılarkızıolananayıkucaklar.

Tacıbeşkurukafdar,Gerdanlığı,boncuklarıelikanlıinsanbaşındanoluşur.OnunkoynundabulunananaVajravarahi,Kızılrenktedir.Tekyüzüveikikoluvardır.Sağelindetuttuğukurbankesmebıçağı,Evreninonyönünükorkutur.SolelindebeştürlüölümsüzlükiksiriiledolukafatasıTutar.Veatayıkucaklar.Tacıbeşkurukafadan,Gerdanlığınınboncukları,Elilkurukafadanoluşur.27BöyleceBudizmUygurlararasındauzunsüreyaşar.Onların

kültürlerindederinizbırakır.15.yüzyıldaİslamUygurilindeyayılmayabaşladığızaman,TibetlilerveMoğollargibioldukçagerihalklarınetkisiileişlenmişbirBudizmleyüzyüzegelirler.AncakBudizmsınırlıdaolsagünümüzdeTürkhalklararasındayaşar.Sözgelimi,SarıUygurlarşimdilerdedeBudizm’einanırlar.MANİHAİZMVII.yüzyılınortasındaGöktürkDevletiUygursoyununyönetimine

geçer.BudönemdeOrtaAsya’nınkuzeylerindesamanlıkegemen

durumdadır.BatıveGüneydenyanaşankitaplıdinlerinetkisiyokdenecekölçüde

azdır.Kitaplıdinlersamanlıktanetkilenmektedir,ilkUygurhanları(Kül

BilgeveMoyunÇur)şamanisttir.BögüHan763yılındaUygurlararasınaManidininisokacaktır.

BöyleceUygurTürkleriSamanlığıbırakıpManidininegiriyorlar.Böyleceilkkeztemelindeetikilkeleryatanbirdiniseçiyorlar.Buolayıgenişgörüşünvedüşünselolgunluğunbirsimgesisaymakgerekir.

SamanlığıbırakıpManidininegeçiş,toplumyaşamındabiraşamasayılır.ÇünküManidinidahainsancıl,dahasağlamtemellidir.Etikkurallaradahaçokyerverir.SözgelimiManidinindeöldürmeeylemi,nebiçimdeolursaolsun,kötüvegünahsayılıyor.BusıradaUygurhanlarınınotağı,OrhunırmağıileÖtükendağı

arasındabulunur.BüyükolasılıklatümuygurhalkıManidininegirmişdeğildir.UygurlarınManihaizmikabulünden506yılsonradikilmiş

Karabalgasunyazıtıvar.BudinUygurlararasında840’tansonrakökleşmişolacak.ButarihteKırgızlarUygurlarıMoğolistan’dançıkarmışlardır.OrtaAsya’nındoğusundaKırgızdevletikurulmuştur.ManidininikabuledenUygurlarDoğuTürkistan’agelipyerleşirler.BundansonraUygurülkesindeManihaizm,HıristiyanveBudizmileyanyanaSamanlıkdayaşayacaktır.BudistUygurtapmaklarındarahiplersamanlığıntözyadaongon

kültünüsürdürecek.Rubruköyküsübizebubilgileriaktaracak.İ.SIII.yüzyıldaBabil’liMani,dahaçokBabildegelişmişmezhep

Kurallarındanyolaçıkar.KimiHıristiyanveİranlıZerdüştöğelerinikatarakyenibirdinkurar.Budinintemeliikilemdir.Dünyayıikiöğedoldurur:iyivekötü,biriışık,öbürükaranlıktır.Başlangıcıolmayanbirdönemdeışıkilekaranlıkülkesibirbirindenayrılmıştır.Karanlıklarülkesiışıkülkesindenbirparçaışıkçalmıştır.Bununüzerinemaddeveışığınkarışıp,ruhortayaçıkmıştır.Bu,dünyanınbugünkübiçimidir.Gerçekbilginingörevi,bukarışımıtanımak,ışığıkaranlıktanvemaddedenayırmaktır.BunungerçekleşmesiiçinTanrı,insana‘aklı’,ruhunbirparıltısıolarakyollamıştır.Aklınetkinliğiileışık,maddedenkurtulacakveilkyurduna,ışık

ülkesinedönecektir.Böyleceilkikianailke,zamaniçindeortayaçıkanayrılık,karışımvearınmakatılmışolur.(Ayrılıkgeçmişteolmuştur,karışımşimdikidurumdur,arınmaisegelecekteolacaktır).Budüzeni,Manibenzetmelerle,ozansıbirdilledestansıbirhavaiçindeanlatmıştır.Işıkülkesinde,birbarışhavasıeser.Burada“BüyüklükBabası”

oturur.Dişiolarakdüşünülen“BüyükRuh”,ışıkülkesininüzerindedolaşır.Yaşanandünya,karanlıkülkesidir.Karanlıkülkesi,kavgagürültü,tutkuvepiskokularladoludur.Işıkvekaranlıkülkeleri

arasındakisavaş,üçevredegerçekleşir:1.Karanlıkülkesininsaldırmasınakarşıkoymaküzere,ışıkülkesinin

hükümdarı‘BüyükRuhu’canlılarınanasıolarakyolar.Canlılarınanasıdailkinsanıyollar,ilkinsanbeşkısımlıbirruhiledonatılmıştır,ilkinsan,beşbölümdenoluşanruhunuşeytanayediripderinbiruykuyadalar.UyandığındaışıkTanrısınayedikezduaeder.2.DuaüzerineışıkTanrısı,‘IşıklarınSevgilisini’,yani‘BüyükYapı

Ustasını’ve‘CanlıRuhu’yollar.CanlıRuhu,insanabirçağrıolarakiletmiştir.

Buçağrıinsandabir‘yanıtı’uyandırır.Çağrıveyanıtbirlikteenüstteki

dünyayaçıkarlar.CanlıRuh,oğularıolan,beşkozmolojikgüçileve‘CanlılarınAnası’,ilkinsanıanayurdagötürürler,ilkinsanın,anımsamaözelliğiolanruhu,karanlıklarülkesindekalmıştır.Bununüzerinecanlıruh,beşoğlununyardımıiledünyayıyaratır.Canlıruhunbeşoğlunefes,rüzgar,ışık,suveateştir.Karanlık,oğullardanbirkaçınıöldürür.Derilerindenongök,etlerindensekizyeryaratılır.Geridekalanışıkparçalarındangüneşileay,‘ışıkgemisi’olarakyapılır.Böylecedünya,karanlıkveruhiçinbir

tutsakeviolarakyaratılmıştır.Artıkkurtuluşolayıbaşlayacaktır.3.İlkikiyolanıştakiilahlarışıkhükümdarınayalvarırlar.Bunun

üzerineışıkhükümdarıüçüncübirelçiyolar.Üçüncüelçikaranlıklarülkesiningörevlilerinitehditeder,korkutur.Görevliler,alıkoyduklarıışıkparçalarınıgeriverirler.Üçüncüelçi,birgörkemsütunuyaratır.Işıkgemilerini

hareketegeçirir.Işıkruhlarıgörkemsütununatırmanarakayaçıkarlar.Oradangüneşegeçipışıkülkesineakmağabaşlarlar.Maddebuetkinliğiönlemekiçininsanıyaratır.Ruhusıkıbirçemberiçinealmakister.Erkekvedişi

şeytanlar,şeytanlarülkesindebulunanruhu,(ışığı)yutarakinsanıyaratırlar.Buinsanaürümegücüverir.Ancaksözkonusuçababoşaçıkar.Işıkülkesihükümdarı,‘mesih’iyolar.BuHıristiyanlıktakiİsa’dır.Mesih,insanaaslınıilahi

özünü

öğretir.Mesih,‘akıl’biçiminde,peygamberleri,ışıkresulleriniuyarır.Onlaravebütün‘seçilmişlere’,kurtuluşagötüren‘akıl’ı,yani“ışıkbakiresini’verir.Mani,“Işığınkurtulabilmesiiçin,hercanlıböyleçalışmalıdır”der.işte

Manidinininahlakikurallarıburadandoğar:-Cinselilişkidenkaçınma-Canlıöldürmeme-Dua,vaaz-İlahiokuma-Günahçıkarma-OruçtutmaBuvebunabenzerilkelerledininçerçevesibelirlenir.Buortamda

başlayansavaşınsonundaışıkparçalarıkurtulacak,ışıkülkesineulaşacaktır.Ordabütünışıkilebirleşecektir.Mani,evreninoluşumu,ilerdesonaerişi,ozamanadeksürecek

savaşımıtümayrıntılarıylayorucubirözenleçizmiştir.Manihaizmdegörkemli

birkozmogoni,metafizikveahlakbilimleridüzenibudur.İlkevetörelerininyayılmasıiçinManikilisesinisağlığındakurar,

inanlarınıvepapazlarınıbelirler.Bunlariçindedereceleroluşturur.Maniinançdüzenindeşefeatçılar,aklındünyadakigörünüşüişlevindedir.

‘Seçilmişler’olanrahipverahibelerinzivayaşamıyla,ışıkparçalarınınmaddeden

kurtulmalarıişinekatılırlar.Manidininegönüldenbağlıolanhalkisediningerekleriniyerinegetirmekveahlakkurallarınauymaklayükümlüdür.Zerdüşt,BurkanveİsagibiMani’denöncekipeygamberler,ışık

parçalarınıkurtarmakiçininsanlığatürlüyollargöstermişlerdir.Ancak,bunların

enbüyüğüveendoğruyolugöstereniMani’dir.Maniİsaiçinşöyleder“Onunçarmıhtaacıduyaduyacanvermesi,maddeiçerisindekiacıduyanvevatanözlemiileyananışıkparçalarınınbirsembolüdür.”

Mani,İran’dabaşarıilediniyayar.Hindistan’daçeşitliyörelerigezer.Budizmileilişkiyegirer.Farsçaolarakyazdığıkitabıdöneminİran

hanınasunar.Neki,çokgeçmedengözdendüşer.Yalnızkilisesiyasaklanıpinananlarkovuşturulmaklakalmaz.Kendisinedeişkenceyapılır.Sonundavücuduparçalanaraköldürülür.216-277yıllarıarasınasığacakMani’ninyaşamıböylecenoktalanır.BununüzerineyardımcıvepapazlarıiçAsya’nınyolunututarlar,ordakendilerineyeniyaşamortamıararlar.NitekimiçAsya’daşanslarıhiçdekötügitmez.YeniBudistöğelerinkatılımıile

güçkazanmayabaşlarlar.Manihaizm6.yüzyıldaBatıda,özellikleAfrikaveküçükAsya’daçığ

gibibüyümeyebaşlar.BiraraHıristiyanlığıtehditederolur.Neki,dinyayılmasısavaşınısürdürmeyesoluğuyetmez.Batı‘daHıristiyanlık,Doğu’da

İslamlık,onunyazılıkitaplarınıbileyokederler.BöyleceManikatıbirgizembulutununaltındakalır.Onunüzerinebugünbildiklerimiz,ancakHıristiyanveMüslümandinadamlarınıngüvenilmezyazılarınadayanır.Çintarihçilerininanlattıklarınagöre719’dabirManihaistpapazve

bilgin“büyükbirmecus”Toharistankralınınbuyruğuylabaşkentegelir.Bu

manihaistbüyükmecushemendininiyaymayabaşlar.Girişimibüyükbaşarılardoğurur,inananlarınınkaygıvericibiçimdeçoğaldığınıgörenÇinimparatoru732’deçıkardığıbirbuyrukileuyruğundanbirkimseninmurtadlardininegirmesiniyasaklar.BununlabirlikteManihaizmdahaÇin’deortadankalkmamıştır.Kovalamayakarşınsurdaburdasinmiş,hattagiderekgizliceyayılmasınısürdürmüştür.Göktürkhakanınınağzından“DevletancakÖtiikençayırından

yönetilir!”tümcesiyuvarlanmıştır.Türkulusuartıkyerleşikyaşamageçme

özlemleriiçindedir.681yılındaKutlugHan,kurtuluşsavaşmagirmiştir,ilkinÖtüken’ielegeçirir.Bozkırlaraveçağındünyasınaburdanegemenolabilecektir.YaşlıTonyukukgençBilgeHanınbaşbakanıolmuştur.BilgeHan,

Tonyukuk’tan,yerleşikyaşamageçilmesiniister.Halkevleryapıpkentlerkurmalıdır.

Cindekidinlerdenbiriseçilipulusundiniolmalıdır.28Tonyukuk’unverdiğikarşılıkgöçebeveakıncıbirsiyasetiaçıkve

seçikolarakdilegetirir:“Çinlilerbizdensayıcayüzkatçoktur.Bunakarşınbiz,onlarakarşıgelecekisek,çayırvesuyunardındangitmemiz,avilegeçinmemiz,çadırlardaoturmamızgerekir.Güçlüoluncailerleriz,yoksageriçekilir,saklanırız.Çinlilerçoktur,ancakheryerdesavaşamazlar.Duvarlarlaçevrilişehirlerdeoturduklarıiçinivedihareketedemezler,herhangibirsaldırayakarşıkoyamayıptutsakolurlar.AyrıcaBurkanveLaotsediniinsanıyumuşakvezayıfyapar.”Bugörüş,göçebeliğeveakmcılığadayananbirdevletiçin

zorunludur.BununlabirlikteBilgeHan,ulusununyerleşikyaşamageçmesiiçin,

çokuğraşır.Yazıtlardaöğütlerverir:“SenTürkulusu,oralaragidipçoksayıdaöldün!Oralaragidersenöleceksin.AmaÖtüken’deyerleşirkervangüdersenhiçsıkıntınolmaz.Ötüken’deyerleşirsendevletisonunakadarelindetutabilirsin!”Ancaktümbuuyarmalarakarşın,kesinolarakşehirlereyerleşmegörülmez.Göçebeliksürerken,bellibiralanayerleşmeistenir.745yılındansonra,Ötüken’eGöktürklerinyerine,kesinbiçimde

Uygurlaregemenolur.Uygurlar,yazıtlardaTokuzOğuzadıylaanılırlar.Uygurlar,öbürTürkboylarındandahauygardır.Yapıcı,kültürbakımındandahagelişmişbirTürkboyudur.Göktürklergibikentyaşamındançekinmezler.Bozkırvegöçebeliğibırakmazlarancak,kentyaşamınınkendilerini

yumuşatmasındandakorkmazlar.SoyluUygurlarÇinliprenseslerleevlenmeyebaşlayıncakentyaşamıkendiliğindengelir.Soylular,çadıryerineevlerkondururlar.Halk,buyaşambiçimineözenir.Ticaretleuğraşmabaşlar.Ticaretingereği,mallarınsaklanmasıgerekir.Giderekyenievler

yapılır.Buzorluklardan,SelengaIrmağıüzerindeSoğutveÇinliustalar,Baybalıkadlı,birzenginlerşehrikurarlar.Buaradadevletinsınırlarıdagenişler.Kentuygarlığıiyicekökleşereksürer.Manihaizmansızınvedeçokgeçmedenyitirdiğitümhaklarını

yenidenkazanır.OrhunbölgesiUygurlarıosıralardagüçlerinindoruklarındabulunurlar.Önünegeçilmezgüçtekiatlıbirlikleriile,içsorunlarlauğraşanÇin’inbaşkentiLoyang’agirerler.Çinlibireşkıya,ayaklanmıştır.Çinhükümdarı,ihtilalcilerinelinegeçmişolanbaşşehri

bırakıpÇin’ingüneybatısınakaçmıştır.Çinhanı,durumundüzeltilmesiiçin,Uygurlardanyardımistemiştir.BögüHan,762güzündeordularıyla,Çinbaşkentlerindenbiriniasilerinelindenkurtarır.Göçebegeleneğinegöre,yardımınkarşılığıolarakşehrinyağmalanmasıgerekir.Çinordusukomutanı,“henüz

asilerinelindebulunanLoyanghalkı,buşehrinyağmalandığınıduyarsaasilerlebirolur.Kentinalınmasıgüçleşir.BunedenleyağmadanönceLoyangüzerineyürümelisiniz”der.BöğüHanyağmayıbırakıp,Loyangüzerineyürür.Uygurlar,Loyang’ıasilerdentemizler,ardındankentiyağmalarlar.Bu

askeriyardımınsonucualınmıştır.Çintahtıeşkıyanınelindenkurtarılmıştır.AmaUygurordusuÖtüken’edönmez.Kentindışınayerleşir.KentyaşamıUygurlarıbağlamıştır.Buzorakikonukluk,eskidenberiÇinlilerle

alışverişyapanUygurlarınişineyaramıştır.AmaçokgeçmedenUygurve

Çinlilerarasındaçatışmalarçıkar.ÇinlilerUygurları,Ötüken’edönmeyerazıederler.BögüHanabirÇinliprensesverirler.Ayrıcaheryıl20.000topipek

vereceklerdir.Loyangakını,Türkleraçısındanpekönemlikültürelsonuçlar

doğurur.KısacaBögüHanadıileanılanUygurhanıÇinbaşkentinde

Manihaizmiöğrenerekkabuleder.Orhunyanındakiordusunadönüşünde,beğendiğibudiniuyruğunadakabulettirmekiçin,yanındadörtmanihaistpapazıgötürür.BögüKağanınyardımıylaozamandansonraManihaizm

Uygurdevletininresmidinidurumunagelir.Orhunçevresindekigöçebeler,hanlarınınsözünüdinleyerekbir

dirençgöstermeksizinbuyabancıdinegirerler.BuönemliolayınÇin

Manihaizmiüzerineolanetkisiazdeğildir.GüçleriniçevredetanıtmışolanUygurlar,elçilerini,birlikleriniüstüstebaşkentegönderirler.LoyangyakınındaadetabirUygurşehrimeydanagelir.ManihaizminkoruyucularısıfatıylaUygurlarilkinÇin’deyerleşmişolanUygurlarınkendilerineserbesçetapmakvemanastıryapabilmeleriniisterler.

BöyleceUygurkoruyuculuğualtında768’deLoyangmanihaistkilisesi,aradanbirkaçyılgeçince(771)GüneyÇin’dekiYangdzıırmağıkıyısındakibüyücekkentlerinyaklaşıktümündemanihaistmerkezlerkurulur.BubatıdinineÇinlilerancakUygurlarınbaskısıaltındaisteristemezkatlanırlar.NitekimOrhunUygurDevletiKırgızlarınvuruşuüzerine840yılındayıkıldığındaimparatortümManihaistleriÇingiysileriilegezmeyezorunlukılanbuyruğuçıkarır.Aradanbirkaçyılgeçincedahadasertbiradımatılır:Bütünkiliseler

yıkılır,resimleryakılır,mallarıellerindenalınır.Manihaistlerebüyükkıyımlaryapılır.YalnızbaşkentteyetmişManihaistrahibedoğranır.ÇinlilerintahminlerinegörebuyılardaManidininigüdenlerinenaşağıyarısıyokolur.UygurDevletininyıkılışındansonraTarımbölgesindetoplananUygurlarınbüyükbirbölümüManidinineinanmayısürdürürler.Manihaistilahiler,Uygurcanmendikkatedeğerbölümlerindenbirini

oluşturur,ilahilerinbüyükbirbölümütammetinhalindeyadaçokazbirözürleelegeçmiştir.Huastuanitadlıonbeşbölümlükbirtürgünahçıkarmaduasıbunlardanbiridir.MetindeManihaistlercegünahsayılantümyasaklarsıralanır.MetinaralarınaManihaistlercegünahsayılandinselkoşularbilesokuludur.TanTanrıgeldiKalkınızbütünbeyler,kardeşlerTanTanrıyıövelimGörengüneşTanrıSizbizikoruyunGörünenayTanrıSizbizikurtarın!TanTanrıGüzelkokulu,miskokuluParıltılı,ışıltılıTanTanrı..Sesler,sözcükler,dizeleryinelenecektir.Görkemlibirahenk

doğacaktır.TanTanrısözleriardardasöylenecekbirdavulsenfonisiyaratılacaktır.Birtapmağınloşluğuiçindetoplubiçimdebuilahe

söylenecektir.ManininkarışıkdinselilkevetöreleriUygurlararasındagenişyankıuyandırır.OdönemlerintanıklarınagöreUygurlararasındao

dönemlerdeManihaistlerBudistlerdençoktur.BundadevletdiniolarakbenimsenişininyanındaManihaizminyapısıdaetkilidir.Manihaizm’inkendisanatıvardır.DininkurucusuManiaynızamandaünlübirressamdır.Onun

düşmanıİslamlarbileonunressamlıktakigücünükabuletmişlerdir.Maninin

sanatduygusuveressamlıkyeteneğidininededamgasınıvurmuştur,içAsya’dabulunmuşmetinleruzaktantanınacakniteliktedir.Dinseliçeriklielyazmalarısanatlıminyatürlerlesüslüdür.Eniyiboyalarlaakkağıda,enözenligüzelyazılarlayazılmışlardır.ManidiniTürklerarasındayayılmışilkahlakdinlerindendir.Mani

öğretisinegöresaltinsanlarıdeğil,hayvanlarıöldürmekveetleriniyemekyasaktır.OysaTürklerindahaöncekiinançlarındaölümgelecekyaşamda

insanakutsalıkgetirir.Nitekim,eskiTürkulularınınmezarlarınaöldürülendüşmanıbelgelerbiçimdebalbaltaşlarıdikerler.EskiUyguryazmalarındaeskiveyenidininzıtlıklarıaçıkbiçimdeanlatılır.Sözgelimişöyledenir:“Eskidenetlebeslenenhalkşimdipirinçlebesleniyor.Eskiden

öldürmeolanülkedeşimdiiyilikegemen.”Manihaizmdedua,oruç,günahçıkarmagibidinselgereklerinyanı

sıracinselilişkidenuzakolma,içkiiçmemegibikoşullardavardır.Toplumdaikitabakabulunur.Birincisievlenme,şarapiçmegibiyasaklarınakesinlikleuyan“seçkinlertabakası“dır.Bunlarinananlarınverdiklerizekatiledirliklerinisürdürürler,ikincisibunlarayardımcıolan,dinselkuralarıyerinegetirmeklezorunlu“dinleyiciler”katmanıdır.Maniha-izmdedeonveyedibuyrukolmaküzereikibuyrukdizisiileüçmühürdenenyasaklarvardır.Üçmühür,el,dilvegönülmühürleridir.Manihaizm,kimikurallarıile

Budizmeyakınolmasınakarşınputatapmayıyasaklar.ManidinininÖtükenUygurlarıarasındaneölçüdeyayıldığıkesin

bilinmiyor.UyguryazıtlarındaBögüHanınkabulüilebinlerce,onbinlercekişininalkışladığıbelirtiliyor.Busayıbirazabartılmışolsa

da,birgerçekpayıbulunmalı.BütünüstkatmanlarManidininegirmişolmalılar.Ama

aynıdönemdeUygurlararasındaHıristiyandinineinananlardavar.Bu

inançayrımıüstkatmanlardaçekişmelerenedenoluyor.Tarkanadlıbiri,

Manidininikabulekarşıçıkıyor.780yılındabirsuikastsonucuBögüHanöldürülüyor.SuikastıHıristiyaninancındanTarkangerçekleştiriyor.Bütünolaylar,BögüHanınManihaizmdenönceHıristiyanolduğunugösteriyor.BögüHanınManidinigibiheryandankoğulanbirdiniseçmesi,Türk

siyasasıaçısındanbüyükönemtaşır.OtarihlerdeManidiniÇin’deBurkancılıkveTaoculukyanındabüyükbirnefretkazanmıştır.Gerekhalk,gereksesarayçevrelerincekovuşturmayauğramıştır.Çinliler,sevmedikleribirdini,güçlübirdüşmanınkorumasınıistemezler.BubakımdanÇinözendirmesiilebudininkabuledildiğidüşünülemez.ManihaizminseçimideUygurlarcaulusalbenliğikorumaözlemindenolmalıdır.TıpkıMuseviliğinseçimindeolduğugibiTürkler,güçlükarşıtlarınındinini

seçmiyorlar.Kıyıyaköşeyesıkışmışbirdiniyeğliyorlar.Manidinininkabulüvebüyükbirçoğunluğunbuinancı

benimsemesi,Türkleraçısındanönemliyapıdeğişiminenedenolur.Tonyukuk,şehirkurmaveÇin’dekidinlerdenbiriniseçmeisteğinibirtakımhaklıgerekçelerleonaylamamıştı.TarihTonyukuk’uhaklıçıkarır.Türkulusu,savaşçılıkveakmcılıkgücünüyitirir.BununsonucuUygurlar,Kırgızlarınkuzeydensaldırılarınakarşıkoyamazlar.Ötüken’ibırakıpTarımyöresinegöçederler.KuzeyipekyoluüzerindekiHami,Hoço,Beşbalık’ayerleşen

Uygurlar,bubölgedeMoğolyayılmasınakadarküçükbirbeylikkurarlar.Bozkırlarıneskibarbarlarıartıkşehirliolmuştur.Kervanyollarındanalmanvergiler,halkagönençlibiryaşamsağlamıştır.Burkan,ManiveHıristiyandinlerindençeşitlieserlerTürkçeyeçevrilir.BozkırdadevletisteğiylekabuledilenManidini,ÖtükenUygur

egemenliğininçöküşüilegözdendüşer.Hoço’daBurkancılıktansonraikinciderecedebirdinolur.Manidinininkültürümüzeenönemlietkisi,Türkhalkınakentleşmeyigetirmesidir.762yılındakitaplıklarıyla,basımevleriyle,kanalizasyonlarıydıTürkyaşamındakentleşme

başlamıştır.Tümbunlarınüstündeçeşitlidinvemezhepyandaşlarıarasındabirhoşgörüortamıoluşturulmuştur.7ATEŞOĞULLARIİranlıpeygamberZerdüşt’ündünyanınenbüyükdinlerinden

Zerdüştlüğükurduğuvarsayılır.DininAvestaadlıkutsalkitabıZerdüşt’ün

özdeyişlerinikapsar.AncakgerekZerdüşt’ünyaşamıgerekseZerdüştdinininkonumuçoktartışmalıdır.ÇünküZerdüştlüğedahagenişanlamdaMazdeizmdedenir.MazdeizmiseZerdüşt’tenöncedeİran’davardır.Budurumdadinin

evrimsüreciZerdüştlükiçindegeçerliolmuştur.ZerdüştMazdeizminyenileştiricisidurumundadır.Zerdüşt’ünyaşamıüstünesöylenenlerisebirbirinitutmaz.Yaşamıusaaykırıbirdizisöylencelerlesüslüdür.BüyükolasılıklaİÖ.7.yüzyıldaİran’dayaşamıştır.Özdeyişlerindenanlaşıldığınagöre,çokakıllıveçağınınbilgileriniözümsemişbirkişidir.ZerdüştdiniYahudiliğeöylesineyakındırki,birbirineetkiedip

etmediğisorulabilir.Zerdüşt,Ahuramazdadenentek,herşeyinyaratıcısı,insanlaraiyilikyapanbirTanrı‘nınpeygamberidir.Zerdüştdininde,şaşılacakbirdeğişimveaktarmaileHintveİranTanrıları,tekTanrı‘dabirleştirilir.BelkidebuHindistan’dakiVarunaadlıbüyükTanrı‘nınbiraktarmasıdır.Zerdüşt’egöreiyilikvekötülükaynıkaynaktançıkmaz.Buyüzden

iyiliğiAhuramazda(Hürmüz),kötülüğüEhrimenyapar.Bunlararasındasüreklibirsavaşvardır.Busavaşkuşkusuziyiliğinyengisiilesonuçlanacaktır.Ancakerdemliinsanlar,busavaştaiyiliğekatıldıklarıölçüde

mutluluğahakkazana-caklardır.Buçarpışma,iyiliklekötülüğün,ışıklakaranlığın,gökyüzüyleyeryüzününçarpışmasıdır.insanolmakisteyeninsaniyilikten,ışıktan,gökyüzündenyanaolmalıdır.Böylecetoplumsaldüzendesağlanacak,üretimartacaktır.Ahuramazda’nmbakışıherzamançalışkançiftçininüstündedir.Gerçekdindarlıkoruçtatapmımdadeğil,tarımçalışmala-rmdadır.BudüşüncelerinigerçekleştirmekisteyenZerdüşt’übirTuran

askerininöldürdüğüsöylenir.Zerdüşt’ünbuçokakıllıcaveusauygun

olarakkurduğudindüzeni,ölümündensonrabirhaylideğiştirilmişveboşinançlarladoldurulmuştur.Böylecebutektanrıcılık,uzunsüreözgünyapısınıkoruyamaz,İran’aözgübiryapıkazanır.YeniAvesta’dakimieski

Tanrılaryenidenkabuledilir.AmaZerdüştlükİran’daderinizbırakmışbirkültürdür.ÖmerdönemindeSasanidevletininAraplarcayıkılmasıveİran’daİslamlığınyayılmasıbilebukültürünizlerinisilememiştir.HattayaşayanİranŞiiliğininkökenindebilebukültüründirenciyatar,İslamdaAliyandaşlığıolaraktanımlananveçeşitliülkelerdedeğişikgörünümalanŞiilik,Arapulusçuluğunakarşı,öbüruluslarınözbenliğinikorumasavaşındanbaşkabirşeydeğildir.Nitekimgünümüzİran’ındadaköklüulusalbirduyguvardır.Buduyguonlarınbilinçaltınasızıpbirikmişbinlerceyıllıkbiruygarlığın,birAsyauygarlığınıntortuşudur.TürklerZerdüştlükleAşağıTürkistan’datanışmışlardır.İslamdan

önceOrtaAsya’yadoğruuzanangenişalandabirbirleriileyarışanBudizm,Hıristiyanlık,ManihaizmgibidinlerinyanındaZerdüştlükönemlibiryertutar.Baykent,Buhara,SemerkantgibibölgeninbüyükyerleşimmerkezlerindeçoksayıdaZerdüşttapmağıbulunur.DinselarayışapektutkunTürklerarasındaZerdüştlükönemliölçüdeyayılmıştır.GerçekteZerdüştlükAşağıTürkistanadıverilenbubölgededevletdinikonumundadır.29ZerdüştlükdahadailerigiderekÇinşeddinekadaruzanangenişalandaçeşitliTürkboylarıarasınagirmiştir.30Zerdüştlük,bölgedeİslamyayılmasınakarşıenbüyükengellerden

birinioluşturmuştur,İslamlıkbölgeyegirdiktensonradaZerdüştlergizligizliinançlarınısürdürmüşlerdir.SaltAşağıTürkistanTürklerideğil,Hazarkıyılarınıelegeçiren

TürklerdeZerdüştlüğünçekiciliğinekapılıpbudinegirmişlerdir.BubölgedeyaşayanDokuzOğuzlar8.yüzyılda(AraptarihçisiİbniBahr’ingezilerisırasında)hemManihemdeZerdüştdinineinanırlar.Aynıülkeninsınırlarındaikiayrıdin,aynızamandabarışiçindeyanyanayaşar.Kentlerdeve

başkenttehalkınçoğunluğuManiliğeinanır.KöylerdevekalanbölgelerdeZerdüştdiniegemendir.GerçekteZerdüştinançlarıileeskiTürkinançlarıarasındakimi

koşutluklardavardır.Bunlarınbaşındaateşikutsalsaymainancıgelir,İranlılararasındagelişmişMug(TürkçeMoğoç)ateştöreni,Hazar

kıyılarındanUygurbölgesinekadarTürklerarasındadayayılmıştır.AncakeskiTürkateştaparlığıİranlılardanalınmışdeğildir.Belkiikiinançdaçokeskibirköktebirleşir.YalnızTürklereözgübirateşetapmımolayıdavardır.SözgelimiSırDeryabölgesindeyaşayangöçebeTürklerarasında

ölüleriköşkiçindeyakmatörenivardır.Buİraninançlarındabulunmaz.31ZerdüştlüğüseçenkimiTürkboylarıarasındabutörenZerdüştlükinancı

arasındayaşamınısürdürmüştür.8NESTROYANGöktürklerdönemindeTürklerinHıristiyanlıklailgileribaşladığı

anlaşılıyor.TartışmalıSüryanikaynaklarınıkazıbilimverileridoğruluyor.

TürklerdeHıristiyanlığınerkenvarlığıkonusundabugüngüvenilirgözükenbilgilerşunlar:KaşgarhanlarındanbiriBizanskralıilebağlantıdabulunuyor.718’deMervNasturipatriğiputperestbirkentteoturanbüyükbirTürkhanınınveulusununHıristiyanlığıseçtiğiniyazıyor.TürkhakanTarazkentindebüyükbirTürkmetropolitikurdurur.Çeşitlikiliseleryaptırır.Şamanoğulları,Taraz’ıKarluklardanaldıkla-rmdaenbüyüktapmağınbirkiliseolduğunugörürler.7-8.yüzyıllardanİçAsyaveUrallardaHıristiyaneserleriKarluklardankalır.7-8.yüzyıllardaKırgızlarındaHıristiyanolduklarısanılır.NaymanlararasındadaNasturiHıristiyanlıkoldukçayayılmış

bulunuyordu.NaymansözüMoğolcada‘sekiz’anlamındadır.AncakNaymanlar

Türkboylarmdandır.MüslümandüşmanıNaymanbeyiKüçlügHırıstiyandır.KereitTürklerihanının1009sıralarındaAzizSerkis’inbirmucizesiile

Hıristiyanolduğusöylenir.DahasonrakidönemlerdeHıristiyanTürklerinbaşlıca

merkezlerindenbiriÖngütboylarıülkesidir.Öngütbeyliğisınırlarıiçindeçeşitlisurlukentlerbulunuyordu.13.yüzyıldaÖngütsarayında,Hıristiyanyapıtlarındanoluşanbüyükbirkütüphanekurulmuştu.Öngütbeyleri,Moğolsarayındaetkinkimselerdir.ÖngütbeyleriİlhanlılardönemindeAzerbeycan’daNesturimanastırıkurmuşlardı.

NesturizmUygurTürkleriarasındayayılır.BuyolunkurucusuNesturius,Suriye’ninGermenicakasabasındadoğar.AntakyamanastırındayetişmişbirHıristiyanpapazdır.Genişbilgiliamazaptolunmayacakölçüdehırslı,inanılmazbiçimdekendinibeğenmişbirkimsedir.Romakilisesiileanlaşmazlığadüşüncekendigörüşlerinedayananbirdininkuramcısıolur.Nesturius428yılındaBizanspatriğiolur.Budönemdeİsa’nıniki

ruhanivarlığıgizlediğini,Tanrılıkveinsanlıkolmaküzereikikişiliğibulunduğunuilerisürer.Görüşleriniyaymayabaşlar.BununüzerineEfes’tekiHıristiyankilisesince431yılındaafarozedilerekMısır’asürülür.Ordayalnızveperişanbirdurumdaölür.ÖlümündensonraİranveIrak’tailkelerinedayananyenibirtarikatgelişir.Budinbiryangıngibikomşuülkelereyayılmayabaşlar.İran’danİçAsya’yayayılmaolanağıbulanNesturizmbudur.Ancak

yayılmışolanbudininilkelerininnekadarınınkurucusununolduğunu

kestirmekzordur.5.yüzyılbaşlarındaHeratveMerv’depiskoposluklarkurulur.AsyaiçlerindeNesturizmyayılmasısürer.NesturiliğinİçAsya’dayayılışıburdakibasitinsanlarınyüreklerinetümüylepratikyoldangirmekleolur.GerçekteNesturidinadamlarıdinbilgisineveöğretisineöylesinebağlanmışkişilerdeğildir.Alışveriştençokiyianlarlar.Sayrılıklarısağaltmasınıbilirler.Gezginsatıcıolarakuzakülkeleredekgiderler.Pekçokhalk

yığınlarıileilişkikurarlar.Paraiçinkimseyeavuçaçmazlar.Budurumonlaraekonomikbağımsızlıkvesaygınlıkkazandırır.TümbunlarakarşınNesturilikÇintopraklarındayayılmaolanağı

bulamaz.Çin’dedahaçokTürklerbuinancıseçerler.Neki,buinancı

seçenlerintümüalışverişleuğraşır,İçAsyahalklarıarasındaNesturiHıristiyanlığıile

ünlenmişboyKereitMoğollarıdır.AyrıcaŞatoTürklerindenÖngütler(Ongutlar)deNasturidir.ÖngütsarayındaHıristiyaneserlerindenoluşanbüyükbirkütüphanebulunur.Öngüthanınınkızkardeşiiçin1298’deNesturibirkitapyazılır.BukitapbirkaçyılönceAnadolu’dabulunur.Öngütler12.yüzyıldaRomakilisesinebağlanırlar.ÖngütbeyleriMoğol

saraylarındaetkinvesaygınkişilerdir.Güzelmektupyazarlar.Hattatlık

yaparlarveudçalarlar.ÖngütTürklerindeKoşanlıMarkus,İlhanlıDevletidöneminde

Azerbeycan’dabüyükbirmanastırkurar.Markus1280’deNesturipatriğiseçilecektir.11.yüzyıldaNesturipapazlarıİçasya’dakikitleleriörgütlemişler.

Herat,Merv,Semerkant’tabüyükdinselmerkezleroluşmuştur.Buörgütlenme14.yüzyıladeksürecektir.MoğolyönetimininçökmesinekoşutolarakNesturilikdeöneminiyitirir.DoğudaÇin’densürülürken,Batıdaİslamkılıcıiletükenir.16.Yüzyıldatümüylesilinir.GünümüzdeMardin

yakınlarındayaşayanküçükbirhalkdiliminininancıolarakkalır.Türklerin,dışlanmış,köşeyesıkışmışbirHıristiyanmezhebinineden

seçtiklerinianlamakzor.AmaTürklerindinseçmedekigeneleğilimlerinebakıpbunedenikestirmekkolay:Türklergüçlüimparatorlukdiniseçmedenkaçmıyor,aradayitipgitmekistemiyorlar.Ancakeskidinlerinindeçağıngereklerineyanıtveremediğinigörüyorlar.Böylecebuarayış,Türkleriherdefasındayenidinleridenemeyeitiyor.YalnızbudinimparatorlukdiniolmayacakvedinTürklerizorlamayacak!YECÜCMECÜCLER7.yüzyıldaKafkaslardanVolga’yadekuzananalandagüçlübir

imparatorlukgörüyoruz.BudevletHazarimparatorluğudur.HazarlarTürkkökenlibirulustur.ÜlkeleriKaradeniz’leHazararasındaönemligeçitniteliğindeki,stratejik,kilitnoktadakurulmuştur.AraplarınAvrupa’yadoğruilerlemesine,buakınlarınenbezdiricidönemiolanbaşlangıççağlarındaHazarordularıengelolmuştur.HazarülkesiAraplarındoğalilerlemeyoluüzerindebulunuyordu.Muhammet’inölümünden(632)birkaçyılsonraHalifelikorduları,

herşeyiönlerinekatarakkuzeyedoğruilerliyorlardı.DoğalbirengelolanKafkasdağlarınavarmışlardı.BuengelaşıldığındaDoğuAvrupatopraklarınınyoluaçıkdemekti.AraplarıKafkaslardaHazarTürklerinindüzenli,güçlüordularıbekliyordu.SasanidevletiniyıkanAraplaraynıyıllarda

Horasan’daveKafkaslardaTürklerleyüzyüzegeliyorlardı.KafkaslardakiArap,Türksavaşıyüzyılıaşkınsürecekti.

PekiTürklerleAraplardahaöncekarşılaşmamışlarmıydı?Muhammet’inTürkleriçinsöylediğisözlerneölçüdegerçeğedayanıyordu?Bunlargünümüzdedetartışılankonulardır.KaşgarlıMahmut’tageçenikihadisegöre,MuhammetTürklerüzerineçokolumlusözlersöylemişti.AmaArapkaynaklaraveyorumcularagöreMuhammet’inTürklerebakışıhiçdeolumludeğildi.Muhammettanıyıpbilmediğibirtoplumakarşı,nedendüşmancasözleretmişti?İçAsyadoğurganbiranayıandırır.Geçmişinkaranlıkdönemlerinden

beri,doğudanbatıyahalklargöçerler.Bunlar,Hazar’ınKuzeyindekiyadagüneyindekidoğalyollardanAvrupa’yayayılırlar.Tarihinenbelirsizdönemlerindenberisürüpgidenbuhalklarakını,Avrupa’nınyerleşikhalklarıüzerindekorkuludüşleryaratır.Yerleşikleriçin,Doğu’nungöçebeleriyakıpyıkanvahşilerdir,işinilginçyanıDoğulugöçebelerdebirsüresonraAvrupalıyerlilerlekarşılaşırlar.Yerleşikyaşamabaşlarlar.Doğudangelecekgöçebelerikorkulugözlerlebeklerler.7.YüzyıldaiseBatıdandoğuyadoğrubirsaldırıvardır.Gerçibu

saldırı,ycryuvarlağınınacımasızoluşumuiçinde,Batıdandoğuyayönelenilksaldırıdeğildir.Dahaönceleridebutürakınlarolmuştur.Amabusaldırının

amacıvetürüöbürlerininkinebenzemez.Kutsalbiramaçiçinyapıldığına

inanılır.SözkonususaldırılarıdoğrudanTanrıonaylamıştır.İslamlığagiriş

içinyapılankutsalçağrılardırbuaskerieylemler.GerçekteiseArabistançöllerindeyeşerenyenibirulusçulukakımı,dinselbiryapıyabürünüpdörtbiryanayayılmasavaşıbaşlatmıştır.DoğudaveKuzeydekarşılarınaçıkankarşıtlarıpekyabancıolmadıklarıhalklardır.Bunlartümsöylenceveverilerbirarayagetirildiğinde,ortayasomutbirsonuççıkar.TürklerinAvrupalıhalklarlaveAraplarlatanışlığıçokeskilereiner.İsa’dansonraki

yıllardaOrtaAsya’daözadıileanılanTürkhalkınıngeçmişi,çokdahaeskileredayanır.ŞimdiBatıdanDoğu’yailerleyenAraplaryenidenTürklerle

karşılaşmıştır.AncakAraplar,butanıdıküzerinepekdeolumluyargılartaşımazlar.

ÇokeskidönemlerdenberiDoğulugöçebelerAraplarcaYecüc-Mecücadıylaanılmışlardır.Yecüc-Mecücadlıhalk(yadahalklar)Samihalklarınınkutsalkitaplarındadayeralır.Tevrat’taGog-Magogdiyebirhalkansözedilir.Magog,“Mecüc”adınınbaşkabirsöylenişidir.Kimisöylentileregöre

MagogyadaMecücTürklerinilkatasıdır.Tevrat’taayrıcaTogarmaadıgeçer.BuadıniseTürksözününbozulmuşbiçimiolduğusanılır.YecücMecüc,Tekvin’deikiayrıkişiadıolarakgeçer.Kuran’dabuiki

ad,halkadıolarakanılacaktır.Kehfsuresinin83.ayetinden101.ayetinedeğinsürer.Toplam19ayettenoluşur.Kur’an’daZülkarneynöncebatıya,sonradoğuyaveondansonradakuzeyedoğruakınaçıkar.Zülkarneynbubilinmeyenyöndeikidağarasıönündeoturanbirhalklakarşılaşır.BuhalkonaYecücveMecücakınlarındanyakınır.Buakınlaraengelolacakbir“sed”yapmasınıister.Bununüzerinebuikidağarasınademirlebakırdan

büyükbirsetyapılır.YecücleMecüciştebuşeddinarkasındakalır.Kur’an’dakibölümbuiçeriktedir.İslamaraştırmacılarbukonudaözellikleüçsoruüzerindedururlar.

Demirlebakırdanyapılanbusednereyeçekilmiştir?Yecüc-Mecüclerkimlerdir?Zülkarneynkimdir?Busorularakimiolasılıklarlayanıtverilebilir.Demirlebakırdanset,

Kafkaslarıgüneyebağlayandoğalgeçitüzerineçekilmiştir.BurasıgünümüzdeDerbent,boğazıadıileanılır.HazardeniziyleKafkas

dağlarıarasındatarihinveeskidünyanınkilitnoktalarındanbiridir.

MasallardakiKafdağınınkapısıburasıdır,İranlılarburayataştansedçekmişlerdir.Araplarbugeçide‘kapılarkapısı’anlamınagelen“Babülebvâb”derler.Tarihteyayılmadalgalarınıngeçityeridirburası.Birçokhalk,çokeskiçağlardanberiburdangüneyesaldırıpgeriçekilmişlerdir.YecücMecüc,Araplarınbukapınınardındayaşayanhalklara

verdikleriaddır.Tümbusöylentiveverilerbirleştirildiğinde,ortayasomutbirsonuç

çıkar.

TürklerinAvrupalıhalklarlaveSamilerletanışıklığıçokeskilereiner.GerçisağlambelgeleredayananTürkgeçmişiİsa’dansonrakiyüzyıllardaaydındır.AmatarihineskidönemlerindeTürklerdeğişikboylarbiçiminde

Batınınkapılarınızorlamışlardır.ŞimdiBatıdanDoğuyailerleyenAraplar,yenidenTürklerlekarşılaşmıştır.Ancakbutanıdıkyüz,Araplarüzerindeolumsuzanılarlakarışıktır.Tevrat’tabaşlayanMecüchalkıKur’andadahaaçıklıkkazanır.Kur’an’dabuad“Yecüc”adıylabirlikteanılır.MuhammetTürklerigörüptanımasabile,uzakülkelereyaptığıkervanyolculuklarındahaklarındabilgiedinmiştir.DahaöncekikutsalkitaplarıesasalanMuhammet’inonlaradayanarakkimiaçıklamalaryapmasıdoğaldır.Hattakimikaynaklarda,Türklerinİslamlığıseçmeleriiçinmektupyazdığıdasöylenir.32MuhammetdönemindeGöktürklerindünyanınengüçlüdevletlerindenbiriolduğubilinir.BunadayanarakMuhammet’in

mektupyazmasıolasılığıüzerindedurulur.Ancakunutulanbirikiönemlinoktavardır:ÖncelikleMuhammetdönemindeİslamlıkdahaArapyarımadasınıaşmışdeğildir,ikincisi,hiçtanıyıpbilmediği,kitaplıdinebile

geçmemişbirhalkaMuhammetnasılmektupyollar?Nevarki,yüzyüzegelmesebile,Muhammet’inTürklerhakkında

böylesineolumlusözleretmesiolanaksızdır.Uzakülkelereyaptığıkervanyolculuklarında,kulaklarıYecücMecücsöylentileriiledolmuştur.AyrıcaMuhammet’inkutsalsaydığıdahaöncekikitaplarda,olumsuztanıtılanbirhalkıövmesiolanaksızdır.NitekimAraptarihçilerdeTürkleregenellikleolumlubakmazlar.SözgelimiünlüArapyazarlarındanHazin(İmamAlaüddinAliibniMuhammed)1324yılındayazdığıLubâbut-Te’vilfiMaânit-Tenziladlıkitabındaİslammilkdönemlerindenberigelmişgeçmişyorumcularınbukonuylailgiligörüşlerinitoplar.Arapbilginlerinin

İsraillilerinsaçmalarındanyararlanaraktümgülünçsöylentileriTürkleremaleder.Kur’an’dakibölümşöyledir:“EyZu’lKarneyn,Ye’cücveMecüc,buyerdebozgunculukyapıyorlar.Bizimleonlarınarasınabirsedyapmaniçinsanabirvergiverelim

mi?”(Kef,94)“NihayetYecücveMecüc(sedleri)açıldığızamanonlarhertepeden

dünyayasaldırırlar”(Enbiya,96)

Kur’an’agörebunlardillerianlaşılırşeylerdeğildir,İmamHazin,PeygamberMuhammed’insöyleşisindebulunanlardanİbniAbbas’adayanarakbuhalkınTürkolduğunubildirir.Kendidilerindenbaşkahiçbirdilbilmezler,onlarındillerinidehiçkimseanlayamazdiyevurgular,İslamtarihindeTürklerdenilkkezböylesözedilir.Hazin’inanlattıklarınagöreZülkarneynbuTürkhalkıileanlaşabilmekiçintercümanlarkullanır.NitekimMuhammet’tensonragelenbirçokArapyazar,kutsal

kitaplardaveKur’an’daadıkötübiçimdeanılanbuhalkınTürklerolduğunusüreklivurgulamışlardır.12.yüzyıldaAntakyalıyaşayanSüryanirahibiYakubibunlardanbiridir.Vakayiname’deadlıkitabında,YecücMecüclersorununuayrıntılıbiçimdeelealır.Türkırkıkonusundaşubilgileriverir:“TurkayeyadaTıırkâyemilletiYasefsoyunadayanır.ÇünkübunlarınsoylarıMagog=Mecuc’dangelir.”Yakubi’ninyorumunagöre,Türkırkınınilk

yayılmasıMÖ.510yılındaolmuştur,ikinciyayılmasıise,yaşadığıdönemdeki

(12.yy)Selçukluyayılmasıdır.SonuçtaYecücMecüclerTürklerdir.Zülkarneynsözkonusuşeddi

Türkırkındankorunmakiçinyapmıştır.TürkadıdaArapça“Terk”sözündendir.İmamHazinbusaçmalarıhadislerebaşvurarak,bilimadınabelgeler.

TürkolarakkesinlikkazananYecücMecüclerişöyletanımlar:“Yecüclerayrıbirboy,Mecucayrıbirboydur.Herboydörtbin

insandanoluşur.Bunlardanbirerkekkendisoyundanelisilahtutanbiroğuldünyayageldiğinigörmedenölmez.BunlaryeryüzünüyakıpyıkmayauğraşanAdemoğularıdır.Huzeyfdemiştirki:Bunlarüçbölümeayrılırlar,içlerindenbirbölümü,Suriye’deyetişen,gökyüzünedoğruyüzyirmiarşınuzunluğundakiSedirağaçlarıgibidirler.Öbürbölümüinsanlarınenleriyleboylarıbirolupyüzyirmiarşındır.Bunlaranedağlardayanabilirnededemirkarşıkoyabilir.Yinebunlardanbirbölümvardırki,biradambirkulağınıyereserip

yatar.Öbürkulağınıdayorganolaraküzerineörter.Bunlarfilleri,yırtıcı

hayvanlarıvedomuzlarıgördüklerizamanyemedengeçmezler.Hattakendi

ölülerinideyerler.BunlarınilerikollarıSuriye’de,kanatlarıHorasan’dadır.Maşrıkırmaklarıyla,Tabariyyegölünüiçerler,içlerindenbirkarışboyundaolanlarbulunduğugibi,çokuzunboyluolanlardavardır.Bunlarinsanoğluiçindeazbulunanşeylerdir.ÇünküHazretiAdem’inbirgünergenliğiazmış(düşüazmış)vedölsuyutoprağakarışmıştı.Yecüc’üTanrıişteosudan

yarattı.Bunedenleonlarbizimleanayönündendeğil,babayönündenbirleşirler.Hâzin,kitabında“YecücMecücler’inTürkolduklarıgörüşünü

yineleyerekvurgularve“Zülkarneynbunlarakarşısedyaptı.Buhalksetdışındakaldı,terkedildi”Bunlarterkedildikleriiçin“Türkadınıaldılar”diyeyorumlar.Savlarınışöylesürdürür:“Bunlarınişigücüdünyayıyakıpyıkmaktır.

Birbölümüçamyarmasıgibidir.Birbölümüyüzyirmiarşınenindeyüzyirmiarşınboyundadır.Birkesimininbirkulağıyatak,birkulağıyorganolacakbiçimdedir.Vesonrabaşkabirbölümünündeyalnızbirkarışboyundaolduğusöylenir.”İmamHazin’inyüzkızartıcıtanımlamasıböylesürüyor.Bu

betimlemedahasonrabirçokArapyazarmcadayinelenecektir.SözgelimiTaberibunlardanbiridir.33ArapmiliyetçiliğindeTürkdüşmanlığınınizleriçokderindir.Araplar

içinTürkler“yüzlerikırmızı,burunlarıbasık,gözleriküçük,yüzlerideriüstünekaplanmışkalkanlargibikalın”yaratıklardır.Araplar,böyletanımladıklarıYecücMecücadıileandıklarıTürkleriinsanlıkiçinenbüyükyıkım

kaynağıgörürler.TürklerEmevilerdenberiArapulusçuluğunahedeftahtasıolmuştur.ArapkinvenefretiTürklerüzerineyoğunlaşmıştır.

AraplarınYecüc-MecücadınıverdikleriYüençiTürkleridir.Onlarıezmeyincehükümgelmeyecektir.NitekimEmevilerdönemindeyaşayanenbüyükİslambilginlerindendiyebilinenveDurratal-YatimaadlıyapıtıylaünsalanİbnalMukaffaTürkleriyırtıcıhayvanniteliğindegösterir.34Nevarki,İslammTürklerebakışı,kesinbiçimdeTürkolduklarıkanıtlanamayanKura’n’dakiayetlerlekalmaz.Dayanağısağlam

hadislerdedeTürklerüzerineolumlusözlerbulunmaz.Muhammet’in

buhadisleriderlenmiştir.Muhammetiçin,TürklerleAraplarınsavaşıbirkıyametgöstergesiolacakölçüdeönemlidir:“Kıyametkopmadanazöncesizkıldançarıklargiymişbirulusla

savaşacaksınız.Onlarınyüzleriçekiçledoğulmuşderilerlekılıflıkalkangibidir.Benizlerikızıl,gözleriçekiktir.35Başkabirkaynaktaiseşöylebirhadisgeçer:Türklersizedokunmadıklarısürecesizdeonlaradokunmayın.Zira

KanturaoğularısoyundangelenbuTürklerilkkezAllahmümmetineverdiğiyurtveegemenliğionlarınelindençekipalacaktır.ZekeriyaKitapçı‘nmderlediği,Türklerüzerinesağlamhadisler

yukarıdakiiçeriktekilergibidir.Muhammet’eenyakınkişilerinağzındanderlenensözler,Türkleraçısındanyeniryutulurtürdendeğildir.Busözleri,dahaönceçeşitliaraştırmacılaryayınlamışlardır.Tümbusuçlamalar,hakaretler,AraplarıngeçmişteTürklerden

yedikleritokadınetkisindenkaynaklanır.BöylebirgeçmişedayananArapTürkilişkisi7.yüzyılortasında

Kafkaslardayinealevlenmiştir.642-652yıllarıarasındaAraplardefalarcaDerbend’dengeçerekHazertopraklarınagirerler.Herdefasındageripüskürtülürler.652’dekarşıtlararasındabüyükbirsavaşolur.Herikiyanda

mancınıkkullanır.DörtbinArapölür.ÖlenleriçindeAraplarınordukomutanlarıdavardır.BundansonraAraplar,kırkyılHazarülkesinegirmeyecesaretedemezler.SaldırılarınıBizans’ayöneltirler.BuaradaHazarlar,BulgarlarlaMacarlarıegemenliklerialtınaalırlar.BatıdaUkraynaveKırım’aulaşırlar.SekizinciyüzyılbaşlarındaHazardevletiAraplarayüklenecekölçüde

güçlenmiştir.“İkinciArapsavaşları”(722-732)denenbusavaşlarsürekli

yinelenen,tekdüze,yöreselsavaşlarıandırır.Tümündeolaylaraynıdır:HazarlarDerbentkapısındanAraplarıntopraklarınagirerler.BirsüresonraArapkarşısaldırısıbaşlar.HazarlaraynıyollardanVolga’yadoğrugeriçekilirler.Busavaşlarınbelirginözelliği,ölümemeydanokuyanbirfanatizmdir.Sözgelimi,birHazarkentiteslimolmaktansakendiniyakıpyokeder.

BaşkabirolaydabirArapkomutanıBabelEbvabgeçidininsuyunu

zehirler.BozgunauğrayıpkaçanbirArapordusununyolunuyinebirArap

ordusukeser.Adamlartekkişikalmaymcayadeksavaşazorlanırlar.“Cennetegidelim,eyMüslümanlar,cehennem’edeğil”diyebağrışırlar.SavaştaşehitolanherMüslümancennetegideceğinekendisiniinandırır.OnbeşyılsürensavaşlarsırasındaHazarlarGürcistanve

Ermenistan’ısilipgeçerler.730’daArapordularınıbüyükvekesinbiryenilgiyeuğratırlar.MusulileDiyarbakır’ıalıphalifeliğinmerkeziŞam’ayaklaşırlar.SonArapsaldırısınıdahasonraII.Mervanadıylahalifeliğegeçecek

olankomutanyönetir.Mervan,öncebarışelçileriyolar,sonradaherikigeçittenşaşırtıcısaldırılarageçer.HazarordusubuşaşkınlığınetkisindenkurtulamazveVolga’yadeğingeriçekilir.Kağanbarışistemekzorundakalır.Mervan,almanöbürülkelerdekiyöntemeuyarakKağan’danHakdininedönmesiniister.Kağandabunukabuleder(737).AmabuMüslümanlığageçişlaftakalır.Görünüşegöre,halküzerindehiçbirizbırakmaz.BuyenilgidensonraHazarlarkendilerineçekidüzenverirler,güçleriniartırırlar.ButarihteMüslümanlareskicihadruhunuyitirmişlerdir.Halifelikiçkarışıklıklariçindedir.BuyüzdenAraplarınkuzeydegüçlübirüs

kurmalarınaolanakbulunmaz.NitekimbirsüresonraMervanŞam’dahalifeliğeoturuyor,ancaksonrahalifelikAbbasisoyununelinegeçiyorveMervanöldürülüyor.Hazarlarainançlarınıkabulettirmekiçinherikiyandandahaçok

çabaharcanır.AncakHazarkrallığıkendiaskerigücünedayanaraküçüncügüçolmayakararlıdır.HazarKağanınınYahudiliğiseçişiüzerineAraptarihçiElBekri’nin

“KırallıkveYollar”adlıkitabındailginçbirsöylencevar.Söylenceşöyle:DahaönceputperestolanHazarKağanıönceHıristiyanlığıseçiyor.Ancakbudininyanlışlığımgörmüş,durumaçokcanısıkılıyor,tçiniemrindekiyüksekrütbelilerdenbirineaçıyor.Oyüksekrütbeliadamkralaşöylediyor:“Eykağanım,kutsalyazılarüçayrıtoplumunelindedir.Onlardan

birerkişiçağırtıpinançlarınıanlatmalarınıemredin.Ozamandoğru

olanıseçiponunyolundagidebilirsiniz.”BununüzerinekağanHırıstiyanlarahabergönderipbirpsikopos

istiyor.Kralınyanındatartışmayeteneğiçoküstünolan,onunlasıksık

konuşanbirdeYahudibulunuyor.PsikoposgelincebuYahudiona:“Amaran’moğluMusaüzeneveonabildirilenTevrathakkında

görüşünnedir?”diyesoruyor.Psikoposbuna,“MusabirpeygamberdirveTevrat’dayazılanlardadoğrudur.”diyekarşılıkveriyor.OzamanYahudi,kraladönüp,“Bakın,dahaşimdidenbeniminancımındoğruluğunukabullendi.

Şimdionakendisininneyeinandığınısorun”diyor.Kralbusoruyusorunca,psikopos:“Beniminancımagöre,kurtarıcıİsa,Meryem’inoğludur,esasgerçek

onunsözüdür,bizeTanrı‘nmsesiniyansıtandaodur,”diyor.OzamanYahudiyinekraladönüyorveşöylekonuşuyor:“Onunsöyledikleribenimbilmediğimşeyler.Oysao,benim

dediklerimikabulediyor.”Psikopossavlarınıkanıtlamayıbaşaramayınca,davayıkaybediyor.Bununüzerinekral,huzurunabirMüslümançağırtıyor.Müslümanlar

onaçokokumuş,akıllı,iyitartışanbiradamyolluyorlar.AmakralayakınolanoYahudi,birisineparaveripoMüslümanıyolculuğusırasındazehirletiyor.BöylelikleYahudi,kralıiknaetmeyibaşarmışvekraldaYahudidinini

kabulediyor.Böylece,İS.740yılındaHazarHanı,sarayıveaskerikomutanları

Yahudidininibenimsiyor.VebudinHazarlarınresmidinidurumunageliyor.HazarlarınengüçlüdönemlerindeYahudidininiseçmesitarihçileri

şaşırtıyor.Enmantıklıaçıklamaşöyledir:Sekizinciyüzyılınbaşlarındadünyaikibüyükgücünelindekutuplaşmıştı.BiryandaHıristiyanlık,öteyandadaMüslümanlıkvardı.Herikigrubunideolojikdoktrinleri,kuvvetpolitikasıilkelerinegöreişliyor,klasikpropogandayöntemleri,iknavefetihyol

arıylainançlarınyayılmasınaçalışıyordu.Hazarimparatorluğubusıradaüçüncü

güçkonumundaydı,imparatorlukherikibüyükgüçledeboyölçüşebileceğinidahaönceortayakoymuştu.Amakendibağımsızlığınısürdürebilmenintekyolu,HıristiyanlığındaMüslümanlığında

dışındakalıpyaşamınısürdürmekti.Çünkü,buinançlardanbiriniseçmesidurumundasiyasalgücünübütünleyecekkültürelöncülüğünüyitirecekti.DoğuRomaİmparatorluğu’nunyadaBağdat’takiİslamhalifesininnüfuzualtınagirecekti.AtainancıSamanlıkise,görkemliyerleşikbirdevletinyaşamkoşularınıngerisindekalmıştı.Sözgelimi,insankurbanetmegeleneğivardı.Kırallıkdönemibitimindekırallarmıtörenleöldürmegeleneği

bulunuyordu.Öteyandan,HazarlarMuseviliğetümdenyabancıdeğillerdi.Nitekim

Museviliğiseçtiktensonrada,Hazarlararasındadinselhoşgörülerisürdü.HazarbaşkentindebulunanyediyargıçtanikisiMüslüman,ikisi

yahudi,ikisiHıristiyanbirisiRuslarınveputperestlerindavasınabakmakiçingörevlilerdi.Oinançtankişilerdi.Onuncuyüzyılınbaşlarında,Hazarhanlığıadilvegenişgörüşlüyönetimbiçimiylebirmasalülkesiydi.36Yahudilik,Önasya’nmeskiköklüdinlerindenbiridir.Yahudiadı,

İsrailliyadaİbraniadıileanılanbirulusukarşılar.Yahudiadı,Filistin’inbirbölgesininadıdır,İbraniadı,dedeleriİbrahimelİbrani’dengelir,İsrailadıiseİbrahim’intorunuYakup’unsanıdır.İbrahim,Samiirkındandır.Kildanlıdır.İÖ.ikibinliyıllardaFırat

kıyılarındanKenanilineyadaFilistin’egöçetmiştir,İbrahim’inikioğluvardır.BirisiHicazAraplarmınatasıolanİsmail’dir.BununanasıHacer,Mısırlıbircariye’dir.Ötekiİshak,Yahudilerindedesisayılır.İÖ.1300yıllarındaMusadoğar.Musa’yadekİsrailoğullarının

başındanbirçokolaylargeçmiştir.Musaİsrailliboylarıbirulusdiniçevresindebirleştirmeyibaşarır.Yehova,İsrail’intanrısı,İsrailiseYehova’nmulusudur.TevratveOn

Emir’inMusa’dankaldığınainanılır.Dahasonradakrallargelir.DavudveSüleymanbunlarınenönemlisidir.Peygamberilerinyanısırabirdenebilergelir.Yahudiliğinkitabı“EskiAhit’tir.Buçeşitlibölümlerdenvehaberlerden

oluşanbirderlemedir.Tekvin,Çıkış,Haberler,Sayılar,Tesniyeadlıbeşbölümdenoluşur.TalmudiseTevrat’ınaçıklamasıdır.Kur’an’da

bunlaryalnızcaMusa’nınTevrat’ıveDavud’unZebur’uolarakanılır.Yahudiinancınagöre,YehovatekTanrıdır.Öbüruluslarınherşeyput,yadaşeytandır.YehovayaratıcıTanrıdır.Evrenialtıgündeyaratmıştır.Yedincigündinlenmiştir.Obilen,yaşayanvekadirolandır,İsraillilerkorkuvesaygınedeniyleonunadınıanmaktankaçınırlar.VahiyYehova,ulusunukorurvedüşmanlarınakarşıonlarayardım

eder.Komutanlarıvepeygamberleriaracılığıileonlarıdoğruyayöneltir.GenellikleYehova,iyiliğeyöneltmekvekötülüktenalıkoymak

amacıylaulusunadoğrudanyadapeygamberlerinindiliileseslenir.OnEmiriseYehova’nmTuruSina’daMusa’yasalıkverdiği

önermelerdir.Buönermelerşunlardır:BenYehova!senikölebulunduğunyerden;Mısırtopraklarından

çıkaranTanrı‘nm.ArtıkgözündehiçbirTanrıkalmasın.Neüstündekigökyüzünden,neçiğnediğintopraktan,neyeraltındakisulardanherhangibirşeyikendinebirputyadatapınacakedin!BendenbaşkaTanrıyasecdeetme.ÇünkübenYehova’yım.SeninTanrın,koruyucuTanrıbenim.TanrınYehova’nmadınıyalanyereağzınaalma.Yedincigünü(cumartesi)saygıylaan.Anababanasaygıgösterki,yaşamınuzasın.Öldürme.Zinaetme.Hırsızlıketme.Yalanyeretanıklıketme.Komşununevine,karısına,kölesine,cariyesine,öküzüne,eşeğine..

gözdikme.(Tevrat,çıkış,20/2-17)Zebur,Davut’tankaldığınainanılandeyişlerdir.150deyiştenoluşur.KökendeZebur’untümününDavut’tankalmadığıbilinir,ancakbu

deyişlerinhangilerinondankaldığı,hangilerinondankalmadığıbilinmez.BunlardanbirbölümüTanrı‘yıyüceltendeyişlerdir.Kimileri

Tanrı‘yaşükredenveondanacımadileyendualardır.Kimileriisebilgivehaberlerdir,inançveyalvarışdoludeyişlerdir.İbranitektanrıcılığmıntarihöncesikaranlıktır,İbrahim,tarihte

inananlarınbabasıolarakbilinir.FakatbuinançİÖ.ikibinliyıllardaSümer-Babilçoktanrıcıçevrelerdeortayaçıkar.ÇağlarboyubuinancınkorunmasıveayıklanmasıMusaveöbürpeygamberlercesağlanır.KökendeYehovailkelhalklarıngökselgörüntüleriyleonuüstünvarlığayaklaştırankişiliğinikorur.GüçlübirbiçimdeTanrılarıninsangörünüşünebenzediğiinancına

yakındır.Giderekkozmikolmaktankurtulur.Ahlaksalvetinselbiranlayış

kazanır.Bununlabirliktesoyutbirbiçimalmaz.Okorkunçbirbiçimde

canlıdır.“Kutsalİsrail”ve“YakanAteş“ingizemiaraştırılmaklaöğrenilmez.Bu

gizemkarşısındaki,Job(Eyüp)gibieğilmektenbaşkabirşeyyapamaz.SonuçtaHazarlarınYahudiliğiseçmeleriardındanhiçakla

gelmeyen,önhesaplaragirmeyenbirtakımkültürelgelişmeleridebirliktegetirdi.HazarlarekonomikveaskeribakımdangüçlüolduklarıiçinMuseviliğiseçmeyigözealmışlardı.BütünüiçindeenuzunyaşayanTürkdevletlerindenbirioldu.1250’leredeğinyaşamısürdü.600yıldolayındaayaktakaldı.SonYahudiTürkler2.DünyasavaşıöncesinedeğinPolanya’nm

birkaçkentindeyaşıyanKaraylardı.Savaşyıllarındavesonrasındaeriyip

tükendiler.10HİÇBİRPEYGAMBERKENDİİLİNDEETKİNOLAMAZBaşlangıçtaönemsizgözükmesinekarşın,Türklerinİslamlığa

girmeleriölçüsündetarihietkilemişolaylarpekazdır.Buseçim,Türkleriçinolduğunca,İslamiçindebüyükönemtaşır.Türklereliileİslamlıkengeçmişteengeniştopraklaraegemenolabilmiştir.BununyanısıraTürklüközbenliğindenkimiöğeleriyitirmiştir.İslamdinitoplumsalyaşamlarıbedevilik,siyasaldurumları

soygunculuktemeliüzerinekurulmuşbirhalkarasındançıkmıştı.Araplaraynıköktenolmalarınakarşındağınıkbiçimdeyerleşmişlerdi.Çeşitliboylaraayrılmışlardı.Herboyunkendineözgüyaşamanlayışıvebiçimivardı.Boylararasındaaralıksızsavaşlarsürüyordu.Yağmasız,baskmsız

güngeçmiyordu,ilkelçölyaşambiçimialabildiğinesürüyordu.Buortamıngereğisoyakrabalığıgüçlenmişti.Toplumsalbirlikduygusugelişmemişti.Aralarındabelirginbirdinsistemiyayılmamıştı.37Kendilerine

peygambersüsüveren,ancakyandaşbulamayanbirçokdinsömürücüsü,sıksıkhalkınkarşısınaçıkıyordu.38Muhammetbuortamdadininiyaymayabaşladı.Gerçi

peygamberliğinibildirdiğindeparavebilgibakımındaniyibirbirikimedinmişdurumdaydı.Daha12yaşındaykenamcasıEbuTalip’inkervanıileBasra’ya

gitmiş,ordaHıristiyan(Nestroyanmezhebinden)Bahira’yıtanımıştı.39AyrıcakendimemleketindeanatarafındanakrabasıvaftizlibirYahudibilginileilişkikurmuştu.BöyleceHıristiyanveYahudidinbilgileriniedinmişti.Yirmibeşyaşındayken,zenginbirtüccarındulkarısıHatice’ninhizmetine

girmişti.Hatice’ninkısasüredebeğenisinikazanmış,aradaolağanüstüyaş

farkıbulunmasınakarşın,Haticeileevlenmişti.Budavranışınardından

sevgidençokparasalnedenlerbulunuyordu.Muhammetoldukçaileribiryaşta,kendisinidinselgörülere

kaptırmayabaşladı.Hıristiyan,MusevidininingörüşvegelenekleriileArapputperestgörüşlerininkaynaşmasındanoluşandinselsistemini40yaymayakoyuldu.OnaençokkarşıçıkanlarkendikabilesiKureyşlilerdi.BunlarınkarşıçıkışlarınınnedeniyazıbilimciJudas’mİsa’yakarşıçıkışnedeniyle

aynıydı:“Hiçbirpeygamberkendiülkesindeetkinolamaz.”Kabe’yikorumakla

görevliKureyşlilerkendilerineünvebüyükparasalyararlarsağlayanbuyetkiyüzündenyenibirdininortayaçıkmasınakuşkusuzizin

veremezlerdi.41BaşlangıçtaMuhammetsınırlısayıdakiyakınınıinandırabildi.Nevar

ki,Kureyşilerlearasındaanlaşmazlıkçatışmayadönüştü.Muhammetyaşamıpahasınadüşüncesindedireniyordu.Tanrıherhalkabirpeygamber

yollamış,Araplarahiçpeygamberyolamamıştı.Kendisiisebupeygamberdi.“Sen,sendenöncekendilerineuyanagelmemişbirtoplumuuyarmak

içinrabbindenbirrahmetsin.Busayedeonlarındüşünüpöğütalmalarıumuluyor”(Kasas46)SonuçtaMuhammetAraphalkıiçinyolanıyordu.BelkitümArap

halkınıdaiçinealmıyorduonunpeygamberliği.YalnızcaMekkeveyöresiileonunlailişkidebulunanAraplarıkapsıyordu.BunlarAllahmbirliğineinanmazlarsakıyametemüşrikolarakgideceklerdi.Cehennemdeyanacaklardı.Onlarıkorkutmakgerekiyordu.“Budabizimkentlerin/medeniyetlerinanasınıuyarmaniçin

indirdiğimizbirKitap.Kutsal-Bereketli,kendindenöncekinidoğrulayıcı.Ahireteinananlar,onadainanırlarveonlarnamazlarınadevamederler.(En’am92)Bunucehennembetimlemeleriizledi:“Oayetlerimiziinkaredenleriyakındaateşesokacağız,derileri

piştikçeazabıtatsınlardiyeonlarabaşkaderilervereceğiz!ŞüphesizAlahdaima

üstündür,(hüküm)vehikmetsahibidir.”(Nisa56)“Ardındandacehennem,irinlibirsudaniçilecekler.Onuyutmaya

çalışacakamaboğazındangeçiremeyecek.Ölümheryandanüstünegelecekdebirtürlüölmeyecek.Arkasındandadehşetlibirazap.”(İbrahim16,17)İyiamainsanöldüktensonranasıldirilir?Mezardaçürüyüpgidencansızvücutnasıldirilir?İstersenizgönlünüzdebüyüyenherhangibiryaratıkolsun.”

Diyeceklerki:”Pekibiziyenidenkimyaratacak?”Deki:“Siziilkkezyaratankimse,

o“Bununüzerinebaşlarınısanadoğrualaylıbirbiçimdesallayarak

şöylekonuşacaklar:“Nezamano?”Deki:”Çokyakınolabilir!”(İsa51)

“Ogünyerbaşkayere,göklerdebaşkagökleredönüştürülür.BütüninsanlartekvekahrediciAllah’ınhuzurunda’görünürler.Veogünsuçlanbirbirlerine(veı/aelleriayaklarına)yaklaştırılarakzincirevurulmuşgörürsün.!Gömleklerikatrandır.“Yüzleriniateşkaplamaktadır(İbrahim48-50)

Tümçabalarıboşunaydı.Tamonüçyıluğraşmış,didinmiş,konuşmuş,ancakbirikiyüzkişiyiinandırabilmişti.MekkeveKureyşilerinyenidinitanımalarıolanaksızdı.Mekketüccarkentiydi.KuyreyşlilerMekke’ninsahibidurumundaydı.Mekke’deKabevar,putlarvar,haçlarvar,panayırlarvardı.Yılınbeligünlerindebütünçevreboylarheporayageliyorlardı.

Kureyşlilerençokosayedezenginoluyordu.YenidinbaşarılıolursaMekkebatacaktı.Olanaksız,olanaksızdı.Kureyşlilerkesinsaldırıyageçtiler.Buyenidinidoğarkenboğmak

gerekirdi.MekkebiravuçMüslümanacehennemoldu.ÜçyüzMüslümanmbir

bölümüHabeşistan’a,birbölümüMedine’yegitti.Muhammettümyandaşlarınıkurtardıktansonra,Mekke’debirsüredahayalnızbeklemeyiyeğledi.KendindenbaşkaEbubekirveAlikalmıştıyandaşıolarak.Kureyşlilerherboydanbirdelikanlıseçtiler.Bufedailerogece

peygamberinevinibasıponuöldüreceklerdi.AmaMuhammetdetetikteydi.Durumuiyisezmişti.OgeceMuhammet’inyatağınaçocukyaştakiAligirdi.MuhammetkendisinebağlıarkadaşıEbubekirile,birhayaletsessizliğiilegeceninkaranlığında,Mekke’denuzaklaştı.GerçekteİslamlığaenbüyükdüşmanlığıyaptığınısananMekkelilerbilmeyerekİslamlığaenbüyükiyiliği

yapmışlardı,İslamlıkMekke’denkurtulmaklaİslamoldu.Muhammet,önceMekkeyakınlarındabirmağarayasaklandı.

ArdındandaMedine’yegöçetti.Buortamdadahagenişbiryayılmatabanıbulmasıgerekiyordu.ÖteyandanMekkeneölçüdetüccarkentiyse,Medinesavaşçı

kentiydi.ÖslerveHarzecleradlıikikardeşboysüreklibirbiriileboğazlaşıyordu.Kentbiröncü,birbüyükbeklergibiydi.Medineliler

istedikleriöncüyübulmuşlardı.Medine,kendisinikarışıklıktankurtaracakortamakavuştu.Bu

İslammalıpyürüyüşüoldu.Muhammet,devesiüzerindecoşkulukarşılayıcılarıselamlayarakMedine’yegirdi.Tanıyanlarpeygamberiiyisindenbetimlemişlerdir.Bubetimlemelere

göre,PeygamberMedine’yegirdiğindesağlamyapılıvedinçtir.Ortaboylu,göğsügeniş,başıgüçlüdür.Tenitunçrengindedir.Yanaklarıparlak,

kumralaçarpansaçlarınekıvırcık,nedüzdür.Saçlarıkulaklarınınaltınakadardalgadalgainer.Bıyıklarıkırpık,altdudağıaşağıdanbirazönedoğruçıkık,sıkvegümrahsakallıiledeğirmiyüzügösterişkazanmıştır.Genişalınlıdır.Aralarındanmordamarlarlaayrılmışkalınikikaşvegerginbiçimde

kemerlenmişburunüstünderuhlarıaydınlatarakbakaniriveışıklıgözleriilebuyurmakiçinyaratılmışbiröncüdür.Bedeviöncüsüdevenindizgininserbestbırakmıştı.Devebaşıboş

gidiyordu.Sokaklarımeydanlarıgeçerekşehrinortasında,genişçebiryerde

HalidbinEbuEyyübülEnsari’ninevininönündeyereçöktü.16Temmuz622günü,deveninçöktüğüyerdeyalnızyenibirdinpatlamıyordu.Ogünordayenibirdevletkuruluyordu.Biryüzyılbilegeçmeden,AtlasokyanusundanHindiÇin’eHazarkıyılarındanNü‘edekyarıdünyayıkaplayacakbirdevletin,birimparatorluğunçekirdeğiatılıyordu.Muhammet’iMedine’deHazreckabilesidostçakarşılayıparalarına

aldı.Muhammet,bukabileyekendisineyardımındandolayı“yardımcı”

anlamınagelen“Ensar”adınıverdi.42Arap’taMuhammet’tenöncedevletyoktu.HattaArapçasözlüktebu

anlamdabirkavramıkarşılayanbirsözcükbileyoktu.DevletsözüArapçadaancak,8.yüzyıldansonrakullanılır.BusözcükArapçadwlkökündengelir.“Dönmek,birşeyinetrafındadönmek,değişmek,yerdeğiştirerek

dönmek,yadabirinehalefyadaselefolmak”anlamındadır.43

Araplarboyözeliğinivetoplumsalgörevleriüzerinealmış,bağımsızbirdevletanlayışıkavramındanuzakbulunuyorlardı.Onlardasuçvecezakavramları

bileyoktu.Çalmakyadaadamöldürmek,bunlarsuçsayılmadığıgibicezasıdabulunmuyordu.Bunlaryalnızcabaşkasınazararvermektenibaretti.Kısasakısasyasasıuygulanırdı.Birisisanakötülükyaptıysa,sendekendikabilenleonazararverebilirsinmantığınadayananbirtoplumanlayışıegemendi.Bireyinhakkınıdevletdeğil,bireyleralırdı.Cezasınıdabireyler

verirdi,intikamdankorkutuyorsanistediğinkervanıvur!44ilkesinedayananbiryaşambiçimiegemendi.DeveninçöktüğügünAraba,iştehiçbilmediğidevletveriyordu.Artıkkanbağıveboytutmadışında,devletdenenkutsalbirkavramdoğuyordu.OzamanadekAraplardabütüngözlerancakboyilişkileriçemberinetutsakedilmişti.Araplardaherboybağımsızbirbirimdi.Arabmgözündetümevrenkendiboyuidi.Dostyalnızorasıydı.

Boyundışıhepdüşmandı.Birlikleriniancakboyileanlıyorlardı.Oysadevenin

çöktüğügünMedineçeşitliboylardançeşitçeşitinsanladoluydu.Buinsanlar

kardeştiler,insanlarkabiledışındabaşkabirliklerinolduğunugördü.Kabilenindarbirlikçemberiyırtıldı.Genişbaşkabiralem,

doğuyordu.Apayrıinsanlarıbirbirinebağlayanbaşkabirbirleştiricievren

çıkıyordu.Muhammet’inAraphalkınaenbüyükbağışıbuoldu.Mekke’dengelengöçmenler,Medine’dekievsahiplerininevlerine

birerbireryerleştiler.Onlarkardeşolmuşlardı.Bukardeşliköylesineileribirkardeşliktiki,ölüncemirasları,kankardeşlerinedeğil,dinkardeşlerinekalıyordu.Arabmengüçlübağıolankanbağınıdinbağıyeniyordu.Mirasın

ailebireylerinekalışı,ancakİslamlarçoğaldıktansonraoldu.45MuhammetMedine’yeyüzdolayındagöçmenlegelmişti.Medine

zenginbirkentdeğildi.Ensarkardeşliğinikabulediyorlardı.AncakMuhammetvegöçmenlerensarafazlayükolmakistemiyordu.Öte

yandanMekkelilernetarımdannedesanattananlıyordu.Onlaryalnızticarettenanlarlardı.Ticaretyapmayakalkışsalarşurayaburayadağılmalarıgerekirdi.O

zamandaMuhammetyalnızkalacaktı.Öteyandan,Medinelileriyisavaşçılardı,Arap’taiseganimetolumlubirkazançtı.Kureyşlileriseİslamdüşmanlığınısürdürüyorlardı,ikiyılsonrakiBedirsavaşıbuzorunluktandoğdu.MuhammetMedine’dedinsel,siyasal,toplumsaldevletyapısını

örgütlemeyekoyuldu.Bellikurallarüzerinedinseltapmımıdüzenlemeyebaşladı.Tapırtımınkitleselkatılımla,baskıunsuruolduğunuiyisezmişti.

Ortakbiramaçlagerçekleşenherkitleselkatılımiçindekikişiler,kendileriniherzamanolduğundançokdahagüçlühissederler.Sahipolduklarıgüçlerbirkaçkatmaçıkmışgibidir.Bukişilerinkendilerinegüveniartmıştır.Birtür,kendindenaldığıışığıyansıtır.Bununetkisiylekişi,tekbaşınahiçbirzamanüstesindengelemeyeceğieylemleriyapmacesaretinikendindebulur.ÜstelikAraplariçin,özdenetimvedüzenkurmayı,ortakdavranışlarvebirliktelikolaşturmayıhedefleyendinkuralarıayrıbirönemtaşır.ÇünküAraplaradağınık,bölükpörçükbiraşiretyaşantısıegemendir.46EbuSüfyanyönetimindezenginbirKureyşkervanıSuriye’den

geliyordu.Kervan,denizkıyısınıizleyerekMekke’yegidiyordu.Kervanın

basılmasıkazançlıbiröçolacaktı.MuhammetüçyüzkişiileBedir’evardı.

FakatordayağlıkervanyerinebinkişilikyamanbirKureyşordusuilekarşılaştı.Muhammetzorbirdurumdakalmıştı.Dönmekyenidoğandini

ortadansilecekti,İslamsavaşçılarıiçinçarpışıpkazanmakyadaordaölmeksözkonusuydu.Muhammet,yalınbirkonuşmayaptı.Yürekler,bileklertutuşmuştu.Muhammetiyibirsavaşdüzenikurdu.Üçyüzkişilikaskeriiledörtcephelibirsavunmadüzenioluşturdu.Oklarlasaldıranlarıdeviriyorlardı.BöyleceMekkelilerağıryenilgiyeuğradılar.MuhammetbuaradaMedine’dedininigenişkitlelerebenimsetmek

istedi.EnuygunkitleninMusevilerolduğunuanladı.Yenidoğan

İslamlıkiçinMusevilerinkonumuHıristiyanlardandahaönemliydi.HıristiyanlıkBizans,Habeşistangibiuzakülkelerdeydi.OysaMusevilerMedine’deoldukçaçoksayıdabulunuyorlardı,İslamlığınçadırındayeralıyorlardı.GönençbakımındanAraplardanüstündurumdalardı.Servetonların

elindeydi.DüzeyleriAraplardançokdahayüksekti.Sıkıdinseltörenlidinleri,

aralarındabirkanvesevgibağıoluşturmuştu.MedineAraplarısürekliMusevilerdenfaizleparaalmakzorundakalıyorlardı.MuhammetçoközenlibiçimdeMusevilereveHıristiyanlarayaklaşmakistedi.MagnaYahudilerineveAylaHırıstiyanlarmamektuplaryoladı.Mektuplarınsonu“barış”anlamınagelen,“selam”sözüilebitiyordu.Kökendeİslamsözcüğü

deselamsözcüğüileaynıköktentüremişti.Selamsözükimileyindahayalınanlamda“emniyet”yadagüvenlikolarakkullanılıyordu.Medine’yegirmeden

öncekentinyakınlarındakiKaba’dagünlercekaldı.Günlercegörüşmeleryapıldı.Yahudilerleikibakımdananlaşmakistedi.Birigünlükyaşamdüzeni

için,öbürüisedinseldi.GünlükyaşamdüzeniiçinönemliYahudikabileleriileMuhammet

arasındayedibaşlıktanoluşanbirantlaşmayazıldı.Anlaşmagüçlüydü:İkiyandabirulusgibiyaşayacak,ikidindeözgürkalacak.Medinesaldırıyauğrarsaikiyanbirliktesavunacak.MüslümanlaryadaYahudilerüçüncübiryanilesavaşacakolursa,öbürüsüonayardımedecek.Barışyapılırkenikikesimindeonayıalınacak,Medinekutsalbiryerleşimmerkeziolduğuiçin,ikiyanda,kandökmeyecek.AradabiranlaşmazlıkçıktığındaMuhammethakemolacak.MuhammetdinselbakımdandaYahudilereyaklaşmakistedi.Bu

amaçlaönemliMusevigeleneklerinikendidinseldüzeniiçindesürdürmeyidenedi.Kudüs’üKıbleolarakseçti.Yahudilerdeolduğugibi,İslamlardaoruçtutuyordu.Onlargibiabdestalıyor,sünnetoluyorveöşür

veriyorlardı.BuortamdaaradayalnızcaMuhammet’inAraplarınpeygamberiolmasısorunukalıyordu.Tanrıherhalkabirpeygamberyolamış,Arap’ıensonabırakmıştı.

BununiçinMuhammetsonpeygamberdi.ZatenTevrat’tadasondönempeygamberiningeleceğibildirilmişti,işteo

kendisiydi.Musevilerinbunukabuletmeleriyeterliydi.YanlarmdakinidoğrulamaküzerekendilerineAlahkatındanbirkitap

geldiğinde,dahaönceinkaredenlerekarşızaferisteyipdurduklarıhalde,tanıyıpbildiklerikendilerinegelince,onuinkarettiler.KüfresapanlarınüstüneolsunAlah’ınlaneti!..(Bakara89)AncakMusevilerkesinliklebunukabuletmediler.BütünYahudi

bilginler,Tevrat’taensonpeygambergeleceğininbildirildiğinionaylıyordu.BunuTanrıbildirmişti.AncakMuhammet’inopeygamberolduğunubirtürlükabuletmiyorlardı.Kur’an’dakonudadahaöncekigörüşmeler

anlatılır.Verdiklerisözdendöndükleriilesuçlanır:“İsrailoğullarmdanşöylebirsözalmıştık:Allahtanbaşkasınaibadet

etmeyin,annebabaya,akrabaya,yetimlereyoksullaraiyilikvegüzellikledavranın,insanlaragüzelivegüzeliğisöyleyin.NamazıMmzekatıverin.Bütünbunlardansonrasiz,pekazınızmüstesna,sırtçevirdiniz.Hâlâdayüzçeviripduruyorsunuz.”(Bakara83)Muhammetgranitgibitaşaçarpmıştı.Tümçabalarınakarşın

Musevilerdendestekbulamıyordu.“Kendilerinekitapverdiklerimiz,onuözoğullarınıtanıdıklarıgibi

tanırlar.Bununlabirlikte,içlerindenbirzümre,bilipdurduklarıhaldegerçeği

hepgizlerler.”(Bakara146)Yahudilerlebuanlaşmazlıksürerken,Muhammetzekicebuluşları,

öncüdavranışlarıylaMedine’deputataparlararasındaazımsanmayacak

birtabankazandı.Musevilerdenisetümdenumudukesti.Artıkbarışçıİslam’ınyerinisavaşçıİslamalabilirdi.“Dindezorlamayoktur”buyruğununyerini“İğretihayatıahirethayatıkarşısındasatanlar,Allahyolunda

çarpışsınlar.Allahyolundaçarpışıpdaöldürülenyahutgalipgelenebizyakında

büyükbirödülvereceğiz.”(Nisa74)buyruğualıyordu.

İslammbuyapısınıMacarbilginiLigeti’ninşöyleanlatır:“İslamlıkkılıçtır,derler.Gerçektendebuyenidinkendisineinananlar

katmakiçininsanlarıkandırmakla,onlaraöbürdünyadamutluluklarsözvermeklevedegünügelinceonubekleyentubaağacınınseringölgesine,çağırmaklayetinmemiştir.Belkidebudin,onakatılmışolanlara,asılyemişiniötekidünyadaverecekolanenbüyüködevin,dinsizleri,hemdeyalnızcadiningerçekleriniyaymak,aklınıerdirmekyoluyladeğil,dahaçoksilahzoruyla,zorlaİslamdinineçevirmekolduğunubilinçlibirbiçimdeaşılamıştır.Muhammet’indiniböyleceönünegeçilmez,bağnazbiryayılmapolitikasınınyayıcısıolmuştur.48“Gerçektenİslam’ınbaşkoşullarındanbirikâfirlerekarşıcihattır.

Yalnızsaldırıdankorunmakiçindeğil,İslamdininiyaymakiçindecihatgerekir.Nitekimdoğrudanbuamacayönelikolarakİslampeygamberi28

savaşdüzenler.OndansonragelenenbüyükhalifelerdehepbuTanrı

buyruğugereğincesüreklisavaşlarlaİslamimparatorluğunugenişletirler.49Gerçekte,Yahudiler,sonbirpeygambergeleceğineinanıyorlardı.

AmabupeygamberMuhammetolamazdı.GelecekolansonpeygamberMesih’ti.Mesih,Yahudilerinbaşınageçecek,Yahudiulusunudünyaya

egemenkılacaktı.BuyüzdenYahudilerinbekledikleriMesih’inkendilerindengelmesigerekirdi.MuhammetiseArap’tı.Sonpeygamberoolduğunagöre,öbüruluslaraegemenolmakdaAraplaranasipolacaktı.BuyüzdenYahudilerleMuhammetarasındaçözümsüzuzlaşmazlıkbaşladı.Yahudilerkendibaşlarınabuyrukbirhalktı.Öbüruluslarayukardanbakıyorlardı.YineYahudiinancınagöre,cennetbilesaltYahudilereaçıktı.CenneteYahudidenbaşkasıgiremezdi.OysaMuhammet’egörecennettümİbrahimdinindengelenlereaçıktı.TekTanrıtanıyan,öbürdünyayainananiyibiryaşamsürmüştüminsanlarcennetegidebilirlerdi.Nitekim,Kur’anYahudilerinbubencilanlayışlarıilealayediyordu:“Deki:‘Eğerdiğerinsanlarındeğildeyalnızveyalnızsizinise,eğer

doğrusözlüiseniz,haydiisteyinölümü!.”Ellerininöndengönderdiğişeyleryüzündenölümühiçbirzamanistemeyeceklerdir.Allah,zalimleriçokiyibilmektedir.”(Bakara94,95)

Yahudilerenküçükyaklaşımdabulunmaz.Muhammet’in“Tanrısözleridir”diyeortayakoyduğubuyrukları,Tevratveİncil’denaktarılmışbilgiler

diyetanımlarlar.Muhammet’isahtekarlıklasuçlarlar.50BuolaydansonraMuhammet’intümsabrıbiter,içindeYahudilerekarşıbüyükbirkinoluşur.Yahudileri,Hıristiyanlardandakötügörür.BukezonlarakarşıMuhammet’insuçlamalarıbaşlar.Kökendeonlar,yalnızMuhammet’i

değil,eskidengelenhakpeygamberlerinidetanımamışlardır.Kimisiniyalancılıklasuçlarlar,İsa’daolduğugibikiminiiseöldürmüşlerdir.Buonlarıneskihuyudur.Kur’anonlarınbueskihuyunuyüzlerinevurur:“İşonlarınsandığıgibideğil.Kötülükveçirkinlikkazanan,suçu

kendisikuşatmışolankişiler,ateşindostudurlar.Süreklikalacaklardırorada.”(Bakara81)Taberi’nindebelirttiğigibi,MuhammetMedine’yegeldiğindeKıble

olarakKudüs’ügösterir.Müslümanlaronaltı,onyediayKudüs’eyönelereknamazkılarlar.BudurumYahudilerişımartır.“Mııhammedveashabı,kıblelerininneresiolduğunubilmiyorlardı;bizonlarayolgösterdik..”gibilaflaretmeyebaşlarlar.Muhammetbaşınıhavayakaldırır.İslamamahsusbirkıbleninverilmesinibekler.Sonunda,Kudüs’ten,Kabe’yedönülmesibuyruğugelir.51BundansonraMusevilereverilenödünlerbirbirgerialınmaya

başlandı.Kuran’menuzunsuresiolanBakarasuresindeMusevilereleştirildi.Ramazanayıoruçdönemiolarakbelirlenerek,İslamorucu,

Musevilerinorucundanayırtıldı.KıbleolarakKudüsyerine,Kabekabuledildi.Muhammetbirtaşlaikikuşvurmuştu.Biryandan,birtürlü

uzlaşmayayanaşmayanYahudileridışlıyor,biryandandaPutataparlarıkazanıyordu.ÇünküKabe,putataparlarmvazgeçemeyecekleribirgelir

kaynağıydı.İslamdanöncedebirhacyeriydi.Sayısızhacıvehackervanının

ziyaretyeriydi.Kabe’ninkazancıMuhammet’inkabilesiolan

Kureyşlilereakıyordu.Kabe’dekutsalHacer’ülesvedtaşıbulunuyordu.Çapıyaklaşık15

cmuzunluğundakidalgalı,ovaltaşbüyükolasılıklabirgöktaşıydı.Sonradanbirgümüşkorumaiçindeduvarayerleştirilmişti.52BöyleceMuhammet,kendikabilesiolanKureyşlileredegözkırpıyordu.AmasorunYahudileriçinyinebitmişdeğildir.Yahudiler,İslammdüzeltilmesigüçbuolayınıiyiceeledolarlar.Müslümanlarlaalayederler,iştebununüzerineYahudilerveonlarınkışkırttıklarıinançsızlarmırıldanmayabaşlarlar.53“NedenKıbledeğiştirdiniz?”diyesorarlar.BudurumMüslümanlararasındadadalgalanmalaranedenolur.Toplumdadedikodularalıpyürür:Bundanöncekinamazlarneolmuştur,okiKabekıbleidiyse,nedenşimdiyedekoyöndenamazkılınmamıştır?AmauluTanrıbuyöndegerekliaçıklamayıgetirmektegecikmez.Bununüzerinetoplumdakidalgalanmalar

durur.BakaraSuresinin142-144.ayetlerindeeskidenKudüs’ekarşıkılman

namazlarınboşagitmediğivurgulanır,nedenkıbledeğiştirildiğiaçıklanır.“İnsanlariçindebazıbeyinsizler:“Onları,yönelmekteoldukları

kıbledenneçevirdi?”diyecekler.Deki:“DoğudaAlah’ın,batıda.O,dilediğinidosdoğruyolakılavuzlar.”(Bakara142)“İşteböyle!Bizsizi,insanlarüstünetanıkolasınız,resuldesizin

üstünüzetanıkolsundiye,ortayoluizleyenbirümmetyaptık.BizeskidenyönelmekteolduğunKabe’yikıblehalinegetirdikkiresuleuyanı,ökçesiüstünegerisingeridönendenayıralım.Bu,Allah’ınkılavuzlukettikleridışındakileregerçektenzorgelecektir.AmaAlahimanınızıişeyaramazhalegetirmeyecektir.Şudabirgerçekki,Alahöncelikleinsanlaraçokacıyıcı,çokmerhametlidir.”(Bakara143)“Bizseninyüzünühabiregöğedoğruçevirdiğinielbettegörüyoruz.Hoşlanacağınbirkıbleyesenielbettedöndüreceğiz.Artıkyüzünü

MescidiHaramyönüneçevir.NeredeolsanızyüzünüzüMescidiHaramyönünedöndürün.Kendilerinekitapverilenler,onunRablerindenbirgerçekolduğunuçokiyibilirler.Allahonlarınyapıpettiklerindenhabersizdeğildir.”(Bakara144)Yahudiİslamkavgası,Bedirsavaşındansonraiyideniyiyealevlenir.

Yahudi,İslamçekişmesisaltdinselalandakalmaz,günlükyaşamayansır.Bedir’deKureyşlilerinüçyüzekarşıbinkişininyenilmesi

Yahudilerikorkutur.Kureyşlilerleİslamlarakarşıbirbirlikyapmagereğiniduyarlar.Mekkeliler,Bedir’inöcünübırakacakgibideğilerdir.Biryılsonraon

binlikMekkeordusuMedine’yedayanır.Muhammet,Bedir’dekanıtladığıaskeriöncülüğüileyenibirsavunmasavaşıverecektir.YedisekizyüzkişilikordusunukentinkuzeyindekiUhudtepesiniarkasınaalır.Okçularıgerekliuçlarayerleştirir.Böyleceağırgüçlerkarşısındaiyibirdirenişverecektir.Nitekimtasarladıklarınıgerçekleştirmeyibaşarır.GerçiMekkeliler

Muhammet’eağırbirdarbeindirirler,İslamlarzamanzamanbüyükpanikleryaşarlar.Muhammetyaralanır,Uhutdağınaçekilerekcanınızorkurtarır.MekkelileriseUhutönündesavaşıgereksizgörüpçekilirler,İslamlar

ağırkayıpvermişlerdir.Yüzlerceölüvardır.Peygamberyara,berevesargıiçindeUhut’tandöner.Peygamberin

buperişanhalineYahudilerkıskısgülerler.AmaMuhammet,yenibirtaktikuygular.HemençekilenMekkelilerinizlenmesinibuyurur.Bukararbezginsavaşçılarıcanlandırır.SevinenYahudilerinsevinçlerikursağındakalır.Yaralılarbilebuizlemeyekatılır.Medine’ninaltıyedimilgüneyinde

Kureyşlileriyakalarlar.Kureyşlilerböylebirbaskınıbeklemezler.Zatendönmüşgitmektedirler.Amabugeriçekilmebiryenilgihavasınabürünür.Uhutsavunmasıbirgeripüskürtmeeyleminedönüşür.Muhammet

biradımdahailerlemiştir.ŞimdisıraMedine’dekiYahudileregelmiştir.BirkaçzenginYahudiilerigeleni,Muhammet’inbuyruğuileMüslümanfedailerceöldürülür.Medine’deYahudisindirmeeylemibaşlar.Yahudimahalleleriboşaltılır.ArapyarımadasındaMüslümanyayılmasıileYahudisürgünübirbiriniizler.54Yenidininyayılmasıveimparatorluğunsınırlarınıngenişlemesiiçin

komşuArapveYahudilerinİslamlığıbenimsemesigerekiyordu.Öteyandanbüyükkervanlarabaskınlaryapılıyor,zenginganimetlerelegeçiriliyordu.Hicret’in7.yılındaMuhammet,Hayber’ebirakındüzenledi.Hayber,hurmalıklarıylaünlü,verimli,zenginbirYahudikentiydi.Müslümanlar1600dolayındaydı.

Yahudilerbunlarınüçkatıydı.AncakYahudilerçağlarınbaskısıilesinmişkorkaklardı.Hayber,öbeköbekevlerdenoluşuyordu,İslamordusu

tümşehrikuşatacakgüçtedeğildi.Budurumdabölümbölümevlerkuşatılıyor,teslimalmıyordu.Hayberböyleceelegeçti.AmaHayber’inasılönemihurmalıktangeliyordu.Muhammet’ineşiAyşe,“AncakHayber.hurmalıklarındansonrazenginolduk”demiştir.55Hayber,İslamyayılmasındaçokyönlüönemtaşır.Fetih

ganimetlerinindağılımıilkbusavaşlabaşlar.Burdabelirlenenganimetdağılımilkeleriçağlarcaİslamsavaşlarındauygulanacaktır.GanimetlerinbeştebiriMuhammet’ekalır.Bupaydahasonra

halifelerinhakkıdır.Gerikalanbeştedörtkabilelerarasındapaylaştırılır.56İslamgüçlenmesiileYahudisürgünükoşutolarakbirbiriniizledi.

MedineyöresindekiYahudilerin,bütüntopraklarıellerindenalındı.NevarkiHayber’inYahudilerinelindenalınmasıİslamlarınpekişineyaramıyordu.HayberMedine’yeuzaktı.AyrıcaAraplartarımabağlıdeğillerdi.Bu

durumdaMuhammetyineakıllıbirkararverdi.Hayber’dekiYahudileri“heryılürününyarısınıalmakkoşuluyla”yerlerindebıraktı.BunlaryenipeygamberinBedevileriçin,hayırlıişleriarasındayer

alıyordu.Muhammet’inünüvebüyüketkisiyaygınlaştıkçaonakatılan

inananlardaartmayabaşladı.OrtaveGüneyArabistan’ınyanısırazenginYemenülkesinideimparatorluğunakattı.SırakendisinehâlâdüşmancaduygularbesleyenbabakentiMekke’yegelmişti.Hicret’in8.yılındaMekkeüzerineyürüdü.MuhammetMekkelileri

yenipkentinilerigelenlerinitutsakaldı.630yılındakentteslimoldu.Amabunlaraçokyumuşakdavrandı.Aralarındanbirçoğunuhediyelerledonattı.KimseyiMüslümanolmayazorlamadı.Mekke’dekiyoksulsınıfarasındazatenvarolanyandaşlarınınsayısınıbuakılıdavranışlaartırdı.Kenttenherhangibirganimetderlemedi.BöyleceMedinelileringanimetbeklentisiboşaçıktı.Kenttekileryenipeygamberleuzlaşmanınyararlıolacağını

düşünmeyebaşladı.HeleMuhammet,Kabetapmanıyıkmakşöyle

dursun,dahageliştiriyordu.Onukendidinseldüzeniiçindekoruyordu.Durumanlaşılınca,bukültünyandaşıKabeputlarınatapanlarındostluğunukazandı.Böylecesondirenmelerdekırıldı.57BöylecekökeniİbrahimPeygamberedayananTek-Tanrıcıinancınsonpeygamberioluyordu.Söylenceyegöre,Kabe’yikitaplıdinlerinilkatasıİbrahimyapmıştı.Yahudilerde

kendileriniİbrahimpeygamberebağlıyorlardı.AyrıcaKabe’deçeşitlisöylencelerekonuolanHacerülesvetadlı,karataşbulunuyordu.Busöylencelerdenbirinegöre,butaş,Tanrının,herhangibirsuçundanötürücennettenkovuptaşadönüştürdüğügöktendüşmüşbirmelekti.Birbaşkasöylenceyegöre,İbrahimpeygamberonucennettenyanındagetirmişti.Cennetteykenbutaşbembeyazdı,inananlarıngünahınıüzerindetoplayatoplaya

kararmıştı.58Muhammet,Kabe’yiMüslümanolmayanlarındaziyaretineizinverdi.

Bubiryılböylesürdü.Mekke’deİslamlıkiyicegüçlenince,Ali’yiyoladı.Kabemüşriklereyasakedildi.ArapelastikiyetiArappeygamberinkişiliğindetümüylebelirginleşiyordu.Muhammet’insiyasalbaşarısınıngizemiburdayatıyordu,iyibirzamanlamaustasıydı.Oanıkurtarmakiçingeleceğebolbolsözveriyordu.Sonraonlarıbirerbirergerialıyordu.Hiçbirzamanbelibirdüşünceyesaplanmıyordu.Dinselgereklikdiyesiyasetsizlikyapmıyordu.Soğukkanlı,dingin,olaylarıngereğineyseonagörekararveriyordu.Muhammetsavaşlarınıkılıçlayaptı,amaİslamlığınçarçabuk

büyümesindebusiyaset,kılıçtandahaetkinoldu.59Mekke’ninMuhammet’inelinegeçmesindensonradaKureyşliler

Müslümanolmazlar.KureyşlilerancakHuneynganimetindensonraMüslümanlığıbenimser.Huneynganimetigerçekanlamdabirvurgundur.

Müslümanlarozamanadeğinböylebirvurgungörmemişlerdir.MuhammetganimetinaslanpayınımüşrikKureyşöndegelenlerineverir.Onlarbubağışınbüyüklüğükarşısındabiryandanutanırlar,biryandandaİslamlığınkendilerine

negibibiryarargetireceğinidüşünüpMüslümanolurlar.Muhammetyinebaşarılı

birsiyasetsergilemiş,Kureyşlileriİslamabağlamıştır.AmabuMedinelilerintepkisiniçeker.ÇünküİslamlıksavaşınıMedinelileryürütmüşler,Kureyşlilerİslamıboğmakisemişti.OysaşimdipeygamberMedinelileriunutupkendikabilesiniödüllendirmişti.SürekliKureyşlilerikayırıyordu.Bununüzerinepeygamberbütün

ensarıtoplar.Heyecanlıbirsöylevverir.Yinetanetane,toktokkonuşur.KendisininMedinelilere,Medinelilerinİslamahizmetinianlatır.Sekiz

yılınişlerini,özverilerini,almansonuçlarıbirbirsıralar.Vesözlerinişöylebağlar.“Onlarbirkaçkoyunladönüyor,sizresulullahiledönüyorsunuz.Bunu

azmıbuluyorsunuz?”60Muhammetyineçarpıcısözleriilekitleyietkilemiştir.Medineliler

gerçektenyağmadanpaylarınıalmamışlardır,amaTanrınınresulüonlarlabirliktedir.Buonlarayeter.Ensarpeygamberinsözlerininetkisiylehüngür

hüngürağlar.BirazönceMuhammet’eağıreleştirileryöneltenlerMuhammet’inkurduğuİslamdiniilebirlikteArapulusçuluğunundailktohumlarıatılmışoldu.DoğrudanAraptöreleridinkurallarıbiçimindeanayasa

oluyordu.Toplumsıkıbirdüzenekavuşuyordu.Boylararasındakikavgalarson

buluyordu.Bunabağlıolaraktoplumsalkalkınmadabaşlamıştı.Gazalarbirbiriniizliyor,devletkasasıdoluyor,gönençdüzeyiartıyordu.AlmanbilimadamıRudiParet’insöylediğigibi,İslamöncesiyapılangazevetlerİslamdinininkabulündensonragazalaradönüşür.Gazavetlerbedevileriçinzorunluveonurlubirişsayılır.Yerleşiklereveöbürbedevilerekarşımal,mülkvurgununadayananyağmaakınlarıdırbunlar.DoğrudanKur’an’dacihatözendirilir:“AllahyolundasavaşınvebilinkiAllah,herşeyiduyar,herşeyibilir.”(Bakara244)“İğretihayatıahirethayatıkarşılığındasatanlar,Alahyolunda

çarpışsınlar.Allahyolundaçarpışıpdaöldürülenyahutgalipgelenebizyakında

büyüködülvereceğiz.”(Nisa74)EyPeygamber!Müminleriçarpışmayateşviket.Sizdensabırlıyirmi

kişiolsa,küfresapanlarınikiyüzünegalipgelir;sizdenyüzkişiolsa,onlarınbininegalebeçalar.Çünküonlargereğinceanlamayanbirtopluluktur.”(Enfal65)Dinsavaşçılarıödüllendirilir.Enfalsuresinin41.ayetibukonudadır.Bunagöre,almantopraklardaelegeçirilenganimetlerin(köle,cariye,maltoprakvb.)beştedördüsavaşanlarakalır.Beştebiridevletindir:“Doğruileyanlışıayrılışgünü,ikitopluluğunkarşılaştığıgün,

kulumuzaindirmişolduğumuzainanıyorsanızşunubilin:GanimetolarakeldeettiğinizşeylerinbeştebiriAllah’a,resule,resulünyakınlarına,yetimlere,yoksullaraveyoldakalmışaaittir.Allahherşeyekadirdir.”(Enfal41)Tevbesuresinde,İslamainanmayanlarakarşıkonulacaktavırlaraçıkbiçimdebelirtilir.Ağırhakaretleredilir:“Eyinananlar!Müşriklerbirpisliktir.ArtıkbuyulardansonraMescidi

Haram’ayaklaşmasınlar.Eğeryoksulluktankorkarsanızbilinki,Alahdilediğitaktirdesiziyakındalutfundanzenginedecektir.Alahherşeyibilirtümhikmetlerinsahibidir.”(Tevbe28)MüşrikolarakYahudilerveHıristiyanlargösterilir.“Yahudiler:“Uzeyr,Allah’ınoğludur.”dediler;Hıristiyanlarda:“Mesih,

Allah’ınoğludur”dediler.Kendiağızlarınınsözüdürbu.Kendilerindenönceinkaredenlerinsözlerinebenzetmeyapıyorlar.Allahonlarıkahretsin.Nasıldayüzçeviriyorlar.”(Tevbe30)Görüldüğügibi,Allah’ınağzındanYahudiveHıristiyanlarakahırlar

yağdırılır.Aynısuredeonlaraneyapılmasıgerektiğiaçıklanır,kesinyargıverilir:“KendilerinekitapverilenlerdenAllah’aveahiretgününeinanmayan,

Allah’ınveresulününyasakladığınıharamsaymayanvehakdinidinedinmeyenlerle,boyuneğerekkendieleriylecizyevereceklerizamanakadarsavaşın.”(Tevbe29)BöyleceİslammgelecektekiyayılmaçizgisidoğrudanMuhammet

dönemindebelirlenir.Müslümanolmayanlardancizyeadlıvergialınacaktır.Müşrikleröldürülecektir:

“Eğerverdikleriahittensonrayeminlerinibozar,dininizesaldırırlarsa,ozamanküfürünelebaşlarmıöldürün.Çünküonlarınyeminleriyoktur.Böyleyaparsanızhalvegidişlerinesonverilebilir”(Tevbe12)Muhammetöldüğünde(632)kurduğuİslamdevletiyalnızcaMekke,Medine,Neşed,Taif,Okaş,Bedr,Ceberbölgelerinikapsıyordu.Ebubekir(634)dönemindeİransınırlarınadayanmıştı.Arapolmayanuluslarlayüzyüzegelmedönemibaşlamıştı.MuhammetMekke’yialdıktansonra,Medine’dekalmayıyeğledi.

Medineİslamlığaörnekolmuştu.Medine’yievliruhbanlardanoluşanbirdevletmerkezigibigördü.GerçekteİslamlıkMekke’dekiilkdöneminiunutmaözlemiiçinegirdi.NitekimÖmerİslamlığıntakviminibelirlerken,Mekke’depeygamberliğinbaşlangıcınıdeğildeMedine’yegöçüaldı.ÇünküMekkeİslamlığınmahcubiyeti,Medinegücüydü.Mekkeİslamlığıpasif,Medineİslamlığıaktifti.KutsalSözlerİçerikbakımındanKur’anbeşbaşlıktaincelenebilir.Mekkeile

Medine’ninfarkıayetlerdeçokaçıkbiçimdegörülür.1.Surelerinbirbölümüİslammilkevekurallarınıiçerir.Dinsel

buyruklarıkapsar.Buayetlerdepeygamberkendikendisiilekonuşurgibidir.

Şiirseldir.Kâhinlerinuyaklıbildirisigibikaranlık,derin,titreşimliayetlerdir.

BunlarıntümündeTanrıyaşükürleredilir.Hamdullahısenaayetleridir.Budönem32surede344ayetikapsar.Lirikdönemençokyüreğeseslenir.2.Kimisurelerdedineçağrıyapılır.Busurelerdebolbolöğütverilir.

Tanrıyaşükürveduasalıkverilir.Tanrınınbüyüklüğünübelirtenyargılarıiçerir.Kavminiaydınlatır,uyarır.Doğruyolayöneltmekiçinçabaharcar.Bu

evredeçağrı,dahadoğrusuTanrıelçiliğidebaşlamıştır.AncakbuTanrıelçiliğiçokçekingencedir.Yalnızcaikikezresullüktensözedilir.Buevrede26surede849ayetikapsar.Nebiliktenresullüğeihtiyatlageçilenvenasihataağırlıkverenbirdönemdir.3.Baskı,sindirmevekorkutmaiçerensurelerdir,insanlarıcehennem

azabı

ilekorkutanbuyruklaryeralır.Öğütleryerinikıyamet,cehennemazapsözlerinebırakır,insanruhununderinliklerindekikorkulara,kuşkularaseslenir.Korkunçcehennembetimlemeleriilekuşkularkörüklenir.21surede1902ayetbudönemdendir.4.Öyküvekıssaiçerensurelerdir.Kalbeliriksesleyönelinir.Bu

olmazsa,aklaseslenilir.Odaolmazsa,kuşkununkorkuları,tehditlerbaşlar.Eskipeygamberlerinbaşındangeçenleröykülenir.5.MedinesurelerindeMuhammet’inözelyaşamıvededikodularla

ilgiliolansurelervardır.BunlaryalnızMuhammet’inkişiselyaşamınıilgilendirir.

Medinedöneminde21surede2095ayetsöylenir.Kur’an’müçteikisindençoğuMekke’desöylenir.Toplam90surede4850ayetikapsar.Budönemdeyalnız200-300kişiMüslümanolmuştur.Sözkonususureninayetleribuaçıdanilginçtir.Ancakbizbirörnek

dahaverelim:Eypeygamber,biz,ücretlerini(mehirlerini)verdiğineşlerini,Allah’ın

sanaganimetolarakverdiği(savaşesir)lerindenelininaltındabulunan(cariye)leri,amcanın,halalarının,dayınınveteyzelerininseninleberabergöçedenkızlarınısanahelalkıldık.Birdekendisini(mehirsizolarak)

peygamberehibeeden.vepeygamberindekendisinialmakdilediğiinanmışkadını,diğermü‘minleredeğil,sırfsanamahsusolmaküzere(helâl

kıldık).Biz,eşleriveellerininaltındabulunan(cariye)lerihakkında

mü‘minlereyapmalarıgereklikıldığımızşeyibildirdik.(Onlarınbuhusustaneyapmasılazımgeldiğinidahaönceaçıkladık)ki,sanabirzorlukolmasın,(sen

birsıkıntıya,güçbirdurumadüşmeyesin).Alahçokbağışlayan,çokesirgeyendir.(Azhab50).Eyinananlar,(rastgele)peygamberinevlerinegirmeyin.Ancak

yemekiçinsizeizinverilirdegirerseniz(erkendengelip)yemeğinpişmesinibeklemeyin.Çağrıldığınızzamangirin;yemeğiyiyincedağılm,sözedalmayın.Çünkübu(davranışınız)peygamberiincitiyor,fakato(sizebunusöylemekten)utanıyor.AmaAllah(gerçek)isöylemektenutanmaz.Onlardan(yanipeygamberinhanımlarından)birşeyistediğinizzamanperdearkasındanisteyin.Bu,hemsizinkalbleriniz,hemdeonlarınkalbleriiçindahatemizdir.Sizin,Allah’ınelçisiniincitmenizvekendisindensonraonuneşlerininikahlamanızaslaolamaz.Çünkübu,Allahkatındabüyük(birgünah)tır.(Azhab52)AzhabsuresiHicretin57.yıllarıarasındaMedine’deinmiştir.Surede,

İslammönemliyollarkatettiğiaçıktır.YukardakiayetleilgiliİbniAbbasşunlarıanlatır:KimilerinezamanzamanMuhammet’inevindeyemekverilir.Bunlar

kimileyinyemektenöncegelipyemekpişinceyedeğinbeklerler.Yemektensonradakalkıpgitmezler.Muhammetdurumdansıkılır.Bununüzerinesözkonusuayetiner.Peygamber,söylemesigerekensözleri,yüzütutupsöyleyemediği

için.Tanrısöylemiştir.Muhammet’inZeyd’ineşiZeynepilenikahınaizinverentümcelerde

özelyaşamıileilgiliayetlerdendir.BilindiğigibiZeyd,çocukluğundaannesindençalınıpköleolaraksatılmıştır.Peygamberinkendinden20yaşbüyükeşiHaticekendisinisatınalmıştır.HaticeninhediyeettiğibuçocuğuMuhammetazadedipkendisineevlatlıkedinmiştir.Muhammet,Zcyd’içoksevmiştir.OnuevlatedindiktensonrahalasınınkızıZeynep’leevlendirir.

BöylecebiryerdeZeynepMuhammet’inkızısayılır.MuhammetbirgünZeynep’ievdeyarıçıplakbirdurumdagörür.“EykalplerialtüstedenTanrı”diyeseslenir.ZeynepdurumuZeyd’eanlatır.ZeydeşiniboşarveZeynep

Muhammet’leevlenir.Buolaydabüyükbirdedikoduyanedenolur.TanrıhemenMuhammet’inimdadınayetişirvesorunuçözer:“Allah’ınnimetverdiği;senindekendisinenimetveriphürriyete

kavuşturduğunkimseye:‘Eşiniyanındatut,Allah’tankork’diyordun,fakatAllah’ınaçığavuracağışeyiiçindegizliyordun,insanlardançekmiyordun;oysaasılçekinmenelayıkolan,Allahidi.Zeyd,okadındanilişiğinikesincebizonusananikahladık,ki(bundanböyle)evlatlıkları,kadınlarıylailişkilerinikestiklerizamanokadınlarlaevlenmekhususundamü‘minlerebirgüçlükolmasın.Allah’ınbuyruğu(herzaman)yerinegetirilmiştir.(Azhab37)Ancak,Muhammet’inyandaşlarıyukardakisavlarıyadsırlar.Onlara

göre,buevliliköylesöylendiğigibiaşkevliliğinedayanmaz.Zeynep,Zeydilegeçinemez.Zeynepsoylubirailedengeldiğiiçinbağışlanmışbirköleileevliliğikendisinebirtürlüyediremez.Allah’ınresulününhatırıiçinevlenir.Zeyd’ebirtürlüısınamaz.Zeyd’ekarşısoyluluğuileövünür.Zeydbir

sürebunadayanır.SonundaMuhammet’evarıpZeynep’tenayrılmakistediğinisöyler.Muhammetbunuuygunbulur,amaZeyd’esöylemeyeçekinir.

“Karınıyanındatut”diyeöğütverir.Peygamber,içindegizlediğibuhuzursuzluğugidermekister.BoşanacakZeynep’ikendiailesinekatacak,böylecekırılanonurunuonaracaktır.Amabunungerçeklebirilgisibulunmaz.Çünkü,Zeynep

Muhammet’inhalasınınkızıdır.Çoköncedenonugörmüştür.Güzelliğisözkonusuolsa,onunladahaönceevlenmeolanağınasahiptir.Ayşe’ninünlügerdanlıkolayısonrasıdedikodularadoğrudanTanrımüdahaleeder.Olayınözüşöyledir:Peygamberbirakından

dönerkenAyşegeridekalır.Düşürdüğügerdanlığınıbulmakiçingecikir.KonaklamayerinegeldiğindeordununMedine’yegittiğinigörür.Muhammet’ineşleridevelerüzerindekapalıyerlerdeolduklarıiçinonungeridekaldığınıkimsesezmez.Odaararlardiyebulunduğuyerdebekler.Saffanadındagençbiri,

Ayşe’yioradabeklerkengörür.DevesinealıpMedine’yegetirir.Buolaytoplumdakorkunçbirdedikodukumkumasınanedenolur.Ayşeanasınınevinegider.Dargınlıkbiraysürer.Muhammet,Ayşe’yiziyaretegider.Ayşeçok

üzüntülüdür.Böylebirşeyinolmadığınıbildirir.Muhammet“Allahgerçeğigörüyor,suçsuzsanTanrıbunubilir”içeriğindesözlersöyler.TamosıradaNurSuresiiner.Sözkonususuresorunuçözer.BudedikodularıyayanlarıTanrıağırbirdillesuçlar.AyşeveSaffanıaklar:“Oyalanhaberigetirenleriçinizdenbirgruptur.Onusiziniçinşer

sanmayın.Aksineo,siziniçinbirhayırdır.Onlardanherkişiyeogünahtan

kazandığıvardır.Onların,günahınbüyüğünüyöneteninedebüyükbirazap

vardır.”(Nur11)BuolaygerçekteAyşeileAli’ninarasınınaçılmasınadaneden

olmuştur.DedikoduyayılıncaAli’yedanışılmıştır.Aliise“Olayıntanıklarıvardır,

soruluparaştırılsın”demiştir.Şuayette,söylentiyekarşıçıkmayanlardasuçlanır:“Onuişittiğinizde,erkekvekadınmüminlerinbirbirleriiçiniyizanda

bulunup“buapaçıkbiriftiradır”demelerigerekmezmiydi?”(Nur12)İşbununladabitmez.OlayıngerçekolupolmadığınıkanıtlamakiçinTanrıbirtanıkladayetinmez,dörttanıkister.Buolayainananlarıda

yalancısayar:“Onadörttanıkgetirselerdiya!Mademkitanıklarıgetiremediler,o

haldeAllahkatındatümüyalancıdır.”(Nur12)TanrıPeygamberinitamanlamıylakoruyucukanatlarıaltınaalmıştır.

Böylebirdedikodununyayılmasınabileizinverilmemesigerektiğinivurgular.Ancakkonubakımındanyapılanbuayrım,kesindeğildir.Kimileyin

dinselyargılarlaöykülerbirleşir.Geçmişöyküleranlatılırken,dinselbuyruklarverilir.Öğütlersıralanır.Toplumkurallarıvurgulanır.Önasyageçmişindenevar,neyoksasergilenir.Sözgelişi,evreninyaratılışsöylencesi,Tevrat’taveSümerlilerde

anlatıldığıgibidir.Sümersöylencesinegöre,evrendeilkolarakTanrıçaNammu

adındabüyükuçsuzbucaksızbirsuvardır.Tanrıçaosudanbüyükbirdağçıkarır.OğluhavaTanrısıEnlil,onuikiyeayırır.Üstügökolur.Göktanrısı

onualır.GöğünaltındakiyeriseyerTanrıçasıilehavaTanrısınınolur.Bilgelik

TanrısıilehavaTanrısı,yeribitkiler,ağaçlar,sularladonatır.Hayvanlar

yaratılır,tümüyönetecekTanrılaroluşturulur.Tevrat’taevreninyaratılışışöyleanlatılır:Sularınyüzüüzerinde

allanınruhuhareketediyordu.Allahsularınortasındakubbeolsun,sularıayırsındediveAllahkubbeyiyaptı.AlttaolansuyuüstteolansudanayırdıveAllahkubbeyegökvealttakikurutoprağayerdedi.”Bundansonrayerinbitkilervehayvanlarladonatımıgelir.GörüldüğügibiSümerileTevratsöylencesibirbirineçokyakındır.

Kur’an’dayaratılışşöyleanlatılır:“Göklerveyeryapışıkikenonlarıayırdığımızı,bütüncanlılarısudan

meydanagetirdiğimizbilmezlermi?”(Taha30)YaratılışsöylencesiKur’an’daçokyüzeyseldir.Ancakanadüşünceüç

kaynakta(Sümer,Tevrat,Kur’an)aynıdır.Bunagöreyervegökbaşlangıçtabitişiktir.Bunlarınsudançıkmasıdır.İslam’agöreinsançamurdanyaratılmıştır.Buinancınkökenideçok

eskileredayanır.Sümer’deTanrılarözellikledişiTanrılarçoğalmayabaşlayıncaişlerininçokluğundan,yiyeceklerinihazırlamanınzorluğundanyakınırlar.BütünTanrılarıvaredendeniztanrıçasıNammu’yabirçözüm

bulmasıiçinyalvarırlar.OdabilgelikTanrısınabilgeliğiniveyeteneğinigöstermesinisöyler.BilgelikTanrısıyumuşakkildenşekilleryapar.ArdındanTanrıçayaşöyleseslenir:Eyannem!adınıvereceğinyaratıkoldu,OnunüzerineTanrıların

görüntüsünükoyDipsizsuyunçamurunukarıştır,Kolvebacaklarınımeydanagetir.Eyannem!yenidoğanınyazgısınısöyle!İşteobir

insan!İştebuişsırasındatümTanrılarınannesi,yerTanrıçası,doğum

TanrıçasıvebilgelikTanrısıolmaküzere4Tanrıbirliktebulunurlar.Tevrat’ta(Tekvin2:7)buolayşöyleanlatılır:“Raballahyerintoprağındanadamıyaptıveonunyüzünehayat

nefesiniüflediveadamyaşayancanlıoldu.”Tevrat’tainsanınyaratılışıikitürlüanlatılır.TekvinBabl:26’da,

Allah’ınyerigöğü,yıldızları,bitkilerihayvanlarıyaratışıanlatıldıktansonraşunlarsöylenir:“Allahdedi:Suretimizdebenzeyişimizegöreinsanyapalım!O

yeryüzündeherşeyehakimolsun.VeAlahinsanıkendisuretindeyarattıveonlarıerkekvedişiolarakyarattı.”Böyleceyaratılmaaltıgündetamamlanır.Talmud’agörebuAdemle

birlikteyaratılanilkkadınLilith’tir.LilithkendiniAdem’leeşitgörür.Adem’insözünüdinlemez.Birdişicinolur.Erkekleresataşmayabaşlar.Yakaladığıbirerkeğibırakmaz.Özelikleayınyedincigünüerkekleriçinbüyükbirtehlikedir.BuLilith,SümeraşkTanrıçasıİnanna’nmağacınayuvayapıponukestirtmeyenbircininadıdır.AllahdahasonraAdem’itopraktan,karısınıdakaburgasından

yaratır.BöyleceTevrat’tainsan6gündeerkekvedişiolarakyaratılmasına

karşın,yenidenerkekçamurdan,kadınonunkaburgasındanyaratılır.

Kur’an’dainsanınyaratılışıçeşitlisurelerdedeğişikbiçimlerdegeçer.Yeminolsunki,bizinsanıtopraktanoluşanbirözdenyarattık.

(Müminun12)Allahinsanı,pişirilmişçamurgibikurubirbalçıktanyarattı.(Rahman

12)Allahkatındaİsa’nındurumu,Adem’indurumugibidir.Onutopraktanyarattı.,sonra“ol”dedi.Artıkoolur.(Aliİmran59)Yarattığıherşeyigüzelyaratmıştır.Veinsanınyaratılışınaçamurdanbaşlamıştır.(Secde7)Andolsun,bizinsanı;kuruçamurdan,değişkencıvıkbirbalçıktan

yarattık.Cini/İblis’idedahaÖncekavurucuateştenyaratmıştık.Hatırlao

zamanıki,Rabbinmeleklere,“benkupkurubirçamurdan,değişken,cıvıkbalçıktanbirinsanıyaratacağımdemişti.Onuamaçlanandüzlüğeulaştırıpözruhumdaniçineüflediğimzaman,önündehemensecdeyekapanın.Meleklerintümütopluhaldesecdeettiler,İblismüstesna.O,secdeedenlerleberaber

olmayakarşıçıktı.Allahdedi:“Eyİblis!Sananeoluyordasecdeedenlerleberaberolmuyorsun?”Dedi:“Kurubirçamurdan,değişkencıvıkbirbalçıktanyarattığınbirinsanasecdeetmekiçinvarolmadım.”Buyurdu:“Öyleyseçıkoradan,çünkükovuldun.”(Hicr26-34)Görüldüğügibiherüçdindedeinsançamurdanyaratılır.Ancak

Sümer’deinsanınyaratılmanedenivenasılyaratıldığıayrıntılıolarakanlatılır.”61Sümersöylencesinde“OnunüzerineTanrılarıngörüntüsünükoy”

denir.Burdananlaşıldığıgibi,Sümer’deTanrılarinsanıkendigörünüşünde

yaratmıştır.BudaonlarınTanrılarıinsangibidüşündüklerinebirkanıttır.AynısöylenişTevrat’tadageçer:VeAllahinsanıkendisuretindeyarattı,onlarıerkekvedişiolarak

yarattı.(TekvinBab1:27)ÇünküAllahkendisuretindeAdam’ıyarattı.(TekvinBab9:6)

Kur’an’da,dolayısıileİslamdüşünündedeTanrı‘nminsanıkendibiçimindeyarattığıaçıkolarakvurgulanır.Kur’an’daşöylekanıtlar

vardır:Yahudilerdedilerki:“Alah’ınelibağlıdır.Kendieleribağlandıeleribağlanasıcalar!Söylemişolduklarılakırdıyüzündenlanetlendiler.Söylediklerininaksine,Allah’ınikielidealabildiğineaçıktırdilediği

gibibağıştabulunur.(Maide64)Muhammet’inbirhadisindeiseTanrı‘nmbiçimidahabelirginbiçimde

anlatılır:YüceTanrıyarattıklarınıyaratmaişibitirincesırtüstüuzanır.Osıradabirayağınıöbürayağınınüzerinekoyar.“Bununbenzerini

yapmakhiçkimseiçinuygundeğildir”der.62BudaMuhammet’inTanrı‘yıinsan

biçimindealgıladığınınaçıkkanıtıdır.Önasyageçmişinisergileyenbukutsalkitaplarınilkuçlarıbirimbirim

Sümeruygarlığınauzanır.Sümer’denkalanünlübirsöylencevardır.Dilmunadında,saf,temizparlakTanrılarınyaşadığıbirülkevardır.Burasıhastalıkveölümünbilinmediğiyaşamülkesidir.Ancakordasubulunmaz.SuTanrısı,güneşTanrısına,yerdenyerdensuçıkararakorasınısuiledoldurmasınısöyler.GüneşTanrısısöyleneniyapar.BöyleceDilmunmeyvebahçeleri,tarlalarıveçayırlarıylaTanrılarınbahçesidurumunagelir.BucennetbahçesindeyerTanrıçası8bitkiyetiştirir.BuağaçlarmeyvelenincebilgelikTanrısıEnkiherbirindentadar.BunayerTanrıçasıçokkızar.Tanrıyıölümlelanetleyerekortadanyokolur.BilgelikTanrısıçokağır

hastalanır.ÖbürTanrılarbüyükgüçlüklerleyerTanrıçasınıbularakbilgilik

Tanrısınıiyietmesiiçinyalvarırlar.Tanrıça,Tanrının8bitkiyekarşıhastaolan8organıiçinbirerTanrıyaratır.YaratılanTanrılarınbeşiTanrıçadır.Hastaolan

organlardanbirikaburgadır.OnuiyiedenTanrıçanınadıkaburganınhanımıanlamınagelenNinti’dir.Buad,“nin”hanım,“ti”kaburga

sözcüklerindenoluşanbileşiksözcüktür.Ti”ninbiranlamıdayaşamdır.İkincianlamıylaTanrıçanınadı,“yaşamınhanımı”anlamındadır.TevratveKur’an’daiseAdem,yasakmeyveyitadıncacennetten

kovulur.

Tevrat’tabuöykü(Tekvin2:5-23)şöyleanlatılır:“Vehenüzyerdebirkırfidanıyoktuvebirkırotuhenüzbitmemişti;

çünküRabAllahyerinüzerineyağmuryağdırmamıştı;vetoprağıişlemek

içinadamyoktuveyerdenbuğuyükseldivebütüntoprağısuladı.VeRabAllahyerintoprağındanadamıyaptıveonunburnunahayatnefesiniüflediveadamyaşayancanoldu.VeRabAlahşarkadoğruAden’debirbahçediktiveadamıorayakoyduveRabAllah,görünüşügüzelveyenilmesiiyiolanherağacıvebahçeninortasınadahayatağacınıveiyilikkötülüğübilmeağacınıyerdenbitirdivebahçeyisulamakiçinAden’denbirırmakçıktıveoradanbölünerekdörtkololdu(bunlardanikisiDicleveFırat).VeRabAllahbaksınveonukorusundiyeadamıortayakoyduveRabAlahadama,“bahçeninherağacındanye,fakatiyilik,kötülükbilmeağacından

yemeyeceksin,yersenölürsün”dediveRabadamıyalnızbırakmamakiçinbütünhayvanlarıtopraktanyaptıveonlaraadkoymakiçinadamıgetirdi.Fakatadamyalnızidi.Rabadamaderinbiruykuverdi,onun

kaburgakemiklerindenbirinialdı,ondanbirkadınyaptıveonuadamagetirdiveadamdedi:şimdibubenimkemiklerimdenkemikveetimdenettir,bunanisadenecek.”Bundansonrayılanınkadınıkandırarakyasakmeyveyiyedirdiği,

bahçedeolanAllahilekonuşmalarıanlatılır.Allahyılanılanetler.AlahAdemvekarısınagiymeleriiçinkaftanyapar.KadınıağrılıçokçocukyapmasıveAdem’idetopraklauğraşmasıilecezalandırır.OnlarıAdenbahçesindenkovar.Burayakadarkarısınınadıverilmez.4.BabınbaşındakarısınınadınınHavvaolduğuveHabilileKain’idoğurduğubildirilir.BöyleceTevrat’ta(Bab1:27)yaratılışınaltıncıvesongünündeAlah

insanıerkekvedişiolarakyarattığıhalde,adamıyenidenyerin

toprağından,eşinideonunkaburgasındanyaratır.BunagöreBab2:4-23’teanlatılanlar,Sümeröyküsündenalınmadır.Kur’an’dabukonudaçokyüzeyselanlatılmıştır.Konuyaçeşitli

surelerdedeğinilir:VeAdem’eisimlerintümünüöğretti.Sonraonlarımeleklere

sunarkenşöylebuyurdu:“Hadi,haberverinbanaşunlarmisimlerini,eğerdoğrusözlüleriseniz.”(Bakara31)VeAdem’eşöylebuyurmuştuk:“EyAdem,senveeşincennette

yerleşinveondandilediğinizyerde,bolbolyiyin.Amaşuağacayaklaşmayın,yoksazulmesapanlardanolursunuz.Bununüzerineşeytanonlarınayaklarınıkaydırdıdaonlarıniçindebulunduklarıyerdençıkardı.Bizdeşöyle

buyurduk:“Birkısmınızbirkısmınızadüşmanolarakaşağıyainin.Bellibirsürüyekadaryeryüzündesiziniçinbirbeklemeyeri,birnimet/biryararlanmaimkanıolacaktır.BununüzerineAdem,RabbindenbazıkelimeleröğrenipbelledideO’nayöneldi.Odaonuntövbesinikabul

etti.GerçektendeO,evetO,Tevvab’dır,tövbelericömertçekabuleder;

Rahim’dir,rahmetimcömertçesunar.(Bakara35-37)EyAdem!Senveeşincennetteoturun,dilediğinizyerdenyiyinamaşuağacayaklaşmayın.Yoksaikinizdezalimlerdenolursunuz.Derkenşeytankendilerindengizlenmişçirkinyerlerinionlaraaçmakiçinikisinedevesveseverdi.Dedi:“Rabbinizinsizişuağaçtanuzaktutması,ikimelekolmayasmızyahutölümsüzlerarasınakatılmayasmızdiyedir.”VeOnlara“bensizeöğütverenlerdenim”diyeyeminetti.Nihayetonlarıkandırarakaşağıçekti.Oikisiağaçtantadıncaçirkinyerlerikendilerineaçıldı.Bahçeninyapraklarındanyamalaryapıpüzerlerineörtmeyebaşladılar.Rablerionlaraseslendi:“Bensizebuağacıyasaklamadımmı,bensize,şeytansiziniçinaçıkbirdüşmandırdemedimmi?”Eyrabbimizdediler,‘özbenliklerimizezulmettik.Eğerbiziaffetmez,bizeacımazsanelbettekihüsranauğrayanlardanolacağız.’Buyurdu:“Kiminizkiminizedüşmanolarakinin.Yeryüzündebelirlibir

süreyekadarmekantutmanızvenimetlenmenizöngörülmüştür.”Buyurdu:“Oradahayatbulacaksınız,oradaöleceksinizveoradan

çıkarılıcaksmız.”EyAdemoğulları!Size,çirkinyerleriniziörtecekgiysivesüskıyafetiindirdik.Amatakvagiysisienhayırlısıdır.İştebu,Alah’ınayetlerindendir.

Düşünüpöğütalmalarıumuluyor.(A’raf1926)Andolsun,bizdahaönceAdem’eahitverdikdeunuttu;bizondabir

kararlılıkbulmadık.Hanimeleklere“Adem’esecdeedin”demiştikdeİblismüstesnahepsisecdeetmişti,İblisdayatmıştı.Bununüzerinebiz

şöyledemiştik:“Eyadem!Şu,senindeeşinindedüşmanıdır,dikkatetdesizicennettençıkarmasın;sonrabedbahtolursun.Seninburdaneacıkmansözkonusudurnedeçıplakkalman.Vesenburadanesusayacaksmnedegüneştenyanacaksın.”Derkenşeytanonaşöylediyerekvesveseverdi:“EyAdem!Sana,sonsuzlukağacıylaeskimezçökmezmülkvesaltanatıgöstereyimmi?”Nihayetikisideondanyedi.Bununüzerineçirkin

yerlerikendilerineaçıldı;üzerlerinecennetyapraklarındanörtmeyebaşladılar.Adem,Rabbineisyanetmiş,şaşırıpkalmıştı.SonraRabbionuarıtıp

temizledi,onuntövbesinikabuledipkendisiniiyiyevedoğruyakılavuzladı.(Taha115-122)SonuçtayaratılışsöylencesideSümerveTevrat’tabirbirinekoşuttur.

İkisindedebirTanrıbahçesi,dikilmişağaçlar,bahçedensuçıkarılması,yasakmeyveninyenmesi,lanetlenmeöğeleriyeralır.Sümer’dekaburgayıiyietmekiçinTanrıçayaratılır.Tanrıçaya“kaburganınhanımı”adıverilir.ÖyküTevrat’tageçerkenkadınkaburgadanyaratılmışveadıSümer’deki

ikincianlamıolanHayatınHanımı‘nm(yaşatanhanım)İbranicekarşılığıolanHavva’yadönüşür.Kur’an’dacennetbahçelerideğişiksurelerdeçeşitliayetlerde

betimlenir.Yasakağacınsonsuzlukağacıolduğuyalnızbiryerdegeçer.Adem’i

cennettenyılandeğilşeytançıkarır.Havva’nınadıanılmadığıgibi,kaburgakemiğindenyaratılmasındansözedilmez.İslammitolojisinde,Adem’inyaratılmasıvecennettenkovulması

dahadeğişiktir.Allah,Cebrail,Mikail,Azrail,İsrafiladlımeleklerine7katyerden7avuçtoprakgetirmelerinibuyurur.Neki,yeryuvarlağıbutoprağıvermekistemez.Azrailzorlaalır.Alahbutopraküzerinegünlerceyağmuryağdırır.Onuyumuşatır.Melekleryoğurur.VeAllahbiçimverir.Adem80yıl

biçimsiztoprakolarak120yıldaruhsuzolarakbekler.Biçemverenkkazandıktansonrameleklere,Adem’esecdeetmesibuyrulur.Bubuyruğuyalnızşeytandinlemez.Buyüzdencennettenkovulur.Cennettekiiyiyikötüdenayırmaölçüsüelmaağacındanyemedir.Bu

Adem’eyasaklanmıştır.Cennettenkovulmasınakızanşeytan,yılanileanlaşıpAdemile

Havva’yıyasakmeyveyedirerekcennettenkovdurur.Ademyaptığınapişman

olur,yalvarır.CebrailaracılığıilebağışlanıpMekke’deArafat’ayollanır.OradaHavvailebuluşur.Adem’eMekke’yiyapmasıbuyrulur.Cebraildehactöreniniöğretir.Böyleceinsansoyutürer.Sümerveİslamyaratılışsöylencesindebaşkabirkoşutlukdahavar:

İslam’agöre,insanınyaratılmasındaAllah’adörtmelekyardımcıolur.Sümer’deisedörtönemliTanrıyardımcıolur.Cennettebulunanelmaağacı,Sümersöylencelerindesıkçakarşılaşılan,özellikleaşkTanrıçasıileilgilibirağaçtır.Kur’an’dabirkezbununsonsuzlukağacıolduğubelirtilir.Sümer’de

bubilgelikTanrısıEnki’yeyasakmeyveyi,ikiyüzüolanveziriİsimutverir.BuişiTevrat’tayılan,Kur’an’daşeytanbaşarır,İslammitolojisindeAdem’inbağışlanmasınıCebrailsağlar.Sümer’deanaTanrıça,Tanrılarınyalvarmasıile,bilgelikTanrısınıiyieder.Sümer’debilgelikTanrısıEnki,insanlara,öbürTanrılardanhaber

getirir,İslam’dadaaynıişiCebrailyapar.Cebrail’ingüçsahibiolmasıvekemaleeriştirmesiSümerbilgelikTanrısınıanımsatır.HabilileKabilsöylencesideeskibirgeçmişedayanır.Ademile

Havva’nınçocuklarıKain’inöyküsü,TevratTekvin(Bab4:1)deşöyleanlatılır:VeAdemkarısıHavva’yıbildi.GebekalıpKain’idoğurdu.YinekardeşiHabil’idoğurdu.Habilkoyunçobanıoldu.FakatKamçiftçioldu.Kaingünlergeçtiktensonra,toprağınsemeresindenRabbesunugetirdi.Habildesürüsününilkdoğanlarındanveyağlarındangetirdi.Rab,Habil’eveonunsunusunabaktı.Kain’eveonunsunusunabakmadı.Kainçoköfkelendi.RabKain’ededi:“Niçinöfkelendinvesuratınıastın?Eğeriyidavranırsanoyükseltilmeyecekmi?iyidavranmazsangünahkapıdapusuyayatmıştır.Onunisteğisensin.Fakatsenonaüstünol.”KainkardeşiHabil’e

söyledi.Öyleolduki,kırdaolduklarızamanKainkardeşiHabil’ekarşıkalktı

veonuöldürdü.AynıolayKur’an’dayineçokkısabiçimde,sözkonusuadlar

olmaksızınanlatılır:Onlara,ikiAdemoğlununhaberinioku:Hanibirkurbantakdim

etmişlerdidebirisindenkabuledilmiş,diğerindenkabuledilmemişti.‘Andolsunseniöldüreceğim’dedi.Diğeride‘ancaksakınanlardankabuleder’dedi.Andolsunki,senöldürmekiçinbanaeliniuzatsan,bensana

öldürmekiçineluzatacakdeğilim:BenalemlerinRabbiolanAllah’tankorkarım.Benistiyorumki,senhembenimgünahımı,hemdekendigünahınıyüklenipateşeatacaklardanolasın:Zalimlerincezasıbudur’dedi.Nihayetnefsionu,kardeşiniöldürmeyeittideonuöldürdü.Buyüzdendekaybedenlerdenoldu.DerkenAllah,kardeşinincesedininasılgömeceğinionagöstermekiçinyerieşeleyenbirkargagösterdi:Yazıkbana!Şukargagibiolupdakardeşimincesedinigömmektenacizmioldumdediveettiğineyananlardanoldu.”(Maide2731)AynıöyküSümerlilerdeikibiçimdegeçer.Birincisişöyleanlatılır:

ÇobanTanrısıDumuziileçiftçitanrısıEmkimduaşktanrıçasıInanna’yaaşıkolurlar.HerbiriInanna’yakendiürününüöver.SonuçtatanrıçaçobantanrısıDumuzi’ninürünlerinibeğenerekonunlaevlenir.Enkimdubuseçimi

dostçakabulederekonunlaarkadaşolur.ÖbüröyküiseSümeryazvekışTanrılarınıntartışmasınadayanır.

Sümer’deemeşyaz,entenkışanlamlarınagelir.Kış,havatanrısıEnlil’eçeşitlihayvanları,yavrularını,yağvesüt

getirir.Yazdaağaçlar,bitkilervedeğerlitaşlargetirir.Herikisidekendigetirdiklerinindahadeğerliolduğunusöyleyerektartışırlar.BukavgayıgörenTanrı,kışıngetirdiklerinidahaüstünbulur.Yazdabunukabulederekkışaboyuneğer.Kur’andabüyükbiryertutanbuöyküvekıssalarıTanrıyalnız,

insanlaribretalsınlardiyeindirmiştir.Buöykülerinbirbölümüdahaöncedendeinmiştir.SözgelimiMusaileFiravunöyküsüTevrat’tabulunur.Ancakbuolay

dakökendeSümersöylencelerindenkaynaklanır.SümersöylencelerindebirbirinekızanTanrılar,bütünülkeyeçeşitliyıkımlarverirler.EskiÖnasyageçmişindentekTanrılıdinlereuzanançizgideTanrılarınortakcezası,sularıkanaçevirmektir:

Sümer’deaşkTanrıçasıInanna,birbahçeninkıyısındauyuyakalır.BunugörenbahçeninsahibigidipTanrıçayatecavüzeder.BunakızanTanrıçaülkeyeçeşitliyıkımlarverir.Ülkedebütünkuyularkaniledolar.Oduntaşıyankölelerkandanbaşkabirşeyiçmezler.Sularınkanaçevrilmesikonusu,Tevrat’ta(ÇıkışBaba7:1425)şöyle

anlatılır:RabMusa’yadedi:firavununyüreğiinatçıdır,ulususalıvermekistemiyor.Sabahleyinırmağınkıyılarınaçıkanfiravunagit,ona‘çöldebana

ibaretetmeleriiçin,ulusumusalıver’diyeİbranilerinAllah’ıbenisanayoladı,benelimdekideğnekleırmaktakisularavuracağımvekanadönecekler.MusaRabbindediğiniyaptı.Değneğiniırmaktakisularavurdu.Bütünsularkanadöndü.Mısırlılariçeceksubulamadılar.BuolayKur’an’daşöyleanlatılır:Vededilerki:“Bizibüyülemekiçinnekadarmucizegetirirsengetir,

bizsanainanacakdeğiliz.”Bizdeonlarınüzerlerineayrıayrımucizelerolaraktufan,çekirge,kımıl,kurbağalarvekangönderdik;amayinebüyüklüktasladılarvesuçlubirtoplulukoldular.(A’af32-33)Tevratveİncil’ineskiçağlardankalmasöylenceveöykülerledolu

olduğu19ve20.yüzyılboyuncayapılankazıbilimverilerivetarihsel

araştırmalarlakanıtlanır.Sözgelimi,Musa’nınbirsepetiçindesuyabırakılmasıöyküsübunlardanbiridir.Kutsalkitaplardageçenbusöylenceyegöre,Mısır

firavunununeşisepetiçindekiçocuğubulupsaraydabüyütür.GerçektebusöylenceBabilonyadönemindenkalmabiröyküdür.AsurileryadaKaledonyahlardönemindenkalmainançlarınsöylencelerindendir.Busöylence,öyküyeinançlaraYahudileryenibirbiçimverirler,Tanrısözlerikılığınasokarlar.63Oysa,Kur’ansöylediklerinindoğruluğunaTevrat’ıkanıtgösterir:“EyMuhammetsanaindirdiğimizbukıssalardankuşkuduyuyorsan

sendenönceTevrat’ıokuyanlarasor,Rabbindengelenbukıssalardoğrudur.”(Yunus94)KendisideYahudibirailedengelenSigmundFreud’agöre,Musaile

ilgiliolarakTevrat’tayeralanöykülertümüyleyanlışveuydurmadır.TektanrıdüşüncesiniyerleştirenilkpeygamberdeMusadeğildir.Öncelikle

Musadiyebirkimseninvarlığıkesinbilinmez.Musayaşamışolsabile,Tektanrıdüşüncesiniondançokdahaönce,MısırfiravunlarındanAkhnaton

yerleştirmiştir.Yahudibilginlerdahasonra,Akhnaton’ungörüşleriniMusa’yayamamışlardır.Yahudilerce“Tanrı”diyetanımlananYahveYehovadiyebilinirçokeskidönemlerde“şertemsilcisi”sayılanbirTanrıça’dır.SeksenyaşındayazdığıbuönemliçalışmasındaFreud,MısırfiravunuAkhnaton’uerdemveahlakörneğiolarak

gösterir.TarihiçarpıttıklarınısöylediğiYahudidinadamlarınaağıreleştiriler

yöneltir.64Nuhkıssası,tufan,gemivegemininCudidağınaoturuşuöyküsünün

ise,Kur’an’dayepyenibiröyküolaraksunulur:“İştebunlar,sanavahyetmekteolduğumuzgaybhaberlerindendir.

Nesennetoplumunbundanönceonlarıbilmiyordunuz.Artıksabırlıol.Sonuçtakvayasarılanlarındır.”(Hud49)BuöyküyüMuhammet’indehalkıAraplarındabilmediğivurgulanır.

ÇünküYahudilerMuhammet’inanlattıklarınınTevrat’tanaktarmaşeyler

olduklarınıilerisürüponainanmamışlardır.Tanrı,Yahudilerinsözkonusu

savlarıüzerinedebirayetindiriponlarınağızlarınıtıkar:“Eğerkulumuzaindirdiğimizdenkuşkuiçindeyseniz,hadionun

benzerlerindenbirsuregetirin,Allahdışındakidestekçilerinizitanıklarınızıdaçağırın.Eğerdoğrusözlükişilerseniz..”(Bakara23)UluTanrı

Yahudileretamanlamıilerestiniçekmiştir,“inanmıyorsanız,buyurunsizdahaiyisiniortayakoyungörelim”der.ArdındanKur’an’da,dahaöncekikitaplardabulunmayan,halkınbilmediğibiröyküanlatılır.BöyleceYahudilerinyukardakisavıdaçürütülmüşolur.AncakNuhöyküsüdegerçekteÖnasyatarihindebilinmedikbiröyküdeğildir.BuöyküTevrat’tayeralır.1872yılındabulunanAsurKralı

Asurbanipal’inkütüphanesindebirtabletüzerindeaynıöykübulunur.Gilgameşdastanınmsonbölümünüoluşturanbuöykü,ölümsüzlüğü

arayanGilgameş‘e,tufandankurtulupTanrılarcaölümsüzlükverilenUtnapiştimtarafındananlatılır.Öykükısacaşöyledir:İnsanlaröyleçoğalırlarki,Tanrıonlarıngürültüveşamatasından

uyuyamazolur.BununüzerinedörtbüyükTanrıbuinsanlarıyoketmeyekararverirler.BilgelikTanrısıEnki,yarattıklarıinsanlarınortadankaldırılmasına

çoküzülür.ŞuruppakkentindeyaşayanUtnapiştim’inevininduvarlarındanseslenir.Tanrılarınbirtufanyaratmayakararverdiklerinisöyler.Birgemiyapmasınıönerir.Gemininbiçiminibildirir.Adamsöylendiğibiçimdegemiyiyedigündebitirir.Gemiyapıldığısüreceçeşitlihayvanlarkesilir.Beyaz,kırmızısukatılmamışşaraplarırmaksuyugibibolboliçilir.

Yılbaşıtörenleriniandıranşenlikleryapılır.Utnapiştimgemininiçineailesini,

akrabalarını,sanatçıları,kırlarınevcilveyabanhayvanlarınıdoldurur.Buaradaaltındaalmayıunutmaz.Gemininkapısıkapanırkapanmazşiddetlibirfırtınailebirlikteyağmurboşanır.Sularyalnızgöktenboşanmaklakalmaz,yerTanrılarıdayerdensufışkırtırlar.Tufanöyleazgmlaşırki,onuyaptıranTanrılarbilekorkarlar.Bukıyametaltıgünaltıgecesürer.YedincigüngemiNisirdağınaoturur.YedigünbeklediktensonraUtnapiştimdışarıbirgüvercinsalar.Güvercinkonacakyerbulamadığıiçingeridöner.Ardındanbirkırlangıçyollar.Odageridöner.Sonolarakbirkuzgun

uçurur.Kuzgungeridönmeyince,gemidekicanlılardışarıçıkarlar.

Utnapiştimdağıntepesinekurbanlarlaiçkilersunar.Altlarındaçeşitliağaçlarınodunlarıyananocaklarayedikazankonur.Kurbanlarpişirilir.KurbanlarıntatlıkokularınıduyanTanrılarüşüşürler.TufanıçıkaranTanrıEnlilgelipinsanlarıve

gemiyigörünceçokkızar.“Kimkurtardıbunları?”diyeçıkışır.BilgelikTanrısıonakarşıçıkar.“Günahyapanı,kuralarakarşıgelenicezalandır,amaböylesineağırveölümcülolma!”diyeonuyatıştırır.BöyleceUtnapişimvekarısıölümsüzbiryaşamileırmağınağzındakiTanrılarbahçesine

yerleşirler.65Öykü,SamidillerindenolanAkadcayazılmıştır.Ancakiçindegeçen

adlar,başkabirdildendir.ÖykününSümerlerdenkaldığınainanılır.NitekimdahasonraSümeryazıtlarındaöykününkimikesitleribulunmuştur.TufanöyküsüSümercedeşiirbiçimindeyazılmıştır.Metninenazyarısıelegeçmemesinekarşın,bulunankesimkonuhakkındaoldukçaaydınlatıcıdır.Bunagöre,Tanrılarinsanlarakızarakbirtufanyapmayakarar

verirler.TufanınyapılacağıZiusudraadlıbirineTanrıtarafındanbirduvar

arkasındanbildirilir.Tufanbütünşiddetiyleyedigün,yedigecesürer.ZiusudraTanrılarakurbanlarkeser.AynıolayTevrat’ta(Tekvin6-7)uzunuzunanlatılır.Tevrat’agöre,insanlarkötüvebozulmuşolduklarıiçin,rabonlarıyok

etmeyekararverir.NuhAlah’ıtanıyan,onunlabirliktegidenbiridir.Tanrıona,insanlarıyoketmekiçinbirtufanyapacağınıbildirir.Kendisine

birgemiyapmasınıbildirir,içinealacağınıanlatır.Nuhsöyleneniyerinegetirir.Tufanbaşlar.40günsürer.Yeryüzündeherşeyyokolur.Sularancak150gündeazalır.Gemi7.aydaveayın17.günündeArafatdağınaoturur.Nuh,40gündahabekler.Sularıntümüyleçekilipçekilmediğinianlamakiçinöncebirkuzgunsalardışarıya.Ogerigelincebekler,birgüvercinuçurur.Üçüncükezyolladığıgüvercindönmez.Bununüzerinekarayaçıkarlar.Nuhkurbanlarkeser.Tanrıhoşkokularduyuncayenibirtufanyapmamayakararverir.Nuhilekonuşur.Yeryüzünebirdahatufanvermeyeceğinesözverir.

Nuh950yılyaşadıktansonraölür.Yeniyaşam,kurtulancanlılardanveNuh’unoğularındansürer.Kur’an’dabuöykü,29.suredeçeşitliayetlerdeoldukçayüzeysel

anlatılır.AyetlerinçoğuNuh’untoplumuileolaninançsorunlarıileilgilidir.

“Tufan”sözcüğüyalnızbirkezgeçer.“Andolsunkibiz,Nuh’utoplumunagönderdikdeoşöylededi:“Ey

toplumum!Allah’akullukveibadetedin.SizinondanbaşkaTanrınız

yok.Üstünüzeçokbüyükbirazabıninmesindenkorkuyorum.”(A’raf59)

Bununüzerineonuyalanladılar.Bizdeonuvegemideonunlaberaberbulunanlarıkurtardık,onlarıyöneticileryaptık;ayetlerimiziyalanlayanlarıdabatırıpboğduk.Bakdagör,öncedenuyarılanlarınsonunice

oluyor.(Yunus73)Nuh’aşöylevahyolundu:“Toplumundan,dahaönceinanmışolanlar

dışındahiçkimseimanetmeyecektir.Artıkonlarınyaptıklarıyüzündentasalanıpdurma.”Vahyimizebağlıolarakgözlerimizinönündegemiyiyap.Vezulmedenlerhakkındabenimlekarşılıklılafedipdurma.Onlarmutlakaboğulacaklardır.Gemiyiyapıyordu.Toplumundanherhangibirgrupyanındangeçtikçeonunlaalayediyorlardı.DedikiNuh:“Bizimlealayediyorsanız,bizdesizinlealayedeceğiz.Tıpkısizineğlendiğinizgibi.“Reziledenazabınkimegeleceğini,sürekliazabınkiminbaşınaineceğiniyakındabileceksiniz.Nihayetemrimizgelipdetandırkaynaymcaşöyleseslendik:“Yükleiçineherbirindenikişerçiftvealeyhindehükümverilenhariç

olmaküzereaileni,birdeimanetmişolanları.”AmaNuh’labirlikteçokazbirkısmıimanetmişti.Nuhdedi:“Bininiçine.Onunakıpgitmesidedemir

atmasıdaAllah’ınadıyladır.BenimRabbimelbettekiGafur’dur,Rahim’dir.Gemionları,dağlargibidalgalarüstündenyürütüpgötürüyordu.Nuhonlardanayrıbiryerdeduranoğlunaseslendi:“Oğulcuğum,bizimleberaberbin,kafirlerleberaberolma.”Oğulcevapverdi:“Birdağasığınacağım,benisudankorur.”Nuhdedi:“Allah’ınmerhametettiğidışındabugünhiçkimseiçinAllah‘ınkararındankurtaracakyoktur.”Veikisiarasınadalgagirdideo,boğulanlararasınakatıldı.Vedenildi:“Eyyer!Suyunuyutveeygök,sendetut.”Vesuçekildi,işbitirilmişti.Gemi,Cudiüzerineoturduvehaykırıldı:“Ozalimlertopluluğugerigelmezolsun.”(Hud,36-44)Andolsunbiz

Nuh’utoplumunagönderdikdeoonlarınarasındabinyıldaneliyıleksikkaldı.Sonundaonlarıtufanyakaladı.Çünküzalimlerdionlar.BizNuh’uvegemihalkınıkurtardıkveogemiyialemlereibretyaptık.(Ankebut14-15)

Zürriyetlerinideodopdolugemilerdetaşımamızdaonlariçinbirayettir.Onlariçingemilerebenzer,binecekleribaşkaşeylerdeyarattık.

Eğerdilersekonlarıboğarız.Budurumdanekendileriiçinbirferyatedenolur,nedekurtarılırlar.(Yasin41-43)Görüldüğügibi,Kur’an’daNuhveTufansöylencesinde,geminin

nasılyapılacağı,tufanınnekadarsürdüğü,gemidennasılçıktıkları,Nuh’unneden950yılyaşadığıanlatılmaz.BunakarşılıkTanrınıninsanlarakızması,olayınyalnızcabirkimseyebildirilmesi,gemiyapılması,göktenveyerdensularıntaşması,gemininbirdağayanaşması,birkısıminsanlarınkurtulması,Nuh’unuzunömürlüolmasıSümerlerdengelenizlerdir.66EyüpPeygamberinsabrıöyküsüdeSümerlerdenkaynaklanır.

Sümerlerdenkalanikiayrıtabletteyeralanöykü135satıraulaşanbirşiirbiçimindedir.Öykününanadüşüncesi,insanlarınfelaketlereuğradığızaman,bunu

yapanTanrıyalanetleryağdıracağıyerde,onuyüceltiponayalvararakyüreğiniyumuşatması,böyleceyıkımdankurtulmasıdüşüncesinedayanır.SümerdeyalvarılanTanrı,insanınkendiTanrısıdır.OTanrılarmeclisinebudualarıgötürerekiyisonuçlaralır.Sümerlerdenkalanşiir,önceinsanınTanrısınıövmesini,

yüceltmesini,ağlayıpsızlamalarlayüreğiniyumuşatmasınıöğütvererekbaşlar.Sonraadıverilmeyenbiradama,akrabavearkadaşlarıncayapılankötü

davranışlaranlatılır.Adambaşınagelenyıkımlardansözeder.Arkadaşlarınındakendiüzüntülerinekatılmasınıister.Bundansonrabaşınagelenbudurumlarınkendigünahlarıyüzündenolabileceğinisöyler.Tanrısınabağışlamasıiçinyalvarır.ŞiirTanrınınonubağışladığınıbildirenbölümlesonbulur.67Tevrat’tabuöykü,birçokbilgedolusözlerlesüslü,1040satırı

kapsayanbirşiirbiçimindedir.ÖykününbaşındaTanrıŞeytan’aEyüb’üniyibirkulolduğunusöyler.Şeytanda“eğeronukötüdurumadüşürürsen,baksananasıllanetedecektir”diyekarşılıkverir.ŞeytanEyüb’ünvücudunu,tabanındantepesinedekçıbanlarladoldurur.Eyübsesiniçıkarmaz.Karısı

ona“bunuverenAlah’alanetet”der.Eyübde“Allah’ıniyiliğininasılkabulediyorsak,kötülüğünüdeöyleüstlenmeliyiz”karşılığınıverir.BundansonraEyübbaşınagelenyıkımları,dünyayagelmemesi

gerektiğini,Allah’ınbunukendisinehaksızolarakverdiğinişiirbiçimindeanlatır.Arkadaşlarıise,Tanrı‘nmhaksızbirişyapmayacağını,kendisinin

bunuhakettiğinisöyleyerekAllah’ısavunurlar.BundansonraAllahileEyübkarşılıklıtartışırlar.Herikisidekendiyaptıklarıiyiişlerisayıpdöker.Sonunda

Eyübsöylediklerinepişmanoluptövbeeder.Allahdaonuntövbesinikabuledereksağlığınakavuşturur.Malvemülkünüdeikikatyapar.BöyleceEyübarkadaşlarınınyanındasaygınlığınıkazanır.GörüldüğügibiSümerveTevratmetinlerikonuolarakaynıdır.

Tevrat’takişiir,Sümerşiirindenenazbinyıldahasonrayazılmıştır.Dahaderinvekapsamlı,şiirselbirdilvebilgedolusözlerledonatılmıştır.Sümerşiiridahayalındır.Herikisindedefelaketinkendigünahlarıyüzündencezaolarakverildiğisöylenir.YalnızSümerinancınagöre,zatenherçocukgünahıiledoğar.Kur’an’dabuöyküdeçokyüzeyselanlatılır.Dörtsuredebirkaçayet

içindekonuözetlenir.Nisasuresinin163.veEnamsuresinin84.ayetlerindeİbrahim’denbaşlayarakbütünpeygamberlerarasındaEyüb’edevahiedildiğiyazılır.VeEyyub..Rabbineşöyleyakarmıştı:“Dertgelipçattıbana;sen,

rahmetedenlerinenrahmetlisisin.”Hemencevapverdikona,kendisindekiderdikaldırdık.Tarafımızdanbirrahmetveibadetedenleriçinbirhatırlatmaolarak,onaailesiniveberaberindebenzerlerinideverdik.(Enbiya83-84)KulumuzEyyub’udaan!HaniRabbineşöyleseslenmişti:“Şeytanbanabiryorgunlukveazapdokundurdu.”“Ayağınıyerevur.işteyıkanacakbiryer,işteiçileceksoğukbirsu!..”dedik.Onabizdenbirrahmetveözütemizlerebirhatırlatmaolarak,ailesiniveberaberlerindebenzerlerinibağışladık.“Elinebirdemetsapaldaonunlavurveyemininetersdüşmüşolma.”dedik.Bizonusabırlıbulduk.Negüzelkulduo.Bizeyönelenyakaranbiriydio.(Şad,41-44)Konuçokkısayazılmışolmasınakarşın,şeytanınazapvermesi,

sabır,Tanrıyayakarış,dualarınkabuledilmesiödüllendirme,SümerveBabilkaynaklarıilekoşutbiçimdedir.Tevrat’tabulunan“Süleyman’ınŞarkılarŞarkısı”bölümüde

Sümerleredayanır.Açıksaçıkşiirlerdenoluşanbubölümünkutsalkitaptanearadığıtanrıbilimcileriçokdüşündürmüştür.Görünüşegörebuşiirlerindinle

vetarihleilgisibulunmaz.Buşiirlerdebirseven,birdesevilenvardır.Bunukilisepapazları,İsa’yıseven,kiliseyisevilenolarakyorumlamışlardır.İbranileriseYahveyiseven,İsrail’isevilenolanakgöstermişlerdir.19.yüzyıldaisebunlarınİsraildüğünlerindeyapılantörenileilgiliolduğu

ilerisürülür.Oysayenibulgularınışığındayapılanaraştırmalarbuşiirlerin

Sümerlerinyeniyılbayramında,sazlareşiğindesöylenenşarkılarveilahilerolduğunuortayakoyar.Sümerekonomisitarımadayalıolduğuiçinülkelerindebollukvebereketinbulunmasıönemlidir.BunedenleSümerler,aşkTanrıçasıİnannaileçobanTanrısıDumuzi’yi(Dumuzibaşlangıçtabirkraldır,

sonradanTanrıyapılır)evlendirirse,onlarınverimlilikgücünüveölümsüzlüklerinipaylaşacaklarınavebuyollaülkelerindebollukvebereketisağlayacaklarınainanırlar.BuinancauyarakSümerşairveozanlarıikiTanrıileilgilibirsöylenceyaratırlar.Bunuyazıyageçirerekzamanımıza

ulaştırırlar.Butörenlerdeokunmaküzere,kralınverahibeninyadaTanrınınveTanrıçanınağzındanbirbirleriiçinaşkdolu,sevgidolu,açıksaçıkşiirleryazılır,bunlarbestelenerekşarkıbiçiminegetirilir.Sümerlilerdeberekettapmımıoluşturanbutörenler,bugün“Kutsalevlenmetörenleri”olaraknitelendirilir.Buberekettapınımmınİsadöneminedek,hattadahageçzamanlaradeksürdüğüanlaşılır.AşkTanrıçasıİnannaileDumuzibirçokgüçlüklerdensonra

evlenirler.EvlilikgerçekleşinceTanrıçayeraltıdünyasınagider.Neki,orası

gidilen,ancakdönülmeyenbirülkedir.KuralagöreTanrıçaolmasınakarşın,yeryüzünebırakılmaz.BilgelikTanrısıEnki’ninyardımıileTanrıçakendiyerinebiriniyollamaküzere,yeraltıyaratıklarıilebirliktedışarıçıkar.TanrıçahergittiğiyerdeTanrıveTanrıçaların,kendisininyokluğunda

çuvallargiyerek,yerlerdesürünerekyastuttuklarınıgörür.Hiçbirini

yeraltıdünyasınayollamayakıyamaz.Fakatkocasınınbulunduğuşehre

gider.Kocasınıkendiyokluğunaaldırmazbiçimdekeyifletahtındaoturur

bulur.Büyükbirkızgınlıkla“alınbunu”diyekocasınıcinlereverir.Daha

sonrayaptığınapişmanolur.Amakocasınıncezasızkalmasınıdaistemez.BudurumdaDumuzi’ninkızkardeşirüyaTanrıçasıGeştinannan’mkardeşiyerineyarımyılyeraltındakalmasıonaylanır.BöyleceDumuzikışaylarındayarımyılyeraltındakalır,ilkyazgelinceçıkıpkarısıilebirleşir.Bubirleşmeyizamanınkralıilebaşrahibekutlar.Büyüktörenleryapılır.Artıkyeniyılbaşlamıştır.Ortalıkuyanır.Ağaçlaryeşillenir.Hayvanlarçoğalır.İştebutörenlerdeokunanşiirlerinkalıntılarıdırSüleyman’ınŞarkılar

Şarkısışiirleri..KökendeSümerkralı,rahibeTanrıveTanrıçanınağzından

birbirleriiçinsöylenmişiçiaşkdolu,sevgidoluaçıksaçıkbestelenmişşarkılardır.Sümerbereketkültünüoluşturanbutörenler,bugün

“KutsalEvlenmeTörenleri”olaraknitelenir.Buberekettapmcıİsazamanınadek,hattadahageçzamanlaradeksürer.BuyüzdendinleilgisiolmayanbirçokkonuTevrat’tançıkarılmasınakarşın,sözkonusuşiirlerTevrat’tabırakılır.SümerAşkTanrıçasıİnanna;Akadlardaİştar,İsrail’deAstarta,

YunanlılardaAfrodit,RomalılardaVenüsadıaltındasaygıgörürvevarlığınısürdürür.Günümüzdeİsa’nınannesiMeryem’eİnanna’nmnitelikleri

yakıştırılır.Odaİnannagibi,göğünegemenidir.Toplumsaladaletinsavunucusudur.Yoksulların,ezilenlerinkoruyucususayılır.KimiçevrelerceTanrıça

düzeyindealgılanır,oğlundandahaçokonatapılır.Annelerin,savaşanların,üzüntüçekenailelerinyardımıiçinonaduaedilir.İsa’nındurumuiseDumuzi’yebenzer.Dumuzi’nindövülerek,eziyet

edilerekyeraltınagötürülüşü,yenidenyeryüzüneçıkışıileİsa’yayapılanlarveheryılyeryüzüneçıktığıdüşüncesiarasındakoşutlukvardır.

DumuzisözügünümüzdekiTemmuzayınınadıolarakyaşamınısürdürür.MusevicedeTammuzbiçimindesöylenir.17Temmuzdaİsrailli

kadınlaroruçtutaraktapmakkapısınagidipağlarlar.BuDumuzi’ninyeraltına

götürülüşününcan-landırmasıdır.ÖnasyageçmişiyansıtankutsalsözlerleSümeryazıtlarıarasındaki

koşutluklarbunlarladabitmez.Kur’andaİsa’nınnedenTanrınınoğluolduğuşöyleaçıklanır:İmran’mkarısıdemiştiki:Rabb’im,karnımdaolanıazatlıbirkul

olaraksanaadadım,adağımıbendenkabulbuyur;şüphesizsenişitensin,bilensin.”Onudoğurunca-Allahonunnedoğurduğunubilirken-yineşöylededi:Rabbimonukızdoğurdum,erkekkızgibideğildir,onaMeryemadınıverdim.Onuvesoyunukovulmuşşeytanınşerrindensanaısmarlıyorum.Rabbionugüzelbirşekildekabulbuyurdu;onugüzelbirbitkigibiyetiştirdiveZekeriya,onunyanma,mihrabahergirdiğindeyanındabirrızkbulurdu.“EyMeryem,busananereden?”derdi.Oda“BuAllahkatından”derdi.ZiraAllah,dilediğinehesapsızrızkverir.(Al-iİmran36-37)Buayetleregöre,odönemlerdetapmaklarvardır.Tapmaklarınvarlığı,Tevratveİncil’dedebellidir.Meryemtapmağaadanmışveordayetişmişbirkızdır.Herhangibirbiçimde-kimikitaplaragöreiseYusuf’tan-gebekalmıştır.Tanrı‘nmçocuğudiyedoğurmasıdurumundaöldürüleceğindenkorkar.Buyüzdençocuğunuıssızbiryerdedoğurmayıyeğler.Birvarsayımagöre,İsabüyürkenkendisineTanrınınoğluolduğu

aşılanmıştır.“BenTanrınınoğluyum”diyeortayaçıkmasıgeçdeolsaölümünenedenolmuştur.68ÇünkübuolayileSümerinançlarıarasındakimikoşutluklarvardır:KimidurumlardaSümerrahibelerievlenselerbileçocuklarının

olmamasıgerekir.Kazaraböyledoğançocuklaröldürülür.ÇünkübukadınlarAl

ah’ınkarısı,doğançocuklardaAlah’ınçocuğusayılır.SümerlilerbirölümlüdenTanrıçocuğuolsunistemezler.Peygamberlerekutsalsözleriinişehazırlayanardıarkasıkesilmeyen

vahiynöbetiinancıdaçokeskilereiner.Bunöbetlerinilginçözelliği,peygamberleritereboğupsüreklivecdnöbetleriiçindehayalerdoğurmasıdır.

Kur’an’agöre,Allahinsanlaancakvahiyyoluileperdearkasındangörüşür,yadaelçiyolayıponadilediğinibildirir:Allahbirinsanla(karşılıklı)konuşmaz.Ancakvahiyle(kulunun

kalbinedilediğidüşünceyidoğurarak),yahutperdearkasındankonuşur;yahutizniyledilediğinivahyedecekbirelçigönderir.O,yücedir,hükümvehikmetsahibidir.(Şura51)Tevrat’taTanrıilebireyler(peygamberlerdışındaMusa’nınkardeşi,

kölesi,İbrahim’inkarısıgibi)karşılıklıkonuşurlar,insanbiçiminegirmişmeleklerTanrıdanhabergetirir.Tanrıistediğinirüyadabildirir.Sümer’deTanrıduvararkasındankonuşur.BilgilikTanrısıEnki

tufanınolacağını,Nuh’unkarşılığıolanZiusudra’yaduvararkasındansöyler.YadaTanrılarinsanlarayapacaklarıişleridüşlerlebildirirler.Bunlardanbaşka,falvekehanetyoluileinsanlarTanrılarınisteğiniöğrenirler.Sümer’dedüşlerTanrıbildirisiolarakyorumlanır.Budüşlerinkimileri

Tevrat’taveKur’an’dadayeralır.BunlardanenilginciYakupileoğluYusuf’undüşüdür.Yusuf“tarlanınortasındademetlerbağlıyorduk.Benimdemetimkalktıdikildi.Sizindemetinizonunçevresinikuşatıpbenimdemetimeeğildi”der.Kardeşleribubizimüzerimizekralmıolacak?”diyekuşkuyakapılırlar.Yusufikincidüşündegüneşayve11yıldızınkendisineeğildiklerinigördüğünüsöylemesiüzerinekardeşlerionuöldürmeyekararverirler.SümerkralıUrzababa’nmyaranındaçalışanSargon,gördüğüdüşü

kralasöyleyince,kralkendiyerinekralolacağıkorkusuileSargon’uöldürmekister.69YusufkıssasındaiseTanrıMuhammet’eilettiğiöykününgüzeliğiile

övünürgibidir.“BizbuKur’an’ısanavahyederek,hikayelerinengüzelini

anlatıyoruz.Oysakisen,bundanöncebunlardantamamenhabersizolanlardandın.”(Yusuf3)Kutsalkitaplar,Önasyageçmişininöyküvekıssalarınıaktarırken,hukukdüzeninedeyenibiçimveripdinkurallarıolaraksunarlar.SümeryasalarıHammurabiyasalarınıntemelinioluşturur.Musayasalarıveİslam

yasalarıbuyasadanetkilenir.Musayasasındakianababayasaygı,kimseyi

öldürmeme,zinayapmama,oğrulukyapmama,yalancıtanıklık

etmeme,komşununkarısınavemalınagözdikmemegibikurallarSümeryasalarıileaynıdır.Sümeryasalarıdahainsancıldır.Sözgelimigözegöz,dişedişcezasıbulunmaz.Samilerceyapılanyasalarbuyasalardankaynaklanır.Sözgelimi

İbrahimPeygamberinkarısıilecariyesiarasındakiolaybununaçıkkanıtıdır.Sümeryasalarınagöre,kısırbirkadınınkocasınaverdiğicariyesiçocukdoğurunca,hanımınabüyüklüktaslayamaz.Büyüklüktaslamayakalkarsacezalandırılır.TevratveKur’an’dayazıldığınagöre,İbrahimPeygamberinkısıreşi

Sara,cariyesiHacer’içocukyapmaküzerekocasınaverir.Cariyeçocukyapıncakendisiniüstüngörmeyebaşlar.Bununüzerinekocası,Hacer’ioğluİsmaililebirlikteçölegötürüpatar.Tevrat’agörebüyükerkekçocuğamirastanözelpayverilir.Çocuk

istersebabanınsağlığındabupayıalabilir.AynıkuralSümer’dedevardır.Araplardazinayapankadınıntaşlanmasıkuralı,Tevrat’tageçer.

Kur’an’daböylebircezabulunmaz.Zinacezasıileilgilikimiayetlervardır.Kadınlarınızdanfuhuşyapanlarakargıiçinizdendörtşahitgetirin;

eğeronlarşahitlikederlerse,okadınlarıölümalıncayayadaAllahonlarınyararlarınabiryolgösterinceyekadarevlerdetutun(dışarıçıkarmayın),içinizdenikikişi,fuhuşyaparsa,onlaraeziyetedin;eğertövbeeder,uslanırlarsaartıkonlaraeziyettenvazgeçin.ÇünküAlahtövbeleriçokkabuledendir.(Nisa15-16)Zinaedenvezinaedenerkeğinherbirineyüzdeğnekvurun;Allah’a

veahiretgününeinananlarisenizAllah’ıncezasınıuygulamadasizi,onlarakarşıacımaduygusututupengellemesin.Müminlerdenbirgrupdaonlarayapılanazabaşahidolsun.Zinaedenerkek,zinaedenveyaortakkoşankadındanbaşkasıylaevlenemez;zinaedenkadındazinaedenveyaortakkoşanerkektenbaşkasıylaevlenmez.Böyleleriyleevlenmekmüminlereharamkılınmıştır.(Mü‘minun2-3)Taşlamacezası,Sümerlilerineskiçağlarındavardır.İÖ2200’lerde,

ikikocaalmayakalkankadınlarvehırsızların,bukötüdavranışlarıyüzündentaşlanacaklarıbildirilir.Dahasonrakiyasalardaböylebircezageçmez.Zinaileilgiliyasalariseyazıtlardakikırıklarnedeniyleeldeyok.Zinaolayı

Hammurabiyasalarındabulunuyor:129.Eğerbiradamınkarısıbirbaşkaerkekleyatarkenyakalanırsa,

onlarıbağlayıpsuyaatacaklar.Eğerkadınınkocasıyaşatırsakralda

yaşatacak.130.Eğerbiradambaşkabiradamınbabasınınevindeoturan

karısınızorkullanıpkoynundayatırırkenyakalanırsa,oadamöldürülecek,kadınözgür.Sümerlilerdekızlıkkonusudaönemligörülür.Birköleninzorla

kızlığınıbozan,bellibirorandagümüşöder.Dulolarakevlenenbirkadın,

kocasındanboşandığında,kızolarakevlenenkadınınalacağıödentininyarısıalır.KızlıkkonusuTevrat’tadahakatı.Birkızevlendiğindekızolmadığıkanıtlanırsataşlaöldürülür.Kur’an’daisekızlıkkonusuna

değinilmez.Sümeryazıtlarındanzorlatecavüzedeğinilir:“Hürbiradamınkızıtecavüzeuğrarsa,anne,babasıonunolduğunu

bilmemişlerse,kızonlara‘tecavüzeuğradım’derse,anne,babaonuzorlaerkeğekanolarakverecekler.”Zorlatecavüz,Sümersöylencelerinedekonuolur.TanrıEnlil

Tanrılarınbaşıolduğuhalde,evlenmedenöncekarısınıaldatarakzorlatecavüz

ettiğiiçinTanrılarmeclisinceyeraltıdünyasınasürülür.AynıolayTevrat’tadaişlenir:Eğerbiradamkızolannişanlanmamışbirgençkadınlayatarsave

onlarıbulursa,adamgençkadınlayatarsaveonlarıbulursa,adamgenç

kadınınbabasına50şekel(SümerlilerdenAkadcayageçenağırlıkölçüsü)gümüşverecekvekadınonunkarısıolacaktır.(Tesniye22:28-29)Tevrat’a

göre,biradamnişanlıbirkızlaşehirdeyatarsa,herikisidetaşlanaraköldürülür.Kur’an’dabunadeğinilmez.

İslaminancındakiöbürdünyakavramınınköklerideeskilereiner.Sümer’detoplumsaleşitliğikoruyanTanrıça,yıldabirkezinsanlarıiyivekötüdavranışlarındandolayıyargılar.Kötülericezalandırır.Buinanç

İslam’aŞabanayınınonbeşindeBeratkandiliolarakgirer.SümerTanrılarınınesasadlarıyanında,niteliklerinegöreadlarıvardır.Babillilerbuadlardan50tanesiniyeniyarattıklarıTanrıMarduk’averirler.BöylecetekTanrıdüşüncesinedoğrubiradımatarlar,İslam’da,Allah’averilen99ad,

aynıgeleneğinbirdevamıgibidir.Sümerlileregöreölüler,Kuradlıkaranlık,gidipdönülmeyenbir

yeraltıdünyasınagiderler.Buanlayış,Tevrat’taŞeol,Yunan’daHades,

İncil’decehennem,İslam’daahiretolaraksürer.Sümerlileregöreburadayenidendirilmeolmaz.Ancakyeraltıdünyasıtanrıları,rahipleriveölenleringölgeleriyleoldukçahareketlibiryerdir.Kimiözeldurumlardagölgeleryeryüzüneçıkabilirler.SözgelimiGılgamış‘mçağrısıüzerinearkadaşıEnkidu’nungölgesiyeryüzençıkar,ikiarkadaşkonuşur.Tevrat’taise

KralSaul’unisteğiüzerineSamuel’ingölgesiyeraltındançıkar.Sümerlileregöreyeraltındakiölülerinruhlarıiçinyiyecekvekurban

sunulmazsa,onlaryeryüzüneçıkarakinsanlarırahatsızederler.Ölenlerinardındançokfazlaağlayıpsızlamakonlarırahatsızeder.İslamlıktadaölüleriçinyapılandualar,kurbanlarbuinanışınbirdevamıdır.Müslümanlıktadavardır“Çokağlayıpölününruhunurahatsızetmeyin”sözü.Yahudilereise,Babiltutsaklığındansonra,Perslerinetkisiile,Zerdüştdinindenölülerinyenidendirileceği,cennet,cehennemvesıratköprüsügirer.Tevrat’taElohim,insanlarınTanrıgibidavranmalarınakızıp

birbirlerinianlamamalarıiçinbirçokdilortayaçıkarır.SümerdeisebilgelikTanrısıhavaTanrısınakızar,insanlarbirdilkonuşurken,birbirlerinianlamayacakbiçimdebirçokdiloluşturur.Sümerlilerkendilerinin,Tanrılarcaseçilmişüstünbirhalkolduğunu

yazarlar.Tevrat’taYahve,Kur’an’daAllah,İsrailoğullarmıüstünbirulusyapmıştır.70

Sümerlilerkadınıtarlayabenzetirler.AynısöyleyişTevratveKur’an’dabulunur.Kur’an’daşöyledenir:Kadınlarınızsizintarlanızdır.Tarlanızadilediğinizbiçimdevarın.

KendiniziçinileriyehazırlıkyapınvemutlakaAlah’akavuşacağınızıbilin.İnananlarımüjdele.(Bakara223)Kur’an’daevreninyaratılışı“ol”buyrumuilebaşlar:O’nunişi,bir

şeyinolmasınıistedimionasadece“ol”demektir,hemenoluverir.(Yasin82)Sümer’dedeTanrılar“ol”derveherşeybubuyrumlaoluşur.Sümerlilerdünyadakibütünolaylarıngökteyıldızlarlayazılıolduğuna

inanırlar.Kur’an’dabuinançsürer.YineSümerlilerinsanınyazgısınıntuğladayazılıolduğunainanırlar,İslam’agöreinsanınyaşamıalnınayazıldığıbiçimdesürecektir.Sümerlilerde7sayısıçokönemlidir.7gün-geçmek,7dağaşmak,7

ışık,7ağaç,7kapıkavramlarıkullanılır.AynıbiçimdeTevratveKur’an’da7

sayısıbolbolkulanılır,İslam’agörecennetin7kapısıvardır.Sümeryeraltıdünyasınında7kapısıbulunur.Sümerlilertanrılarınısevindirmek,onlardanbiristektebulunmak,

hastalıklardankurtulmakiçinveyayaptıklarıadaklarakarşılıkkurbanlarkeserler.Bukurbanlarsağlıklıolmalıdır.Sakatvehastalıklıhayvankurbansunulmaz.Kurbanlarrahiplerceözeldualarlakesilir.KurbanınsağkalçasıveiçorganlarıTanrıyasunulur.Kalankesimçevredeolanlaradağıtılır,İslam’dadakurbanaynıkoşullardakesilir.KurbanınsağkalçasıileiçorganlarıTanrıyerine,sahibinebırakılır,gerisihalkadağıtılır.71Sümer’dekralvekraliçelerinaskerleriveyakınlarıilebirlikte

gömüldükleriolur.AncakSümer’deinsankurbanıgeleneğibulunmaz.BunakarşılıkİsrailveYunan’dainsankurbanıgeleneğivardır.Araplardadainsankurbanıinancıolduğuanlaşılır,İbrahimPeygamberbugeleneğikaldırır.Yahudi,HıristiyanveMüslümanlarınatasısayılanİbrahim

Peygamberveailesi,Tevrat’agöreMezopotamya’danHarran’agöçer.Harran’danbirtüccarkolonisiolarakFilistin’egirer,İbrahim,askeriveparasalgücüilekendikişiseltanrısınıhalkatanrıolarakbenimsetir.BuaradaMezopotamya’dangetirdiklerinidehalkaaşılar.Kur’an’agöreevrenitanrıyaratmıştır:“Yeryüzündenevarsa,tümünüoyarattı.O,sonragöğeyönelip,

gökyüzünüyedikatolarakdüzenledi.”(Bakara29)“Gökleriveyeryüzünüaltıgündeyaratmıştır.Buyaratılışaltıgün

sürmüştür.”(Fussilet11-12)Babillilergökcisimlerinindevinimlerinibüyükbirsabırlaizlemişlerdir.Yüzyıllarboyusürenbugözlemleriylevardıklarısonuçlar,bugün

duyarlıaygıtlarlayapılanölçümlereyakındır.EskiYunandabubilgilerdaha

dageliştirilir.ÖzellikleBatlamyus,tümortaçağboyuncaAvrupa’yıveöbüruygarlıklarıetkileyecekbütünlüklüevrenmodelinigeliştirir.Kur’an’dakievrenmodeli,ogüniçindoğruluğutartışılmayan,Antik

Yunan’dageliştirilmişevrenmodelidir.BumodelBatlamyus’tasonbiçiminialmıştır.Yerçekimiyasasıhenüzsaptanmadığıiçin,Kur’an’daşuayetlerdegeçer:“Allahodurki,gökleridireksizyükseltmiştir;görüyorsunuzonları..

Sonraarşüzerindeegemenolmuştur.Güneşiveayıdaboyuneğdirmiştir.”(Rad2)“Yerküreye,onlarıçalkalanmasındiyebirtakımdağlardiktik.Ve

oradagenişgenişyollaraçtıkki,doğrugidebilsinler.”(Enbiya31)“O’nunizniolmaksızınyerküreninüstünedüşmemesiiçingöğüo

tutuyor.”(Hacc,65)GörüldüğügibiKur’an’mevreninyapısıkonusundayazdıkları,o

gününbilgidüzeyininkısabiryinelemesidir.Evreninoluşumuveinsanınyaratılışıgibikonularlailgiliayetler,ozamanınegemengörüşüolanBatlamyusevrenmodelininyansımalarınıtaşır.Fakattambiraçıklamasınıiçermez.Gerçi,inananlar,Muhammet’inokuryazar

olmadığınıilerisürerler.Sıradanbirkişininböylesinebüyükbirbilgibirikimiiledonanmışolmasını,kutsalbirkaynağabağlarlar.OysaCemilSena,HazretiMuhammed’inFelsefesiadlıkitabında,Muhammet’inolasıbilgikaynağınışöylesıralar:a.

MuhammetamcasıileyaptığıSuriyeyolculuğundaNasturikeşişlerinmanastırında,rahipBahira’danHıristiyanlıkveçeşitlimezheplerihakkındakimibilgileredinmiştir.b.UkazÇarşısındaYahudi,HıristiyanveMazdeizmebağlıİranlılarla

veputlaratapanlarlatanışıp,tartışmışveNejranpiskoposuKussİbnŞeyda’nınvaızlarmıdinlemiştir.c.HabeşliköleVaraka’danHıristiyanlıkveMusevilikkonusundakimi

bilgileredinmiştir.d.AlışverişnedeniyleYemen,Suriye,Filistin,İranveAnadolu

kentlerineyaptığıgezilerde,çeşitlievziyaretlerindedinsel,tarihselveyazınsalgörüşmelervetartışmalaryapmıştır.e.Mekkegibiçeşitliuluslardankişileribarındıranbirçevrede

büyümüştür.Buradaçeşitliinsanlarıtanımıştır.f.Medine’deYahudilerindersverdikleriyerlerdeonlardanbilgi

edinmiştir.g.Kabeoyörenindinselmerkezlerindenbiridir.Burada360tanrı

yontusuvardır.Mekke’dekutsalişlerebakmakMuhammet’inailesininsoydangelengörevidir.BunedenleMuhammetgenişbirbilgivedeneyimkazanır.72Gerçekteböylebirkişininokuryazarolmamasıdaolanaksızdır.

CemilSena’nmİbniSina’nınŞifaadlıyapıtındanaktardığınagöre,MuhammetHudeybiyesözleşmesininyazılmasısırasındayazmanıMuaviye’yeşöyleseslenir:“Divitinekıtıkkoy,kaleminiyankes,be’yiuzat,sin’ibelliettir,mim’i

köreltme,Tanrı‘yıgüzelyaz,errehman’ıuzatveerrahim’itecvideuydur.”73BudaMuhammet’inokuryazarolduğununkesinkanıtıdır.Muhammet’insunduğuöykü,öğütveilkelerböylesineuzunbiryol

katederekkendisineulaşmıştır.

Medine’dekionyılda24surede1467ayetsöylenir.Hattasonyıllardahiçayetbulunmaz.AyrıcaMedine’dekiayetlerdedinselyargılarikinciüçüncüsıradadır.Yasalyargılar,toplumsal,siyasal,askeriesaslar

önceliklidir.Muhammet’inadıçokanılır.OysaMekke’deMuhammet’tençoköbür

peygamberlerinadlarıanılır.Sözgelimi,Medine’deöbürpeygamberlerinadı12kezanılır.Bunakarşı,kendiadı,47kezgeçer.Mekke’de

dördüncüdönemdebileResullükyönübelirsizvesilikbırakılmıştır.Medine’de

buyalnızaçıklıkkazanmaklakalmaz,süreklivurgulanır.Yalnızresuldenmekleyerinilmez.“Resulullah”diyevurgulanır.Muhammetiyiceözgüvenkazanmıştır.ResulullahsöylenişiMedinesurelerinde68kezyinelenir.Mekkeayetleri,Medine’dekininüçkatıdır.Surelerisedörtkat.

Mekkeayetleri,saltkısadeğil,aynızamandasecivekafiyelidir.Medineayetleriuzundur,ancak,uyaklarazalmıştır.Mekke’desöylenenKur’ankökendedüzyazıdançokşiireyakındır.Medine’dekisurelerisetümdendüzyazıdır.SonuçtaMekkeayetlerindebuyrumlar,öyküler,öğütleregemendir.

Medineayetleriisebirdevletkuruluşuileilgilidir.BirbakımaMekkedönemikuram,Medinedönemiiseuygulamadır.Mekke,Muhammet’inkabilepeygamberliği,Medineulusresullüğüdönemidir.Resulyenibirşeriatgetirenpeygamberdir.Buanlamıile

eskişeriatısürdürennebidenayrılır.Nebiye,yalnızcavahiyiner.Nebibunlarıbildirmekle,çağrıyapmaklayükümlüdür.Allah’tanaldıklarını

insanlarasöyler,başkabirşeyekarışmaz.Tanrıbildirilerininişleviyalnızdinselveuhrevidir.Resulleriseşeriatsahibidir.Cemaatlarınınreisiolurlar.Buyüzden

resularıntoplumsalvesiyasalişlevlerivardır.Bunlarsaltdinseldeğil,dünyevidirde.Buyüzdennebilerinhadisleribulunmaz.Onlardayalnızayetlere

saygı

duyulur,ikincitürpeygamberlerdeisehadismuteberdir.Muhammet’indiniMekke’detümüyleuhrevidir.Medine’deisedaha

çokdünyevidir.Medine’debüyüyendindençokhükümettir.Muhammet,Mekke’devaizdir.Medine’deiseamirdir.Mekke’debezgindir,üzüntülüdür;Medine’deiseemindir,cesurdur,İslamlıkMekke’deyalvarır,Medine’dehükümeder.Mekkeİslamlığındoğuşyeri,Medinekuruluşyeridir.Mekke’dedinhepöbürdünyayabağlanmıştır.Kıyametyakındır,

insanlarTanrıyakâfirolarakgitmemekiçininanmalıdır.Mekke’dekidinanlayışısaltkıyamet,öbürdünya,cehennemeksenindedöner.OysaMedine’deinsanlaryaşamaçağrılır.Kıyametten,cehennemdensözedilmez,İslamlıkMekke’dekalsaydı,dinselkuralarbütünündenoluşurdu.Medine’deyaşamkazandı.Hıristiyanlık,uhreviliktengünlükyaşamaüçbuçukyüzyılgibibir

süreçtedönmüştür,İslambunupeygamberininyaşamındasağladı.Onabunuyaptıransaltpeygamberkalışıdeğil,aynızamandahükümdaroluşudur.Peygamberlikveyöneticilikayrıayrıbirergüçoldu.Peygamberliğine

inanmayanlarıboynunayöneticininkılıcıinandırdı.GerçekteMuhammetevrenselbirdintasarlamaz.Gerçidinyayılma

düşüncesinedayanır.Muhammet’inçocukluğuuzakillerdegeçmiştir.Tümbunlarakarşın,Muhammet’indinievrenselliktenuzaktır.HeryönüileArapmilliyetçiliğininizlerinitaşır.NitekimMekke’deMuhammetyalnızkabilenebisidir.Medine’dekabiledenhalkayönelir.YalnızcaAraphalkınıdüşünür.YalnızAraplarımüşrikliktenkurtarmakister.Bununenkesinkanıtı

Kuran’mArapçasöylenmişoluşudur.Kur’an,peygamberAraplarayollandığıiçinArapçasöylenir.“EğerbizonuyabancıdildebirKur’anyapsaydık,elbetteşöyle

diyeceklerdi:“Ayetleridetaylandırmalıdeğilmiydi?”İsteryabancıdilde,ister

Arapça!”(Fussilet44)“Bizonusana,aklınızıçalıştırasmızdiye,ArapçabirKur’anolarak

indirdik.”

(Yusuf2)BugerekçeKur’an’dadoğrudanaçıklanır.Tanrıeskidendehangi

halkapeygamberyolladıysa,onuhalkındiliyleyollamıştır:“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle

gönderdikki,onlaraaçıkseçikbeyandabulunsunlar.”(İbrahim4)GiderekMuhammetAraplıkbilinciniiyidenortayakorveşuayetiilerisürer:“Andolsuniçinizdensizeonurlubirresulgelmiştir.Sizirahatsızeden

şeyonudaüzer.ÇokdüşkündürsizeMüminlereisedahaşefkatlivedahamerhametlidir.”(Tevbe128)GerçekteMuhammet’inpeygamberlikalanıdasınırlıdır.Bualan,

kendihalkınınbulunduğu,şehirleranasıMekkeileonunçevresiniiçinealır.“BizsanaArapçabirKur’anvahyettikki,ülkevemedeniyetlerin

anasınıveçevresindekileriuyarasm.”(Şura7)GerçekteşehirleranasıMekke’ninalınmasıiledinamacına

ulaşmıştır,tümuğraşsonucunualmıştır.“Bugünsiziniçindininizikemaleerdirdim,üzerinizdekinimetimi

tamamladımvesiziniçindinolarakİslamıseçtim.”(Maide3)BubakımdanMuhammet,İslamolmayanArapmilliyetçi-lerincedebüyüksaygıileanılmaktadır74Zatenİslamyenibirdindeğil,İbrahim’indinininAraplaraözgü

yenidendoğuşudur,İbrahim’indini,Allah’ıntekolduğunukabuleder.BirTanrı,birgerçekdünyaveiyiamelüzerinekurulmuştur.BuüçilkeMusevilikteveHıristiyanlıktadavardır,İslamlıkdabuüçkuralüzerinekurulur.Bunlarıntümütekdindir.“Deki:Allahdoğrusunusöylemiştir,vaadindesadıktır.Hadiartık

hanifolarakİbrahim’indinineuyun.Müşriklerdendeğildio.”(Aliİmran95)Kökendeİbrahim’indinininadıdaMüslim’dir.NefsiniAllahateslimedenindinidir.“Allahuğrundaonayaraşırbirgayretledidinin.Osiziseçmişve

dindesizehiçbirgüçlükçıkarmamıştır.Babanızİbrahim’indininiesasalın.Alahsizi,öncedendeşuKitap’tadaMüslümanlardiyeadlandırdı.”(Hac78)Yalnızİbrahimdeğil,onunYakup,YusufgibioğulvesoyudaTanrınınbirliğinisöyledikleriiçinMüslimdir.Musa,İsahepMüslim’dir.Tümü

İbrahim’indinininçeşitlemeleridir.BuortamdaMuhammetkendineilkMüslümadınıverir.ÇünküArap’tanilkMüslimolanodur.Yenibirdinyoktur,Araplarıilkkez,eskidenberivarolanArapdinineçağrıvardır.Kabe’ninkutsallığıdaburadangelir.Kabekitaplıdinlerinilkatası,tek

Tanrıcılığınpeygamberiolanİbrahimyapmıştır.KıbleninKudüs’tenKabe’yeçevrilmesiMuhammet’inkendidininidoğrudanİbrahim’indininebağlamasmdandır.İbrahim’indinineYahudi,neHıristiyan,neMüslümandinidir;yalnızcakendiniAllah’ateslimetmişkulolanİbrahimdinidir.Ancakİslamlık,Musevilik,Hıristiyanlıkveöbürdinlerdenşeriat

bakımındanayrılır.Dintek,koşullarayrıdır.Çünkükoşullarhalklaraözgüdür.Halklarayrılıncakoşullardaayrılır.“Herümmetiçinbiz,biribadetşeklibiribadetyeribelirledik;onlar,

onuizlerler.Artıkbuişkonusundaseninleçekişmesinler.Senderabbinedavetetduaet.Sen,elbettekişaşırtmadanyolaldıranbirkılavuzsun”(Hac67),“Nuh’unardındanbirçokresulleridahatoplumlarınagönderdik.”

(Yunus74),“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle

gönderdikki,kionlaraaçık-seçikbeyandabulunsun,“(İbrahim4)Herhalka,anlasındiye,ohalkındiliilepeygamberyollanmıştır.Şeriatayrılıklarınınkaynağıburdanbaşlar.Dintektir,amapeygamberayrılığıyüzündenşeiratlarayrıdır.HattatekşeriatıAllahbileistemez.Şeriatlarçeşitliolmalıkiinsanlar

dahaiyisınavedilsin.Hangihalkınİbrahim’indininedahayürektenvesağlambağlıolduğuanlaşılsın.Buyüzdenşeriatlardaayrıolmalıdır.“Sizdenherbiriiçinbiryolvemetodbelirledik.Alahdi-leseydisizi

elbettebirtekümmetyapardı.Amasizevermişolduklarıylasiziimtihanaçeksindiyeöyleyapmamıştır.Ohaldehayırlardayarışın.TümünüzündönüşüAllah’adır.Osize,tartışmışolduğunuzşeylerinesasınıbildirecektir.”

(Maide48)Demekki,bütüninsanlarıİslamyapmakçabasıyoktur.Tanrıtek

şeriatistemez.Öbürşeriatlardahakolarakolduğugibidururlar.Gelen

birşeriatöbürleriniortadankaldırmaz.NitekimMusevişeriatıdaİsa’dansonraortadankalkmaz,İslamlıkgeldiktensonradaöbürşeriatlaryinedururlar.Başkatürlüolmasınadaolanakbulunmaz.OkiTanrıtektir,

peygamberleraynıgörevleyollanmışdelegelerdir.Peygamberlerdeeşittir.Biriöbüründenüstüntutulmaz.Kur’an’dabuaçıkçavurgulanır:“Şöyledeyin:“Allah’a,bizeindirilene,İbrahim’e,İsmail’e,İshak’a

Yakub’aonuntorunlarınaindirilene,Musa’yaveİsa’yaverilene,vediğernebilereverileneinandık.Bunlararasındanhiçkimseyiayırmayız.BizyalnızO’naAllah’ateslimolanlarız”(Bakara136)Muhammet’inhedefiinsanlarıputatapmaktankurtarmaktır.İnsan

Tanrınıntekliğineinanmaklainsanolur.Muhammetkendiputataparhalkınıbundankurtarmakister.Musevilik,Hıristiyanlıköbürhalklarıkurtarmıştır,budakurtaracaktır.Muhammetöbürdinlerideİbrahim’edayananhakdinleriolarak

görür.TekTanrılıdinleriçindeençokHıristiyanlığayakınlıkduyar.ÇünküHıristiyanlararasındaderinaraştırmayapankeşişlervardır.O

keşişlerMuhammet’insöyledikleriniyalanlamazlar.Enönemlisiise,Hıristiyanlar,kibresaplanmamışlardır.YahudilersekibresapıpMuhammet’ialayaalmışlardır:“Şutartışılmazbirgerçektirki,insanlarınimanedenlereenşiddetli

düşmanlıkduyanlarını,Yahudilerleşirkebatanlarbulursun.Şudatartışılmazbirgerçektirki,insanlarınimanedenleresevgideenyakınolanlarını“bizHıristiyanlarız”diyenlerbulursun.Buböyledir.ÇünküoHıristiyanlariçindederinaraştırmalaryapankeşişlerkendiniAllah’aadamışrahiplervardır.Veonlar,kibresapmazlar.”(Maide82)Muhammet

Mekke’deKureyşlilerinbaskısınauğrayanMüslümanlarıHıristiyanHabeşistan’ayolar.Hırıstiyanlarlauzlaşmaiçindedir.İran

ileBizansarasındasavaşsürmektedir.MuhammetRumlarınkazanacağınısöylervebukonudaTanrıdanayetiner:“YenilgiyeuğratıldıRum..Yeryüzününçokyakınbiryerinde.Ama

onlaryenilgilerininardındangalipdurumageçecekler.Birkaçyıliçinde,iş,oluş

önündedesonundadaAllah’ındır.Onlarıngalibiyetgünündemüminlerferahlayacaklar”(Rum2-4)Gerçekten625yılındaRumlarİranlılarıyenerler.Suriye’yiele

geçirirler.BuolayMedine’deşenliklerlekutlanır.Ancakbuuzlaşmanınsürmesiolanaksızdı.Hıristiyanlıkbaşlangıçta

küçükbirdinolanİslamlığıönemsemediğiiçinkorur.ZatenMuhammetMedine’yegöçtüğünündördüncüyılındaHırıstiyanlarlabirsözleşmeimzalamıştır.Olaya,Ebubekir,Ali,Ömer,Osmantanıktır.BelgeMuhammet’in

yazmanıMuaviye’ninkalemindençıkar.Hırıstiyanlarlayapılanbusözleşme,

HıristiyanveMüslümanlarınönünde,KarmeldağındaFryarsManastırındaikitarafçaimzalanır.Busözleşmeözetleşukoşullarıiçerir:Muhammet,kendidininintemsilcisiolduğunuonaylatır.Hıristiyanlardakendiinançlarındatamözgürolacaklardır.Onlaraaithertürtaşınır,taşınmazmalkendisininvetümMüslümanlarınkorumasıaltındaolacaktır.Papazvekeşişlerden,istekleriyleyapacaklarıbağışdışındavergi

alınmayacaktır.Vergizengintüccarlardanvebalıkçınınincisinden,madencinindeğerlitaşlarından,altınından,gümüşündenveöbürvarlıklıHırıstiyanlardanalınacaktır.Buvergiyıllık12şilinigeçmeyecektir.Kişilerdengüçleriveyeteneklerininüstündevergiistenmeyecektir.Hıristiyanlar,Müslümanlarlabirliktedüşmanakarşısavaşagitmeye

zorlanmayacaktır.Müslümanlaronlarıkorumakvekollamaklayükümlüolacaklardır.HıristiyanlarveMüslümanlartasadavekıvançta

ortaktırlar.HıristiyanlarkızlarınıMüslümanlarlaevlendirmekzorundadeğildir.

DamatadayıolmalarıdurumundayalnızHıristiyanolduklarıiçinrededilmeyeceklerdir.Taraflarkararlarınıtümüyleözgürcevereceklerdir.BirHıristiyankadın,birMüslümanlaevlenirse,kocasıkendisinedilediğivebildiğigibiibadetözgürlüğüvermekleyükümlüdür.MüslümankocabuyüzdenHıristiyaneşiniboşamaklatehditedemez.Bunlarakarşılık,MuhammetHıristiyanlardanİslamdüşmanlarına

yardımcı

olmamalarınıister.Hıristiyanlaronlaraevlerinivekucaklarınıaçmayacaklardır.Muhammet,Müslümanlaratanınmışhakve

ödevleri,MüslümanlarındenetimindekiHıristiyanlaradatanımaktançekinmez.KısacaMuhammet’egöreonlarda“..şeriatıngereğiolarak”Hıristiyandırlar.75Nevarki,Muhammet’inkurduğubudüzenvegetirdiğibuanlayış,

kısasüresonrabozulur.Müslümanlıkyayılıpgüçlenincearadakiçatışmakendiliğindensuyüzüneçıkar.OysaMuhammet’indinitekTanrılıdindir.İsahakpeygamberidir.TanrıbakireMeryem’igebebırakmıştır.

CebrailMeryem’enefesleüflemiştir.Bubakımdanİsa’nınsözleridevahiylerdir.İsaölüleridiriltir.Tümbunlarakarşın,İsaTanrı‘nmoğludeğildir.“Rahmançocukedindidediler.Andolsunki,sizpekkötübiriddiada

bulundunuz!Busözünüzyüzündennerdeysegöklerçatlayacak,yeryarılacakvedağlaryıkılıpdağılacaktır.Rahmaniçinçocukiddiaettiklerindenötürü.Çocukedinmekrahmanayakışmaz.”(Meryem88-92)OysakiliseHıristiyanlığı“Üçleme”(baba,oğul,kutsalruh)veİsa’nınTanrılığıüzerinekurulmuştur.Yukardakiayetlerdensonraşöyledenir:“GöklerdeveyerdebulunanherkesRahman’akulolarakgelecektir”(Meryem93)Böyleceİsa’nın,Tanrı‘nmoğludeğil,kuluvepeygamberiolduğu

vurgulanır,İsa’nınTanrınınoğlusayılmasıanlayışınakarşıçokserttepkigösterilir.KendisideTanrıseçtiğipeygamberdir.Amasıradan,ölümlübir

insandır.Muhammet’egöreÜçlemeöğretisiçokTanrıcılığınkalmasıdır.

Tanrınınüç(baba,oğul,kutsalruh)olduğuanlayışınadayanır.İsa,olağanbir

anadandoğmabirpeygamberdir,İsa’nınölümüdebütüninsanlığıngünahtankurtulmasıiçindeğildir.Buanlayış,Tanrı‘nmadaletinekarşıbirhaksızlıktır.Tanrı,başkalarınıngünahını,birbaşkainsanayükleyipona

ödetemez.

KökendeHıristiyanlıktadabukonudagörüşbirliğibulunmaz.Sözgelimiİskenderiyepiskoposu,İsa’nınTanrılıközeliğiniyadsır.MuhammetbirbiriiledidişenbuHıristiyananlaşmazlığındantiksinmiştir.Rumsuresinin32.ayetindeşöyleseslenir:“Onlardanki,dinleriniparçalayıphizipler/fırkalarhalinegeldiler.Her

hizipkendielindekiylesevinipövünür.”(Rum32)Kökendedinlerhiçbirzamanonubildirenpeygamberlerindini

değildir,İsa’nındininikilisevetarikatlardeğiştirmiştir.Muhammet’inİslamlığınısonrakiMüslümanlardeğiştirecektir.Böyleceikidininyandaşları

arasındayüzyıllarınouzun,okorkunç,omilyonlainsankanmamalolanboğuşmalarbaşlar.Muhammet’inİslamlığıİbrahim’indinininAraplaraözgügelişiolarak

başladığıalçakgönüllüyolculuğunugiderektekdin,sondinilkesiilesürdürür.Öbürdinlerveilkelereskidir,çağıngerisindekalmıştır.Tanrıgelişendünyanınkoşularınauygunsonkitabıyollamıştır.Kur’andaöbürdinleriçindebelirsizbiryorumgetirilir.Musevilik,

Hıristiyanlıkdahakdinidir.Ancakbunlarınhaklılıklarıİslamlığındoğuşunakadardır.Zatenonlarkendidinlerinibozmuşlardır.Kurandabubozulmaaçıkbiçimdevurgulanmıştır.Odinlerbozulduğuiçinİslamlıkçıkmıştır.BuyüzdenMusevisideHırıstiyanıdatümüylekâfirdir,inançsızdır.Kiliselerbirerküfürtapmağındanbaşkabiryerdeğildir.Buyüzden,FatihSultanMehmetAyasofya’yıcamiyaptığıiçinkutsalbirsultandır!Öteyandan,Müslümanlık,inançlarınuygulanışıbakımından

Hıristiyanlığıaşar.Kişiyeyenihakveözgürlüklergetirir.Sözgelimi,bir

MüslümanlaAllaharasınakimsegiremez.NeMüslümanolacaksın,nedeMüslümanlıktançıkacaksındiyebiribuyurabilir.OysaHıristiyanlıktabirkişiancakkilisearacılığıileHıristiyanolabilir.KilisebirkişiyiHıristiyanlıktançıkardıktansonraherşeybitmiştir.Oysaİslamlıkherikibakımdanlaiktir.Müslümanlıktazorlamabulunmaz.Hiçkimseyaptıklarındandolayı

birMüslümanlahesaplaşamaz.HesapsormakyalnızAllah’ınhakkıdır.

“Ohaldetebliğetmeksana,hesapsormakbizedüşer.”(Ra’d40)“Kimküfresaparsa,inkârıkendisialeyhinedir.”(Rum44)“Sizindininizsize,benimdinimbana”(Kâfirun,6)“Dindebaskı-zorlama-tiksindirmeyoktur”(Bakara,256)Yineileri

sürüleniyimsersavlarbitmez,İslamlıktakimseyiöldürmehakkıdayoktur.Öldürmeancakkısasdurumlarındasözkonusuolabilir.Allahyapısıolaninsanıyıkmak,Tanrınıneseriniyıkmak,enbüyüksuçtur.Ancak

onuncezasıölümdür.Kur’an’dabukonudaaçıktır:“Allahmsaygıylalayıkkıldığıcanahaklıbirsebepyokkenkıymayın.”

(İsra33)Vicdanözgürlüğü,başkadindenolanlarasaldırıdayasaklanmıştır.SözgelimiMedine’deinenşusurelervardır:“Allahsizi,dinhakkındasizinlesavaşmayanvesiziyurtlarınızdan

çıkarmayankimselerleiyiliketmekten,onlaraadaletlidavranmaktanmenetmez.Allahadaletiayaktatutanlarısever.Alahsiziancakdinhakkındasizinlesavaşan,siziyurtlarınızdançıkaran,çıkarılmanızayardımedenkimselerledostolmaktanyasaklar.Böyleleriyledostolanlar,zalimlerintakendileridir.”(Mümtehine8,9)YineaynıiyimsersavlaragöreMuhammetİslamlığındacihatda

saldırmacıdeğildir.AncakMüslümanlığadüşmanlıkbesleyenlerekarşıdır.

Kur’anbunuyineleyenayetlerledoludur.Sözgelimi:“SizinleçarpışmayagirenlerleAlahyolundasizdeçarpışın.Ama

haksızyeresaldırmayınçarpışmadazulmesapmayın.ÇünküAllah,sınırtanımazazgınlarısevmiyor.”(Bakara190)Onlarlaeşitlenesinizdiyeküfresaptığınızgibiküfresapmanızı

istediler.Ohalde,Alahyolundagöçedeceklerivaktekadaronlardandostlar

edinmeyin.Eğeryüzçevirirlerseonlarıyakalayınvebulduğunuzyerdeöldürün.”

(Nisa91)“Onlarıyakaladığınızyerdeöldürün;onlarınsiziçıkardıklarıyerden

sizdeonlarıçıkarın.Fitnebaskıvebozgunculuk,Mescid-iHaram’da,

onlarsizinleçarpışmayagirinceyekadarsizdeonlarlaçarpışmayagirmeyin.Eğersizinleçarpışmayagirerlerseonlarıöldürün,işteböyleverilirküfresapanlarıncezası.”(Bakara191)BuvebenzerisavlaragöreMuhammet’indinikılıçdinideğildir.Cihat

ancakhakkatecavüzedenlereveİslamlarıyurtlarındançıkaranlarakarşıdır.BudurumuMuhammetyazılıbirantlaşmayadadökmüştür.AmaMuhammetdoğrudankendisi28savaşyapıpsavaşyoluylayayılmanınöncülüğünüyapar.Savaşlardaölenlerşehitsayılırvebunlaradoğrudancennet

sözverilir.Araplardasavaşçıruhu,şanşöhret,saygınlıkveganimet,başka

özendiriciönlemlerigerektirmeyecekiticigüçlerinbaşındagelir.Dünyeviçıkarlarilemaneviçıkarlarbirbirleriylebağdaştırılır.Muhammet,kutsaldinuğrunasavaştaölensavaşçılaraötekidünyadakiyaşamıöylesineçekicibirbiçimdebetimlerki,ölümdensonrakiyaşam,şehitdüşene,yeryüzündeancakmücadeleileeldeedebileceğienbüyükhazvezevklerinbirdevamıolarakgörünür.GerçekteAraphalkıisteklerindesonderecealçakgönülüdür.Yaşambiçimidayalındır.Amabirtekaşkkonusundaalabildiğine

duyarlıveduygularızordoyrulurbirinsanolarakkarşımızaçıkar.Onuniçin,güzelbirkadın,herşeydendahadeğerlidir.Böylebirkadınuğruna,yaşamınıheranfedaetmeyehazırdır,işteMuhammet’inöğretisinegöre,cennettengüzelkadınlardaeksikolmayacaktır.Tenlerikargibi,karagözlühurilerveenfesvücutlarenbüyükmutluluklarısunmakiçin,onucennettebeklemektedir.Ayrıcatümötekihazvezevkler,dansvemüzik,görkemlisaraylarve

bahçelerdecennetindonanımlarıarasındadır.Kökende,AraplarMuhammet’tenönceölümdensonrayaşamdüşüncesineyabancıdır.Muhammet’inölümdensonrayaşamdüşüncesiniHıristiyanlıktan

aldığıkesindir.Ancakbuyaşamı,Araphalkınınbeğenisinegöretasarlar,

canlandırır.HıristiyanlardaTanrı‘nınöbürdünyayıyüzyıllarboyuncayeryüzündetanıdıklarıenbüyükhazlarladonanmış,maddibirdünyaolarakdüşlemişlerdir.76Ömerdönemi,İslamtarihindeArapulusçuluğuaçısındanönemlibir

evredir.

ArapulusçuluğununbaşlangıcıÖmerdönemineuzanır.Ömer’inadaletiİslamtarihindedilleredestandır.Ömer,bilindiğigibibaşlangıçtaMuhammetveEbubekir’iİslamolduklarıiçinöldürmekistemiştir.Ancakgerçeğeeripbueylemindenpişmanlıkduymuştur.AmabukezdeMüslümanlığıkabuletmeyenözbabasınıöldürmüştür.AraplıkruhuonunhalifelikdönemindebağnazbirArapulusçuluğunadönüşmüştür.MuhammetkendinisaltAraplarayollanmışbirpeygambersayar.BunuyakındanbilenÖmerdebütüngücünüArapbirliğinisağlamayaverir.MuhammetobasitArapçevresindebirdinvedevletikurmayı

başarmıştır.Amaartıkyorgunveyıpranmıştır.Sonyıllarındahastadır.Yılar

içindeardıarkasıkesilmeyenvecdnöbetlerizamanlaartmıştır.Peygamberitere

batıranbusüreklivecdnöbetlerivehayaleriyiceyıpratmıştır.Birdebunayenidevletyapısınınörgütlenmesiiçingiriştiğiçabavemücadelelereklenmiştir.Ayrıcailerlemişyaşmakarşındokuzeşiilesürdüğüyaşam,

Peygamberinsağlığınıiyiceyormuştur.77Hicretinonuncuyılında,ağırhastabirbiçimde,Mekke’yesonziyaretiniyapar.Ogündengünümüzedekkorunagelenhacziyaretifarzınıyerinegetirir.Amaölümüyinebeklenmedikbirgündeolur.Herhangibirvasiyette,geleceğeyönelikbiröğüttebulunmaz.

Tanrı‘danölümüüzerineherhangiiletidegelmez.8Haziran632’de,adıogündensonradünyayayayılanadam,ensevdiğikarısıAyşe’ninkollarındayaşamagözleriniyumar:“Asya’nınogünedekçıkardığıenbüyükadamvedünyanıngördüğüenbüyükadamlardanbiridir”78Peygamberinölümüüzerinetoplumşaşırmıştır.Neyapacağını

bilmez.Ömerkılıcıkapıportalaradüşer.OnunMusagibiTanrıilegörüşmeyegittiğinigerigeleceğinisöyler.Panikbüyüktür.Herkafadanbirsesçıkar.Amasonraasılsorungözönünegelir,İslamdevletineolacak?Yirmiüçyıllıkemek.Onyıllıkörgütlenmebirandaçökecekmidir?Devletinkurucusuölmüştür,amadevletinyaşamasıgerekir.DağınıkArapboylarıbirleşmişbiruluslaşmasürecibaşlamıştır.ÖmerMuhammet‘inkurduğudevletieniyiEbubekir’ingötüreceğineinanırveonuhalifegösterir.Otoplantıdabulunanlarbirerbirerbuöneriyikabulederler.AmacıMuhammet’ineserinikorumavegüçlendirmedir.Muhammetyaşarkendinyüzeyselolarakyayılmıştı.

Peygamberonuistediğigibiyönlendiriyor,uzatıpkısaltıyordu.Ebubekirdiniderledi,topladı.Artıkyenibirbuyrukgelmiyordu.Muhammet’inyönetiminegöredinküreleşmeyebaşladı.Muhammet’inölmedenönceplanlamışolduğuSuriyeseferinigerçekleştirdi.Başarıkesindi.TümSuriyeİslamimparatorluğunakatılmıştı.

Muhammetdinvedevletbaşkanlığınıkişiliğindebirleştirmişti.Peygambervedevletbaşkanıydı.Şimdioikisanhalifeyegeçiyordu.Papalıklakralıkbirkişidebirleşiyordu.Busonsuzbirgüçtü.Ebubekironikiyılsürecekyönetimkoşusunaböylebirgüçlebaşlıyordu.AmacıMuhammet’inkurduğudevletiyaşatmaktı.Amabuöylesinekolaydeğildi.BedevilerbirbirMüslümanlıktankopuyorlardı.GerçekanlamdahiçbirzamandaMüslümanolmamışlardı.Bedevilerbaşıboşgöçebelerdi.Nedinnededüzentanırlardı.İbni

Haldun’unsöylediğigibibuhaşininsanlaryağmavetalanlayaşamayı

yaşambiçimiedinmişlerdi.Bütündünyahalklarıarasındadisiplineenazyatkınolanlardı.NitekimMuhammetbedeviMüslümanlığınınneölçüdepamuk

ipliğinebağlıolduğunupekiyibiliyordu.Amagerçekçibiçimdeişiolurunabırakmıştı.Bedevilerinbüyükçoğunluğunamazınneolduğunubilmiyordu.Öbürdünyadanvedirilişgünündenisetümdenhabersizlerdi.Ebubekir’inhalifelikyıllarındabedevilerinyenidenyolagetirilmesi

gerekti.Amabiryandanİslambüyürken,öteyandanyapısındada

değişmeleroluyordu,İslamlıkbuhaşindinamiköğeninvasıflarınabürünüyordu.Savaşçı,yayılmacı,kavgacıbiriçerikkazanıyordu.Ebubekirdönemi

böylesinezordönemiaştı.OnuizleyenÖmeriseMuhammet’indüşüncesiniiyicebiliyordu.HerşeyArapdevletiningüçlenmesiiçindi.Ömer,İslamimparatorluğunutümArapyarımadasına,SuriyeveIrak’a,oradanHazardenizine,batıdadaMısırveKuzeyAfrika’yakadargenişletmeyibaşardı.PeygamberinhareketleriveyaptıklarıTanrıistemisayılmıştı.

Sünnetti,ilkhalifelerinyaptıklarıdapeygamberinyaptıklarıgibikabuledildi.OnlarzatenMuhammet’inenyakınlarıydı.İslamabağlılıkveiçtenlikleribütünİslamlıkçabenimsenmişti.BöyleceonlarMuhammet’inpeygambersanınıtaşımayanardılıoldular.Yeniolaylaraveyenigereksinimlerekarşıverdiklerikararlardinselbuyrukiçeriğitaşıyordu.

Ömergenişimparatorluğunçeşitlieyaletlerinde,Arapgöçmenlerinsürekliyaşayacaklarıyerleşimmerkezlerikurdurmayabaşladı.Buönlem,uzundönemdeegemenAraphalkınınparçalanmasınıdurdurur.Araplarınöbürhalklararasındaerimelerineengelolur.Ömer,giderekayrılıkçıeğilimleriartırır.Araplarınelegeçirdikleritopraklardatoprakmülkiyetiniyasaklar.AmacıAraplarınyerleşikyaşamageçmelerineengelolmaktır.

Araplaryerleşikyaşamageçerlersesavaşçıyapılarınıyitirirlerdüşüncesindedir.AyrıcaArapdilinitümimparatorluğunbiricikgünlükkonuşmadilive

alışverişdilikonumunasokar.79ÖmerAraplara“SakınArapolmayanlarınahlakiileeşitolmayın”

diyordu.HıristiyanAraplardanolanİslamMedeniyetiTarihiyazarıCorci

Zeydanövünerekşöyleder:“İslamiyet,ArabolmayanlarınaleyhineArablarıbirleştiren,Araplarınuyanışındanbaşkabirşeydeğildi.”80ÖmerAraplardanköleliğikaldırıyor.Ömer’egöreArapköleolamaz.

“UluTanrıAraplarabuncayabancıülkeyialmalarıiçinbağışlamasıyanındaAraplarınbirbirleriniköleyapmalarıpekçirkindir.”BuyüzdenÖmer,İslamlıktakölelikyoktur.Hadisinedayanıyor,ancakbuhadisyalnızAraplariçingeçerlidir!BuruhiçindeÖmer,ArapyarımadasındanbütünArapolmayanları

çıkardı.Medine’yeArapolmayanbirigiremezdi.81Yineaynıdönemde

Araplıkdinbirliğininüstündetutuluyordu.Ömer,SuriyeveIrakta’kiHıristiyanAraplaradaçokyakınlık,iyilikgösterdi.HıristiyanAraplarkendilerindencizyealınmasınakarşıçıktılar.ÇünkükendilerideArap’tı.Ömerbunudaonayladı.YalnızdoğacakçocuklarıHıristiyanolmamasıkoşuluyla.82HalifeÖmerdönemindeAraplarÖnasyakapılarınızorlamaktadır.

Arapyayılmasınınuzakülkeleredoğruuzanmasıiletoplumdakendiliğindenulusalayrımlardabaşlar.Arapyarımadasıaşıldığındailkkarşılaşılantoplumİranlılaroldu.İraneskibiruygarlığınkalıtınıtaşıyordu.Binlerceyıllıkbiruygarlıkülkesiydi.Bağrındadeğişikdinlerbüyütmüştü.Zerdüşt,Manidinlerionunürünüydü.Persimparatorluğu

gibibüyükbirdevletgeleneğinikoymuştutarihe.BöylesibirortamdaAraplarınilksürtüşmeleriİranlılarlaoldu.ÖmerhemdindarhemArapulusçusuidi.Dindarlığınedeniylebir

noktayadeğineşitlikçiydi.OnundönemindeArapulusçuluğuArapolmayanlarakarşıdüşmanlığadönüşmemişti.Ömerdönemindeİslamdevletiçizgisinibelirlemişti.OnunöldürülmesiileseçilenOsman,Emeviailesindendi.EmeviailesiOsmandönemindedevletinönemlinoktalarınıelegeçirmeyebaşlamıştı.NitekimyeğeniMuaviye’yiŞamvaliliğineatamıştı.Osman’ı,Ebubekir’inoğluMuhammetdüzenlediğibirsuikastsonucuevindeöldürdü.AliHalifeseçildi,amaMuaviyeAli’ninhalifeliğinikabuletmedi.Uzun

uğraşlarsonundadevleteegemenoldu.Böyleceİslamdevleti’ninEmevilerdönemibaşlıyordu.AliileMuaviye’ninsavaşıaynızamandaMedineileMekke’nin

çarpışmasıdır.KökendeİslamlıkMekke’detutunamamıştır.MuhammetMedine’yesığınmakzorundakalmıştır.Muhammet,Mekke’ninalmışındansonradakendikentindekalmaz,yenidenMedine’yedöner.TakvacıMedineiledünyacıMekkearasındakiçıkarsavaşıdır.Medineensarıİslamlığınkütüğüolmuştu.İslammilkfakihleri,ilkhadisçileri,ilkkelamcılarıonlardançıkacaktır.Medinelilerkurduklarıİslamlığınilkbilginlerideolurlar.Medineİslammbeşiği,ruhu,ahlakveizanıdır.İslamdevletininmerkezidir.Mekke’yeKureyşlileregemendir.BaşlangıçtaKureyşliler

Müslümanlığınenamansızdüşmanıdır.Muhammet’iMekke’denkovmuşlardır.Uhut’taMuhammetMekkelilerinelindencanınıkılpayıkurtarmıştır.Hendeksavaşındaİslamıboğmayagelmişlerdir.Mekke’ninİslammelinegeçmesindensonrabileMüslümanolmamışlardır.AncakHuneynsavaşındansonraMuhammetonlarısavaştalanıilebolbolödüllendirinceMüslümanlığageçmişlerdir.BuiseMuhammet’inölümündeikiyılöncedir.Peygamberinöldüğündekimseonlaraönemvermez.İkiyılöncesine

değinİslamakarşıdirençleribeleklerdensilinmemiştir.Ayrıcaaskeribirgüçleridebulunmaz.Yalnızticarettenvekazançtananlarlar.TümbuçıkarcılıklarınakarşınEmeviveAbbasiegemenliğininkaymağınıyineKureyşileryemişlerdir.ÇünküMuhammetbuboydangelmektedir!Medinelilerbuncaemeklerinekarşılık,Muhammet’tensonradevletin

kendielerindesürmesigerektiğineinanırlar.Ülkeninegemenionlardır.

TümmaddigüçMedine’ninelindedir.Muhammet’inölümününardındantartışmalarınardındabuegemenlikçekişmeleriyatar.AmaEbubekir’intemkinlibelagati.Ömer’incoşkulujesti,Öslerinbunlarıdestekleyişi,Medinelilerindevletielegeçirmektenalıkor.MuaviyeEmevisaltanatınınolduğuncaKureyşboyununArap

devletindeetkinliğininkurucusudur.Kureyşailesininetkinliğinikoymakiçinheryolabaşvurur.HalifelerinKureyşilerdenolmasıgerektiğiyolundahadislerdüzdürür.PeygamberveilkhalifelerinKureyşiolmasınıkanıtgösterir.Kureyşlileriyiaskerolmayabilirlerama,zekidirler,yöneticidirler,

örgütçüdürler,İslamdevletinedevletörgütünüonlaryerleştirmiştir.AncakKureyşlilerhiçbirzamaniyiMüslümanolmazlar,İslam

devletinidünyazevklerine,insanihtiraslarınasürüklerler.Kureyşihalifelerindezerrecekutsalduygubulunmaz.EmevibaşkentiolanŞam’ınsaraylarızevk,eğlence,cümbüşleçınlar.Muaviye’ninAli’yiyenmesigerçekanlamda,İslam’ınyenilgisiolur.İslam’ıelerindetutanhalifelerdinisaraylarınıneşiğindeniçerisokmazlar.EmevilerikinoktadaÖmer’denayrıldılar.Ömerdindardı,bunlar

dinsizdi.ÖmeryalnızArabıtuttu.BunlarArapolmayanlaradüşmankesildi.

BuyüzdenEmeviArapulusçuluğusaldırgandı.Saltçıkariçindeğil,Arapolmayanazararvermektendezevkduyardı.Şovenbirmiliyetçilikti.ArapolmayanlarbiryanakendilerigibidüşünmeyenAraplarıbilekılıçtangeçirmektençekinmiyorlardı.Sözgelimi,Kerbela’daMuhammet’intorunuHüseyin’itümailesiilebirlikteöldürdüler.Yezit63yılındaMedine’detoplukıyımyapıp,ensarıortadankaldırdı.OndankısasüresonraHaccac,mancınıklarlaMekke’yiyıkarakaldı.AbdullahİbniZübey’inbaşınıkendieliilekopardı.ÜçgünsüreyleKerbela’dasürekliadamöldürdü.OrdanMedine’yegitti.Medinehalkınıkılıçtangeçirdi.Kapısıkapalıevlerhemenyakıldı.Kimelegeçirildiysekılıçtangeçirildi.Kuranlarparçalanıpayaklaraltınaatılıyor,kadınlarınyaşmaklarıyırtılıyordu.EmeviegemenliğiArapvahşetinidoruklaraçıkarmıştı,İslambilimciDozy’indediğigibi“Emevidönemieskiputataparlığmdonamındanbaşkabirşeydeğildi.”ArapşovenizmikendiniEmevisaltanatındabulmuştu.“HerkimAraplarabuğzederseAllahdaonabıığzeder”diyebirhadisuydurmuşlardı.PeygamberArap’tı,Kur’anArapçaydı.Böylecesözkonusuhadisin

gerçekliğitartışılmazdı.ArapolmayanlarakarşıArapüstünlüğübutemelüzerindekuruldu.83EmevilerdönemindetümArapolmayanlara“Mevali”adıverildi.Busözcükbağışlanmışköleleranlamınagelir.Mavlakökündendir.Bağışlanmışkölenineskiefendisiylearasındabelirlibirhukukilişkisi

vardır.Buhukuksalilişkiherikikesimedeyükümlülüklergetirir.İslamm

erkendönemlerindeazadlılarla,efendilerarasındakibuilişki,büyükönemtaşır.Mavladenenbukişilerönemliişlevleriolanayrıbirtoplumsalkesimi

oluşturur.84Bilindiğigibiİslamlıkköleliğikaldırmaz,İslamgeleneğindekölelerözgürinsanlargibi,aynınitelikteadlartaşımazlar.Kölelerinadları,değişikolurveilkduyuştaİranveTürkkökenliolduklarıçağrışımınıyaratır.85OnlarıküfürdenimanaçıkaranAraplardır.Öyleysebu

kölelerinArap’asonsuzminnettarkalmalarıgerekir.Köleningöreviefendisinemutlakitaatvesaygıdır.BütünArapolmayanlarArapkarşısındaefendisineeğilenköleyığınlarıdır.AraplarArapolmayanınarkasındanamazkılamazlar.Mevalilergünümüzdekisoyadıişlevindekünyealamaz.Künyealmak

Arap’mhakkıdır.ArapyemeğeoturduğundaMevaliayaktaduracaktır.Arapolmayanlarkadıolamaz.KadılıkyalnızArabınhakkıdır.Budabirhadisebağlanmıştır:KadılıkşanveşerefsahibinedolayısıileAraplaraverilebilir.Araplarefendi,öbürleriköledir.Arapyalnızsiyasetyaparveyönetir.

ÖbürtümyorucuişlerMevalileriçindir.YollarıMevalileryapacaktır,ayakkabılarıMevalilerdikecektir.86KısasüreöncebirbirineyiyenboylardanoluşançölArabıiyice

özgüvenkazanmıştır.Araplarsaltyapıolarakseçkindeğildir.Uzviyetbakımındanözgünözellikleresahiptir.SözgelimibirArapkadınellikezgebekalabilir.BukadınKureyşisebusayıaltmışaçıkabilir.Arapkanıtaşıyanlar

felçgibihastalıklarayakalanmazlar.Felçolanınkanındakesinlikle,anayanındanbirkarışıklıkvardır.EmevilerArapüstünlüğünügüçlendirmekiçinengüçlüsilaholarak

dilielealırlar,EmevileredekArapçaresmidildeğildir.Mısır’daKiptiler,Suriye’deRumlar,Irak’taArapolmayanlarçoğunluktadır.Araplaroralardayalnızistilacıveyöneticidir.Herülkeyerlidilinikullanır.Emeviler,Arapçayıbütündevletinresmidiliyaparlar.Emevilerindörthalifelerdenayrılanikinciönemliyanlarıiseharcamalarıidi.ilkhalifelertahtyerinekoyunpostundaoturuyorlardı.Muaviyeçeşitlitahtlardanyalnızbirine110binmiskalaltınkaplatmıştı.Namazdabilehalkileyöneticilerarasındaayrımbaşladı.Muaviyemescitleremahvilyaptırdı.Kendinihalktansoyutladı.Arapolmayanlarabaskı,sindirmebununladabitmez.BirgünArap

olmayanlarınçoğalmasıdurumundaAraplarınyaşamıtehlikeyegirebilir.Bunedenle2.MuaviyeMevalisoykırımınagirişir.ArapolmayanMüslümanlaröldürülecektir.AmaArapolmayanlarAraplardanbirkaçkatfazladır.BöylebirsoykırımındaAraplaryenikçıkabilirler.Bukorkuilesoykırımındancayarlar.87Oysaİslamimparatorluğugiderekuzakülkelereuzanıyordu.Değişik

halklarİslamagirmeyezorlanıyordu.ÖmerdönemindefilizlenenŞuubiyeeylemiyenidengelişmeyebaşladı.Şuubiyeeylemidezaten,MüslümanAraplarıngittikleriyerlerdehukukvesiyasalbakımlardankendindenbaşkahalklarüzerindeüstünlükkurmaçabalarınakarşıdirenişti.BöylecetohumlarıÖmerdönemindeatılanbölünmelerAli

dönemindealevlendi.ŞuubiyeyandaşlarıtümMüslümanlarıneşitliğinisavunuyorlardı.AbdullahİbniSebeadlıYahudikökenlibirMüslümansözkonusu

mezhebinkuramınıbelirledi.Busiyasalakımıdinselbirgiysiyesoktu.Siyasalmezhepler,Ali’yeyandaşlıkyadakarşıtlıkbiçimindegelişiyordu.HaricilerAlikarşıtlarını,ŞiaiseAliyandaşlarınıtemsilediyordu.İranŞiiliği,siyasalbirmezhepolarakparlamayabaşladı.GerçekteOnikiimamvePeygambersoyununenateşlisavunucularınınİran’dançıkışıgelişigüzeldeğildi.İran,eskibirkültüresahipti.Çeşitlidinleryaratarakbirçokaşamalaryapmıştı.Köklübirulusalbilinçsağlamıştı.Müslümanlığıİran’agötüren

Araplar,İransaraylarıveCemşiddinselayinlerikarşısındairkilmişlerdi.Eskiİrantapmaklarınınbilginvekültürlüdinadamları,Müslümanlığıntemeldüşüncelerinikendidavranışlarınauydurarakyayıyorlardı.EskiİranlılarAraplaratazıderlerdi.Busözcük,Arabmvücutözelliklerini,

hızlıkoşmasını,vedirenişinianlatıyordu.İranartık,yüzyıllardırsavaştığı“Turan”ı,Türkanayurdunu

unutmuşabenziyordu.Arapakını,Turan’mkutsalbayraklarınıelegeçirmiş,kutsaltapmaklarınıyıkmış,hansoyunusöndürmüş,tümvarlığınıçökertmişti.Buyıkıntılariçindeyenidüşüncelerdenyeniesinleralıpinançlarınıyenilediler.İslamlıkisetoplumsayaşamıbedevilik,siyasalkonumusoygunculuk

üzerinekurulmuşbirhalkarasındançıkmıştı.AraplarMüslümanlıktanönce,birbiriileboğuşanikibüyükboyaayrılmışlardı.Buboylarındaaltbirimlerivardı.Boylarkendiaralarında“gazve”dediklerikabilesavaşlarıyapıyorlardı.Birbirinibasıpmallarınıyağmalıyorlardı,ilkelçölyaşantısıçöl

halkınıntoplumsaldüzenidurumundaydı.Kanakrabalığıgüçlenmiş,enyüksektoplumsalaşamaolanbirlikulusalbirlikduygusuuyanmamıştı.88MuhammetbüyükbircoşkuileAraplardakiaşiretruhunuulus

ruhunadönüştürmeyibaşarmıştı.Emevileraşiretruhunuyenidenuyandırıpgüçlendirdiler.KültürveuygarlıktabedevilerdençokgelişmişolanöbürMüslümanlarıdışladılar.Dahaöncedesöylendiğigibi,onlarıMevali(bağışlanmışköle)olarakgördüler.Kendiaralarındakisoyakrabalığınabüyükdeğervermeyebaşladılar.Bututum,ArapolmayanMüslümanlararasındatoplumculukakımınıdoğurdu.Muhammet’inailesiHaşimoğullarıile,3.HalifeOsmanveMuaviye’ninailesiolanEmevioğulları

arasında,İslamdanöncevarolandüşmanlıkveçekişmeyiateşledi.Haşimoğulları,siyasalçıkarlarınıMuhammet’inailesinesevgi,saygı

vedostluğabağlamışlardı.Bunlardinbirliğinisavunuyorlar,Müslümanlarıdinhalkasıylakendilerinebağlamakistiyorlardı.Emevilerisedinesaygısızlıkyapıp,bubağızayıflatmayolunututmuşlardı.EmevilerMüslümanolmayanAraplarakarşıAraplığısavunuyorlardı.KendilerineyandaşolmayanAraplaryanındasoybağımgüçlendirmesiyasetinigüdüyorlardı.Böylebirsaltanatsürdürmesiyasasıizliyorlardı.AncakEmevilerinherşeyekıyansoyguncuyönetiminekarşı,giderektepkilergenişledi.Haşimoğullarıdabutepkilerikışkırtıyordu.ŞiaiçindekiGaliyekolu,Ali’deTanrılıkolduğunainanıyordu.

GünümüzedeğinuzananNusayrilerŞia’nınGaliyekolunadayanır.

11YÜZYÜZEÖmerdönemindeAraplarCeyhunIrmağınadayanmışlardı.Fars

devletiyıkılmış,İslamordularıTürksınırlarınayaklaşmıştı.GerçiÖmerHorasan’ayolladığıvalilereCeyhun’ugeçmemelerinisalıkvermişti.Amagenelliklevalilerbusözüpektutmamışlar,fırsatbuldukçaakınlaryapmışlardı.Araplar652’deHazarHanlığısınırlarınailerlediler.Hazardenizinin

batısındakiefsanevivekorkunçbiryersayılanDerbentGeçidinitekbirilegeçtiler,İranlıMüslümanlardehşetvericibiryersayılanDerbent’egitmeyekarşıçıktılar.Türkleriseİslamordularınıncesaretlerineşaşmışlardı.Onlarımeleklerinkoruduğunusanmışlardı.Taberi’yegöreTürklerDerbent

çatışmalarındaölenİslamöncüsününölüsünübirsandukayakoyupyağmurduasıylakaldırdılar.BuakınlarsonrasındaHazarlardanİslamıseçenolacaktı,Hazarkentlerindenvergialınacak,Etilkentlerinemescityapılacakvekadılıkkurumuoluşturulacaktı.AncakHazarilindeİslamduraklar.HazarHanı,Etilmescidiniminaresiilebirlikte922deyıktırır.

MüslümanlığıseçenHazarTürkleriyurtlarındatutunamaz,göçezorlanırlar.

GöçmenyadasavaştutsağıolarakHilafetmerkezinegelenHazarlararasındaönemlikatmanlaratırmananlarolur.İslammHazarillerindetutunamayışı,Bizansmdinsiyasasınayada

Museviliğebağlanır.89BizansbudönemdeHıristiyanlığıyaymaçabasındadır.MuseviliğiiseHazarlar740’tansonraseçeceklerdir.Oysa7.yüzyıldaİslamHazarillerindeenküçükbirbaşarıgösteremez.Kimi

araştırmacılaragöreMuseviliğinKaraitkolu,İslammMutezilekolununetkisiilebaşlamış,böyleceHazarillerindeyayılmıştır.Türk-ArapçatışmasısonucundaHazarlar,Hazardenizinin

batısındakiTürkillerininyolunukaparlar.BununüzerineAraplarHazardenizinindoğusunadönerler.TürklerileİslamarasındailkaçılanyolHorasanüzerindengeçer.Ceyhunırmağı,Turanileİran’ıayırandoğalsınırsayılır.Ceyhun’un

doğusundaTürkçe,batısındaFarsçakonuşanhalklaryaşar.

Firdevsi’ninünlüŞehname’sindebuikihalkkesimiarasındasüreklisavaşlar

olduğunuişler.AncakgerçekteTürklerleİranlılararasındaekonomikvekültürel

ilişkilerdahaçokdostlukdüzeyindedir.ArapFarskaynaklarınınTürkadınıverdiklerigöçebelerbutopraklara5.yüzyıldagelmişlerdir.Böylece

ArapordularıNihavendsavaşındaSasanidevletiniyenipİran’ıelegeçirdiklerinde(642)Türklerleikiayrıyöredekarşılaşırlar.Kafkaslar’daHazarlarla,DoğudaMaveraünnehr’deküçükTürkdevletleriile.a.ŞuBilinmeyenTürkeliCeyhun(Amuderya)IrmağınınkarşıkıyısınaAraplarMaveraünnehr

adınıverirler.Bu“Irmağınöteyakası”anlamındadır.SözkonusutopraklarıKaşgarlıMahmutÇayırardıadıileanar.BöyleceİçAsya’nınbir

bölümü,geçmiştengünümüze“Türkistan”adıileanılır.Buad,“Türkyurdu,Türkeli”anlamındadır.Türkçeköke,Farsçaekinbirleşimindenoluşur.

GünümüzdekiKuzeyAfganistanilebirlikte,dağılanSovyetlerBirliğideHazar’ındoğusunuiçinealır.Kesinsınırlarıbelirsizbugenişalan,geçmişineskidönemlerindenberiTürksoyludeğişikboylarınyerleşimalanlarıolmuştur.TürklerlebirliktegöçebeAsyalılarınyaylaklarıvekışlaklarıişleviniüstlenmiştir.Geçmişineskidönemlerindenberi,Türklerinatkoşturduğubualanlar,değişikadlarlatarihsayfalarındageçer.Değişikboylarbutopraklarınsahiplerigibigözükür.HintlilerinkutsalkitabıAvesta’dabubölgedeTuraboylarındansöz

edilir.ÖbürgöçebelergibiTuralardadeğişikboylardanoluşurlar.90BöyleceAraplarCeyhunırmağınadayandıklarında,Türklerlebirkaç

yöndeilişkiyegeçmişlerdir.Hazar’ıngüneydoğusudaTürkegemenliğindedir.BubölgedeŞulTürkleriyaşarlar.‘Şul’adıTürkçe“çöl”yada“çor”sözleriileilgiliolmalıdır.ŞulTürkleributopraklarda5.yüzyıldagözükürler.Sasaniler,bunlaraengelolmakiçinHazar’ındağlıkgüneykesimine,birduvarörerler.BugeçideŞulkapısı(Bab-elŞul)adınıverirler.5.yüzyılsonlarında

SasaniŞahıFiruz,burayakendiadınıtaşıyanbirkentkondurur.BatıTürkHanıİstemi,552yılındakigüneyeyaptığıakındaŞulTürkleriniöncü

olarakSasaniillerinesürer.BununüzerineSasaniŞahı,Şulboyunukılıçtangeçirir.KalanseksenkişiyiFiruzkentinesınırkorumagörevlisiolarakyerleştirir.AmaŞulsoyunusonralarıHazarkıyılarındaCürcanşehrinialmayıbaşarırlar.Cürcan’aotağbiçimindeatalartapmağıdikerler.Cürcan’a553’tebir

Nasturipiskoposluğukurulmuştur.ŞulTürkleriböyleceNasturilikledeilişkiyegeçerler.BudönemdeTürklerAraplarlakarşılaşırlar.Taberi,TürklerinAraplarlakarşılaşmasınışöyleanlatır:639’daMüslümanaskerlerininbaşçısıŞulTürklerininyaşadığı

yeşillikülkeyevardı.OdönemdeDihistanveCürcan’aRuzbanBeyegemendi.ŞulBeyikeselergetirerekbarışgörüşmelerinibaşlattı.Arapbaşçı,Türkbeyiileşukoşulardabirantlaşmabelirledi:ŞulBeyi,Türkleraracılığıilekuzeygirişyolunukoruyacakvevergiverecekti.BunakarşılıkŞulBeyisaldırıya

uğrarsa,Müslümanlaronayardımakoşacaktı.Şulülkesindedinlerözgürbırakılıyordu.Amabubarışantlaşmasıuzunsürmez.714’teAraplarCürcan’a

ikincibirakınyaparlar.ArapsaldırısınakarşıdirenenŞulbeyleriMecusiinancınıseçmişlerdir.ŞulTürkleribusıradaHazarkıyılarındabiradada

kaleleryapmışlardır.TürklerağırArapgüçlerikarşısındayenilirler.CürcanveDihistangibiŞulşehirleriAraplarınelinegeçer.Şulbeyleriyenilincebuadayakaçarlar.CürcanganimetleriarasındabirdeTaçbulunur.ArapsavaşçılarTacıuğursuzsayarlar.AraplaragörebuzalimTürkhanınıntemsilidir.HiçbirİslamsavaşçıTacıganimetolarakalmakistemez.Taçbirdilenciyeverilir.BuyenilgidensonraŞulBeyi,İslamlığaeğilimduyar.Müslüman

olmayakararverir.Enyüksekİslamtemsilcisikarşısındainancınıaçıklamakister.Arapbaşçı,Şulbeyinihalifeyeyollar.Şulbeyi,peygamberin

halifedenyüksekolduğunuöğrenir.Medine’yegider.Muhammet’inmezarıönünde,İslam’ıseçtiğineantiçer.BundansonraŞulbeyisoyuİslamiçinhizmetverir.

Şulsoyundanbirçokdevletadamı,şair,bürokratçıkar.ŞulTürkleriniaradançıkardıktansonraAraplarCürcankentini

yenidenkurarlar.Çevreye,kırkdolayındamescityaparlar.KentikuzeydeyaşayanMüslümanolmayanTürklerdenkorumakiçin,büyükbirduvarçekerler.MüslümanolmayanbuTürklerOğuzTürkleridir.Hududal-‘alam’da

şöyleanlatılır:“Hazardenizindeikiadavardır.SiyahKuh’tayaşayanOğuzlar,

toprakvedenizüstündekileriyağmaederler.Dihistan’abağlıbiradadahavardır.Oradada,avcıkuşlarilesukuşlarıavlayanvebalıkçılıkedenbirkaç

kişiyaşar.”AynıdönemdeNişaburyöresideTürkbeylerininegemenliğindedir.AraplarÖnAsya’yadayandıklarında,günümüzTürkmenistan

sınırlarıiçindekiMerv,karışıkbirkültürmerkezidir.TürkveFarsdevletlerinin

sınırındayeralır.4-5.yüzyıllardanberisürekliTürkgöçleriolur.Merv’deİrandinleriilebirlikteBudizmveNestoryanHıristiyanlıkyanyanayaşar.MervNasturimetropolitiTürklerarasındaHıristiyanlığınyayıldığınıbildirir.642’desonSasanilideriilerleyenİslamordularındankaçıpMerv’e

Türkbeyinesığınır.Beylerinyardımlaşmasıandıadına,Hakandanyardımister.BudönemdeCeyhunırmağınınötesisağlambirsiyasalbirlikten

uzaktır.Bölgebirbirleriilesavaşançeşitlibeyliklereayrılmıştır.Yıkımlar,

baskınlarhalkıbezdirmiştir.630yılındayaptığıbirgezide,Yuan-Çuang,Türkleriveülkeyi32ayrıbeyebölünmüşdurumdabulur.Ülkedinbakımındandabölünmüştür.Zerdüştlük,Budizm,Hıristiyanlık,Manibirbiriileyarıştadır.SasanihanedanınınvehalkınınresmidinidurumundakiZerdüştlük

İran’ınulusaldininiteliğinebürünmüştür.91AşağıTürkistan’ayayılmışolanbudininBuharaağırlıkmerkezidurumundadır.BaykentveSemerkant’taönemlibaşarıeldeetmiştir.HintkökenliBudizm,

Zerdüştlüğünenbüyükkarşıtıolarakbölgedeyaygındır.BirtüccardiniolarakbilinenManihaizmAşağıTürkistan’ıkaplamıştır.Ancakbudinlerinhiçbiridevletdinideğildir.ÇünküİslamlıköncesibütünTürktarihinetümüyledinselhoşgörü

egemenolmuştur.Bizans’tayadakomşuİrandevletlerindegörülenmezhepkavgaları,kandökmeyaşanmamıştır.92Türklerdineilgiduyarlar,amabaskıcı,zorlabenimseticiolmazlar.SözgelimiUygurlarınulusalŞamaninancınıbırakıpBuda,HıristiyanyadaManiinançlarındanbiriniseçtikleriolmuştur.Amabunlargönüllüseçimlerdir.BaşkaülkelerdekoğuşturmayauğrayaninançlardaTürkillerinecanlarınıatarlar.SözgelimiİrandaağırkıyımauğrayanManihaizmAşağıTürkistan’asığmmıştır.93GerçibuülkelerBatıTürklerininyabgusununbüyükoğluolan“Türkşad”maskeriegemenliğialtındadır.BubaşbuğunbaşkentiKunduzkentidir.Ancakgerçektebuegemenlik,Toharistandışındasözdekalmıştır.Türkbeyleritümdenözgürsayılabilecekölçüderahathareketederler.Sogutlar,Türkleryanyanayaşarlar.Buikihalkarasındasavaşlareksikolmaz.BuyüzdenAraplarınbölgedeilerlemelerihiçzorolmaz.GerçiAraplararasındadatambirbirlikbulunmaz.Ancak,yereldurumagöreçoküstündurumdadırlar.SogdprensleriArapakınlarıkarşısındaözgüvenleriniyitirmişlerdir.Arapkasırgasınaboyuneğmekdurumundakalmışlardır.BaşlangıçtaÖnasyabeylikleri,Araplarıöylesineçokönemsemezler.Dahaöncebutopraklarasaldıransıradançapulculargibisanırlar.Araplarıgelipgeçicisoyguncularolarakdeğerlendirirler.Bağımsızlıklarınıtümdenyitirdiklerininayrımınavarmazlar.OysabukentlerdahaönceAraplargibikarşıtlarlahiçkarşılaşmamıştır.Araplarivedigelip,ivedigidençekilen,uzun

kuşatmalarısevmeyengeçiciakıncılarabenzemezler.Araplarınbaşarısı,başarılı

savaşlarsonucueldeedilenkesinutkularınadayanmaz.Arapyayılmasışöylebiryöntemizler:Öncehabertoplayıcıöncüleriyakınveuzakelleresokarlar.94Bölgedekietnikkesimleribirbirinedüşürüparadakiçelişkiden

yararlanırlar.Gereklibilgileritopladıktansonraordularladayanırlar.Kimileyin

barışladinleriniyaymayasözverirler.Amahemenardından,verdiklerisözdendöndükleriveyaptıklarıantlaşmalarıunuttuklarıçokolur.Yağmalar,yıkımlar,kıyımlarbirbiriniizler.Bundansonraisebölgeye

Arapgöçmenyerleştirirler.İşteArapkıvraklığıburadayatar!Ömerdönemindeİran’ıelegeçirenAraplar,aralıklarlaTürkistan’a

akınlaryaparlar.AncakCeyhunIrmağıTürklerleAraplararasındabirgüvenliksınırıdır.Araplar,henüzTürkelinidoğrudantopraklarınakatmacesaretinigösteremezler.Kimigirişimleribaşarısızlıklabiter.NitekimOsmandönemindeFerganaüzerineyapılanArapakını,Araplaraçısındantambiryıkımolur.BaşlarındakikomutanlabirliktetümArapgüçleri,birkişikalmaksızınTürklercebiçilir.Halifelikmerkezideiççekişmelerlekarışıkbirgörünümdedir.Osman,ilebaşlayanEmeviailesietkinliğiAraplararasındahuzursuzluğanedenolur.OsmanveonuizleyenAlidönemlerindeTürkelerinesaldırılardurur.Muaviye’ninArapimparatorluğununbaşınageçmesiilesaldırılaryoğunlukkazanacaktır.653’teBelhkısabirsüreAraplarınelinegeçer.95Araplar’mgözü

uzunsüredirBelhşehriüzerindedir.Belh’inÖnasyageçmişindeönemlibiryerivardır.Budizminkutsalkentidir.KuşanimparatorluğunundinselmerkeziNevbahar’mkapısıişlevindedir.Döneminbüyükalışverişkentidir.Kenttümbukonumuilekutsalsayılır.Belhtümortaçağboyuncabüyükönemtaşıyacaktır.DahaönceleriBahterilerinbaşkentidir.Araptarihçilerikentlerinanasıolaraktanımlarlar,İpekyolununçekirdekkentidir.ŞimdikiKuzeyAfganistantopraklarındayeralanBelh’inalınmasıileDoğuTürkeliyoluAraplaraaçılacaktır.AyrıcaGüneyTürkelidiyetanımlananbubölge,zengindoğalkaynaklarıileAraplarınağzınısulandırır.Zengindemir,altın,gümüşmadenleri,derikağıt,kokudışsatımıveİpekyoluileGüneyTürkeli

gönençlibirülkedir.Arapyayılmasındaönemlibirbasamaktaşıolacaktır.BölgeninsiyasalbölünmüşlüğüArapyayılmasınakolaylıksağlar.Genelgüvensizliktenbaşkaordular,saraylarbeslemekdayanılmazbiryükolmuştur.Yayılmalarınardıarasıkesilmiyordu.Tümbunlarakarşın,ArapyayılmasınakarşıÖnasyakolaykolayteslimolmaz.Toharistan’dakiKarlukTürkleriAraplarakarsısavaşırlar.BelhçevresindeyoğunbiçimdeTürkleryaşar.Nevarki,BelhyöresiBudistlerininAraplarakarşıdirenişleriçokyoğunolur.Çinlilerde,burdakihalkıİslamakarşıkışkırtır.Araplardirenişikırmakiçin,kimiödünlervermekzorundakalırlar.Budistlerideehl-ikitapsayarlar.Müslümanolupdasonradaneskidinlerinedönenlere,şeriatyasalarıuygulamayıbırakırlar.Buİslamhukukundayenigörüşlervebuyruklargetirir.TümbunlarakarşınbirkaçyılsonraBelh’degenişhalkyığınlarınınkatıldığıbirayaklanmaçıkar.AyaklanmayıNezakTarhan

adlıbirbeyyönetir.KendisininBudizmeyadaateşetaparlığainandığı

sanılır.Sonİransultanının(Yazgerd632-651)devrilmesindeönemliişlevi

olmuştur.NezakTarhan,Arapordularınakarşı,ençokdirenenyiğitbirbeydir.ToharistanveHorasanTürklerinibaşarılıbiçimdeörgütler.Nezak

TarhanVeToharistanTürkBeyi,Merveldençıktıktansonra,Arapkomutanileanlaşmakzorundakalırlar.Arapkomutan653’teBelh’eakınlardüzenler.TürkBeylerArapkomutanauymakzorundakalırlar.AncakbubarışantlaşmasıBelhalınıncayadeğinkağıtüstündekalır.NezakTarhan

ancakBelh’iAraplarelegeçirdiktensekizyılsonrayenidenyakalanır.Buayaklanmadansonradabağışlanır.AncakAraplarınBelh’ibualışlarıbirakınıandırır.Belh’inAraplarınelinegeçişi663yılındadır.KenttekiünlüBudistmanastırıNevbahar’myıkılışıdabuakınsırasındadır.96AraplarınbubölgedeTürklerleönemlikarşılaşmalarıHorosan’m

Sindsınırındaolur.SindileHorasansınırındakisurlubirşehirdençıkanTürkatlıları664’teAraplarlavuruşurlar.Araplar,ilkkez,Türklerinatkuyruğunutuğolarakkulanışınatanıkolurlar.Bugeleneğibenimserler.OdönemdeKabil’denGazne’ye,SindırmağınauzananalanTürklerledoludur.BunlarGöktürk,HâlâçveOğuzboylarıdır.644’teGaznehalkınınüçtebiriGöktürksoyundandır.726’daGazneveKabil’dehanveçevresi,soylulartümüyleTürk’tür.9.yüzyıldaKabilTürkSahibeyiAraplaravergiolarakyıldaikibinOğuzverir.9.YüzyılsonlarındaİranlıbirMüslümanyönetimindekiİslamordularıKabilveGazneBudistTürkSahibeyleriniyenerler.Builereİslamısokarlar.TürkSahibeyi,Sindırmağınınkıyısındakibaşkentine

çekilir.10.yüzyıldaTürkSahidevletini,Hintlibaşbakanıyıkar.BuHintliHint

Sahidevletinikurar.BundansonraCeyhunileSindarasındayaşayanTürkboylarıİslamıseçmeyebaşlarlar.MahabandağlarındakiGöktürkyazısıileİslammezartaşlarıbugeçişdönemindenolmalıdır.10.Yüzyıladek,bölgedeTürkyerleşimibudurumdadır.

Araplar670yılındaCeyhun’unsolkıyılarınadayanırlar.b.BuharaÖnlerindeMuaviye’ninHorasanvalisiZiyad673’te24binkişilikbirorduyla

Ceyhun’ugeçti.Buhara’yıkuşattı.AraplardahaöncedeBuhara’yaakınlaryapmış,kentikuşatmışlardır.BudönemdeTürkKıbaç(yadaKabaç)HatunBuharabeyidir.KıbaçHatun,sevimliliğivesiyasalkıvraklığıiletarihteünsalmıştır.Buharabeyliğiiçsavaşlarveyabancıakınlarıylagüçsüzdurumdadır.

KıbaçHatunöbürTürkbeyliklerindenyardımister.Ancakyardımçağrılarıkarşılıksızkalır.KıbaçHatun,kendindençoküstünArapgüçlerine

karşıyiğitçekentisavunur.Araplarkentitamanlamıylaelegeçirmeseler

deyağmalamayıbaşarırlar.ZenginganimetlerleBuhara’danayrılırlar.BusıradaAraplaraltıyıluğraştıktansonraSemerkant’a

girebilmişlerdi.Dahaönceyaptıklarıaynıinsanlıkdışıkıyımlarınıbubölgedeuygulamışlardı.AmaTürklerbubölgedekiAraplaraamanvermiyordu.Sonuçta,

EmevilerBuharaveSemerkant’ıeldetutabilmekiçinİslamdininikabuledecekolanTürklerdenvergialınmamasınıuygunbuldular.AyrıcaTürklerleAraplareşithaklarasahipolacaklardı.BuödünlerkarşısındakimiTürklerMüslümanlığıseçti.AncakAraplaryinesözlerindendöndü.ÇünküzenginSemerkantkaynağınınkesilmesiişlerinegelmemişti.Şam’ısıkıntısarmıştı.YenidenTürklerdencizyealınmasınıbuyurdular.97AncakAraplarbukezdeMerv’iyenerler.TürklerMerv’iboşaltmak

durumundakalırlar.MervHorasanemirlerininbaşkentiolur.691’deMervHorasan’ınİslammerkezidir.BuaradaArapyönetimininiçindeiçkargaşasıdoruklaraçıkar.Sıffin

savaşıöncesi,İslamiçindeyenibirakımbelirir.Hariciler,Muhammet’in“Bir

Habeşköledehalifeolabilir”hadisiniileri“sürerler.Bunadayanarak,

İslamdainsanlarıneşolduğunusavunurlar.Emevilersoydangelenbirhalifelikdüzenikurmakisterler.Şiiler,Aliveonunsoyunuhalifeliğe

getirmekisterler.MuaviyedönemindeBuhara,sürekliArapakınlarınasahneolur.

HorasanvalisiSaitdeBuhara’yayönelir.SoğutbeylerKıbaçHatundanyardımisterler.KıbaçHatun,Sogdlarakoruyuculuksözüverir.Sogdlardanoldukçakalabalıkbirgüçderler.Türkistan’danderlediğiaskerlerlebuorduyugüçlendirir.Şiddetlisavaşlarolur.BidunKâfirleri,6000kişidenoluşanMüslümangüçleriezerler.BirikiaylıkbirkuşatmadansonraBuhara,Araplarlauzlaşmakzorundakalır.BusıradaönAsyahalklarıarasındaAraplaryenilmezyargısı

yerleşmiştir.Buhara’nmteslimolmasıile,buyargıbirkezdahapekişmiştir.Kıbaç

Hatunküçükdüşmüştür.Ağırkoşullarla,Araplarlabarışyapmakzorundakalmıştır.Ağırbirsavaşzararıödemekdurumundakalmıştır.Ayrıca,AraplaragüvenceolarakTürksoylularınınoğularındanrehineverecektir.SayılarıelliileseksenarasındagösterilenrehineTürksoylularının

öyküsügerçektenacıdır.Medine’detutsaklık,bakımsızlıkvekölelik,soylu

gençlericanlarındanbezdirir.Nepahasınaolursaolsun,Arapkomutandanöçlerinialmakisterler.Uygunbirfırsatta,toplucaArapkomutanınüstüneçullanıphançerleöldürürler.HaberMedine’depanikhavasıyaratır.HerkesbuTürkgençlerininüstüneyürür.Türkgençleribirdağaçekilipsavunmayageçerler.Medinehalkıdağıneteğiniçeviriramasavaşagirişmektenkorkar.

Türkgençleriuzunsürekuşatıldıklarıdağdaaçlıkvesusuzluktanölürler.98Arapların,Türkellerindeyapacağıakınlarakarşısavaşmayacaktır.

Araplaryinebolganimetelegeçirmişlerdir.Atlıbaşına2400dirhemvurgundüşer.AraplarkentteküçükbirkollukgücübırakıpMevr’edoğruakınısürdürürler.99Araplar12yılzenginvebayındırTürkşehirlerinibirbiriardına

yağmalayıpyıkmaklauğraşırlar.Gittikleriyerdeölüm,yıkımveyangınbırakırlar.Yinedekesinsonuçalamazlar.Tümbukıyım,zulümvevahşetekarşınTürklerdirenirler.

BudönemdeHorasan’dakiAraplararasındadageçimsizlikbaşgösterir.Horasan’ınİslamdevletinekatılmasınınardındanyarımyüzyıl

geçmesinekarşın,yerlihalkİslamdançokuzaktır.100Araplarınkendiaralarındakikavgalarıfırsatbilenyerlibeylikler,birerbirerbağımsızlıklarınıaçıklarlar.SeyhunötesineArapakınlarısürmeklebirlikteİslamordusunun

düzeniçoksarsılmıştır.680yılındayaptıklarısavaştaAraplarTürklerekarşıyenilirler.BusavaşakatılanbirArapşairBusaldırıdaelindenherşeyialınmış

birinsanolarakkalakaldığındanyakınır.Yağmacılaryağmayauğrayıpgeriçekilmişlerdir.İştebusıradatarihe,şiddetedayalıyönetimiyüzündenZalimsanıile

geçen,HaccacHorasanveBasraeyaletleribeyiatanır(694-714).Haccac,öncelikleAraplarınelindekialanlardabaskıiledenetimiyenidensağlamaklabaşlar.Muaviyedöneminde,Arapyayılmasınıkolaylaştırmakiçinbölgeye

Arapgöçmenyerleştirilmiştir.Arabistan’dangetirilen50binaile,Horasan’ınönemlikentlerindeotururlar.Haccac,yenigöçmendalgasıileArapyayılmasınıgüçlendirmekister.AmaHalifeYezitilebukonudaanlaşmazlığadüşer.Arapçayızorunluresmidilsayarakişebaşlar.Emeviyönetiminekarşıtümtoplumkesimleriniezer.Haricileriortadankaldırır.GözüSeyhunötesindedir.Amagücübunayetmez.Birkaçyıltektük

akınlaryapabilir.Buakınlardaöylesinebaşarılıolmaz.NitekimHaccacordusununTürkBeyiRutbil’ekarşıyaptığısavaşAraplariçintambiryıkımolur.RutbilAraplarıbozgunauğratır.Haccac,Rutbilileanlaşmakzorundakalır.BunagöreAraplaryediyılTürkillerindenharaçalmayacaklardır.AncakHaccac“savaşhiledir”hadisineyaslanarakyenidensözündendöner.699

yılındaTürklerüzerinegüçlübirorduyollar.KimişehirlerArapordularınınelinegeçer.BuyayılmakarşısındaessizTürkdirenişisürer.TürkdirenişiniArapyazarCahizşöylebetimler:“Türk,Horasanlıgibigeriçekilmez.Geridöndüğündeo,öldürücübirzehirveinsanınişinibitirenbirölümolur.101Harezm’dedeaynıinsanlıkdışıuygulamalarolur.Araplar,birbiri

ardınagörkemliHarezm’inTürkkentleriniyağmalarlar.Arapyönetimi

yineacımasızdır.Birayaklanmayüzünden,ayaklanmayıdestekleyenHarzemaydınlarınıntümütoplukıyımauğrar.102Harezm’dedörtbinTürkgenciniöldürürler.AraplarHarezm’dençoksayıdatutsaklageridönerler.Okışşiddetlibirsoğukolur.Araplarsıcağaalışıkolduklarıiçin,soğuğa

dayanamazlar.Tutsaklarıngiysilerinisoyupgiyinirler.Şiddetlisoğuğakarşın,tutsaklarıserbestbırakmazlar.Bututsaklarısatıpkazançsağlayacaklardır.KafileMerv’eulaştığındabuçıplaktutsakların

büyükçoğunluğuölmüştü.Haccac’mönderliğindekibuyayılmakalıcıolmaz.Busüreiçinde

AraplarTürkülkesininbüyükküçükkentlerinielegeçirip,haracabağlarlar,yağmalarlar.Türkillerindesiyasalegemenlikkuramazlar.Yerlihalkakarşıüstünlüklerinikabulettiremezler.Heryerde,özellikleTürkyerleşim

alanlarındabüyükdirenişlekarşılaşırlar.Kısasüresonra,elegeçirdikleribukentlerisahiplerinegerivermekzorundakalırlar.103ZalimHaccac,705yılında,Kuteybe’yiHorasanvalisiatar.Kuteybe,

TürklereyönelikMüslümanArapvahşetininbelirleyiciadıdır.Arapkalıcıbaşarısıonunlabaşlar.VVellhausen’insöyleyişiileKuteybebaşarısınıçoğu

zamanvicdansızlığınaborçludur.104Kuteybe,ilkolarakBelh,Çağanyanyöresineyönelir.705yılındabu

bölgeyiegemenliğialtınaalır.NezakTarhanileyenidenbarışanlaşmasıyapar.AraplararasındabirliğisağlayıpSeyhunötesineakmaçıkar.Seyhun

ötesininbüyükalışverişkentiBaykent’eyönelir.105Baykent,Buhara’ya6kmuzakta,Buhara’dandahaeskibirkentti.

Bölgeninenkorunaklıvecanlıalımsatımkentiydi.BaykentArapkuşatmasınaikiaydirendi.TürkbeylerininuzaktaolmasıAraplarınişinikolaylaştırıyordu.KuşatmanınduyulmasıüzerinedeğişikyerlerdenTürksavaşçılar,

Baykent‘inyardımınakoşarlar.KuteybeikiayBaykent’ikuşatmasınakarşın

alamaz.DayanışmagüçlerideeriyinceBaykent,Kuteybeilebarışyapmak

zorundakalır.Arapordusudayorgundurveyıpranmıştır.Kuteybe,Haraçkarşılığıbarışıkabuleder.Araplar,barışyoluileBaykent’egirdiler.Ama

kentinzenginliğinigörünceyağmayakoyulurlar.Kentingörkemliyapılarınıvesurlarınıyıkarlar.Bugüzelkentibirkaçgünyağmalayıp,yakıpyıkarlar.KentteelisilahtutannekadarTürkvarsatümünüöldürürler.Kadın

veçocuklarıtutsakalırlar.106Asya’nınenzenginalışverişkentlerindenbiriolanBaykent’tensayısızvurgunlaçıkarlar.Taberi,kentinsavaşsızteslimolduğunubildirir.Oysabaşkakaynaklar,kentinağırçarpışmalarsonundaAraplarınelinedüştüğünüsöyler.NitekimTaberikendidebaşkabiryerde,kentindörtyılsonrabileyıkıntılariçindeolduğunubildirir.Kentteönemlidirenişolduğuaçıktır.Baykentyağmailedekendinikurtaramaz.Heryerdendumanve

çığlıkyükselenkentinİslamlaşmasınagidilir.ÖnceMerv’dengetirilmişArapaileleriBaykent’eyerleştirilir.Önemlibirkorumagücüoluşturulur.Vali,kadı,vergicigibitümdenetimorganlarıArap’lardanoluşturulur.BudistveZerdüştinancınınsembolleri,onlarainananyerlihalkınkorkulubakışlarıarasındaüstüsteyığılıpyakılır.Eritilensembollerden50000miskal

altınvemücevhereldeedilir.Tekbaşınaikiyüzelibinmiskalağırlığında,incigözlübiryontuelegeçer.Buhara’yailkArapsaldırısı673yılındayapılmıştır.BuharaveSogd

ülkesindekibeyliklerGöktürkhanlığınınegemenliğindebeyliklerdi.BubeylikleribirTürkbeyiyadayerliailelerdenbiriyönetirdi.706yılındaKuteybeyenidenCeyhun’ugeçer.Onasya’dakiArapvahşetihalkınkorkuludüşüolmuştur.Buharaiçinhalkbirleşmiştir.KuteybeDemirkapı‘yadoğruilerler.Busavaşaylarcasürer.BurdaAraplarıBüyükGöktürkordusukarşılaşır.BüyükTürkhanınınbusavaşlarıyönettiğisöylenir.KülteğinveBilgeKağanyazıtlarındaanılanSoğutveDemirKapısavaşlarıbuçarpışmalarınöyküsüdür.107Külteğin’in707’deMerv’deve711’deSemerkant’taolmaküzereikikezArapemiriKuteybe’yekarşısavaştığısanılır.BuçetinsavaşyüzündenKuteybe’ninBasrailebağlantısı

kesilir.ZalimHaccacdörtayArapordusundanhaberalamaz.Korkunç

merakveendişeiçindekıvranır.İslamordusununutkusuiçincamilerdedualaredilmesinibuyurur.AraplarDemirkapı‘danbaşarısızdönerler.KuteybeMerv’eçekilir.Haccacbunapekkızar.AmabusıradaBaykentkentininalındığıhaberiyüreğinisoğutur.707’deKuteybeyenidenCeyhunötesinesaldırır.Türk,Sogdve

Fergana’lılardankuruluyirmibinkişilikbirorduAraplarıgöğüsler.TürkPrensKütBaga’nmyönettiğiorduKuteybe’ninkardeşininyönettiğiArapordusunasaldırır.Nevarki,KuteybekardeşininyardımınakoşarveTürkordusunugeriatar.BuharauzunveyorucudireniştensonraAraplarateslimolur.Amateslimolmakdabiryarargetirmez.Direnişekatıldığısöylenenherkeskılıçtangeçirilir.ArdındanAraplarkentiyağmalar.Budayetmez.Araplarköleolaraksatmaküzerekenthalkındanelibinkişiseçerler.Buhara’yavaliolarakTuğşad’ıatarlar.Buhalkıntepkisiniengellemek

içinbirhiledenbaşkabirşeydeğildir.Harun’unoğluTuğşad,MüslümanolmuşveoğlunaKuteybeadınıvermiştir.NitekimtümyönetimiboyuncaTuğşadişbirlikçihaindir.ArdındanKuteybe,halkınİslamıseçmesiiçinyoğunbaskıyapar.

Türklertümbaskılaradirenirler.Türkkişiliğininbirözeliğikendinigösterir.ÇünküTürkkişiliğinezorlainançbenimsemeaykırıdır.Baskılarkarşısında

İslamıseçmişgibigözükürler,amagerçekteeskiinançlarınıveputa

tapmımısürdürürler.Atadinindenbirtürlüdönmezler.Öylekiiçkalede

bulunanArapgüçleriçıktığındagözcülerhalkıuyandırır.Halkİslaminancınıyerinegetirirgibigözükür.Müslümanaskerlerinkentiboşaltmasıilehalkyenidenkendidininedöner.108KuteybeBuharahalkınınbugizlidirenişiniöğrenir.Durumuönlemek

içinçözümyollarıarar.YerlihalkınevinininyarısınıMüslümanhalkavermelerinibuyurur.BöyleceAraplaryerlihalklabirlikteaynıevdeoturacaklardır.Onlarahemİslamlığıöğretecekler,hemdeonlarıdenetleyeceklerdir.Kuteybebuyöntemindebaşarılıolurveyerlihalk

arasındaİslamlığıyayar.Halkışeriatauymakzorundabırakır.Birçokmescityaptırır.Küfürünizleri(!)veZerdüştlüğünbelirtilerisilinipgider.Kuteybebuuğurdabüyükgayretlersarfeder.109AmaKuteybe’ninbu

baskıcıuygulamalarıhalkındirenişvetepkisinenedenolur.Öyleki,

Müslümanlarçokkezsilahsızcamiyebilegidemezolurlar.Gibb’insöylediğigibi,AraplarMerv’isömürgeleştirirkendeaynıyöntemleriuygulamışlardır.KuteybeBuhara’yıkesinolarakelegeçirdiktensonra,yerlihalkaağır

birvergiyükler.YıldaHalifeye200.000,Horasanvalisine10.000dirhemvergiödeyeceklerdir.Müslümanhalkaevlerininyarısınıayıracaklardır.YineMüslümanhalkabağbahçevereceklerdir.Arapaskerineyemsağlayacakalanbulacaklardır.Araphalkaodunveyakacakbulacaklarıalangöstereceklerdir.BöylecekocakenteçoksayıdaMüslümanArapyerleştirilir.İşgüçsahibiolmalarıiçinbağbahçeverilir.Kentdışındakarşılıksız

toprakbağışlanır.Buözendiricietkenlernedeniyle,birsüresonraBuhara’yayoğunArapgöçübaşlar.Arapgöçüyıllarcasürer.Arapaileler,fazlabirgüçlüklekarşılaşmadanyaşamlarınısürdürürler.KuteybeBuhara’yıbölümlereayırır.HerkesimibelliArapkabilelerinedağıtır.Arapgöçleriİslamlaşmayızorlayanetkenlerinbaşındagelir.ZekeriyaKitapçı‘yagöre,Kuteybe,

ArapyerleştirmeyiZerdüştlüğünetkinliğinikırmakveyenidininyayılmasınaortamsağlamakiçinyapmıştır.KentinetkinailelerindenbirbölümüZerdüşttür.SözgelimibüyükolasılıklaTürksoylu,Kusanlar

Zerdüştlüğeinanırlar.MüslümanFatih(!)KusanlaraçokağırbirdarbeindiripZerdüştlüğüdeezmekister.KusanlarınevlerivetopraklarınınyarısınıelerindenalıpBuhara’yayerleştirdiğiAraplaraverir.Kuşanailesiise,

aklıncaArapvaliyikınamakiçin,tümmalınımülkünüAraplarabırakıpBuhara’dançıkar.KusanlarkentindışındayenibirMecusimahalleoluştururlar.Araplardanuzak,dinginyaşamakisterler.AmakentmerkezindenAteşetaparkesimsilinmiştir.YerlerineMüslümanAraplaryerleşirler.BubelkideBuhara’daZerdüştlüğüezenenbüyükvuruşolur.AmaKusanlaryineeskiinançlarındadirenirler.Müslümanlar,en

sonundayenikurduklarıkonutlarınasaldırıpyakıpyıkarlar.110Kuteybebaskıcıİslamyaymapotikasmdakimiyumuşatmayapmayı

daunutmaz.Sözgelimi,Kur’an’mFarsçaokunmasınaizinverir.ÇünküAraplarözellikleEmeviler,ırkçıArapulusçusudur.Arapçadiyedirenirler.Amayerlihalkınbudilikullanmasıolanaksızdır.Kuteybe’ninbugirişimiürününüverir,İslamlıkBuhara’daçoksağlambiçimdeköksalır.Zerdüştve

Budistliğinyokedildiğikentteİslamlıkyerleşir.708-709yıllarındaKuteybe,BuharaveSogdilindekibeylikleribirer

bireryıkar.MüslümanordularıBatıTürkistan’ıdenetimaltınaalmayabaşlar.Türklerlesürekliçarpışır.BuçarpışmalardaTürkhanınınveoğlunun

yaralandığısöylenir.Türkistantarihindeİslamdönemibaşlar.Bölgesiyasalbirbirliktenyoksundur.Halkdakarmaşıktır.Sogutlar,Türklerleiçiçeyaşarlar.KuteybeSogdbeyiTarhunileTürklerinarasınıaçmayıbaşarır.Tarhunilebarışantlaşmasıyapar.BusıradaayaklananNezak

TarhunileToharistanyabgusunuelinegeçiripastırır.710yılındaKuteybe,DemirkapıgeçidinigeçipTürkilerineyenibir

akındüzenler.Kültegin’inileKuteybeordularınınikincikezbusavaştakarşılaştığısanılır.AraplarTalkankentinielegeçirirler.Bubayındırkentiyerlebirederler.Halkıtoplukıyımauğratırlar.Türklerisırasıraağaçlaraasarlar.TalkanyolunundörtfersahlıkbirbölümüböylesalkımsalkımasılmışTürkölüleriiledolar.Arapvahşetigerçektenkorkunçtur.BundansonraKuteybeKeşveNefeskentlerinialır.Tarhunilebarışantlaşmasınıyeniler.TarhunbusıradaSemerkantbeyidir.AmaTarhun’akarşı

ayaklanmaolurveTarhunöldürülür.YerineGurekgeçer.SogdhalkıTürkbeyinebaşvurur.Araplarakarşıyardımister.KuteybeyenidenBuhara’yadöner.Buhara’nmiçkalesindebulunan

Budatapmağınıcamiyedönüştürür.Türklerleyoğunsavaşlarsürer.ArapbaskısınakarşıTürkyardımıgelmiştir.Yerlihalkİslamakarşıayaklanır.Kuteybe’nintümbaskısınakarşınCeyhunötesindeİslamlıkçok

yavaşyayılır.Sogdülkesinitümüyleİslamakatmakçokgüçolur.Türk

direnişi,HorasanveCürcan’dakigibideğildir.AraplaroralardaküçükTürkbeylikleriilekarşılaşmışlardır.Ceyhunötesindeise,büyükTürk

hanlıklarıileyüzyüzegelmişlerdir.111711yılındaKuteybeorduları,Semerkant’adayanır.Semerkant’ta

TürklerleSogdlariçiçeyaşarlar.KentbusıradaGurekBey’in(OğuzBek)yönetimindedir.Semerkantbeyi,Gurek,öbürTürklerdenyardımister.TaşkentveFergana’danyardımgelirama,bugüçleri,Kuteybe’nin

ordusupusuyadüşürüpyokeder.Semerkantgünlercemancınıkateşiyleyakılır.Türklerkenticanlabaşlasavunurlar,İranlıkölelerAraplarınyanında

paralıaskerolaraksavaşır.Semerkant’malınmasına,Türklerindekatıldığıbildirilir.112Ancakbusavınneölçüdedoğruolduğubilinmez.

Gurek,Kuteybeileanlaşıpkentiteslimetmekister.AncakyapılanantlaşmayaAraplaruymazlar.Kentteslimedildiktensonraçokağırkoşullariçerenyenibirantlaşmaçıkarırlar.113İşbununladakalmaz.Semerkantdayağmadannasibinialır.Kuteybe,putlarıntümünüyıktırır.Putlarınkalıntısından50binmiskaldançokaltıneldeedilir.AncakArapvahşetikarşısındaTürkdirenişibaşlar.AyrıcaAraplarotuzbinTürkgencinitutsakalıpkölepazarlarındasatarlar.Semerkant’tadaBuhara’dauygulananlaryapılır.Aridinlercetapmak

olarakkullanılanMah-ıRuzcamiyedönüştürülür.BudistveZerdüştmanastırlarınaelkonur.BütünBudistyontularınındeğerlitaşlarısoyulur.Ardındantümübiryereyığılır.Taberi,yontuyığınınınbüyükbirköşkgibiolduğunu

bildirir.Gurekyapılanlarıantlaşmayaaykırıbulur.Kuteybe’denyontulara

dokunmamasını,ister.Kuteybe’ninbuinançlaraenküçüksaygısıbulunmaz.Kuteybe,yüksekseslebirtekbirverir.Binlerceinsanınyüreğinde

tahtkurmuş,putlarıateşeverir.114Kuteybe’ninganimetveservetdüşkünlüğüArapşairlerinceövülerekşiirlerekonuolur.Kuteybegerçektekentegeçicigirmiştir.Sonratümdenyerleşmiştir.

SıraSemerkant’msömürgeleştirilmesinegelir.Semerkant’taAşağıTürkistan’ınhiçbiryerindegörülmeyenbirşiddetuygulanır.

Semerkant’mbütünyollarıtutulur.Büyükkıyımlaryapılır.Semerkant’aHorasan’danArap

göçmenlergetirilipyerleştirilir.Kuteybe714tehalifeyekarşıayaklanır.TürkveÇinlilerekarşıakın

yaptığısıradakendiaskerlerinceFergana’daöldürülür.YerineEsraşadlı

yenibirkomutanvevaliatanır.AmaTürk-Arapsavaşlarınınbirincidönemibaşlamaküzeredir.

BöyleceTürkeşlerinkurulupAraplarıdurduracakları716’adeğingeçensürede,CeyhunötesişehirlerikanlıArapsaldırılarınasahneolur.ŞehirleresürekliArapgöçmenleryerleştirilir.Türksavunmasıkırılmayaçalışır.c.ZahmetlerBabasıBatıTürkdevleti(580-658)yıkılınca,Türkistan’dabaşlıcaikiTürk

devletikalır.Bunlar,yönetimyeriÖtükendağlarıolan,GöktürkHanlığı(550-745)ileTürkeşdevletidir.Türkeşlerinkuruluşvebatışyıllarıkesinbilinmez.Büyükolasılıkla

658yılındaGöktürkHanlığındankoparlar.716daiseSeyhunboylarında

bağımsızbeylikolarakgözükürler.İkiTürkdevletibirbiriilepekgeçinemezamadışakarşıdayanışmalarısürer.Çin,TibetveAraplarakarşıOrtaAsya’daTürkegemenliğinikorumayaçalışır.KabilveGazne’yideiçinealanDoğuAfganistantopraklarıise

GöktürksoyundanTiginŞahileİlteber(Rutbin)yönetimindekiBudistTürklerindenetimindedir.Bunlar661’deAraplarlaçatışmayabaşlamışlardır.Arap-TürkilişkilerininikincidönemiTürkeşlerinkurulmasıilebaşlar.

ArtıkAraplarkarşılarındaküçükbileolsa,birTürkdevletinibulacaklardır.716’daSeyhunboylarındaküçükbirbeylikolarakdoğanTürkeşbeyliğiSeyhunkıyılarındaküçükbirbeylikolarakdoğar.Türkeşler,OnoklarmTulukolunuoluşturanbeşboydanbiridir.

Zamanlaonlarınengüçlüboyu,öncüsü,sözcüsüdurumunagelirler.Göktürklerekarşısavaşırlar,amabaşarılıolamazlar.Göktürkyenilgisindensonra

TürkeşbeyiSu-lu,boyuyenidenderler.ZamanlatümOnoklarıyanma

almayıbaşarır.ÇinebağlıKuça,Hotan,Kaşgar,Karaşarkentlerinialmakiçinakın

düzenler.Çinimparatoru,Su-luHanlabaşaçıkamayacağınıanlar.Türkeşleri

karşısınaalmakyerineyanmaalmayı,uygunbulur.Çin,719yılındaTürkeşbeyiSulu’yukağantanır.Türkeşler,ÇinlilerindetanımasıilebeyleriSu-luyönetimindeiliyöresindeyenibiryönetimkurarlar.BaşkentleriBalasagun’dur.Su-luHanbeyliğinieskidevletgeleneğinegöreburadanyönetir.TürkeşdevletikendinitopladığıgünlerdeBatı‘danArapsaldırısısürer.TürkbirlikleriileAraplarçatışmayagirmeyebaşlarlar.Arap

kıyımıvevergibaskısınakarşıAşağıTürkistan’ınMüslümanveMüslümanolmayantümTürkleritoplanıpTürkeşBeyiSu-luHandanyardımisterler.115BusavaşlardaAraplarınparlakbaşarılıdönemlerigeridekalmıştır.116BundansonrayirmiyılsürecekTürkdireşiileAraplarHorasan’daçivilenipkalacaklardı.Su-luHanAraplarakarşıdinmeyendirenişiileünlüdür.Araplar,

sevmedikleribuTürksavaşçısına“ZahmetlerBabası”anlamındaArapçabiradtakarlar.Su-luHanisesürekliİslamlığımerakiçindedir.Bağnazdeğildir.AncakdinadınabağımsızlığıAraplarabırakmayıaklıalmaz.

Araplarasorularyöneltir,tartışmalaryapar.EmevizulmünekarşıayaklananHarisiledosttur.OnunTürkillerindeİslamıyaymasınaizinverir.Din,inançsözleriileboşuboşunabağımsızlığınıdavermekistemez.Haris,dahasonraSu-luHanınhediyeettiğizırhıgiyinipMerv’egirerveordaöldürülür.TürkeşlerleAraplarınsavaşlarıuzunveamansızoldu.

AyaklanmalarıbahaneedenArapvaliler,Türkeşlerinçekilmesiardındankentlileri

vesoylularıkılıçtangeçirdiler.117KıyımdancanlarınıkurtaranlarTürkeşleresığınırlar.724yılındaAraplarFergana’yabirakındüzenler.Yemişağaçlarını

kesipdevirirler.Ülkeyiyakıpyıkarlar.Vebaşkentikuşatırlar.AncakbusıradaTürkeşlerinüzerlerinegeldiğiniöğreninceivedikuşatmayıkaldırırlar.Geriçekilmeyebaşlarlar.TürkeşlerAraplarıizlemeyibırakmazlar.KüçükTürkatlıbirlikleri,Araplarasüreklibaskınlardüzenler.Araplarsekizincigünbirmilyondeğerindekitümeşyalarını

yakmakzorundakalırlar.TürkeşlerAraplarısüreklisıkıştırır.Araplararalıklarladirenselerdebaşarılıolamazlar.Arapkomutandabuçarpışmalardaölür.Arapordusununkılıçartığı

canınıHuçent’eatar.Semerkant’adoğrudüzenliçekilişbaşlar.“Susuzluk

Günü”diyeünlenenbugünArapyayılmasındabirdönemgünüdür.Su-luHanbirkaçayiçindeTürkeşlerinbaşındaAraplarıAşağı

Türkistan’dansürüpçıkarır.AraplarBuhara’danbileçıkmakzorundakalırlar.YalnızZerefşan’dakiikiönemsizmevkiileSemerkantellerindekalır.Sogdlarikilioynar.TürklerleAraplararasındayerdeğiştirirler.BuaşamadaTürklerSemerkant’ıkuşatır.Butehlikesizküçükbirkuşatmadır.AmaAraplaraçısındanbüyükönemtaşır.TürkgücüAraplarınaklınıbaşınagetirmiştir.Arapegemenliğindekibölgelerdekitümgüçleraralarındaki

çekişmeleribırakırlar.Geçiciolarakbirleşirler.BirleşikArapordusuAmul’datoplanır.AmayerlilerdenveTürklerdenoluşanordukarşısındaırmağıgeçme

cesaretinigösteremezler.HattaTürkatlılarıHorasan’aakınlaryaparlar.BuyenilgidensonraAraplar,Önasya’dakiyayılmalarına15yılara

vermekzorundakalacaklardır.Arapetkivesaygınlığıağırbirtokatyemiştir.Araplarsavunmayaçekilirler.Seyhun’unöteyakasındantümdenatılmışlardır.SusuzlukgünününacısıAraplardanbirtürlüsilinmeyecektir.Arap

kaynaklarıbusavaştaTürkeşleridoğrudanSu-luhanınyönettiğinibildirirler.731yılıbaşlarındaTürkeşlerleSogdlarSemerkant’ıkuşatmakiçin

güçderler.Semerkant’mArapvalisiSavraTürklerlesavaşıgözealamaz.

Horasan’dakiArapgenelvaliliğindenivediyardımister.HorasangenelvalisiCüneyt,ivediordusunutoplar.IrmağıgeçipSemerkant’adoğruilerler.AncakSemerkant’adörtfersahuzaklıktaboğazlardaTürkeşHanınınbaskınınauğrar.TürkeşlerAraplarınöncübirliklerinidağıtırlar.AğırArapgüçleriileyoğunsavaşagirerler.Çarpışmaherikiyanındagücübitinceyedeğinsürer.

Araplarheryandankuşatılırlar.Siperkazıpkendilerinisavunmakzorundakalırlar.TürklerkaçanlarıvedöküntüleriKİŞönlerindekuşatırlar.ErtesigünTürkeşHanıArapotağınasaldırır.Savunmayıyarıpotağadeğingirer.Horasan’ınArapvalisiCüneytçokgüçdurumdakalır.Güçlerinin

yenilmesininAraplarınsonuolacağınıanlar.BurdayenildiğiandaSemerkant’mdadüşeceğinibilir.Semerkant’takiArapvalisi(Savra’ya)ulakyollar.Semerkant’taküçükbirkorumabirliğibırakıpivedikendisineyardımakoşmasınıbuyurur.Semerkantvalisiyolukısaltmakiçindağlarınarasındanyürüyüşegeçer.HorasanvalisineulaşmasınadörtfersahkalaTürkgüçleriSemerkantvalisiSavra’yıçevirirler.Savaşgüneşiyicekızmcayadeğinsürer.Türklersavaşalanındakiçayırıateşler.Sularıkeserler.SemerkantArapbirliklerinisusuzbırakmakisterler.AteşvesusuzluğunetkisiileAraplardeliyedönerler.ÇılgıncabiratılışlaTürkhatlarınıyarmayıbaşarırlar.Birliklerbirbirinekarışır.Amansızcabirçatışmabaşlar.Buçılgın

savaştaTürklerdeAraplardaateşiçindekalırlar,ikikesimdeağırkayıpverirler.Arapordusugeriçekilir.TürkatlılarıAraplarıizlemeyisürdürür.120

000kişilikArapordusundanancak1000kişikurtulabilir.Horasan’ınArap

valisiCüneytkendinigüçbelaSemerkant’aatar.TürkleriseBuhara’yaçekilir.Burada,SemerkantileHorasan

arasındakidoğalulaşımyolunututarlar.Araplarıngönülgücükötübiçimdeçökmüştür.AskeraylıklarınıçokyükseltirleramaSemerkant’tasavaşacak800

kişizorbulunur.Savaşçılar,Türklerekarşısavaşmayıölümlebirtutarlar.AncaktambuaşamadaAraplarınyazgısıdöner.KüçükbirçatışmadaTürklerinküçükbirbirliğiniyenerler.ErtesigünTürkbeyiöçalmakiçinAraplarasaldırıyageçer.Araplarböylebirsaldırıyıbekledikleriiçinhazırlıklıbulunurlar.Türksaldırısıgeripüskürtür.Arapgönülgücüyükselir.Güzün,Türkler,Soğutilindençekilmekzorundakalır.ArapordusuBuhara’yagirer.ArdındanSemerkant’adestekyollarlar.AraplarBuharaveSemerkant’ıkurtardıklarıiçinpekmutluolurlar.Türkeşsaldırılarınıdurdururlar.Bundan

sonrakidönemdeSogutlarAraplarıniçindeerirler.GhurakSemerkant’ıkuşatır.Araplarıbaşkentlerindenatmayıbaşarır.

AraplarınelindeyalnızBuharakalır.Bölge,Türkeşdenetimialtındabileolsabağımsızlıkkazanır.737TürgişKağanınınilerlemeyılıdır.Su-luHan,Çuvadisindeki

karargahınıSuyab’dan27güniçindeHutal’aalır.HanınilerlediğiniduyanEsed,

Ceyhunırmağınıngüneyinegeçmeyehazırlanır.TürgişhanıırmağıgeçerkenyakaladığıAraplaraağıryitikverdirir.ÇekilenAraplarınardındakiTürklerdeCeyhun’unGüneyinegeçer.Su-luArapbirliklerininağırlıklarınasaldırır.AraplarBelh’eçekilir.Su-luHanülkesinedönmez.KışıToharistan’da

geçirir.Buradaonagerçekİslam’adönüşsavaşçısıHariskatılır.Haris,Su-lu

HanaArapgüçleridağılmışkensaldırmayıöğütler.Hanaskertoplayıpsaldırıyageçer.Belhyakınlarınadeğinilerler,ileriyürüyüşünüCürcan’adeksürdürür.Başkentialır.Ordabirsürebekler.Heryanaatlılaryollar.Gibb’egöreakınınamacıMerv’ialmakdeğil,BatıToharistan’ıAraplarakarşıayaklandırmaktır.Neki,Cürcanegemeni,Araplarlabirleşir.Su-lu

Hanınyanındaazbirgüçkalır.EsetSu-luHanıHaristan’dabasar.Hanınyanındayalnızdörtbinkişikalmıştır.Su-luHarislegüçlüklekaçabilir.Karfırtınası,yağmur,Esed’inkovalamasınıengeller.Gibb’egörebuTürkeşilerlemesindebirdönümnoktasıdır:“Savaşönemlidir.ÇünküMaveraünnehr’devebelkiHorasan’daen

azındanyakıngelecekteArapegemenliğinesonverecekti.BatıToharistanegemenleri,Esedyanındaydı.Ancak,Su-luyengisi,onlarıkuşkusuzHarisveTürklerinyanmaçekecekti.CeyhuniledesteklenenBelh,üsleriolacaktı.ButehlikedenArap,Esed’inkararlılığıveBelh’ibaşkentseçişiylekurtuldu.”Yenilgi,savaşçılığınedeniyleAraplarınBoğaadınıverdikleriSu-lu

Hanındasonuolur.Su-luHanbaşlangıçtakendisipayalmaz.Tümsavaşkazancınıboylaradağıtır.Sonyıllardabutöresiniunutmuştur.Budurum

huzursuzlukçıkmasınanedenolur.736yılındaÇin’e,737’daEsed’eyenilir.Boylarayaklanır.ÇinveArapyenilgisininardındanBoylarayaklanır.Birboybeyiolan

BağaTarkan,738yılındabirgeceSu-lu’nunotağınıbasıpöldürür.

Hanınöldürülmesikargaşayıartırır.SarıTürgişboyuileKaraTürgişboyuarasındakıyasıyabirboğuşmabaşlar.Türkeşboylarıarasındaçatışmalariyiceartar.KimiTürkboylarıÇinbuyruğunuister,istekkabuledilir.ÇinIssıkgöl

veİlivadisineyenidenegemenolur.Seyhun-CeyhunbölgesindeAraplarakarşıdirenişzayıflar.TürkBeyleri,Arapilerleyişinidurdurmagörevini

yerinegetiremezolurlar.BununsonucundaMaveraünnehryenidenArapegemenliğinegirer.AraplarSeyhun’undoğusunasızmayabaşlar.738’deSuluHan’ınölümündensonraSemerkant’agirebilmişlerdir.BusıradaArapmilliyetçiliğidoruklardadır.Amaheryükselişteolduğu

gibiodadoruktaykenbatmayahazırlanır.ArapmiliyetçiliğiyapanEmeviler,TürklereMüslümanolsalarbiletepedenbakarlar,kendileriniTürklerdenüstüngörürler.Türklerimalarıvecanlarıilekendilerinehelalsayarlar.ŞamsaraylarınınaşırıgiderleriniTürkillerindensağlarlar.Türktopraklarındayıkımlaryaparlar.Sanateserleriniortadankaldırırlar.TürklerEmevilerekarşıŞuubiyehareketioluştuktansonrayığınlarbiçimindeİslamlığagirmeyibenimserler.YabancıırkveuluslardandindaşlarakarşıEmevilerzamanındaArapsiyasalvehukuksalbaskısısonölçüyevarır.BirdenbiregenişleyenEmeviimparatorluğundaAraptanbaşkaMüslümanlarAraplaraeşitsayılmaz.Araplarınkölesigibigörülür.BirTürkyadabirİranlınınarkasındabirArapnamazkılmaz.Arap,Araptanbaşkasıilegezipdolaşmaz,evlenmez.119745’teTürkdestankahramanı,HorasanlıEbuMüslümMervvalisi

olur.Türk-İslamilişkilerindebiryumuşamabaşlar.HorasanValisiEbu

MüslümdeEmeviyönetimindenhoşnutdeğildir.Yerlihalklarınüzerinegitmez.GözüArapbaşkentindedir.Ordaolangelişmeleriözenleizler.Heran

hareketegeçecekbiçimdebekler.Buonunyerlihalklarlabütünleşir.Önasyahalklarınıntümününonukendisoydaşısayması,bunedenledir.HernedenseAraptarihçilerbusomutdurumukabuleyanaşmazlar.

AraptarihçisiTaberi,Horasan’adoğruuzananArapyayılmasınınöyküsünü,övünerekuzunuzunanlatır.Araptarihçileregöre,Türkler,Araplarkarşısındaancak20yıldayanabilir.Sonuçta738yılındakesin

biçimdeyenilipdağılıyorlar.Emevizulmü,Hicaz’daolduğugibi,Horasan’dadaİslam

gönüllülerindeisyanduygularınıuyandırır.Emeviler,çokcizyealmakamacıileHorasanveTürkistanhalkınınMüslümanolmasınıönlerler.120HorasanveTürkistan’ınyerlibeyleriniEmevileraşağılarlar.Yerlibeylerdeboşdurmazlar.Halkıİslamagirmemeyeçağırırlar.HalkyerlibeylerleEmevilerarasında

kalır.BudurumadayanamayanMerv’liMüslümanlar735’teEmevilerekarşıayaklanırlar.ArapHaris,peygamberinkarabayrağınıaçar.Her

soydanezilmişMüslümanıbubayrakaltındatoplanmayaçağırır.HarisileTürklerarasındabiryakınlıkvardır.BusıradaTürkYabgusoyuyönetimindeşimdikiBatıAfganistantopraklarındabirbeylikvardır.TürkhakanıSu-luHanEmevilerekarşı,Arapayaklanmacılarlabirlikte,savaşakatılır.KimikaynaklarSu-luhanınmescitlerkurarakİslamıyaydığınısöylersedebukesindeğildir.AncakbuaradaHorasan’daEmevietkisidesilinir,yeriniAbbasi

etkisialır.BilindiğigibiEmevilerkoyuArapulusçuluğuyaparlar.Abbasilerdaha

çokİslamlığınyayılmasınaözengösterirler.Horasan,TürkistanhalkıİslamlığadeğilArapmilliyetçiliğine,Araplaratümdenteslimolmayakarşıdır.BuyüzdenAbbasipropogandasıbölgedesıcakyandaşlarbulur.747’deHorasan’daEmevilerekarşıaçıkayaklanmabaşlar.Buayaklanmagiderekyayılır.750yılındaEmeviyönetimininyıkılmasınanedenolur.İştebuyüzdenTürkeşlerinortadançekilmelerinekarşınAraplarSeyhun’undoğusundailerleyebilirler.Kabil’dendahakuzeydekibirTürkmerkezi,GöktürkHansoyundan

BudistToharistanilidir.TürkbeylerininbaşkentleriKunduzveBelh’tir.BubeylerebağlıikinciderecedebeylerdenTarkanTirek,TürkişsoyundandırveBelhvalisidir.OnlardaEmevilerekarşıamansızbirsavaşagirişmişlerdir.Savaşlar,BelhileHindikuşdağlarında,BamyanBudistkülliyesine

gidendargeçitlerdekikalelerdegeçmiştir.TürkaşağıToharistanyabgusu,709’daEmevileretutsakdüşmüştür.724’teyanmdakilerlebirliktehalifelikmerkeziŞam’agetirilmiştir.10.YüzyıldaGaznevaGur’dayaşayanHâlâçTürkleriyeni

Müslümanolmuşlardır.BunlarGazneliTürksoyununyönetimine

geçeceklervebugünküAfganlılarınatalarınakarışacaklardır.SindveHint’einenTürklerise,oillerdedevletkurupİslamıyayacaklardır.Bunlar11.yüzyıldansonraMüslümansözününeşanlamlısıgibikullanılacakTuruşka(Türk)adıileanılacaklardır.Böylece,MüslümanArapyayılmasıiçAsyanmkendineözgüeski

yaşamıiçinfelaketlisonuçlardoğurmuştur.Budinöncegüneysınırlardan

sinsicesokulmuş,sonragittikçesesiniyükseltmişveensonundasilahlarınagüvenerekkendiniyeterincegüçlübulduğuzamanvahâlârdakişehirlerezorlayerleşmiş,göçebeçadırlarınıniçinesokulmuşvefethedilentopraktayavaşyavaştekvetitizbirsesyükselirolmuştur:Tanrıdanbaşkayokturtapacak,Muhammetonunelçisidir.İslamlığınzaferliyayılışıiçAsyatarihindesonubelirsizetkiler

yaratmıştır.Buhoşgörübilmezdinorada,eskidünyanınokadarzararsız

görünenanılarınabilekıymış,onlarıyoketmiştir.Vedahasonra,bundanbirkaçyüzyılönce,Batılılarbukaraparçasmdagözüktüklerizaman,artık

eskigeçmişyüzyıllarınolaylarını,uygarlıklarınıanımsatacakhiçbirşeybulamayacaklardır.121d.ArapIrkçılığınınÇöküşüArapİmparatorluğununsınırlarıgenişledikçe,Emevilerinyarattığı

Arapşovenizminetepkilerartar,İslamsınırlarınagirmişolanHorasan’ınbüyükçoğunluğuTürktür.Önasya’daTürklerleİranlıhalklarbirleşir.HorasanlıEbuMüslümveTürkbeyler,Abbasiailesininhalifeolmasıgerektiğini

ilerisürer.EbuMüslüm’ünsoyutambilinmez.Türk,FarsveArapolduğusöylenir.Amaönemliolanonunulusudeğil,tarihselişlevidir.750yılındaEmevihanedanıkantufanıiçindeyereserilir.BütünEmevisoyukılıçtangeçirilir.Tarihleraltıyüzbinkişininöldürüldüğünüyazarlar.Emeviler,acımasızArapşovenizmininkanıiçindeboğulurlar.Emevisaltanatı89yıldabitmiştir(661-750).Arapolmayansuçsuzhalklarakarşıacımasızyönetimi,tarihtekarabirlekebırakıpsilinir.MüslümanlıkAraplarıngücündençıkar.Arapolmayanhalklarındenetiminegirer.Emeviçöküşününİslam

tarihindebirdevrimoluşubundandır.AbbasilerArapolmayanlarayaslanıpyönetimegelmişlerdir.Hilafet

makamı,Muhammet’inamcasıAbbas’msoyundangelenlerdedir.KökendeyenidevletdeKureyşlilerinyönetimindedir,ikiKureyşilikarasındadağlarkadarfarkvardır.Abbasikureyşiliğinde,devletbaşkanlığıdışındatümdevletkatmanlarıArapolmayanlarınelindedir.Vezirlikler,hükümet,ordu,kültür,tümündeArapolmayanlarağırlıklıdır.AçıkçasıTürklerveİranlıhalklarınelindedir.BaşbakanlıkTürkBermekoğularıailesininelindedir.BermekoğullarıBelhlibirTürkailesidir.YineEmeviordularını

darmadağınedenKahtabivearkadaşlarıToharistan,HorasanveCeyhunötesiTürkleridir.Bağdat’ınplanınıBermekoğularıçizer.Abbasiyönetimiileİslamtarihindeikiaşamagerçekleşti.Arap

şovenliğinekarşıevrensellik,dindesünnetçiliğekarşıdüşünseleylembiçimindegelişti.KökendeAbbasihalifelerideEmevilergibiKureyşisoyundan

geliyordu.Onlardadiniönemsemezbirtavıraldılar.AncakEmevidöneminde

hiçdüşüneylemiyoktu.EmevileryalnızcadinsizveAraptılar.Abbasiler

dinekarşılaubaliolsalarbile,devlettebirdüşünpatlamasıoldu.Dinyalnızistihfafedilmiyor,akılvedüşünceyeyöneltiliyordu.Dinkurallarıinsanzekasıileölçülmeyebaşlandı.İslamyalnızinançolmaktançıktı.Düşünolarakgelişmeyolunagirdi.DüşüneylemiilkBasra’dapatladı.BasraÖmerdönemindekurulmuş

birkentti.MuaviyedönemindeCeyhunötesinielegeçirmeklegörevlivali,Türkillerindenikibingençaydınseçipgetirmişyerleştirmişti.BugirişimBasra’dabirdüşünfışkırmasınayetmişti.Muteziledenilenakımbununeseridir.GiderekgelişenMutezileinancı7.halifeMemunzamanındadevletin

resmidinioldu.Memun’unkendisideMutezileciveakideciydi.Kur’an’minsanürünüolduğukabuledildi.Kur’anTanrısözlerideğil,Peygamberindüşünveöğretisisayılıyordu.SünniMüslümanlarMemun’aEmir-ülkâfirindediler.ÖteyandanAbbasidevletidegiderekArapdevletikişiliğinden

uzaklaştı.

DevletinbaşkentideArapsınırlarıdışındadır.Ömer’inArapülkesisınırıFıratkıyısındakiKufe’debiter.Bağdatise,Diclekıyısındayeralır.AyrıcatoplumvedevletdüzenindedeArapağırlığısilini-yordu.

SözgelimihalifeMansur(754-775)giyinmeyibileAraptarzındançıkardı.İrangiysisidevletinresmigiyimbiçimisayıldı.Araplarınbaşınauzunkülahlargeçirildi.Abbasilerdönemindeöbüruluslarkendigelenekvetöreleriniİslam

içindeyaşatmayasürdürdü.SözgelimiBermekoğulları,750yılındanönceAsyaDalaiLamaidiler.Bağdat’taAbbasibaşbakanlığınageçtiktensonra,İslam’ısaygıdeğerÇinmodelinegöreörgütlediler.İslammilkyüzyılınınçok

belirsizgelenekleriniveÇinBatiniliğininkuralarınısaptadılar.122AbbasidönemindeTürkağırlığıdevlettekendiniiyiceduyurmaya

başlamıştı.AbbasihalifeleriiyiyöneticiliköğrensindiyeoğullarınıvalilikleTürkillerineyoladılar.SonralarıkimehalifelerTürkanalarınçocuklarıydı.SözgelimiHarunReşid’inüçoğlununannesiTürktü.BunlarHarun

Resiftensonraartardahalifeoldular.BunlardanMutesimtümyazgısınıTürklerebağlamıştı.Kardeşiniİranaskerleriöldürmüştü.KorumabirliğiniFerganalıTürklerdenkurdu.Bunlarınsayısıyirmibiniaşıyordu.Halife,Türkler

içinBağdatyakınlarındaSamraşehriniyaptırdı.AskerlerbölgedenuzaklaşmasındiyeSamra’daKabe’ninbenzeriniyaptırdı.Samra’yabinlerceTürkcariyesigetirtti.AskerlerTürkkızlarıileevlendi.Arapçılıkakımıtümdenkırılmıştı.“Araplarbaşlarındapeygamberolmasahiçbirutkukazanamaz”sözühalkarasındayayıldı.Halifelereskidentahtaçıktıklarında

askerleronlarabağlılıkyeminiederlerken,Türketkinliğidönemindehalifelercülussırasındaaskereyeminetmeyebaşladılar.123“Abbasidevleti8.yüzyıldan13.yüzyılortalarınakadar500yıl

yaşamışgözükür.Busüreiçinde37halifetahtaoturur.Abbasidevletinin

gerçekyaşamı83yılilesınırlıdır.7HalifeAbbasihalifesisayılmalıdır.Devletinkalanyaşamındayalnızadıvegölgesisürer.Devlet,Türklerinelinegeçmiştir.Araplarsahnedenuzaklaşırlar.Ömer’lebaşlayanetkin

Arapulusçuluğu8.halifeyedek,200yılsürer,ikiyüzyılsonraAraplargeldikleriçöledönerler.ArapolmayanhalklardindiyesarılırlarvedinsizArabidevirirler.ÇöldeyenibirdinyaratanAraplar,yineçöllerine;eskiyaşamlarınadönerler.Kendilerininortayaattıklarıdiniellerindenalanlarise,odinileçağlarcabütündünyayıtitreteceklerdir.DininkurucusuArapgerçektekurduğudinekendideinanmamıştır.BaşkasınındininialanTürkiseonatümkalbiylebağlanır.Müslümanlıkyayıldıkçaöbürhalklarıneskiinançvetöreleridedoğal

olarakİslamakatılır.Zerdüştİran,HıristiyanBizanstümüİslammegemenlikalanınagirer.Saltkitledeğildinadamlarıdayenidiniçindeyerlerinialırlar.Buİslammniceliğiniartırır,amaniteliğindedeönemlideğişimlere

nedenolur.Odinlerininançlarıileİslamsulanır.BuyeniöğelerkendiinançveöğretilerekanıtolarakHadisuydurmayabaşlarlar.“Peygamberdemiştirki”diyebaşlayanbitiptükenmezhadislerlesözlerine,öğretilerinetanık

getirirler.Abbasilerdönemindehadisler600biniaşar.HadislerintümüMedinedönemindesöylenmesigerekir.Bütünhadisleronyıla

söylenmiştir.Hergüneortalama200hadisdüşer.Muhammet’indurmadan

konuşmuşolmasıgerekir.Buhari,600binhadisten7275tanesağlamınıalır.

Dindecanlılarıandırır.Hiçbirdinkendinibeslemedenyaşamınısürdüremez.İslammyayılmaalanıgenişleyipegemenliğinealdığıuluslararttıkça

kurallarıçoğalmıştır.Hiçbirdin,ortayaçıktığıkurallarlakalmamıştır.Yitipgitmeyenİslammgücünebubakışaçısınıgetirirsek,dahaiyianlayabiliriz.Müslümanlıktakibudeğişimveyenileşmezorunludurda.

Muhammet’inMüslümanlığıArapçölerinindışınataşmıştır.Budeğişiminkendineyeniilkeler,yenigörüşler,başkadayanaklararamasızorunluydu.Dinlertoplum,toplumlaryaşamvetarihiçindedir.Yaşamvezamanakmaktadır.Dindebuakışımıniçindedir.Bunetümdenbirgelişmenedeçöküştür.Muhammet’tensonradininyenibirbiçimlenmeyegirmesidoğaldır.Budeğişimsürecindedinkimileyinkazanmış,kimileyinyitirmiştir.

İslammgücünüveyayılmasındadinseltapınımdüzenibüyükroloynar.Namazvetapmımlarkesindir.Camilerdebirimamauyulur.Budüzen

İslamordularınıdasıkıdüzenesokar.Genişalanlarayayılmabusıkıkuralılıkiçindeyapılır.OysaMuhammet’inİslamlığıhiçdeböyledeğildir.Tapınımvetörenlerserbesttir,yumuşaktır,rahattır.İslamtarihiyazarlarınagöre,dinseltapırtımındireğidurumundaki

günlükbeşnamazMuhammetdönemindekesindeğildir.Mekkedönemindebulunmaz.Bu,ancak1.ve2.yüzyılkelamcılarıilefıkıhçılarmınürünüdür.Muhammetdönemindeabdestvenamazdüzensizvegelişigüzeldir.

AyrıcaKur’an’danamazınbiçimiveayrıntılarıdaanlatılmaz.Dinindireğidurumundadeğildir.İkinciüçüncüdüzeydebirtapmımdır.Mekkeayetlerindetapmımdanvenamazdançokbelirsizsözedilir.OdayalnızMuhammet’eyöneltilmiştir,kitleyedeğil.NamazinananlaraMedine’debuyrulur.Yalnızkaçkezkılınacağıyinebellideğildir.BeşvakitnamazMuhammetİslamlığındakesinliklebulunmaz.Sabah,akşamvegecenamazlarındansözedilir.Emevilerinsondönemlerindebilegünlükbeşnamazilkesibulunmaz.AyrıcanamazKuran’daçokönemsizbiryer

tutar.6217ayetintümündeAllah’tansözedilir.Alahadınıngeçmediğiayet

bulunmaz.Oysatapmıma(ibadet)değinenayetleryalnızcaonikidir.Hadislerdedeibadetaçıkdeğildir.Buhari’dekonuileilgili150hadis

bulunur.Amahiçbirindenamazınbiçimivebeşkezyapılacağıaydındeğildir.Belirsizlikabdestiçindegeçerlidir.Abdestyalnızcumanamazları

içinkesindir.ÖbürnamazlardaMuhammet’indeabdestalmadığıolur.Muhammet’ininananlarabdestalmadı,namazkılmadıdiyeherhangi

biruyarısıbulunmaz.Muhammet,Arapruhunubildiğiiçin,tapınımişiniesnekbırakır.ÖzelliklebedeviArapsıkıyagelmez.Tapmımlarıonunözgürlüğünükısıtlamayacakbiçimdeyapmakgerekir.Yaşamdonmuşdinedeğil,

dingünlükyaşamauyar.Öteyandantapmmasızdaolmaz.Arap’ıtümdenbaşıboşbırakmak

onudinebağlamamakdemektir.Ömerileyakınları,Muhammet’tenbu

yönüngüvenceyealınmasınıisterler,İslam’aözgütapınımdüzenikurmakgerekir.Ayrıcabutanım,özgünolmalıdır,öbürdinlerdenayrılmalıdır,işe

namazaçağındüzeniilebaşlarlar.Önceboruçalmayıdüşünürler.Amabu,Yahudilerboruçaldıklarıiçin,Yahudilerebenzetmeolacaktır.ÇançalmakiseHıristiyanlığaöykünmedir.BudurumdaÖmer’insözlüçağın(ezan)önerisibeğenibulur,onaylanır.124Kur’an’da“Namaz,kötülüklerdenveyasaklardansizikorur.HerhaldeAlah’ın

zikriveenbüyükşeydir”(Ankebut45)biçimindetanımlanır.Başkabiryerdeise“Namazmüminlerüzerindemuayyenvakitlerdeyazılıfarzdır”(Nisa

103)biçimindeaçıklamagetirilir.Ancakgündebeşkeznamazkılınacağıbelirtilmez.Beşkeznamazkılınacağıüzerineensomutayetşudur:“Güneşindoğmasındanöncedebatışındanönce,deRabbiniöverek

teşbihet!Geceninkimisaatleriyle,gündüzünikiucundadateşbihetki,Alah

sendenhoşnutolsun”(Taha130).Budasöylenenlerde,namazınzamanıvesayısıaçısından,yoruma

bağlışeylerdir.AbdestvenamazınayrıntılıilkeleriMuhammet’tençok

sonrabelirlenir.Muhammet,başıboşArapruhunauygunolarak,tapmımlarıgevşekbırakmıştır.Dahasonraİslamlıköbürdinlerdenayrılmakiçin

bunukesinleştirir.Muhammet,inançdüzenineeskidinlerdenkimitörevegelenekleri

almayıdaunutmamıştır.Sünnetgeleneğibunlardanbiridir.Sünnet,eskiden

beriZencilerveSamiuluslarındayaygınbirgelenektir.BubereketTanrılarınabirtürkurbansayılırdı.ZencilerveSamilererkekleridekızlarıdasünnetederlerdi.Kızlardaklitorisderisininucunu,erkeklerdesünnetderisininucunukeserlerdi.Hıristiyanlık,kökeniZerdüştlüğedayananvaftizialarakbuSami

sünnetgeleneğinidışladı.Ancakİslamlık,sözdeİbrahim’inizindenyürüdüğünüsanarakSamisünnetgeleneğinisürdürdü.Erkekleriolduğuncakızlarıdakapsayanbusünnetgeleneği,

Ortaçağboyunca,kimiİslamülkelerindeuygulandı.BunlarSuriye,Mısır,

AfrikaveIrakgibiiyicesamileşmişülkelerdi.İranilebirliktebaşkaAcemülkeleriuzunsürebugeleneğekarşıdirendiler.Sonundayalnızerkeksünnetiniuygularoldular.Ancak,Yahudilerçocuklarınıdoğumdanyedigünsonrasünnetettiriyorlardı.Müslümanlargeleneklerinionlardanayırmakiçin,dahauzunbirtarihebıraktılar.125e.DönümNoktasıBütünhalkıylabirlikteİslamlığailkkatılangöçebehanıSatukBuğra

Hanolur.Buönemliolay926sıralarındaKaşgar’dagerçekleşir.AncakbuhalkınodönemdeiçAsya’dayaşayanTürkboylarındanhangisiolduğubilinmez.HakaniTürkyadaAfrasiyaboğullarıadlıbuTürklerinGöktürklerden

indiklerisanılır.893yılındaBatıTürkistan’ıSamanoğullarınabırakmakzorundakalırlar.10yüzyılbaşlarındaKaşgarbaşkentlibirdevletkurarlar.OdönemdeKaşgar,özellikleBudistkültürününmerkezidir.Devlet,eski

İslamkaynaklarındaKarahanlıülkesiadıileanılır.İslamıseçmedenönceKarahanlıTürkleriBudizmeinanırlar.Devletinikiönemlibüyükkentivardır.BunlardanbiribugündeiyibilinenKaşgar,ötekiiseeskizamanlarda

adıçoksöylenmişolanBalasagun’dur.SatukBuğraHanınİslamıseçişidesöylenceilekarışıktır.Karşılı

Cemal13.yüzyıldaşöylebirolayanlatır:SatukBuğraHanAfrasiyaboğluPeşenksoyundandı.Busoy

(Turanlılarsoyu)YasefoğluNuh’adayanır.Veo,Türkhakanlarından,ilkİslamlığıseçenlerdir.KaşgarileFerganasınırlarmdandır.AlMutiLilah,

müminlerinemiri(946-974)ikenEmirel-Reşit,AbdülMalikNuhoğlıı,Samanoğlu(954-961)devletidönemindeKaşgarİslamlığıbenimsedi.

(BilgeKülKadirHandansonra)Türklerinyönetimi,BazırArslan’mkardeşi,OğulcakKadirHan’ageçti.O,İslamaçağrımektuplarınıhiçdinlemiyordu.(Samanoğullarmdan)NasıroğluMansur,kardeşlerindenkaçarak

Kaşgar’avardı.Oğulcakonukonukolarakağırladı.“Vatanınageldin,ulusunakonuksun.Sanakardeşincefaetti.Bizvefagösteririz”dedi.OnaArtuçilininyönetiminiverdi.VeNasır,(OğulcakKadirHan’dan)mescityapabilmek,ibadetetmekiçinbirsığırderisikadaryeristedi.(Oğulcak)“Buyur,istediğinseninolsun”dedi.Nasırbirsığırkurbanetti.Derisini(incebirşeritgibi)uzunluğunakesti.BunlarlabugünArtunçmescidiolanalanınçevresiniçizdi.OğulcakSatuk’unamcasıidi.(Satuk)onikiyaşınıbitirdiğizaman,

yüksekderecedegüzelliği,parlakgörünüşü,doğalzekası,duruzihni,genişanlayışı,uzakgörüşüveaklıile,geçmişmelikoğullarıarasında,eşsizidi.Buhara’dankervangeldiğibirgündü.Satuk,taşıdıklarıeşyayıgörmekiçin,Artuç‘avardı.VeSamanoğluNasır,onukonuketti.Onaikramdabulundu.Öğle

zamanıgelince,Müslümanlardinselgörevleriniyerinegetirmekiçinkalktılar.

Satukisebumutlugörevibilmiyordu.(Namazkılan)halkabaktı.Bitince,Samanoğluna,neyaptıklarınısordu.Samanoğlu“gecevegündüziçindebizebeşkezböyletapınımzorunlukılındığıbirgerçektir”dedi.(Satuk)sordu:“Kimbunusizefarzkıldı?”AnındaSamanoğlu,onayaratanıgüzel

adlarıveyüceözellikleriileanlatmayagirişti.Allah’ınselamıüzerindebulunanMuhammet’indiliile,İslam’ınşartlarını,ümmetinöyküleriniveiyiliklerinisaydı.Bundansonra(Satuk)şöylededi:“İlahO’durveO’ndanbaşkasına

tapınımhakdeğildir.VebuNebi’dendahadoğruvekendisinebağlanmayahakkazanmışkimseolamaz.Vedinikabuletti.Vehizmetindekigençoğlanlarilemaiyetinindeİslama,imanagirmeleriniistedi.TümüMüslümanoldular.”126KarşılıCemal’inanlattıklarınagöre,gençSatukBuğra,İslamı

seçtiğinigizler.OğulcakKadirHan,İslammArtuç‘tayayıldığınıöğrenir.Karşıönlem

olarak,Artuç‘abirputtapmağıyaptırır.SatukBuğraHantapmağınyapımınakatılmakzorundakalır.Tuğlalarıtaşırken,içindenbutapınağı,Allah’aadar.YengesiHatun’ungizliyardımıile,amcasınınkuşkularından

kurtulmayaçalışır.Yirmibeşyaşınagelince,avaçıkargibiyapar.ElliMüslümanilebirlikteKaşgar’dankaçmayıbaşarır.Tabgaçşehrinielegeçirirveordaüçyılkalır.Amcasıkendisinekarşısaldırıyageçer.Satuk,FerganaMüslümanlarınındaiçindebulunduğubinkişilikbirgüçderler.Amcasınınordularınınsaldırısınadayanır.SonundaSatuk,amcasınıyener.AtbaşveKaşgar’ıalır.Artuçtapmağınımescityapar.BudönemdenayaktakalanAtbaşkalesikalıntılarıgünümüzeulaşmıştır.Atbaşkalesininanılarızamanla,içerikdeğiştirir.Manasdestanındankesitleriçindeyeralır.Kırgızlar,Atbaşkalesine,ManasdestanıkahramanlarındanKoşay’m

adınıverirler.KaşgarveArtuçanıtlarıisebirçokkezyenidenyapılacak,

özgünkişiliğigünümüzeulaşmayacaktır.SatukBuğraHan,955yılındaöldüğündeArtuçmescidikülliyesinegömülür.BuuluanıtDoğuTürkistan’daİslammsimgesiolur.ÇinlilerveKarmuklarbirçokkezmezarıyıkarlar,Türkleryenidenyaparlar.KarahanlıTürklerininİslamıseçmelerisonucu,BatıTürkleriarasında

dinsavaşıbiter.BatıTürkistanmtümüileDoğuTürkistan’ınbatısı,KarahanlıTürkdevletiyönetimindebirleşir.Ancak,Uygurlarİslamlığı

seçmezler.UygurlarlaMüslümanTürkler,savaşalanındaolduğugibi,kültür

alanındadakıyasıyayarışırlar.Uygurlarancak1473sıralarındaİslamıbenimse-yeceklerdir.Türkistan’daKarahanlıTürkdevletiİslammkalesiolarakyükselir.

Artık,Karahanlılarİslammyayılmasiyasasınıüstlenmişlerdir.Budurum,safkanTürklerinhoşunagitmeyecekbirşeydeğildir.BirbiriardıncaYarkent,KotangibiBudistuygarlığınıneskikaleleri,İslammelinedüşer,İslambelliölçüdeDoğu’dangelenÇinkültüretkisinekarşıbirduvargöreviyapar.BundansonrakidönemdeKarahanlıdevletiningelişmesişöyleolur:

Karahanlılar,İslamıseçtikleriyıllardaBatıTürkistan’ınkuzeyillerinden

Argu’yugerialırlar.Samanoğulları962yılındaBuğraBeyadındabirhanınyönetimindedir.BuğraHan980lerdensonraSayramveSamaniillerinialır.BöyleceKarahanlılarHotan’danbatıyadoğru,Türkistan’aegemen

olurlar.BuilkbüyükMüslümanTürkdevleti926-1220arasındaüçyüzyılyaşar.İdilIrmağınınkuzeykıyılarındakiTürkboylarındaneskiBulgarların

İslamlığıseçişleribirsöylenceilekarışıktır.922yılındaBulgaröncüsüAlmuş,düşündesöylenceselbiçimdegerçeğeerer,böyleceİslamıseçer.Almuş,halifeyebirmektupyazar.Kendisineİslamıöğretecek,mescitvekaleyapacakelemanlarister.YollananAbbasielçileri922yılınınsoğukbirmartgününde,HazarkıyılarındakiTürkOğuzkapısınavarırlar.Elçilerarasında,ünlügezginİbniFadlan’labirlikte,AbbasilerhizmetindekiikiTürkgencidevardır.Elçilersoğuğakarşıkalıngiysilergiymişlerdir.ÇifthörgüçlüTürkdeveleriüzerindeyolculuklarınısürdürürler.Oğuz,Peçenek,Başkurtbölgelerindengeçerek70gündeBulgarelineulaşırlar.Bulgarlarodönemdegöçebeyaşamaktadır.İbniFadlan,İdilkıyılarınaveOğuzlararasınaİslamlığınsıçradığınıyazar.ElçilerAlmuş‘unotağındatoplanırlar.Bulgarboybeyleri,halifeninİslamaçağrısınıayaktadinlerler.Yerititretenbirtekbirileİslamagirerler.127Türkistan’daolduğugibiİdilkıyılarındakigöçebelerarasındaİslamlık

yerleşmeyebaşlar,İslamyaşamdüzenimescitçevresindetoplanır.Yerleşiktoplumageçişhızlanır.Elsanatlarıgelişir.Bulgarlar,deri,madenvemücevherişlemedeuzmanlaşırlar.Çizmeyapımıileünlenirler.İdilBulgarları,İslam’ınKuzey’dekienuçnoktasıolur.Bulgarlar

arasındayetişenbilginler,İslamlığıBaşkurt’largibibatıTürkboylarıarasındayayarlar.Ancak10.yüzyılbaşlarındaTürklerinbüyükçoğunluğuhenüzİslamıseçmemiştir.DoğuTürkistan’daiseİslamlıkBudizmleyüzyüzegelecektir.Turfan

Uygurları15.yüzyıladeğinBurkandinindekalır.KarahitayveMoğolyayılmasıDoğu’daİslamıyıkmakisteyenakınlardır.Karahitayakını,1128-1150arasındaHakani(Karahanlı)TürkdevletininArgu’dakiillerinielegeçirir.KısasüreiçindeSeyhun-CeyhunarasınıhattaHorasanveKirman’ayayılır.AncakArgudışında,Karahitaylar,Hakanibeyleriniyerlerindebırakıpvergialmaklayetinirler.Moğolarise,soylarınıHanolarakaçıklarlar.

Karahitaylardöneminde,NaymanveKereitbeyiKüçlügHanTürk’tür.AncakMüslümandeğildir.Müslümanlaraağırbaskılaryapar.Moğol

kıyımlarınıdestekler.Türkistan’daİslamkentlerininyakıpyıkılmasına,gözyumar.Amatümbubaskılar,Türkistan’daİslamuygarlığınısarsmaz.Uygurlar,Moğollara,UyguryazısınıveBudizm’iöğretirler.Karahanlıuygarlığı,OğuzilisayılanCend’debiter.12.yüzyılda

Karahanlıetkinlikalanınındışınaİslamlıkhenüzulaşamaz.Bubağlamda,

Kıpçaklar,İdilveÖziırmağıyataklarındayaşayanÇuvaşlar,Peçenekler,BatıOğuzlar,KıpçakKumangibiTürkboylarıİslamagirmezler.Odönemdeİslamlığınetkinlikalanıdışındakalanbuboylarınbirbölümü,hiçİslamıseçmeyecektir.YalnızİdilBulgarkentleriİslammkuzeydekienetkinmerkezleriolur.İslamlığınbudönemdeBatı‘yailerleyişi,Saltukname’desöylencesel

anıolarakanlatılacaktır.Saltukname,Öziırmağıkıyılarındaki

İslamlaşmasüreciniöyküleştirir.Türklerdekiyaygınbirkanıyagöre,İslamTürkerimesineengel

olmuştur.TürkruhunaveyaşambiçimineuygunbuinançTürklüğün

kalıcılığınısağlamıştır.Oysakimisomutbelgelerbusavıntutarsızlığınıaçıkça

ortayakor.KaşgarlıMahmut,SeyhunCeyhunarasındaİslamlariçinde,Türklereziciçoğunluktadır.Türklerİslamdansonraİranlıhalklariçindeerimiştir.SamanoğularıdönemindedeSeyhun-CeyhunarasındaTürkler

çoğunluktadır.ZekiVelidiTogan’agöre,Kur’an’milkTürkçeçevirisiSamanoğularıdönemindeyapılmıştır.Kur’an’mİrandillerineçevirisideSamanoğularıdönemindedir.128MüslümanveHıristiyandinselöğretiümmetvesoyöğesiileçeşitli

bakımındanortaklıkgösterir.Ümmetaynıinancıpaylaşankimselertopluluğudur.Soyiseaynıkandangeleninsanortaklığıdır.Herikidindedeümmetanlayışıneölçüdegüçlüisesoyanlayışıoölçüde

zayıftır.Soyöğesigüçlendikçeümmetbağızayıflar.Uygarlıklarbirdindentümuluslaraodiningenelözelliklerinivurmakister.Soyisekendidamgasınıvurmayaçalışır.Hıristiyanöğretisindeümmetuygarlığınınortaknoktalarısonderece

güçlüdür.Soyöğesienazainmiştir.OdönemdeHıristiyanlığınkucakladığıAvrupauluslarıhenüzulusdeğildir.Dilleribileoluşmamıştır.Roma

uygarlığıodönemdedoğmamıştır.Yenidinputataparlıkdöneminintümizlerinisilmeyeçalışır.BuyüzdenHıristiyanuygarlığıkapsadığıuluslaraulusdeğilümmetdamgasınıvurur.Haçlıakınlarındauluslaryoktur,Hıristiyansavaşçılarvardır.İslamuygarlığındadurumdeğişiktir.TürkFars,Hindugibiuluslar

İslam’agirdiklerindeköklübireruygarlığasahiptirler.İslamagirerken,İslam’ınilkelerinekendiuygarlıklarınıdakatarlar.Yaşambiçimibakımından,Muhammet’inİslamlığıonlariçinçokdardır.Buyüzdensonrakiİslamlıkbambaşkabirİslamlıkolarakgelişecektir.İslamagirenleryüksekkültürdenhalklar,dindenaldıklarındançokdineverirler.MüslümanTürklerarasındailkdönemlerdenbaşlayarakTürklerdeiki

akımınortayaçıktığıanlaşılıyor.Bunlardanbirincisi,Müslümanlığı,Arapyöneticilerininbuyurduklarıbiçimdeolduğugibikabuldür.Buakım,Arap’ınnesivarsatümüneözenmiştir.Dinindendilinedeğin,müziğindenzevkine,tümdüşüncedünyasınaveyaşambiçiminevegeçmişine,vesonuçtapisliğinedeğinnesivarsatümünübaştacıetmiştir.Küçülmeiletümbenliğiniyitirmiştir.Türk’edüşmanolmuştur.Ulusaldeğerleriyitiriperimesürecinegirmiştir.f.ArapçanmKonumuGeçmişteArapçakutsalbirdildeğildir.Putatapardilidir.Latincegibi

bilimdilideolamamıştır.ÇölArabınındilidir.Olanaklarıilezenginbirdildir.BiraraştırmacıyagöreArapça,tıpkıArap’ınkendisidir.Arabm

kişiliğineuygunözelliklertaşır.Arapçaamaçlarıgizler.Kesinlikyerinekıvraklıkvekaypakanlatımıseçer.Genelliklehalkyığınlarıuyutmaveyanıltma,sürügibibellibiryönesürüklemeyeyatkındır.Arapçadasesezgisinin

tonunuayarlayarak,aynışeyifarklıtonlardasöylemekolanaklıdır.Böylecezihinlertütsülenir,kişibüyülenir,istenenherşeyi,halk

topluluklarınavehattaaydıngeçinenlerebenimsetilir.SöylevdiliolarakArapçabubakımdanidealbirdildir.129AncakArapça,Kur’an’manlamıileönemkazanıncadurumdeğişir.

Arapçayıdahadazenginleştirmekiçinsiyasalyaşamlailgilialanlarda,Farsça,

Yunancavehattalatincedensözcükler,terimleralınır.KimizamanbusözcükveterimlerinanlamsalkarşılıklarınıoluşturacakArapçasözcükler,terimlergeliştirilir.Bunlarınkimileriİslammilkgünlerineuzanır.Sözgelimi,Kur’anmetinlerindebilebunlarlakarşılaşılır.Müslümanlarınizlemesigerektiğineinanılanal-Siratal-Mustakim

Romalılarınipçekmecedümdüzgidenyollarınınkarşılığıdır.Sirat,Latincedekistrata’dangelir.İngilizcedekistreetileaynıköktendir.130Ancak,İslamlıkdoğudanbatıyayayılıncaKur’an’msözcükleri

tümcelerininbiledoğrudanTanrısözleriolduğugörüşüyerleşir.Kur’andiliArapçaböyleceİslamhalklararasındakutsallıkkazanır.İnancagöreTanrıArapçabuyurmuştur.Onuöğrenmekgereklidir.BöyleceArapolmayanuluslardaArapçaöğretimiaraçolmaktan

çıkar,amaçdurumunagelir.BilimdemekArapçademektir.İslaminancınagöre

Kur’antümevrenselbilgilerikapsar.Yalnızcabubilgilerörtülüdür.Sözcüklerinaltınagizlenmiştir.KişineölçüdeiyiArapçabilirsebubilgilerianlayabilir.Arapçabilmeksaltenbüyükbilimdeğil,enbüyüksevapdurumuna

dageçer.EskidönemlerdebilimdiliYunancaveSüryanicedir.Hıristiyanlar

dışındakimseilgilenmez.YunanveSüryanidilindekibilgilerArapçayaçevrildiktensonraMüslümanlıktagelişmebaşlar.Aralarındanseçkinkişileryetişir.Arapçabilimdiliolmayolunututar.BuaradaYunancadanbirçok

sözcükArapçayagirer.AncaknedensonrabuterimlerinyerineArapçakarşılıklarıbulunacaktır.KökendeAraplariçindeArapçakutsaldeğildir.Putatapardilidir.Çöl

Arabınındilidir.Latincegibibirbilimdilihiçbirdönemdeolmamıştır.Arapiçinbüyükönemtaşıyankılıç,deve,kadıngibikavramlarınbol

bolkarşılıklarınıbulunduranbirdildir.KızgınçölalevininaleviileyanıptutuşanArap’mbualandakisözcükleriakladurgunlukverecekölçüdezengindir.Arapinsanınınduygusaletkinlikleregösterdiğiduyarlılıkçokbüyüktür.Buözellik,içindeyaşadığıaydınlık,coşkuludoğanınbirsonucudur.Günboyuhemenhemenkesintisizışıyangüneşinenginışıkdeniziiçindedir.İnsanınbakışlarının,enırakköşelerekadaruzanmasınısağlayantemizhavanıntadınıçıkarır.Ülkeningörüntüsünün

tekdüzeliğinindeğişmesiakşamlabaşlar.GeceleyinArapinsanınınhayalgücü,ışıldayanyıldızgöğününetkisiylehareketegeçervebu,adetagöktenbeslenir.Ülkenindoğasısonuçtainsanınkendisinibedenselolarakiyihissetmesini,sağlıklıolmasını,hayattanzevkduymasını,yüreklivekendinegüvenenbiri

olmasınısağladığıgibi,şiirsel(edebi)duyarlığaelverişlikatkıyapar.Bu

bakımdanArapinsanışiiriveanlatısanatınıoldumo-lasısever.Şimdikutsalkitapdabudildeyolanmıştır.AmaTanrısoydaşlarıKur’an’ıanlasınlardiyeArapçayollamıştır.“Bizonusana,aklınızıçalıştırasmızdiye,ArapçabirKur’anolarak

indirdik.“(Yusuf2)Peygamberdönemindeİslamayürektenbağlı,inançlıkimseleriçin

bilekutsalolanyalnızKur’an’manlamıdır.Yoksadilinkendisiyinedünyadilidir.ÇölArabınınbudilinasılbilimdilioldu?ArapçayıgeliştiripböylebilimdilidurumunagetirenlerdeAraplar

değildir.İslammbüyükdüşünadamlarıArapolmayanlararasındançıkar.

ArapdilisözlüğününbüyükaçıklamacısıEbuNasırFarablıbirTürktür.Farabi’ninhemşehrisidir.Sözlüğü,Lügat-iCevheriadıileünlüdür.BuTürkyazarsözlüğünübitirdiktensonraAraplaraverirken,“dilinizibiryabancıdanöğreniniz”der.Arapçatümİslammedreselerinde,kısasüredebilimdiliolarak

kurulur.Amabudayetmezaraçişlevinideaşıpbirkutsallıkkazanır.Bilimin

kendisigibibirkatmanatırmanır.ZatenKur’an’daherşeyvardır.Onlarörtülüdüryalnızca.Sözcüklerinaltınagizlenmiştir.Kişineölçüdeiyi

Arapçabilirseoölçüdeiyianlar.Arapçabilimlerinenbaşınageçer.Kendisianabilimiolur.Arapçaöğrenmekyalnızbilimdeğil,enbüyüksevaptırda.îşte

medresecilerinveçeşitlisoydankişilerinemeğiileArapçailerleyecekbirbilimdilidurumunagelecektir.KökendeKur’anAraphalkıiçinindiğiiçin,Arapçadır.YoksaArapça

inmesininbaşkanedenibulunmaz.Kur’an’mçeşitliayetlerindebudurumvurgulanır:“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle

gönderdikki,onlaraaçıkseçikbeyandabulunsun.”(İbrahim4)Ancakdahasonrabugerekçeunutulup,biraraçişlevindeolanArapça,Arapmilliyetçilerininelindeamacadönüşücektir.EmevilerinArapçayıİslammresmidilikabuletmeleriArapçanm

öneminiartırır.Irak,Suriye,Mısır,Beberistan’daArapçayereldilleribirsilindirgibisilipgeçer.Ohalklarıaraplaştırır.DilsayesindeAraplıkArapolmayanhalklarıeritir.Arapçanmbuüstünkonumunedeniyletümİslamaydınlarıürünlerini

Arapçayazarlar.BudahasonrakidönemlerdebütünMüslümanuygarlığınınAraplaramaledilmesinenedenolur.GünümüzdeFarabi,Elbiruni,İbniSina,gibiTürkbilginlerürünleriniArapçayazdıklarıiçinArapsayılırlar.Araplardabufırsatıkaçırmayıp,tümdüşünür,aydınlarasahipçıkarlar.OrtaçağBatıaydınlarıyapıtlarınıLatinceyazmalarınakarşın,hiçkimseonlarıbir

ulusamaletmez.İşinilginçyanı,ArapçayıböylebilimdilibiçimindegeliştirenlerArap

olmayanlardır.İlkİslamdüşünürvebilimadamlarıArapolmayanlararasındançıkar.Yunanbilimvedüşünündenonlaryararlanırlar.BilimvedüşündeyaratıcılaryineArapolmayanlardır.ArapçabileyineArapolmayanlarcaişleniyor,geliştiriliyordu.Çünkü

ArapçaKur’andilidir,Tanrıdilidir.Onunilerletmeksaltbilimehizmetdeğil,büyüksevaptırda.ArapçayakarşıenetkindirençFarsçaileTürkçedengelir.Öbüryerli

dillergibiteslimolmazbudiller.AncakArapçanmkutsalsayılmasıbudilleredeyığınlaArapçaöğeningirmesinenedenolur.Dinveşeriatlailgiliyığınlaterimsüreklibudilleredolar.11.YüzyıldaFirdevsi’ninŞehnamesinde1015

Arapçasözcükgeçer.AynıyüzyıldankalanYusufHasHacib’inKutadguBilig’indededurumaynıdır.HerikidilinböylesinekapsamlıikiyapıtındabuncaazArapçasözcükkulanılması,ilkdönemlerdekiulusalbilincinvarlığınıgösterir.NitekimKarahanlılarİslamuygarlığınabirçokyeniliklergetirir.DönemindeKarahanlıuygarlığıTürkdünyasınınmerkezikonumundadır.AncakKarahanlıuygarlığı,BurkanveManidinleriçevresindegelişmiştir.BöyleceKarahanlılarmİslamuygarlığınakatkıları,özellikleBudistkültürdenkaynaklanır.YusufHasHacib’inKutadguBilig’deanlattığı“Hakan”kavramıGök-TanrıveBudistUlug-Könüngümezhebininöğretilerinedayanır.BuöğretiveTürkgeleneğinegöre,Hakanhalkını(karabodun)koruyan,yediren,giydirenbirkişidir.Ulusaltöreyisavunmakiçin,bilgisinivezekasını,gerektiğindecanınıhalkıiçinverenBilgeHan’danesinlenir,insanüstüözeliklerivardır.Enetkinbiçimdehalkıeğitmekleyükümlüdür.Buanlayış,TürkBudizmindenkaynaklanır.TürkBudizmindeBurkan,elindekamçıvesopatutan,sertbirhakan,beyyadayetkilidir.KutadguBilig’deHakan“ajuntözi”dir.Buikisözcük,ikiayrıkültürden

kalır.TözeskiTürkçede,ruh,kökdemektir.AtaveTanrıruhlarının

keçedengörüntüleriiçindekulanılır.Atatapmcıbuinançvardır.Ajunsözü,BudistTürkbelgelerinde,çeşitliyaşambiçimlerinikarşılar.Sözcük,Karahanlıyazınında,dünyaanlamındakullanılır.Böylece,KutadguBilig’de

hakan,dünyanınruhusayılır.KutadguBilig’de,hakantipiKüntogdı‘nmkişiliğindesunulur.HakanKüntogdı,eskiTürkgeleneğinde“kut”sahibidir.Gökselbirejder(evren)inhareketegetirdiğifelekçarkınınkutlubiranında,hakankutsahibiolmuştur.Burada,eskigökdiniveKök-luuadınıtaşıyangökselejderşiiri,göğüntemsiliolduğudönemdekiinançlarınyenibiryorumudur.Hintİrandinlerindezamankavramı,Hint’teKala,İran’daZurvânadlıkişilerdebirleşir.Bunlarejderolarakdüşlenir.KutadguBilig’deevren’denbaşkabirzamankavramıdahavardır.BueskiTürklerdekizamanTanrısıÖd’ünbirtürüdür.Ödleggecevegündüzilerleyenbiratolarakdüşünülür.NitekimkimibelgelerdezamanTanrısıKala,biratyadaarabasürücüsüdür.EskiTürkTanrısı,Yol-Tengrideaynıbiçimdedüşünülür.Ejderveatmotifleriilebirlikte,gökseldönüşümkavramı,BudizminKalacakra(zamançarkıTanrısı)nabenzerbiçimdedüşlenir.

OrtaAsya’dabulunançoksayıdaki,insanbaşlıarslançizimleriyaygınbirsöylenceyedayanır.İnsanbaşlıarslanmotifi,Budistmasallardadayaygındır.Yineaynıdüşleme,ManihaistmetinlerdeveDedeKorkutöykülerindegeçer.Busonuncukaynaklarda,insanbaşlıarslanaPerikenvePeriadıverilir.YusufHasHacip,Hakani(Karahanlı)Türklerinde,toplumsalsınıflarısıralarken,“Alisoyu”diyebirkatmandansözeder.HakaniTürkleri,

Sünniolmalarınakarşın,Alisoyunaözelbiryakınlıklarıbulunur.KutadguBilig’deevrenindüzeniyorumu,Çin,TürkveBudist

düşünceyedayanır.Yer-Su,düzbiralandır.BusabitmekançevresindegökejderiEvren,güneş,ayveyıldızburçlarınıtaşıyançarkıçevirir.Sabitbirmekançevresinde,zamandönenbirçarktır.Budüşlemeyeuygunbetimlemeleryapılır.Yapıt,birbaharsabahı,kahramanlarhenüzgençlikçağındaikenbaşlar.Kahramanlardahayazgılarınıbelirleyecekolayıneşiğindedirler.Ancakdönençark,Budistdüşlemindekianlamsızdönüşümiçinde

değildir.YusufHasHacib,evreninuyumu,olgunluğuveinsanınyazgısının

biranlamıolduğunubilir.Bunoktadaozan,İslamdüşünününetkisindedir.Sözgelimişöyleseslenir:Nediryaşam,nedirölüm?Nerdengelirim,nereyeyolum?Yaratılışınbiranlamıolduğunubilir.Ozanıngönlünde,kesinanlık

olana,O’nunlabuluşmaözlemateşiniyakar.BirdirObir,katıksız,karışıksızpak,YokuvarkılarO,kılarvarıyokNeki,sonralarıArapçanmgücüartar.Fuzuli’nindivanıArapçabir

şiirlebaşlar.Araplarınasılkazancıbuolmamıştır.Tümİslambilginlerinin

yapıtlarınıArapçayazmalarıonlardabüyükkayıplaranedenolmuştur.

BatılılarınİslamuygarlığınısaltArapuygarlığıolarakgörmelerinenedenolmuştur.GerçekteBatılıbilimadamlarıdayapıtlarınılatince

yazmıştır.Ancakhiçbirikendiulusununmalıolmaktançıkmamıştır.KimseonlarıLatinsaymamıştır.AncakArapçayazantümİslambilginleriArapsayılmıştır.

BuişteenbüyükzararıgörenTürklerolmuştur,İslamuygarlığınınbilimvedüşünalanındabüyükyaratıcılarıolanFarabi,Elbiruni,İbniSinayapıtlarınıArapçayazdıklarıiçinArapsayılmışlardır.Ünlübilgin,KaşgarlıMahmut’uyetiştirendönembuçağdır.Kaşgarlı,

bilinçleTürkulusçuluğunusavunur.Andiçereksöylüyorum,ben,Buhara’nınsözünegüvenilirimamlarınınbirindenvebaşkacabirimamdanişittim.İkisidesenetleriylebildiriyorlarkiYalvacımızkıyametbelgelerini,âhirzamankarşılıklarınıveOğuzTürklerininortayaçıkacaklarınısöylediği:“Türkdiliöğreniniz,çünküonlariçinuzunsürecekegemenlikvardırbuyurmuştur.”131Kaşgarlı‘nmverdiğiikincibirhadisiseşöyledir:“..YüceTanrı‘Benim

birordumvardır,onaTürkadıverdim.OnlarıDoğu’dayerleştirdim.Birulusakızarsam,Türklerionlarınüzerinemusalatkılarım’diyor,İştebuTürkleriçinbütüninsanlarakarşıbirüstünlüktür.ÇünküTanrıonlaraadvermeyikendiüzerinealmıştır;onlarıyeryüzününenyüksekyerinde,havasıentemizülkelerindeyerleştirmiştirveonlara‘Kendiordum’demiştir.”132.Görüldüğügibi,KaşgarlıöncelikleTürkçeninöğrenilmesini

Peygamberinbirhadisinebağlıyor,ikincihadisteniseTürklerinüstünbirulusolduğunuçıkarıyor.KaşgarlıİslamasonderecebağlıbirMüslümandır.Buyüzdenbaşkaolanlardansözederkendilisertleşir.BudistUygurlarüzerineağırsözlersöyler.Ancaksamanlıkkarşısındatutumubirazdahadeğişiktir.Kaşgarlı,Samanlığıİslamkarşısındabirtehlike,dahadoğrusu

onunlaboyölçüşecekbirdingörmez.Atalardandedelerdenkalanbiryeredeksaygıgösterilmesigerekeninançlargözüilebakar.Buhoşgörülübakış,

dahaçokMüslümanTürklerarasındakieskiinançlariçindir.133g.DervişUçmaz,MüritleriUçurur..BatıTürkleriniİslamaçağıranenönemlikişi,AhmetYesevi’dir.Adı

ileanılangizemciokulunkurucusuolanYesevi,11.yüzyılınikinciyarısındaBatıTürkistan’ınSayramilçesindedoğar,İbrahimadlıbirşeyhinoğludur.BabasınınölümüüzerineyediyaşındaikenYesikentinegelir.

Yesi’ninTürktarihindeönemlibiryerivardır.TürksöylencelerindeOğuzHan’ınbaşkentiolarakgeçer.Ahmet,öğrenimineburadabaşlar.SonraBuhara’daünlügizemciŞeyhYusufHemedanininöğrencisiolur.Güçlübirbiçimde

onunetkisindekalır.Onunlabirliktebirçokyergezer.Hemedani’ninüçüncühalifesiolarak1160’taBuhara’daşeyhininpostunaoturur.Amabir

süresonraŞeyhinineskibirsözüneuyarakYesi’yedöner.1167yılındaYesi’deölür.Efsaneviyaşamının130yılıbulduğusöylenir.AhmetYesevi’nin

soyununHz.Ali’yevedolayısıileMuhammet’ebağlanışıdailginçtir.Söylenceselbusoykütüğüiledüşünseldeğil,birdesoybağlantısıkurulmuşolur.Muhammet’inyaşamındaolağanüstülüklerbulunmaz,amaonun

peşindenkoşanlarbirçokolağanüstülükleryaratırlar.Muhammet’inİslamlığımucizesizliküzerinekurulur.Oysaİbrahim’in

dinindenöbürpeygamberler,mucizelerledonanmışlardır.Birinindevesivardır,birininolağanüstülükleryaratanasasıbulunur.Birbaşkasıölüleridiriltir.OysaMuhammetsıradanbirinsandır.“Onlaraşunusöyle:“BensizeAlah’ınhazineleriyanım-dadır

demiyorum.Gaybıdabilmemben.Sizebenbirmeleğimdedemiyorum.Yalnız

banavahyedileneuyarımben.”Soronlara:“Körlegörenbirolurmu?Haladüşünmüyormusunuz?”(En’am50)Yenikatılaninananlar,Yahudilereveinanmayanlarakarşı

Muhammet’tenolağanüstülüklergöstermesini,kendinikanıtlamasınıisterler.Muhammetkendisidesıkıntıdadır.Oki,Tanrınınpeygamberidir,Tanrınedenolağanüstülükleryaratmasınısağlamaz?Yandaşlarınasabırlabeklemelerinisalıkverir.Kendidebekler.Tanrınınbirgünkendisiniolağanüstülüklerledonatacağınainanır.Amabubirtürlügerçekleşmez.BununüzerineTanrıdankarşıayetlergelir:“Bizimucizelergöstermektenalıkoyan,dahaöncekilerinonları

yalanlamışolmasındanbaşkabirşeydeğildir.Semudkavmineodişideveyiaçık

birmucizeolarakverdikdeonunlakendilerinezulmettiler.Bizmucizeleriyalnızkorkutupsindirmekiçingöndeririz.”(İsra59)Böylece

mucizenintehlikeliolduğuvurgulanır.Mucizeyigördüktensonrainanmazveyadsırlarsaozamanyokolurlar.Böylebirtehlikebulunduğuiçinmucizegöstermekgereksizdir!Kur’an’damucizegöstergesisayılacaktekayetbulunmaz.

PeygamberbirgeceMescid-iAksa’yıgördüğünüsöyler.Bubelirsizayetüzerinededikodularbaşlar.Ertesigüninenbirayetişinaslınıanlatır:“Sanagösterdiğimizdüş,inananlariçinbirdenemedenbaşkabirşey

değildi”(İsra65)SorunyalnızcaMuhammet’iMescidiAksa’yıdüşündegörmesi

olayıdır.Tanrıkularınıbirdenemiştir,inananlarıntepkileriölçülmüştür.Dedikodularhemenkesilir.İslammtekmucizesiKur’an’dır.Kur’aninsanürünüdeğildir.Tüm

insanlarvecinlerbirarayagelseleronunbirbenzeriniyapamazlar.İştegerçekmucizeKur’an’msöylenişindegizlidir:“Deki,Kur’anmbirbenzeriniyapmakiçin,tüminsancinbiraraya

gelsebağımsızvetopluçalışsalaryineKur’anmbirörneğinibenzetemezler”(İsra88)Dervişuçmaz,müritleriuçurur.Muhammetdönemindekimucizesizlik

Muhammet’tensonraçığgibimucizeleryarattı,ikicihanMuhammet’inyüzüsuyuhürmetineyaratıldığınagöreMuhammetdemucizesiz

olamazdı.Musa’nınejderolanasası,İsa’ninölüleridiriltensoluğuvardı.

Muhammet’inbunlarıaşmasıgerekirdi.Muhammet’inMescid-iAksadüşü,dalıbudaklıbirmiraçharikası

oldu.MuhammetBurakadlıkanatlıatabinmişti.Cebrail’inkılavuzluğuile

katkatgöklereçıkmıştı.Herkattabirpeygamberlegörüşmüştü.HeleMusa,İslamümmetinielinamazdankurtarmakiçinMuhammet’iüç,dörtkezTanrıilepazarlığayolamıştı.Miraçbirmucizelermucizesiolarakgelişmiş,Musa’nınasasını,İsa’nınsoluğunuçokgerilerdebırakmıştı.

İslamsöylencelerindemucizesaltmiraçladabitmez.SüleymanÇelebi,Mevlütadlıyazınsalyapıtında,dahadoğarkenMuhammet’emucizelergöstermeyebaşlar.Annesi,Muhammet’idoğuracağısırada,meleklernurdanyataklarsererler,akkuşlarmuştucugelirler.Oysaöbürpeygamberlerancakpeygamberolduktansqnramucizelerbaşlar!Sonuçtadinlernepeygamberlerinbuyrukveuygulamalarında,nede

kitaplardakalır.Dinlerdahaçokhalkınyüreğindegelişir.Halkonucankafesindebüyütür,uçurur.Saltpeygamberedeğil,sevdiğisaydığıkişiyedeolağanüstülükyarattırır.BöyleceAhmetYeseviöğretisinindedoğrudanİslamlıkolduğu

vurgulanmakistenir.Söylenceselsoyağacmagöre,Türkistan’ınSayramkentindeHazretiAlisoyundanŞeyhİbrahimadlıbirşeyhvardır.Şeyhölünce,kızıGevherŞehnazile,yediyaşındakioğluAhmetkalır.Ahmet,küçükyaştanberiyaşıileuyuşmayanolağanüstüdurumlargösterir.Hızıronakılavuzlukeder.Yediyaşındayetimkalıncamanevibirbabayanındaeğitimgörür.BuŞeyhBabaArslan’dır.Kendisiashabınilerigelenlerindendir.Muhammet’inmanevigöstergesiileSayram’agelipAhmed’iirşadeylemiştir.Yinesöylenceleregöreikiyadayediyüzyılyaşar.OnunAhmetYesevi’yiaydınlatmailegörevlendirilmesimanevibir

göstergeyedayanır.Muhammet’insavaşlarındanbirinde,ashabaçkalıponunkatmagelir.Birazyiyecekdilerler.Muhammed’induasıüzerineCebrailcennettenbirtabakhurmagetirir.Neki,ohurmalardanbiriyeredüşer.Cebrail,“BusizinümmetinizdenAhmetYeseviadlıbirininkısmetidir”

der.MuhammetashabtanbirinibuhurmayıAhmetYesevi’yeulaştırmakla

görevlendirmekister.Bugörevikimsealmaz.Muhammet,hurmayıArslanBaba’nmağzınaatar.AhmetYesevi’yinasılbulacağınıanlatır.Onuneğitimiileuğraşmasınıbuyurur.BununüzerineArslanBabaSayram’a(yadaYesi’ye)gelir.Üzerinealdığıgöreviyerinegetirirveertesiyılölür.Hurileripekdonundankefenbiçer.Yetmişbinmelekağlayaağlayacenneteyolcueder.Yesevi’ninbundansonrakiyaşamıdaolağanüstülüklerledolu.Bu

dingin,sessizküçükçocuğunünügüngeçtikçeTürkistan’ayayılıyor.Günlerdenbirgün,hükümdarobölgedeki,Karaçukdağındaavlanamadığıiçindağı

kaldırmakistiyor.Bütünevliyalarıdağıyerindenkaldırmaklagörevlendiriyor.Ancakevliyalarıngücüdağıkaldırmayayetmiyor.KüçükAhmet’içağırmadıklarınıanımsıyorlar.Ahmet’içağırıyorlar.Ahmetbuevliyalartoplantısınabirekmekilegeliyor.Ekmeğiotopluluktabulunanlarabölüyor.Evliyavepadişahınadamlarından99.000kişibulunuyor.Ekmektümüneyetiyor.BukerametüzerineAhmet’inbüyüklüğüneinanıyorlar.VeAhmet’induasıüzerinegöktenbiryağmurboşanıyor.Karaçukdağıortadankalkıyor.YerindeKaraçukilçesidoğuyor.HikmetlereYesevi’ninyediyaşındansonrakiyaşamındankesitler

serpiştirilmiştir.YinebugizemlidörtlüklerindeBudistrahiplerinçocukluktabaşlayaneğitimevrelerisayılır.BudörtlüklerBudistilahilerdeolduğugibidir.Ahmet’inyaşamserüveniyediyaşında,ArslanBaba’nmeğitiminegirmesiilebaşlar.ArslanBabagizemlibirbuyruklaçocuğuneğitiminiüstlenir.BubelkiMuhammet’inemanetidir.Aydınlanmasimgesidir.HurmanınAhmetYesevi’yedörtyüzyılsonraulaşmasınıngizemidir.

ArslanBaba,bugizemiperdeler,saklar.“Birsırgörüpperdeilebüküpörtmüştür.”hikmetlerdebundansonrakidönemdeAhmetYesevi,garipgibi

yaşar.Yoksullarahizmeteder.Günlükyaşamıntutkularındankaçar.Zor

konulardakanyutarakeğitimgörür.Onikisindegizemperdesiaralanır.Ondördündetoprakgibialçakgönüllüolur.Onsekizindesevidolusunu(aşkbadesini)kanmcayadekiçer,kanatlanıpuçar.YirmiikisindeTanrıkatmaulaşır.Yirmiüç,yirmibeşindeHaktanırakdüşer.BuyıllarYesevi’ninyaşamınınsuçlulukyıllarıdır.Bundanpişmanlıkduyar,nefreteder.Ölüsününtaşlanmasını,sürüklenipçukuraatılmasınıister.Deyişlerdeşusuçlulukdizelerivardır:Benyirmidörde,girdim,Hak’tanırak,Cenazeminardındantaşlaratın!Ayağımdantutupsürün,çukuraitin!ArslanBaba’nmölümündensonra,mürşidinruhu,AhmetYesevi’ye

gurbetacısıçekmesiniister.“Babamruhusaldıbenibugurbete”diyedizeyeyansır.PeygamberinMunayokuşundaMedinelilerdensığınmahakkıisteyip

vatanınagöçtüğügibiAhmetYesevi’dedağlarıaşıpgurbetçiolmuştur.

AhmetYeseviBuhara’yagöçmüştür.Buhara’yıodönemdeHakaniTürksoyununbatıkoluyönetir.İslamlığınönemlikültürmer-kezlerindendir.Hakaniyazınıveuygarlığıise,altınçağınıyaşar.Büyüksanat

ürünleri,yazınürünleriyaratılır.Buharagörkemlicamileri,yapıörnekleriileDoğugeçmişindeözlenenyerlerdenbiridir.AynızamandaSünniİslamöğretisininmerkezidir.OsıradaMerv’deİslambilginiYusufHemedaniyaşamaktadır.Merv

Selçuklularınbaşkentidir.YeseviTürkçebilmeyenHemedani’ninöğretiokulunabağlanır.YusufHemedani,peygamberlerinyaşamınıtekkurtuluşyoluolaraktanımıştır.Yoksullukiçindeyaşar,günlükyemeğinibile

yoksullaradağıtır.Hakanlarınçevresindenkaçar.Kendisinetümüyledinselbilimlerevermiştir.Selman-ıFarisi’ninkılıcınıvesarığınısaklar.DoğumyeriolanHemedan’ıçoközlemesinekarşın,dönmez.OrtaAsyahalkınaİslamıöğreterekyaşamınısürdürür.AhmetYesevi,YusufHemedani’nin

üçüncühalifesiolarak,Buhara’daonunpostunaoturacaktır.Buolay,

yaklaşık1140’taolmalıdır.Yesevi’ninölümüise1166’tadır.BöyleceYeseviyaşamınınuzunbirbölümünüBuhara’dageçirmişolmalıdır.“DoğduğumyeromübarekTürkistan”dediği,ilinevatanınavemürşidininaktürbesineözlemiçindedir.ArslanBaba’nmgizemlibuyruğuileensonundaAhmetYesevi

Türkistan’adönecektir.Gizemlideyişlerdebuolayşöyleanlatılır:Arzularım,benkardeşlikiliniUluBabamınkutsalaktürbesiniTürkistan’adöndüğüzamanAhmetYeseviçoktanermiş,manevi

kılıçla,nefsinikurbanetmiş,“fena-fillah”katınıaşmış,yaşlıbir“eren”dir.KudretileHak’tanbizebuyrukoldu,Dipsizdeniziçineyalnızdüştüm,dostlarOdenizekadirrabbimbuyurduAllah’ahamdolsun,sağesengeçtim,dostlarYaşımilerledi,ömrümtükendi,göğeuçtum

Bağrımtaştı,aklımşaştı,yeredüştümŞeytaninefistutkuylaçokvuruştumSabırverızamakamlarınıaştım,dostlar.Dokuzumdatozgibisavruldum,tükenmedim,Onyaşımdasağyanımadolanmadım,OnbirimdekendinefsimizabtettimFarkverızamakamlarınıgeçtimdostlar.Onikimdebütünruhlarsözsöyledi,Hurilerkarşıgelipbanaselamverdi,SırşerbetinisakiolupbanasunduOnualıpedepileiçtimdostlarOnüçümdedalgıçolup,deryayadaldımMarifetincevherinisırdanderdimMumunugörüppervanegibikendimivurdumKendimdengeçip,aklımgitti,şaştım,dostlar.Ondördümdetoprakgibi,hakirlikçektimHuHudeyipgözyaşımlagecelerikattımBinaltınlıkkıymetinibiresattım,Ondansonrakanatçırpıpuçtumdostlar.Onbeşimdedergahınadönüpgeldim,Günahileyaptığımherişialıpgeldim,TövbeedipHakkaboyunsunupgeldim,TövbeedipgünahlardankaçtımdostlarCebrailvahiygetirdihakresulaAyetindizikretdiyecüzveküleHızırBaba’mbenisaldıiştebuyolaOndansonraderyaoluptaştım,dostlarŞeriatınbostanındadolaşıpdurdum

TarikatıngülzarmdagezinipdurdumTarikatınpazarındauçupdurdumMarifetindöşeğiniaçtımdostlarElestşarabınıpir-imugandosyasınaverdiIçiverdimmiktarımcakoyuverdiKulHaceAhmetiçimdışımyanıverdiTaliplereincicevhersaçtımdostlarNefsinikılıçlaparçalamasıolayı,belkiYesevisöylencelerindegeçen,

birevreyivurgulamakiçindir.Söylenceyegöre,Yesevi,oğlunaPeygamberinölenoğluİbrahim’inadınıverir.Muhammet’inyaşamınıörnekaldığıiçin,evlatacısınıbiletatmakister.YesiyakınlarındakiOğuzlarınSavrankentihalkıYesevi’ninbudileğiniduyar.Yesevi’ninoğlununbaşınıkılıçlakesipönünegetirler.Yesevibuzulmüdeiyiliklekarşılar.Yaratılışgününde,insanlar“bela”diyeTanrınınvarlığınıinkaretmişlerdir.OysaAhmetYesevi’ninruhu,yaratılışnedeniolarak,acıyarazıolur,boyuneğer.Çin’deyaşayanSalarlararasındabirsöylenceanlatılır.Salarlar

Oğuzların24boyundanŞakırlardangelirler.Söylenceyegöre,SalururuğuAkman

veKaramandiyekardeşikiboydanoluşur.KaramanlarileAkmanlarAhmetYesevi’ninoğlunuöldürürler.AhmetYesevionlarakargışverir.BununüzerineSalurlarTürkmenistan’dayaşayamazolurlar.TopraklarınıbırakıpÇin’egöçerler.AhmetYeseviböylece,çocukluğundanbaşlayarakHz.Muhammet’in

sünnetlerinebağlıkalır.Peygamberinöldüğü63yaşmagelince,Mustafa’nınyasınıtutmakiçinölmekister,diriikenmezaragirer.YeraltınınkaranlıklarındaMustafa’nınümmetinikarşılar.Tümyaşamınıbuçileevindegeçirir.Yaşamıboyuncabirçokkerametvemucizatgösterir.Ölümündensonradakerametlerisürer.NitekimTimurHan’ınYesevitürbesiniyaptırmasıdaşeyhinölümündensonragösterdiğibirkerametinedayanır.TimurBuhara’yagiderkenTürkistan’auğrar.AhmetYeseviTimur’un

düşünegirer.AhmetYesevi,düşündeTimur’a“EyyiğitivediBuhara’yagit.Ordakihanınölümüseninelinden.Seninbaşındançokşeygeçse

gerektir.TümBuharahalkıdasenibekliyor.”der.ErtesigünTimurdüşten

uyandığındaTürkistanbeyiniçağırtır.AhmetYesevi’ninmezarınagörkemlibirtürbekondurmasınıbuyurur.Yesevi,gizemcigörüşleriniuygunbirzamandaveortamdayaymaya

başlar.OçağdaAsyaİslamçevrelerininheryanındatarikatlaryükselir.

DoğuTürkistanveYedi-Suçevresigüçlübiçimdeİslamlaşmasürecinegirmiştir.AhmetYesevibuelverişliortamdaTürkistangöçebeinsanıarasında

büyüksaygınlıkkazanır.ÇevresindetoplananlarİslamlığayenigirmişköylüyadagöçebeTürkmenlerdir.Bunedenleonlaraanlayabilecekleribirdilileseslenmesigerekir.Türkhalkyazınındanaldığınazımbiçimleri;heceölçüsüvedurudililegizemcişiirleryazar.Halkbunlarıgelişigüzelşiirden

ayırmakiçinHikmetdiyeadlandırır.Buşiirlerdenbirbölümügünümüzedeğingelir.AncakHikmetlerinYesevi’ninolupolmadığıkesinbilinmez.Bunlar

Asya’daNakşibenditarikatınınkuruluşundan,hatta15.yüzyıldaOsmanlıülkesineyayılmasındansonrayazıyageçirilmişlerdir.BunedenleAhmetYesevi’yitümüyleNakşibendigörüşüneuygunbirbiçimdetanıtırlar.NakşibendilikTürklerikolaycaçevresinealabilmekiçinYeseviliklekimibağlarkurmagereksiniminiduymuştur.OysaAhmetYesevikonusundaBabaö,HaydaröveAlevilerinsöylenceleridahadoğruvetarihselgerçeklereyakındır.YeseviyayılmasınıgenelliklegöçebeveköylübozkırTürklerine

yöneltmiştir.Argu,Harezm,Ferganeyöresi,Yeseviilkelerininyayılmaalanı

olmuştur.Bubölgede,11-12.yüzyıllardaTürklerleİranlıhalklaryaşar.Türkler,Mazdeizm,Mogoç,Manigibidinlereinanırlar.Yesevilikbualanda,yayılmailkeleriniçevrekoşullarınauyarlar.SözgelimiHikmetlerde“PirMugan”deyimigeçer.Budeyimaçıkça,BatıTürkistan’dakiMogoçinancınınkalmasıdır.Yesevilikteyeraltındaçiledoldurmageleneğivardır.Butöre,nefsine

egemenolmagibibiryaşamanlayışındankaynaklanır.Bubenzeri

etkiler,TürklereBudizm’dengeçmiştir.Yesevi’ninyaşadığıdönemde,Balasagun’aBudistKarahitaylaregemendir.Budizmyenidencanlanmıştır.Hikmetlerdekikimiterimler,BudistTürkmetinlerindedegeçer.Sözgelimi“eren”terimibunlardandır.Yesevidervişlerindebaşyülümegeleneğivardır.Budakökende

Budistrahiplerinbaşyülümeinancınadayanır.YineHikmetlerdekikimisimgeler,benzetmeler,süslerde,açıkçaBudistyazınınınetkisigörülür.Yesevi’ninyaşamevrelerinisıralayanHikmetler,Budistilahilerianımsatır.Uygurilahilerin“sakmçlıgyitikılıç”diyebirkavramgeçer.GünümüzTürkçesine“tartışmanın,düşünmeninkeskinkılıcı”diyeçevirebileceğimizbu

kavram,Hikmetlerde“BatınTığı”deyimiileanlatılır.TümaraştırmacılarYeseviliğinTürktörelerindendoğduğu

konusundabirleşirler.FuatKöprülü‘yegöreYesevilikteki“biçki”zikri,şamantörenlerindekidavulunyankısıdır.Yesevilikte,Kurbankanınıgömmeinancıvardır.BuiseKagnılıTürklerindekiTanrıkurbanıtörenlerinedayanır.Yesevitörenlerindedinseloyunvardır.AleviliktekiSemah,

MevleviliktekiSemaoyunlarınındedesidiyebileceğimizbuoyundaçokeskileredayanır.Gerçiraksilebirçokeskidindekarşılaşılır.NitekimTürkolmayan

gizemcilerdederaksbulunur.AncakTabgaçveGöktürkdönemişamantörenlerindebelirginbiçimdeivedidönüşleredayananbuoyunsaptanır.6-9.yüzyılarasındadinseltörenlerinenözgünözelliklerindenbiribu

oyunlardır.Böylecesemahlarınilkizleribelirginbiçimdeortadadır.Budist

dönemdedönedöneoynananbudinseldönüşler,“gökseloyun”(tengirdemoyun)adıilesürer.Kendindengeçipdünyayıunutma,kadehçizimiileanlatılır.Buinançgizemcilikteolduğugibisürer.Türklerarasındaözellikle“antiçme”

töreninikarşılar.922yılındaİslamıseçenBulgarTürklerihanıAlmuş,halifeyianarak,İskit,HunveTürktöresiüzerine“sucu”başşarabıkadehiileant

içer.İbniFadlan,içkiileyapılanböylebiranttöreninekarşıçıkar.BununüzerineBulgarlarbalşarabınınhenüzolgunlaşmadığmısöylerler.HızıriseAhmetYesevi’yekadehsunar.Kadehiçindeyeşimtaşındanyapılmış,ölümsüzlükiksirivardır.Türkçeadıilebu“tiriliksuyu”,bengisu’dur.BuinançilebüyükolasılıklaTaoizmedayanır.HikmetlerdedünyayıunutmadolususunankişilerdenbiridePir

Mugan’dır.PirMugan,kimileyinİslamPeygamberi,kimileyin,Hızır,kimileyin

SatukBuğraHandır.Yesevi,YusufHasHacib’deolduğugibiherşeydenönceİslamdır.

BubağlamdaTanrıileinsanarasındakibuluşmayısağlayanbireren-ozandır.Çevresini,bozkırlardaatkoşturan,savaşan,destandinleyencoşkun

ruhlu,yiğityarıgöçebeTürklerlekuşatmıştır.BuortamdaHikmetlerbuinsanlarınruhunaseslenecektir.Budörtlüklerisöyleyen“eren-ozan”şanlıbirmanevigaziolarakbelirecektir.Soyutdüşünceler,kavramlaryalınbirTürkçeileanlatılacaktır.Eren-Ozanmböylecegizemebürünensesi,bozkırTürkleriilebirlikteOrtaAsyakültürününyankısıolarakİslamihuşuiçinde,Tanrıyayakarış,peygamberebağlılıkokur.Türkhalkruhununbuİslamlıkanlayışı,YunusEmreilebirlikteAlevideyişlerinimuştular.YesevilikgöçebeTürklerçevresinde,eskiTürkboy,gelenekve

töreleriilepaganizmininkalıntılarıilekarışmıştır.KadınileerkeklerinbiraradabulunmasıgöçebeTürkyaşamınınbirgereğidir.Yesevimeclislerindekadınveerkeklerbiraradabulunur.YesevitarikatındazikirbiçimiisetümüyleTürkpaganizmindenalınır.KısasüredeTürkmenboylarınınyaşamvedüşüncebiçimlerineuyar.Baba,atayadadedeadıverilenYesevidervişleriİslaminançlarınıyüzeyselveyalınbirbiçimdeyorumlayıpyandaşlarınasunarlar.TümbukonumuiçindeYeseviliğiSünnibirtarikatsaymakolasıdeğildir.KentlerdeYesevilikdahaçokSünnilikyönündegelişirve

Nakşibendiliğidoğurur.Köylüvegöçebelerarasındaiseyukardaanlattığımızbiçimdeyayılır.YesevilikbozkırlardahiçbirbiçimdeVahdetiVücutdüşünününderinvekarmaşıkdüşünceleriylebağdaşmaz.GöçebeTürkmençevrelerineuyar.Birhalkgizemciliğidurumunagelir.YesevidervişlerininAnadolu’yailkgelişleri13.yüzyıldadır.Yoğun

biçimdeCengizordularınınönündenkaçıpAnadolu’yasığınırlar.AhmetYeseviileilgilitümtörevesözlügelenekleridebirliktegetirirler.Onunvehalifeleriningizemcidüşünceleriniyineaynıyalınlıklaöğretirler.Busözlügelenekleraracılığıile“kuşdonunagirmek,taşlarıvekayalarıhareketegetirmek,ejderhaöldürmek”gibidahasonrakidönemlerdeAnadolu’dakalemealmansöylencelerdeortayaçıkacaköğeleryayılır.Anadolu’dagezenbubabalar,.atalar,dedelereskiKamozanlarabüyükbenzerlikgösterirler.Eski

söylencelerinkoruyuculuğunuyaparlar.Aynızamandabüyücü,ozan,doktorvedinadamıişlevindedirler.13.YüzyıldansonraAnadolu’daAlevitarikatlerinindoğuşunanedenolurlar.Yesevilik15.yüzyıldaHorasan’daNakşibendiliğinilerlemesiile

öneminiyitirir.17.yüzyıldaiseNakşibendiliğiniçindetümdenerir.Türkistan’ınbüyükŞeyhi’nideğişiktarikatlarulusayıyor.Budoğal,

neki,butarikatlararasındabüyükgörüşayrılıklarıvar.YeseviliktenkaynaklandığınısöyleyenikiinançyoluolarakAlevilikveNakşibendilikgösterilir.

Karşıtdüşüncelerisavunanikitarikatınbirdenaynıkaynaktangeldiğiniilerisürmesiilkbakıştaşaşırtıcıgözüküyor.NakşilikkatıSünnibirtarikat.AlevilikiseBatıni.HocaAhmetYesevi’ninDivanındanbunuçıkarmakolanaklıdeğil.

ÇünküDivançoksonralarıyazıyageçmiş.Divan’dakitümhikmetlerden

hangisininonunolduğunukestirmekolanaklıdeğil.Düşüncelerdeöyle.DoğrudanAhmetYesevi’denkalmışbelgeyok.Sonradankalanbelgelerseçoktartışmalı,ikitarikatarasındakiortaknoktalarıvekoşutluklarıaramakböylecebirbütünlemeyegitmekenkestirmeçözüm.AncakNakşiliğindeAleviliğindeoluşumuvegelişimleriepeyce

zamanalıyor.Nakşilik14.YüzyıldaMaveraünnehr’insünnikesimlerindeyerleşipköksalıyor.Bubölgelerkentlerdir.Büyükkültürmerkezleridir.OysaAleviliksürekligöçebelerarasındakalıyor.Vebakıyoruzki,Nakşibendilikgelişmişbirtarikatolaraküstdüzeyleretırmanıyor.Devletkatmanındanönemlikişileriyapısınaçekiyor.SözgelimiAliŞirNevaigibibüyükbirdevletadamı,yazarıNakşibendilikiçindegörüyoruz.Şeriatkurallarıileişleniyor.

Genişolanaklarlabesleniyor.Buncagelişmeninyanındadinleriçindoğalsüreciyaşıyor:Gericileşiyor.NitekimaynısürecidahasonraAleviliğinbölünmesindeizleriz.BektaşilikteKızılbaşlıkyakınbirdönemdekopmalarınakarşılıkbirbirineaykırıyollarıizlemeyekoyulacaklardır.YinesöylenceyegöreAnadolu’yabirdizievliyayoluyor.Rumuirşad

etmelerinibuyuruyor.GünümüzdeAnadoluAlevilerininüstadsaydıklarıevliyalarasöylenceyegörebuAhmetYesevi’ninRumayolladığı

kişiler,içlerindenkimilerininadlarıpekünlü.HacıBektaşVeliisePirlerpirisayılıyor.Zamançarkıiçindeadlarıgeriplanaatılmışdönemininünlülerivar.Gerçekteonlar,dönemlerindeHacıBektaş‘tandahaüstünkonumdalar.VekimibelgeleregöreHacıBektaşonlarınmüridisayılıyor.

DönemininenüstdüzeydeAlevidedesisayılankişisiDedeKargın.Kargınadı,OğuzHanınaltıoğlundanBozoklukolunuoluşturan

YıldızHanboyunabağlanır.Afşar,Beydilli,Kınık,Kargınoymaklarındanbirininadıdır.Oğuzlartoplamyirmidörtboydanoluşur.Yirmidörtboydanbiri.Her

boyunbirerdamgasıveavkuşuvardır.Divan’dahernedenseKargınboyununadıgeçmez,damgasıverilmez.Kargın’mtotemi(avkuşu)Tavşancıl’dır.Tavşancılbirkartaltürüdür.Tavşanavlayarakyaşar.DedeKargın13.yüzyılbaşlarındaElbistanyöresindeyaşamışbir

Türkmendervişidir.KendimüritleriyleAnadolu’yagelipyerleştirmiştir.Zamanlabüyükünkazanır.Birçokmüritedinir.Döneminsultanıonunyeteneklerinigörüpdostlukkurar.Kendisine17köyüvakıfolarakveriyor.DedeKargınyıllarboyuburdadüşünceleriniyayıyor.Müritleriniartırıyor.Babaİlyasdadahil,Rum’agidendörtyüzhalifesioluyor.DedeKargınkendihalifeleriarasındaHacıMihman,BağdınHacı,ŞeyhOsmanveAynaDolaadlarındadörtkişiseçiyor.Babaİlyas’mbuyruğunaveriyor.OnlarıRum’uirşadetmeküzeregörevlendiriyor.RumdiyarınagelenBabaİlyas,yanındakidörthalifeyiçeşitliyerlereyolluyor.Yerleşmelerinisağlıyor.HacıBektaşRumdiyarındaZülkadirilinegelmedenönceElbistan’da

kalır.HacıBektaş‘m,İbrahimHacıadındabirmüridivardır.HacıBektaş

onageyikderisindenyapılmabirbaşlıkverir.Onunölümündensonrabubaşlık,oğularıileDedeKargınmüritleriarasındabiranlaşmazlığa

nedenolur.Onlardaaynıtürbaşlıklarkullanırlar.ÇekişmesonucuyalnızDede

Kargınmüritleribaşlığıkendilerigiyebileceklerinikabulettirirler.Çünkübubaşlıkonlarıntarikatınıngöstergesidir.134BuolayVelayetname’deşöyleanlatılır:HacıBektaşVeliönceRum’ageldiklerivakit,Bozokcanibindengider

iken,yolüzerindeDulkadirli’denTürkmeniçindebirçobankoyungüdüyordu.HazretiHünkâr’mkokusunualankoyuncuklarbirbiriardına

kümelenipardınadüştüler.Çobaniseöncekoyunlarınönünegeçti.Yanınadönderdi.ÖbüryanındakikoyunlarHünkâr’mardınadüşüpgitmeyebaşladı.

Çobanneölçüdeçabagösterdiysedekoyunlarıdöndüremedi.Vesonraaklınageldiki,bukoyunlarıngösterdiğiişaretlerboşdeğildir.Olaki,yoldangidenkimseermişlerden,erenlerdendir.Birkoyunkadaraklımyokmuki,elineayağınadüşmeyeyim.Belkibanabirkezbakar,himmetederdedi.Koyunubırakıpkoştu.UluHünkarınardındanyetişipeliniöptü.Ayaklarınayüzsürdü.“Eygerçekerenler”diyeseslendi.“Banadalütufeyle,safanazar

eyle”dedi.BununüzerineHünkarbiryereoturdu:Adınnedirsöylebakalımdedi.Çoban:AdımİbrahimHacı‘dırdiyekarşılıkverdi.UluHünkarbaşmdakiniçıkardı.SöylendiğinegöreİbrahimHacı‘nın

başındaGeyikderisindenbörküvardı.Hünkâr’mönünekoydu.HazretiHünkarmücerrettekbiriniedipbaşınagiydirdi.Vedegözlerinisıvadı.Sırtınıtapışladı.Erenlerinnazarıkimyadır.Karatoprağanazaretsealtın

olur.OzamanİbrahimHacınasibinialdı.Tümutançlarıyüceldi.Erenler

katmaayakbastı.VedeHünkarşöylebuyurdu:Yürü,öyleki,sanaBozokveÜçok’uyurtverdik.Etmeklikolsunveo

koyuncuklardaseninlebirliktevarsınlar.Sonra(Hacıİbrahim)ovilayetevardı.Niceilginçvedeğişikermişlik,

kerametgösterdi.DulkadirliarasındaadınıHacıİbrahimdiyeçağırttı.Hünkâr’mgösterdiğigibiBozokileÜçokkendisininetmeğioldu.

Ayağınataşdokunan“yaHacıİbrahim”diyeçağırdı.Vedebirzamanadeğinbuadlaünlüdür.YaşamıboyuHz.Hünkar’mkendisinegiydirdiğigeyikderisini

başındançıkarmadı.Ölmedenkendisidemüritlerinegeyikderisibaşlıkgiydirdi.KendileribudünyadangöçtüktensonraDedeKargınoğuları

geldiler.Hacıİbrahimoğularınaşöyledediler:BugeyikderisiTaçDedeKargınsultanındır,sizbununer-den

aldınız?Onlar:AtamızHacı‘ya,HazretiHünkarHacıBektaşVelinazaretmiştir.

Bizimmeşrebimizondandırdediler.DedeKargınoğulları:Bektaşilerintacı,elifivehüseynîdir.GeyikderisitaçünlüceddimizDedeKargm’mdırdiyekarşılıkverdiler.Aradaçoktartışmaoldu.Sonuçtaçaresizkaldılar.Giydiklerigeyik

derisiniDedeKargınlaratapşırdılar.Kesinliklesaptanmıştırki,Hacıİbrahim’inilkmeşrebiHünkarHacıBektaşVeli’dendir.HacıBektaşvemüritlerininyaşamlarıdüşlerlesüslenir.EskiTürk

motifleribunlarındesenlerinioluşturur.Sözgelimi,HacıBektaşVeli’ninBozgeyikliileilişkisiböylebirsöylenceilesüslüdür.Bozgeyiklisanıileünlüermiş,EmirSultan’dır.HacıBektaşVeli,darıçeciüstündenamazkılarken,darınıniçinden

birdarıartar.BudarıEmirSultanolur.HacıBektaşVeliUrumerenlerinin

nasiplerinidağıtırken,yatıpkalkarduaeder.Sonrabiryattığında,aklınaHacıBektaş‘tannasipistemekgelir.HacıBektaşVeli’ye:-Şuçevgenisenmiatarsın,benmiatayım,der.HacıBektaşVeliSultan“destur”deyipçevgeniatarken:-Erciyestut..der.ÇevgenErciyes’etakılır.Birbölümükırılır.KalanıSuriye’deBeşir

denenyeredüşer.OrdaMevalileraşiretiyaşar.Aşiretbirçevgenin

yurtlarınadüştüğünügörüncekaldırmakister.Ancakkaldıramazlar.BirsüresonraEmir

Sultançevgeniaramayagelir.Çevgenikaldırır.Böyleceçevgeninkendisininolduğunudakanıtlamışolur.EmirSultandapostsahibidir.NekisonradanHacıBektaş

ocağındankopuyor.AlevilikiçindeEskiTürkinançları,Müslümangiysisinebürünerek

yaşamınısürdürür.SözgelimiOrtaAsyakökenliyolkardeşliğikurumu,

Musahiplikadıaltındaİslamibirgörüntükazanır.Ancakmusahiplikyadayolkardeşliğikurumu,Arapülkelerindebulunmaz.YalnızAleviliğeözgüdür.YolkardeşliğininkimiizleriileOrtaAsya’dakarşılaşılır.Divan-ü

Lugat-itTürk’te“biste”diyebirsözcükgeçer.SözcükSogutçadır.Busözcükesnafkardeşliğinikarşılar.Soğurlarİç-Asya’nıneneskitüccarhalklarmdandır.Hint-AvrupakökenliolupParslarayakındır.Esnafarasında

dayanışmayısağlayanbukurumTürklerarasındayayılır.Samanlıkiçindedinsel

birişlevkazanır.TürklerinAnadolu’yayayılmalarısırasındasavaşçıgazileraracılığıileAnadolu’yataşınır.Savaşçıgazilerarasındasonradankazanılan

kardeşlikkurumuolarakişlevinisürdürür.DahasonraAhilikteesnaf,ustadayanışmasıbiçimindeyaşar.Alevilikteisedinselişleviileayaktakalır.AleviliğeAhiliküzerindengeçmesisözkonusudur.ÇünküAhilerin

piriAhiEvranileŞeyhEdibaliyolkardeşidir.HacıBektaşdergahıaracılığıileAleviliğegirmişolabilir.AncakAlevilikdoğrudaneskidininbukurumunusürdürebilir.Bütüntarikatlardaolduğugibi,AhilerinMuhammet’eveonunsoyuna

saygılarısonsuzdur.Ali’yeyürektenbağlılardır.FüttühatnameadlıgizlidinseltörenlerindeAli’ninbaşolduğunukabulederler.İbniBatuta,Ahilerinsosyalveveekonomikörgütlenmesindenbüyüksaygıveheyecanlasözeder.AhilerAnadolu’yutürkleştirmekiçingereklisosyalveekonomik

varlığadayanmagereksiniminiçoköncedensezmişlerdir.Kooperatifçiliğinilkbüyükörneğiniverirler.Tarımvesanayininbütündallarındapir,nakip,yiğitbaş,usta,zırakgibiemekvealmteridüzeniolanloncadabirleşirler.Bugünküsendikacılığıngerçekleşmişamaçlarıoradaçözüme

bağlanır.Selçuklularınengörkemlidönemlerindebile,Ahilerkentlerin

yönetiminielerinealacakölçüde,etkinlikgösterirler.BöylelikleTürkçülükveBektaşiliğinçıkışında,birermanevikaynakolurlar.Ahilikte,yiğitçeyardımseverlikvesoyluinsanlığınyolyordamıTürkçeolarakortayakonur.Esnafvezenaatçıörgütlerininuymasıgerekenkuralları

Fütüvvetnameadlıbireserdetoplanır.Ahifütüvveterenlerinin16inançkuralı,Bektaşi

meydanlarınmdatemelilkeleriolur.135KarahanlılardaMüslümanolduktansonradaTürklerarasındaeski

inanaçlaryaşar.Zerdüşt,Mani,Buda,Şaman,Hıristiyaninançlarıyenidindekendilerineyeraçarlar.Eskidenkalan,gelenek,inançvegöreneklerkimidinseltapınmalardayaşamaortamıbulurlar.Sözgelimi,DoğuTürkistan’daBudamanastırıolarakkullanılmışbirmağaraAshab-ıkefmağarasıolarakkutsalbirziyaretyerinedönüşür.Belh’teBudistBermekoğullarmınNevbaharmanastırıHz.Ali’ninmezarısayılarakgünümüzdedeziyaretyeridir.KökendeBermekoğularmınİslamıkabullerideoldukçasancılıolmuştur.Muaviyedönemindebumanastıryıkılmıştır.İslama

girdiktensonradaeskiinançlarınısürdürmüşlerdir.Sözkonusutapmakdahasonrayenidenonarılmıştır.Nitekim,BermekoğullarıdakendileriniArapsoyunabağlamayıunutmamışlardır.136Türkistan’ındağlıkyerlerindekiBudayontusunaSenkHocadiye

saygıgösterilir.137YatırlaramumyakmakHıristiyanlıktankalır.Muskalarnazar

boncuklarıtakmakBudizm’den,kimiağaçları,pınarlarıkutlusayıpburalardan

medetummak,yatırlarabezbağlamakİslamöncesidinlerdenkalır.138

Toharistan’dakiSasaniprensiFiruz’unŞiisöylencelerindekiHz.Aliilebağlantısıilginçtir.Söylenceyegöre,Firuz’unkızıŞahribanu,Hz.Hüseyinileevlenmiştir.BöyleceHz.Hüseyin’densonragelenler,hemPeygamberhemdeİranimparatorusoyunabağlanmışolurlar.BöyleceiçAsya’danAnadolutopraklarınauzanangenişalandaeski

dinlerinkalıntılarısürer.Şamanistgelenekleryaşar,içAsya’daşuyakındönemlereyapılanincelemelerde,samanlığınİslamgörüntüsüaltındayaşamınısürdürüşünetanıkolunur.DoğuTürkistanlıbakıcılarpirolarakFatma

anayıtanırlar.Sözde,FatmaanayabusanatıCebrailöğretmiştir.Oysa

yaptıklarıbuiştümüyleşamanistinancadayanır.KendileriMüslümanolmalarınakarşın,loncaoluşturmuşlardır.Tüzükolarakbirkitapçıkyazmışlardır.Bukitapçığa“Perihanlıkrisalesi”adınıvermişlerdir.Buad,BudizmdekiBurhan

adınınkitabauyarlamasıdır.Burhan’ı‘periokuyan’biçiminesokmuşlardır.Sözdebunaİslamgörüntüsüvermişlerdir.YakutoyunlarıtörenveayinlerindeMüslümansayılanşamanlar“işe

başladımbismillah”diyorlar.AltaylıkamlarTanrılarıyerinepeygamberveİslamazizlerinisöylerler.ZamanveçevreningereklerineuyarakeskiTanrılarınıatmışlardır.Bunlarınyerinepeygambervevelilerisokmaklayetinirler.Böylecesanatlarınıyaşatırlar.Bunlarınparlaktörenleri,kimikendindengeçtiklerindeyaptıklarıharikalar,cahilhalkiçinüfürükçühocalardandahaçekicidir.Kökendeüfürükçülükdesamanlığın

kalmasıdır.Ancakzorlaİslamkılığınagirmeyeuğraştığıiçingüdükkalmıştır.Samanlığıngerçektemsilciliğibulunduğuyerlerdeüfürükçülük

tutunamıyor.DoğuveBatıTürkistanMüslümanlarıarasındaeskisamanlığınkalıntılarıyaşıyor.Mezarlaraveağaçlarapaçavrabağlamaenilkelşaman

geleneklerindenbiri.BugelenektümMüslümanTürklerdeyaygın.Şamanist,dağ,orman,

ağaç,suruhlarınagenellikle“yersu”denenTanrıyabağışlar.Yersuruhları

bağışlayıcıvekoruyucuruhlardır.Darılmadıkçakanlıkurbanistemezler.MüslümanTürklerbununlabirvelininruhundanyardımisterler.Artık

“YerSu”Tanrılarıgerçekyadauydurmavelilerinmezarlarınayerleşmişlerdir.Böylecesamanlıkdönemininpaçavralarınıalmayısürdürürler.Kimi

pınarbaşlarındagörülençalılaraynıişlevisürdürürler.Müslümanlığainananpekçokinsanbununşamanistbirgelenekolduğunubilmez.Enyaygınşamanistgeleneklerdenbiriiseyağmur,doluyağdırma;

fırtınaçıkarmadır.Samanlığınbuönemligeleneği“Yada”taşıdenenyağmurtaşıileyapılıyor.Gerektiğindesavaşlardaortayaatılıyorveyağmuryağıyor,fırtınakopuyor,gözgözügörmezoluyor.ÇinkaynaklarıGöktürklerdebugeleneğinbulunduğunuyazıyorlar.Göktürkhakanı,yadataşıileyağmuryağdıranşamanlargibi,suveyelyaratır.BirBudistUyguryazıtında,sutapınımyerinibetimlenir.Uygurlardasutapınımyeri,toparlakakrenktebiryerdir.Ortaçağboyuncatümİslamkaynaklarındaİslambilginlerindesüreklianılıpduruyor.Birçokünlüİslambilginibutaşıgördüklerinisöylüyorlar.Aralarındataşıİslamlığabağlamayaçalışanlardavar.İslamabağlamakisteyenlerbirdesöylenceuyduruyorlar.Butaşı,Nuhpeygamber,ismiazamduasınıokuyarakoğluYasefevermiş.BatıTürkleriyağmurtaşınıunutmuşlar.Amayağmurduasınıunutmamışlar.Kuraklığın

alabildiğincearttığı,umutsuzluğadüşülenyılardahalkbuinancıİslaminancıolarakyerinegetirir.ŞamaniköğelerOrtaAsya’yadoğrugidildikçeyaygınlıkkazanıyor.

Yalnızoralardabuöğelerkurumlaşamamış.Anadoludaisekurumlaşmaevresinegirmiş.OrtaAsyaTürkleriiçindeŞamaniköğeleriniençokkoruyanhalklardanbirideKazakveKırgızlar.Yoğunşamanikgelenekiçindeyaşıyorlar.Müslümanlığagireliyüzyıllarolmuş.TümhalkinançlıSünniMüslüman.BunakarşınAnadoluAleviinançlarınıandırangelenekleryaşayıpduruyor.Dinselmenkıbeveöykülerbileşamaniköğelerledolu.HazretiAli’nin

kâfirlerlesavaşı,HasanileHüseyin’inöldürülmelerinianlatanşiirselöyküler,destanlaryineşamanistöğelerleyüklü.BukahramanlarınKazakyadaKırgızolduklarınainanıyorlar.Bunlarınyardımcıruhlarıvar.MatemyaptıklarındatıpkıKazakKırgızlargibimatemyapıyorlar.SözgelimiKerbelaolayınıanlatanbiröyküdeHüseyiniçinruhların

yaptıklarıyasşöyleanlatılıyor:ÜçüncükatgöküstündenYakasınıparçalayıpİsageldiİnleyip,yakayırtıp,feryatedipİbrahim’leİsmaildahigeldiYastörenindeİsapeygamberyakasınıparçalıyor.ÇünküKazakve

Kırgızlardayastörenindeyakanınyırtılmasıgerekir.19.YüzyılbaşındaKazaklararasındaHazretiAliveKerbelaolayı

söylenceleriyayılıyor.BuöykülerdeHz.AlieskiTürkmasalkahramanlarındaolduğugibi7günuyuyor.Düşmanlayedigün,yedigecevuruşur.Kimileyinkadındüşmanlagüreşir.Onuyendiktensonraevlenir.Kazakhalkozanlarıeskialpların,yiğitlerinyerineHamza,Ali,HasanHüseyingibiİslamkahramanlarınıyerleştirirler.Eskiulusaldestanlarınbirbölümüneİslamgiysisigiydirirler.Budestanlarİslamigiysiyebürünerekyaşar.AyrıcaresmiİslamlığınAltayiçlerineyayılmasınayardımcıolur.Öykülerinkonuları,İranfolklorundanalınmıştır.SünniKazaklarınhoşlarınagidecekbiçimdeişlenmiştir.AnadoluTürkleriarasındagiysinintersgiyilmesiinancıyakın

zamanakadarsürer.Genelliklekendinebüyüyapılankişibüyününetkisinegirmemekiçingiysisinitersgiyer.İbnibatutaSinop’tagördüğüölümtöreninişöyleanlatır:“Buşehregelişimizindördüncügünüydüki,İbrahimBeyinanası

vefatetti.Onuncenazetöreninebendekatıldım.Bey,cenazeyibaşıaçıkve

yayaolaraktakipediyordu.Ötekibeylerlekapıkularıisehembaşlarınıaçmışlar,hemdekaftanlarınıtersgiymişlerdi.Kadıvehatipefendilerlehocalarisegiysilerinitersgiymelerinekarşın,başlarınıaçmamışlar,sarıklarıyerinesiyahyündenyapılmabirçevredolamışlardı.Buçevrehalkıarasındayas,kırkgünsürmektevehergünsofralarkurularakziyafetlerverilmekteidiki,bukezdeöyleyapıldı”139Alkarısıdenenkötüruhunbulunduğuinançdaçokyaygın.Alkarısı,

albastı,inançlarıtümMüslümanTürklerarasındayaygındır.İslammkaldıramadığıcanlışamankalmtılarmdandır.ÇocuğuolmayanYakutkadınbirçamağacınatapınarakduaeder.

BenzerinançdaAnadolu’dayaşıyor.

Kurşundökmeyinebunlardan.Yüzlerceinançİslamgörünümüaltındayaşamınısürdürüyor.Zaten

inançdabu.Aleviinancınagörededelerpeygambersoyundangelirler.Bu

durumdasözkonusudedelerinArapolmalarıgerekir.Çağlarınakışıiçindedeğişikuluslariçindeeridikleridüşünülebilir.Ancakbukezönemlibirsorunçıkıyorkarşımıza.OldukçasağlamsoykütüklerinedayanarakpeygambersoyundangeldikleribelirlenenHaşimiailesininAleviolmasıgerekir.Gerçisoyzinciri,oldukçakarışıkvedağınıktır.YinedeHaşimiailesininPeygamberinAliileevlenenkızı,Fatima’dangeldiğineinanılır.140Haşimiailesi,HaşimiÜrdünKralıHüseyiniyibirAleviolmalıdır.AileninuzunsüreSünnilerarasında,inançlarınıyitiriperidikleridüşünülebilir.Ancakbukezbaşkabirsorunlakarşılaşırız.SuriyedışındahiçbirArapülkesindeAnadoluAleviliğigörülmez.OysaSuriyeMuaviyeegemenliğininmerkezidir.EnkoyuSünniolmasıgerekenbirülkedeAlevilikyaşar.AmadoğrudanHüseyin’inöldürüldüğü,IraktopraklarındaAlevilikbulunmaz.NeYemen’dekiŞiieylemler,nedeFas’takiAliyandaşlığıAnadoluAleviliğidir.Türkiye’de,şeriatçılarınyaygıninancınagöreAnadoluAleviliği,

Şiiliğinbirkoludur.ŞiiliğinkurucusuiseİbniSebeadlıbirYahudidönmesidir.İbniSebegörünürdeMüslümanolmuştur.SonraMüslümanlığıbozmakiçinŞiilikfitnesiniortayaatmıştır.Oysabirinançbirininisteğiilekolaycabölünemez.Yüzeysel

bakıldığındadinlerinkimiilkelerdeayrılmalarnedeniylebölündüklerisanılır.Gerçektebölünmeninderinlerindeulusal,kültürelveekonomiknedenleryatar.İslamdaŞiilikayrımıisetümüyleulusalkimlikarayışınadayanır.

Peygambersoyununve12imamlarınenateşlisavunucularıİran’dançıkar.EmevilerinşovenArapulusçuluğunaenbüyükdirenişİran’dangelir.Butümüyleİran’ınköklübirkültüresahipolmasındankaynaklanır.Nitekimbirçokbilimadamıbugerçeğidoğrular.SözgelimiLeonCahen’agöreİrankendiinançlarınıolduğugibiyenidine(İslama)aktarmıştır.MuhammetZerdüşt’ünmirasçısıolmuştur.141İngilizdoğubilimciArnold’daaynıgörüştedir.Ulusaltapmağınyapısınışimdiyedekelindetutansoy(Sasaniler)ile

birlikteçökmüştür.SığınacakbaşkabirmerkezkalmadığıiçinZerdüşt

inancındanolanlareskidindenyenidinekolayveyalınbirgeçişyolubulurlar.Çünküİranlılareskidinilkelerininbirçoğunu,Kur’an’dabulduklarına

inanırlar.Ahuramazda’yıAlah,Ehrimen’iİblisgörürler.Evreninaltıevrede

oluşumunu,melekveşeytanlaeskidinlerineyabancıkavramlardeğildir.Cennetvecehennemileyenidindedekarşılaşırlar.İslamlabirlikte

gelenbeşvakitnamazise,eskikutsalkitaplarıAvesta’dakigünlükbeşkez

tapırtımınyenidendüzenlenmişbirbiçimigibidir.142644’lerde12yıllıksavaşsonundaboyluboyuncaİslamyayılmasına

uğrayan,devletiniveülkesinibaşdöndürücübiçimdeyitirenİran’daulusalruh,iştebubiçimdeZerdüştilkeleriniİslamauyarlar.Kimliğinibuyöntemlekorumayaçalışır.BudurumyenikveçökmüşSasaniülkesininulusalduygularlaşiileşmesinenedenolur.Gobineau’yagöreİran’ınSünniliğibenimsememesininteknedeni,ulusalduygulardır.Gaudefroy-DemombynesİranŞiiliğininkaynağınışöyleanlatır:Şiiilkelerininbaşarısını,Babilinancınınardılıolmasındaaramalıdır.

ÇünküSasanisoyuoradakutsalveTanrısalbirsaltanatüzerineilkelerini

oturtmuştur.İranlıŞiilerkutsalsaltanattanyolaçıkarak,halifelikhakkınınHz.Ali

soyunaözgükalmasınısavunurlar.Sasanilere,eskiBabil’denkalanbuinanç,İslamgiysisigiyerekŞiilikteyaşambulur.Hz.Hüseyin’inSasanisoyununsonhanı,Yezdicard’mkızıŞehbanuileevliliğiİranhalkınınyüreğindeyeniumutışıklarıyakar.İranlılarŞehbanuileHüseyin’insoyunu,hepeskisultanlarınınardılıolarakgörürler.BöyleceİranhalkınınHz.Alisoyunabağlılığısonderecegüçlenir.Araplar,Müslümanlığıİran’agötürdüklerinde,Medayinsaraylarıve

GiyanCemşidtörenleriningörkemikarşısındairkilmişlerdir.EskiİrantapmaklarınınbilginvedinadamlarıolanMubitler,Müslümanlığıntemeldüşüncelerinikendidavranışlarınauydurarak,yayarlar.Eskiİranlılar,Araplara“tazı”derler.Bu,Arabmvücutözellikleri,hızlıkoşması,mücadeleazminideanlatır.143SonuçtaMüslümanArapordularınayenilipbağımsızlığınıyitirenİran

halkı,İslamıkendinegöreulusalbirdindurumunasokar.BaşlangıçtaŞiilikgizlibiröğretigibiİran’dayayılır.10.yüzyıldaSamanoğullarınınhoşgörülüyönetimiiletümüyleortayaçıkar.16.yüzyıldaSafevilikilebirlikte

resmidevletdiniolur.144SafevisoyununkurucusuŞahİsmail,birKızılbaşolmasınakarşın,İran’aKızılbaşlığıbenimsetmeyibaşaramaz.Fars

kültürü,Türkkültüründenbaskınçıkar.Tıpkıdilalanındaolduğugibi,dinalanındadayenilenindinini,yenenindinieritir.İranŞiiliği,TürkKızılbaşlığınıeritir.Yakındönemler,Tahran’maydınbayanlarındanbiridiplomatYakup

KadriKaraosmanoğlu’naşöyleder:“Bizimkendimizemahsusbinlerceyıllıkdinimizvetörelerimizvardır,

istilacıArapordularıbize,İslâmiyetikılıçzoruylakabulettirmişlerdir.GerçişimdiİranlılarsamimiyetleMüslümandırlar.Ateşperesttikdevrindenkalmabirçokinanlarıbuyenidinimizesokmuşbulunuyoruz.SizSünnilerbunaşialıkdiyorsunuz.Şialıktadoğrudandoğruyabirtabiatdinininbayramıolannevruz’unveondanbeşongünönceateşyakıpüstündenatlamakâdetlerimizin,herşeyerağmenvahdânöbirmezheptelâkkiedilmesilazımgelenşialıktayerinedir?145»Gerçekbudur.Şiilik,ilkeolarak,tapınımveinançbakımından

Sünniliktenbüyükayrımgöstermez.Şiilik,tavşanıkirlisaymaveyememebakımındanSünniliktenayrılır.TavşanyasağıMuseviliktenkaynaklanır.Öteyandan,İslam,Museviliğiyadsımazki!Museviliktenbirdiziinançvetapmımıalmaktasakıncagörmez.Doğrudan,Muhammet’inuygulamalarında

ortayakonanMusevidostluğudahasonraYahudidüşmanlığınadönüşür.Busavtümüyletutarsızdır.SünnilikzamanlaArapşovenliğine

dayanarakgelişmişse,ŞiilikdeİranırkçılığınaveFarsulusçuluğunayaslanıpgenişlemekister.146ŞiilikleAnadoluAleviliğininkanbağıdaburdangelir.Kökendeikisininortakyanı,ırkçıArapulusçuluğunakarşı

olmalarıdır.Bubirinde,ŞiiliköbüründeAlevilikolarakgelişecektir.Tümbunlarakarşın,ŞiiliğinkurucularıFarslardeğildir.Şiilik

Araplardançıkmıştır.Ancak,FarslarulusalduygularınıSünnilikten

dahaçokdoyuranbumezhebedörtellesarılmışlardır.SasanilerdenedindiklerikutsalsaltanatgeleneğiniHz.Alisoyundasürdürmekistemişlerdir.SöylencekahramanlarıZaloğluRüstemileHz.Ali’yibirleştirmişlerdir,İslamtarihiboyunca

İran’ıngelenekgörenekleriyle,yaşambiçimivesanatlarınıbumezhebeişlemişlerdir.Buyüzdenİran,İslamkültürüiçindeFarskültürüçemberiiçinegirer.Şiilik,AlivePeygamberinailesinebağlılıksavıileortayaçıkar.İslam

olupolmadığıbilekuşkuluolanEbuSüfyan’moğluMuaviye’ninkurduğuEmevisaltanatı,Peygamberinailebireylerinekarşıamansızbirsavaşaçmıştır.Kinedayalıbuçatışmasonucundaİslamyetmişüçkolaayrılır.Şiilikbubölünmesonrasıyirmisiniçatısıaltındatoplamayıbaşarır.SözdeAbdulahİbniSebe,İslaminançlarıarasınabirayrılıksokmayıbusıradabaşarmıştır.MüellifediyeanılanaşırıbirakımıŞiiliğesokmuştur.BukolAli’yiTanrıtanır.Aliyaşamındabudüşünceyekarşısavaşmıştır.147GerçekteinsanıTanrısaymainancıdaeskidinlerdenkaynaklanır.Eskiinancınetkinolduğubölgelerdeyandaşbulmuştur.ŞiiliktekiMehdi,kavramınınkökenideçokeskilereiner.Mehdi

kavramı“yarınınkurtarıcısı”umuduileortayaçıkar.Tüminsanlıktavarolan

birumutkavramıdır.Buözellikteuluslarındestanlarındaçokaçıkolarakvurgulanır.Tevrat’taahirzamanpeygamberigeleceğibildirilir.BusonpeygamberMesiholacaktır.Mesihgelip,Yahudilerinbaşınageçecek,Yahudiulusunudünyayaegemenkılacaktır.AynıinançdeğişikbiçimdeHıristiyanlıktasürer.İslamda,eskiinançlarınbeklediği“Mehdi”kavramıdaİran’dagelişir.

İranlıbilginler,Müslümanlığıngününbirindeyetmişüçeayrılacağını,

bunlararasındanbir“fırka-inaciye”(kurtarıcıtopluluk)çıkacağınısavunurlar.Bilginlerpeygamberinbirhadisinibusavadayanakgösterirler.Aynı

savagöre,kurtarıcıtopluluğunbaşındaAli’nindeğerinibilenlerbulunacaktır.Alibilimşehrininkapısıdır.Onaelvermeyen,Tanrısalbilimegiremez.AliAllah’ınarslanıdır.Ali,manevidünyanınaynasıdır.Ali,mezarsızşehittir.Aliölüsünükenditaşıyangözdenırakolmuşbirkişidir.Beklenilmeyehakkazanandır.Aligözükendeğil,gönülde

bulunandır.Buduygular,dinlerinkumkumasıbirbölgedenkopupgelmiştir.

ZerdüştveBudainançlarındanesinlenerek,manevibirverasetyolunadökülmüştür.Eskiİranuygarlıklarıilebeslenenbudüşüncelerenparlakve

abartmalıbirbiçimde,halkruhundacanlanır.Mehdikavramı,Anadolu’dadahadeğişikmotiflerlesüslenir.Anadolu

AlevisindeMehdi,elindehakveadaletkılıcıtaşıyan,vardığıyerebolluklarveşenliklergötürecekolangüçlübirvarlıktır.Buyücevarlık,kimseninhakkınıkimsedekoymayan,mistikkurallarınasahipçıkacakolanTanrıdır.BukavramAlevideyişlerindeengüzelsözcüklerlesüslenir:Mehdi

dedemgelsegerekYücedivankursagerekHaksızlarıkırsagerek.Bu,AnadolubollukTanrılarınınnitelikleriiledonatılanyücevarlıktır.

Biryürüyüşeyleyipgelse,Şahgülleriaçacak,bolrahmetyağacak,kutlugünlerdoğacak,Urum’daağlayansefillerşadolupgülecektir.Padişahmasumlarıboğdurmayacak,halkınferyadınasağırolmayacaktır.Paşalarhak

söyleyendilikesmeyecektir.Yetimin,yoksulunhakkıyenmeyecek,adaletdağıtanlarhaksızlığınkapılarınıaçmayacaklardır.Zulümolmayacak,Tanrıadaletiyürüyecektir.BuMehdiimamHasanoğlu,MuhammetMehdi’dir.10.yüzyıldayedi(yadadokuz)yaşındaölmüştür.Amadünyanın

sonundayenidengelecektir.OgelinceTanrıdüzeniyeryüzüneinecek,kurtkuzuilegezerolacaktır.Kişiancaközemeğiileövünecektir.Kimsekimseninhakkınıyemeyecektir.Kimitokluktan,kimiyokluktanölmeyecektir.İslamdinininkendiiçindekisorunlarıveçelişkileri,dahasonra

etkisinigösterir.BuözellikleAliveailesinekarşıyapılanhaksızlıktır.Haklıbirkişiyeyapılanhaksızlık,Türkruhundaokişininsöylenceselbirkişilikkazanmasınanedenolur.NitekimTürkhalkıarasındaAli,eskikahramanlarınkimliğinebürünür.KimizamanbirDedeKorkutgibibilge,kimizamanOğuzHangibiyiğitsöylenceselbirkişilikkazanır.

Arapşovenizminekarşıİslamiçindekiseçenek,hepAliyandaşlığıolur.TürkbelleğindeAlibaşkanakışlarlaişlenir.Geçmişteiyi,güzel,erdemlinevarsatümüAli’ningörüntüsüne

yerleşir.TürkdestanışıklarıiledonatılanbuAli,gerçeklerdensıyrılmış,pırıl

pırılbirgörüntübiçiminialmıştır.KulHimmet,Ali’nininsanlarıyiyendevibağlayışını,çokustacauzunbirdeyişteanlatır.Budeyişinkimidörtlüklerişöyledir:Yerdeinsan,göktemelekyokikenKudrettenbirnurindisüzüldüCümlemahlukkandildekinurikenAyınAli,mimMuhammetyazıldı.OldemyaratıldıdevileperiKaftanKafahükmederdiherbiriVardıhemonlarınbirsultanlarıGayetpehlivandı,zurbazuidi.ÜçyüzelibatmangürzüçekerdiUzunkargı,Kuh-uKafiyıkardıCümledevleranınhayfmçekerdiYediiklimdörtköşederazidi.Kafdağındabirdağvardı,hurmadanOlvakityokidi,dünyadainsanGördübağiçindebirtazecivanŞadühurremolupgayetsevindiNigarmısındeyipsundueliniBenliğindengeçtisındıhaliniÖzgebilemedihiçahvaliniTezdenhemenyüzüstüyıkıldıNicebinyılgeçti,nicebinsaatYerduruldu,karşıgeldiyedikat

ZahirolduAliileMuhammetKarşısındadevdirildi,dizildiDevdederki“benialdıbirmerak”GelemembirdahamenzilimırakAradığımoğlanburadamutlakYanayanaşuvücudumközoldu.SelmandonundadaAli’yigördüDevMuhammethırkasınasarıldıYerdeinsangöktemelekyokikenDuyaridim,çokdevbaşınkeserdiBüyükküçükbuhaberiişittiAli’ninsırrınakimerdiyettiDevMüslümanoldu,sılayagittiCemeatdağıldı,bozuldu.DeyiştekiöğelerAnadoluAlevileriarasındadeğişikbiçimlerdeişlenir.

Konugenelçizgileriileşöyledir:Yerdeinsan,göktemelekolmadığıdönemde,birnursüzülüpiner.

Tümyaratılacaklarhenüzkandildekinurdur.Oçağdabirdevlebirperiyaratılmıştır.HerbiriKafDağındanKafDağınaegemendir.Amaonlarınbirdepadişahlarıvardır.Padişahüçyüzaltmışarşınboyundadır.Görkemi,hiçbirkulabenzemez.Yüzüyetmişyediarşındır.Baktığızamandoğudanbatıyaheryerdüzolur.Buyiğitüçyüzelibatmangürzüçeker.KafdağmdaHurmadanbirdağvardır.Bağıniçindegençbirçocukgörür.Sevinir,mutluolur.“Görüntümüsün,sevgilimisin”diyeeliniuzatır.Kendindengeçipbayılır.Yedigündensonrakendinegelir.Elibağlı,gözlerikandoludur.Bağlarınıçözmesiiçin,SultanSüleyman’abaşvurur.Süleyman,

Dev’ekendisinikiminbağladığınısorar.Dev,akılmantıkalırbirolayolmadığınısöyler.Kendisinibirçocukbağlamıştır.Süleymanbuişingizemini

bildiğinibildirir.Oişiyapanınkimolduğumusezmiştir.Dev’e“Muhammetpeygambervar,ogelecek,sorununuoçözebilir”der.Aradanbinlerceyıl,binlercesaatgeçer.Yerduruluryedikatolur.Aliile

Muhammetyeryüzündegözükür.DevdirilipMuhammet’inkarşısınaçıkar.Devkendisinibağlayanoğlanıgörmekister.Oğlanıgörünceşaşkınlıktançığlıkatar.Busöylencenindeğişikanlatılarıdavardır.Erzincanyöresindenbir

dedeyegöre,çocuk,birdevideğilKafDağı‘nmardındakitümdevlerieğitmiştir.DevlerhersabahkalktıklarındaKafDağınıaşıpDünya’yagelmek

isterler.“Alidünyadamı?”diyesorarlar.“Evet”yanıtınıalırlarvedağıaşma

düşüncesindendönerler.Ali’ninkendiölüsünügötürmesisöylencesideTürkdestanışıklarıile

donanmıştır.Olayşöylegeçer:Alişehitedilmedenkısasüreönce,oğullarıHasanileHüseyin’i

yanmaçağırır.Yakındabudünyadanayrılacağınıbildirir.“Benöldüktensonra,birdeveileyüzüpeçelibirigelecek.Sizdenölümüisteyecek.Onakarşıkoymaksızmölümüverin.Herhangibirşeysormayın”diyeöğütverir.GerçektenAli’ninöldüğüsabah,peçelibiradam,birdeveilegelir.

Ali’ninölüsünüdeveyeyükleyipgötürür.AdamgittiktensonraHasanileHüseyinkuşkulanırlar.Pişmanlıkduyarlar.Ölününardındankoşarlar.Peçeliadamınyüzünügörmekisterler.Adamonlarınkuşkusunuanlayışlakarşılar.Yüzündekipeçeyikaldırır.DeveileölüyütaşıyanAli’dir.Oğullar,

ölününde,peçeliadamında-kimianlatılardadeveninde-babalarıolduğunuanlarlar.İsterTürk,isterİranlıhalklarolsuntümüözbenlikleriniAli

yandaşlığındabulurlar.12imamvepeygambersoyununenateşlisavunucularıİran’dançıkar.Emeviegemenliğiniİranyıkar.Abbasileriİrandiriltir.Merv’dençıkanHorasanlıEbaMüslümEmeviyönetiminesonverip

Abbasoğullarmaverdi.Abbasoğullarızamanında,Müslümanuluslarabelibirözgürlüktanınır.Araptoplumsalvesiyasalbaskısıbelliölçülerdekırılır.ArapolmayanMüslümanyazarlar,Araplarakarşıkendiulusal

geleneklerinivetarihselonurlarını,dillerinisavunmayabaşlarlar.Bu

amaçlakitaplaryazarlar.BunakarşıAraplardahareketegeçerler.İkikesimdebirbiriniküçümseyenyayınlarabaşvurur.Dahaöncekibölümdeayrıntılıbiçimdeaçıklandığıgibi,Türkleröyle

davulla,zurnaylaİslamıkarşılamamışlardır.Türklerinİslamıuzundirenişinsonundabenimserler.Busüresancılıveacılıdır.642yılındakibukarşılaşmadansonra,EmevilerdönemindeTürk,Arapçatışmasıdoruklaraçıkar.EmevilerinyıkılmasıileTürklerleİslamimparatorluğuarasındabiryumuşamaolur.300yılgibiuzunbirsüreçteveancak940yılındabudindeğiştirme

tamamlanacaktır.Bununböyleolmasıdakaçınılmazdır.Tektekbireylerinolduğutoplumların,uluslarınyeniçıkandin,felsefe,sanatgibialanlardakiakımlarıideolojilerihemenbenimsemeleridüşünülemez,insanlarvetoplumlareskialışkanlıklarından,değerlerindenkolaykolaykopamazlar.İslamyayılması“cihad”diyeadlandırılankutsalsavaşilkesine

dayanır.Silahlagelir.Öbüruluslar,İslam’ıseçipArapimparatorluğuna

bağlanacaklardır.BağımsızlıklarınasonderecedüşkünTürklerinbağımsızdevletlerinikendielleriileteslimleridüşünülemez.KaldıkiTürklerinİslamlıklakarşılaştıklarıdönemdeArapimparatorluğununyönetiminidoğrudanArapmilliyetçiliğiyapanEmeviailesiyürütür.BuortamdaTürkleringönüllüolarakbağımsızlıklarınıbırakıp,Araplarateslimolmalarıolanaksızdır.ÜstelikdinadınabirdeAraplaravergiüstünevergi

vereceklerdir.TümbunedenlerleTürklerinİslamageçişleriuzunbirsüreçiçinde

olacaktır.BugeçişiŞerafettinTuranüçevreyeayırır.148BirincievredeTürkler

arasındaİslamıbireyselseçişlerolur.Buyaklaşık(642-761)yıllarmdadır.ikincidönemdekimiTürkboylarıdeğiştirir,İslamordusundave

yönetimindegörevlerüstlenmeyebaşlarlar(751-868).Üçüncüevredetopludindeğiştirmebaşlar.İlkİslamTürkdevletlerikurulur(868-940).Buaradaeskiinançlarlaİslaminançlarıkarışır.Yenibireşimlerortayaçıkar.Gerçektehiçbirinançkendindenöncekiinancıtümüileortadansilemez.Bütündinlerkendilerindenöncekidinlerininançvegeleneklerinikendiiçlerindeeriterekgelişir.Kitaplıdinlerinhiçbiri,ilkel

dinlerinkalıntılarındanarmamaz.Kökendekitaplıdinler,birevrimedayanır.Eskidinlerintöreve

törenleriniyaşatırlar.Hıristiyanlık,OrtaçağdaLutherveErasmusgibibüyükaydmlıkçıdin

adamlarıyetiştirir.Buaydmlıkçılardönemlerindekidinselgeriliklerieleştirirler.Hıristiyanlık,dinadamları,boşinançlarbuikidüşünürünağırsaldırılarınauğrar.Herikisidebireyinkişiliğindenveözgürlüğündenyolaçıkarlar.LutherbukişiliğindahaçokTanrısalyönüneağırlıkverir.Erasmusiseinsancılyönünümerkezalır.Herikisideinsanvedinbilimciolarakİncilveİsaöğretisinebüyükdeğerverir.Lutheriçinkutsalkitaplarherşeydir.ErasmusiseYunanveRomalıdüşünürlerinbirçokyapıtınıelden

geçirmiştir.Onagöreİncilsonsözüsöylemez.Builericiçıkışlarsonrasında

LutherRomakilisesindenkopar.Eleştiricidüşünceleriile,Protestankilisesiadıileyenibirkilisezincirininöncülüğünüyapar.Yenilikçidinadamlarıbuçizgiyidahadabelirginbiçimesokarlar.Kalvin’densonraErasmus.Luther’iizlemeyekarşıçıkar.LutherileErasmus’ungezdikleriyerlerbakımındanbirayrım

bulunur.Yazıkki,Lutherçokazülkeyigezipgörmüştür.Oysadinadamlarının

çokyergörmelerigerekir.Muhammet,kendisiniYahudiveHıristiyanpeygamberlerinardılı

gösterir.BirayrıcalıklaMuhammetöğretisini,Hıristiyanlığınyayılmadığı

bölgelerdeyayar,İslamAraplarınveMuhammet’inkişiliğineuygunolduğuiçinobölgedeçıkar.Ancakasılbelirleyicineden,obölgedeinançboşluğubulunmasıdır.Dinseldüşüncelersuyabenzer.Ulaşılmasıkolayyereakar.Hıristiyanlığınyayılmasındaolduğunca,İslammyayılmasındada

Yahudilikbüyükönemtaşır.DünyadaozamanlarYahudilervedinlerivardı.MekkeveMedine’deönceleriYahudigeleneklerisürdü.AmasonundaHalkHıristiyan,Müslümanlardiyeikiyeayrıldı.HıristiyanlığınsınırıRoma-Yunankültürününsınırıoldu.İslamlıkiseTürkbayrağıaltındaAvrupa’yadayandı,işinenilginçyanıHıristiyanlıkdaİslamdadaYahudiliktenkaynaklandı,ikisidünyadadeğişikülkelerdebüyükgüç

odaklarıoluşturdu,ikisinindeasılkaynağıolanYahudilikisetümdengüdükkaldı.NoelPaskalya,PingsterinançlarıBatıAvrupahalklarıarasındaçok

öncelerivardır.Paskalya,eskiinsanlarındoğayataptıklarıçağdakievrenselyazbayramıdır,İsa’danüçbinyılönceki,göçebeYahudihalkbubayrama“Pesah”adınıverirler.Tanrınınacımasınısağlamakiçin,davarların

ilkdölündenkurbankeserler.YahudilerFilistin’eyerleşiptarımabaşlamalarındansonra,bukurbantöreninehamursuzekmekgeleneğieklenir.Dahasonrabutören,YahudilerinMısır’dançıkışlarınınmutlugünüanısınadinselbirbayramkimliğinebürünür.Oysakökendebu

bayramkışınölüpilkyazdadirilendoğaTanrısıadınaverilendoğainancıdır.Hıristiyanlarbudoğayatapınımbayramını“kitabauydurup”İsa’nın

ölüpdirilmesionurunayapılangörkemlibirdinselbayramadönüştürürler.İranlılarınMihriganveNevruzbayramlarıdaaynıkaynaktangelen

bayramlardır.TürklerarasındakiHıdırellezbayramıdaaynıkökendendir.Eskiinancınizi,“Hızır”(yeşillik)adınakorunmuştur.Türk

folklormdakiHızır-İlyasgeleneklerieneskiMitrakültürününizlerinitaşır.Bubağlamda,RomaveHelenputatapargelenekleri,Hıristiyan

kültürünesızmayıbaşarır.Hıristiyandinadamlarıhalkıneğiliminedayanamayıpputlarınyerineİsa,Meryem,havariveazizlerinresimveyontularıilebirliktehaçıkorlar.BöyleceHıristiyanlık,putataparlığmbirçokgeleneğinikiliseninbaşkösesineyerleştirir.149h.EkberŞahTürklerdeeskibirdinseltartışmageleneğiolduğunuanlıyoruz.

Nitekim17.yüzyıldaHindistansarayındabenzerbirdinseltartışmayatanık

oluyoruz.Budinseltartışmayabirgözatalım:Ekber,Türk-Hintimparatorlarınınüçüncüsüdür.1542-1605yılları

arasındayaşamıştır.Sonderecezekiveaçıkzihinlibirkişidir.Çevresindekileriokutaraksüreklitarih,felsefe,dinkuralarıüzerinebilgileredinir.Mistikruhlubiryapıdadır.Hindistangibidünyanınbüyükdinlerininkarıştığıbirülkededinselinançlaraveçatışmalarabüyükilgigösterir.Tabaşlangıçtanberieniçtenliklidileğiçeşitlidinvemezheplerleırklararasındahoşgörüyedayalıdostlukkurulmasınıdüşlemektedir.1573’lerdeEkber’deİslam’akarşıkuşkularbeliriyor,ikiüçyılsonrasarayındabirdivanyaptırıyor.

Burayaibadethaneadınıveriyor.Gerçekteburanıntapmaklabirilgisibulunmuyor.Burdadinseltartışmalaryapılıyor.Burayaşeyhleri,seyitleri,

bilginlerivesaraymensuplarını,dinileilgilenenleritopluyor.Tartışmalardüzenliyor.BaşlangıçtabutartışmalarasaltMüslümanlarkatılıyor.1576’dada

Haccagitmekistiyor,amacaydırıyorlar.Ancakbilincindekuşkularsürekliciritatıyor.Birsüresonraetyemealışkanlığınıbırakmakistiyorsadabaşaramıyor.Aynıdönemdebirırmakkıyısındasürekavıdüzenliyor.Avdörtgünsürüyor.Birçokhayvanöldürülüyor.Dördüncügünçemberdaraltılıyor.Ortayasıkıştırılanhayvanlarıntoptanöldürülmesibaşlıyor.BuandaEkberHanbirdenbireavıdurduruyorvecanlıyaratıköldürmeyiyadayaralamayıyasaklıyor.Avolayındansonradinseltartışmalaryenidenbaşlıyor.DinseltartışmayailkkezHıristiyan,Hindu,Zerdüşt,Sabilerkatılıyor.ZerdüştdinbilginiMahyarcitartışmalarınenetkinkişisioluyor.Ekberüzerinedeetkileriaçıktanseziliyor.Ogünlerdegüneşe

tapınımvekandilyanımmdatörenleryapılmasıbuyruluyor.KimileriEkber’inZerdüştolduğunusanıyorlar,sultanonlarıyineyanıltıyorvebirmevlütgünündehutbeokuyor.ArdındanisebirHıristiyanheyetiniiçtenliklekarşılıyor.OğullarınındaHıristiyanlığıöğrenmesinibuyuruyor.Hıristiyanlar

sultanıkazandıklarıiçinbüyükumutbağlıyorlar,amabuumutlarıboşa

çıkıyor,çünküEkberŞahİslamaolanbağlılığınısürdürüyor.AmaEkber,İslam,Hindu,Cayni,Zerdüşt,BudaveHıristiyan

dinlerininilke,kuralvetörenleriniartırıyor.Herbiriüzerindeuzunuzundüşünüyor.Herbiriniyeterlivevedoyurucubuluyor.Ençokİslamlığıbeğeniyor,

amadinbilginlerininbiçimciliğivehoşgörüsüzlüğüyüzündenondandasoğuyor.ÖteyandanZerdüşt,hindu,caynidinlerinindebirçokilkesini

beğeniyor.Ancakhiçbirinegirmiyor.Sonuçtatümdinlerinbileşimindenoluşan

birdinortayaatıyor.Buna“ilahidin”diyor.Yenidininaçıklanmasıiçinbüyükbirmeclistopluyor.Ordadinlerarasındakiayrılıklaradeğiniyor.Dinselkavgalarınkötülüklerinianlatıyor.Tümdinlerinbirolacağı,amahiçbirininyitipgitmeyeceğibirdindebirleşmelerinisavunuyor.BöyleceTanrıgerçekleşmişolacaktır.Böyleceinsanlarbarışa,ülkelergüvene

kavuşmuşolacaktır.Buyenidinselarayışınönemlibiryararıoluyor:Hindularm

kocalarıölenkadınlarıyakmaveküçükçocuklarıevlendirmetörelerinideyasaklıyor.EkberŞahözdininiyaymakiçinazçokuğraşveriyor.Amazorabaşvurmuyor.Sütkardeşinidebudinekazanmakistiyor.Ama

sütkardeşibubaskılaradayanamayıpMekke’yekaçıyor.AncakMekke’degördüğüaçgözlülüktentiksiniyor.HacdönüşüodaDin-iİlahiyiseçiyor.Ama

Din-iİlahi’yiseçenlerinsayısıbirkaçbiniaşmıyor.1605’teEkber’inölümüüzerineDin-iİlahitümdenortadansiliniyor.NiyaziBerkesbuolayabirazdahaiyimserbakar.OnagöreEkber

resmiulemanınelinegirmemişbirhükümdardır.Hindistangibidinlerkumkumasıbirülkede,“dinnedir”,“neyeyarar”“neyeyaramaz”sorularını

soracakölçüdeaçıkkafalıdır.Ekber,Çiştitarikatının,NakşibendilikkarşısındayenidendirildiğidönemdeotarikatınozamankiünlüadamıŞeyhSelim’ekatılmıştır.Çiştilikodönemdebağnazulemadançok,Hindularıkendisineçekenbiryololmuştur.Ekberbunusiyasalimparatorlukbirliğiyaratma,amacıylakullanmakister.Ençokticaret,tanımavebelkidemisyonerlikamaçlarıylaEkbergibikendinidünyanınengüçlüimparatorusayanbirkişininbuadamlarındinsavlarınıtanımakistemesinisapıklıkgörmez.Berkes,Ekber’inkendinetaptıranbirdinkurduğunaveonu

yaydığınainanmaz.150

Topluolarakdeğerlendirecekolursak,yeryüzündedineböylesineilgiliuluspekazdır.Türkkimliği,bilinmeyeniaçıklamaçabasındakiinançlara,herdönemdebüyükilgiduyuyor.Sondurakolacakİslamlığıbulmalarınadeğin,birbiriardınadünyanınbütündinlerinideniyorlar.Din,inançbağlamındasonunadeğinhoşgörülüyaşıyorlar.Ayrıveçeşitlidinselanlayışabağlıkalmaklayetinmiyorlar.Birbiriardınaçeşitlidinleregiriyorlar.Büyük

ülkelerinhalklarıarasındaayrıdinselinançlarıninsanlarıoldular.Kendilerineuygungörmedikleridinibırakıp,yerineuygun

bulduklarınıalmaktasakıncagörmüyorlar.Değişikdinvemezhepteolmayı

düşmanlıkyadayabancılıknedenisaymıyorlar.Müslümanolmalarındansonrabile,öncekindeolduğuncasıkolmamaklabirlikte,öbürdinselinançlarailgigöstermeyisürdürüyorlar.Dinselmetinleridillerineçeviriyorlar.Tanrıbilimcileresorularsoruyorlar.Dinselkonulardatartışmalı

söyleşilerdüzenliyorlar.Butoplantılara,değişikdinselinançlardanolabildiğinceçoksayıdasözcüçağırıyorlar.SonuçtaTürkruhunainançbakımındankökendeevrensellik

egemen.Buanlayışagöre,tüminançlar,birarada,barışiçindekesinlikleyaşayabilirveyaşamalıdır.Savunduklarıgörüşbudur.Anlayışlarıçağdaşlaiklikkavramınayakınbirdüşüncedir.FransızbilimadamıJean-PaulRoux’agöre“Buonlarınuygarlığaenbüyükkatkılarındanbiriolmuştur.”151BuilginedeniyleTürklerpekçokdinidenemektesakıncagörmezler,işinilginçyanı,Türklerdedinihalktançokbeylerseçer.BudurumuŞevketSüreyyaAydemirşöyleaçıklar:Bubizimulustopluluğumuzunbirözelliğidir.Tarihimizinakışıböyle

birözelliğigeliştirmiştir.Çağlarcaiçindeyaşadığımızyaylaveorduyaşamı,bizdetoplumsalbirbuyurum(komuta)vedisiplindüzeniniherşeyinüstüneçıkarmıştır.Butoplumvicdanınıtemsiledecekotoritebirhakanmıolur,birşefmiyoksabirkurultaymı?Elverirkiiradesinitümulusaegemenkılacakbirmakambulunsun..Ozamanondangelecekyasalartümyaşamdüzeninibiledeğiştirsebunlar,ulusunruhunabirsugibikolaycaakarlar.Hattayukardangelenbuiradeyi,bizimöncedensezmemize,yada

onaylamamızadagerekyoktur.Bizpadişahabağlıgörünürkenbize“Padişahınıat”derse,bizşapkadannefretederkenobize“Şapka

giyeceksin”derse,bizkadınlarımızıkafesarkasındasaklarkenobize“Kadınlar

günlükyaşamakarışacak”derseherzamanonundediğiolur.Bizdegelişmenintarihselçarkıöylegörünüyorkibudur.”152Yazarınyargısışudur:“Türkiye’dehertürlüdevrimolur,ancakyasayoluyla!.Böylesinehoşgörülübirulus,nasıloluyordagünümüzdebağnazbir

toplumyapısıgösteriyor?Bu,Doğutoplumlarınısaranyüzlerceyıllıkortaçağdumanından

kaynaklanır.ŞevketSüreyyaAydemirveNiyaziBerkesgibideğerliaraştırmacılarbutoplumyapımızıiyigörmüşlerdir.Tümilerlemeçabalarıkarşısınasürekli“dineldengidiyor”savıilekarşıçıkılmıştır.Söz

gelimişusatırları1958yılındaNiyaziBerkesPakistan’danyazıyor:Sakallı,hacıbabakılıklıbinlerceinsançayhanelerde.Yattığıyerdebaşparmağıilegramofonçalanlar.Sokakkenarınaapaçıkoturupişeyen,aptestiniyapanlar.BöylesiniKaraçi’deilkgördüğümzamangözlerimeinanamamıştımda“Neyapıyorbuadamorada?”demiştim.Dahadikkatlebakıncaanladım;herifoturmuşyapıyorgeleningeçeninönünde.Keylikeyfliseyrediyorgelipgeçenleri.Halbukioradakioyolbirasfaltyoldu.Amakaldırımıyok.Asfalt

boyuncakoyumavirenklibirçirkefderesiakıyor.Adambaşınaçirkefiniçineiyirastlatılamamışinsanpisliğikulecikleri.Çirkefvesidikkokusu.Sorma.Bunlarısanayazıyorum.Buranınaydınlarınasöylesembeni

katlederler.Eninsaflısı“Yokböyleşey;yanlışgördün”derdesenibirdekör,yalancı,müfteriyerinekor.İştebunlarınİslammedeniyetidediğişeybunlar.Bunlarınüstüne

“İslamiDevlet”kuracak.KanunlarKıır’anveŞariat’agöreolacak!Üniversitelerdekibirçokhocalar(kiçoğuOxford’da,Cambiridge’de,

pekazıAlmanya’daokumuşkişilerdir)böylebirİslamidevletkurmuş

olmanınideolojisinitartışıyorlarharılharıl.Dinlediğimbazıkonuşmalarıbanazırdelisaçmasıgibigeldi,zamanzaman.Bunlardadışgörünüşlerindenbirâlem.

Kimifesli,kimisiyahkalpaklı.Kimisakallı,kimisarıklı.Birkaçıdakınalı.Bazılarıhacı-babalarabenzer.Amahepsi“doktor”.Bazıları“alâme”.

Bizdebukelimehafiftertipalaymanasıtaşır.Bıırdaöyledeğil.Bizdeki“Ord.Prof.Dr.”gibiolanlarınmukabili,ama“İslamiDevlet”ideolojisibahsinde

hepsinigeridebırakmışolmasışart!Üniversitelerindışındaki“alâme’lerdahaçok.istedikleriniyaptıracak

güçtekişiler.Bunlarınbirtanesi(çokgürültülübiradıvardı,amaunuttum.Meselâ“İftiharı-ıislâm”,“Allâme-icihan”cinsindenadlar.Çokolduğuiçinbu

anlatacağımınadınınhangisiolduğunuaklımdatutamadım)evet,bualâmebirgünMcLeodBulvarıgibibirbulvarınortasındadeğneğinidikmiş:-Dünakşamrüyamdabanamalumoldu;şeyhbilmemkimhazretleri

hurdayatıyor-demiş.Haddinvarsa“hayır”de.Heriforayabirtürbemi,zaviyemineyse

yaptırmış,insafınakalmışbirşey.Okumuşaydınkişileranlatıyorbunlarıbana.inanamıyorum

anlattıklarına.-Olurmuböyleşeyler?-diyorum.-Olur-diyorlar.Budin“allâme’lerininasılrolününneolduğunuyavaşyavaş

anlıyorum.İslamiDevlettotalitaryanizmindinterörcülüğü.Bunlarınsürdürdüğü

terörsayesindedirki,üniversitedekonuştuğumhocalarokadarzırvakonuşuyorlar.Öylekonuşmayanlarınvayhaline!Yoksa,buhocalararasındaakıllı,bilgilikişilervar.Belkideçok.Amaaçıkçafikirözgürlüğüyok.Üstelik,İslâmiDevletideolojisiüstünebirtartışmabaşladığızaman

öylebiryarışbaşlıyorkisorma.Buideolojiyikimençokboşlafla,kimençokdemagojiile,kimençokBatımedeniyetinesöverseençokomeşhurolur.Buitibarlabanaöylegeliyorki,Almanya’lardaokumuşprofesörlerin

okadarsaçmaşeylersöylemelericahilliktendeğil,korkudandır.

Düşünbirkere,Enver,eğergününbirindebuMenderesdevrigibibaşlangıçlaragidilirdebudin“allâme’lerininkafasındakikişilermeydanıalırsaTürkiye’dedeböyleşeylerolacak.Takkelidinpolitikaları

türeyecek.Şeriatdevletilaflarıbaşlayacak.Atatürkçülük,laiklikgibilaflarağıza

alınamayacak.Şeriatçılarındediklerineaykırılafedenlergâvur,kızıl,komünistolacak.Zatenşimdidenböylekişilere“Sol”denmiyormu?Bizlerikiyılgazetelerde“solcuprofesörler”diyesergilenmedikmi?Birgüngelecekbütünaydınlaraynıdamgayıyiyecekler.ÇünkübiliyorumkinasılPakistan’dasanaanlattığımhalerintoplumdaköklerivarsa,bizdedetohumlarıvardır.Vebirgüngelecekbutohumlaryeşerecek;Pakistan’daolduğugibiaydınlarsaçmalaryadasusarsabuyermelerboyverecek.Artıktahminet,ortalığıkapsayacakhezeyanları.”153ToplumbilimciNiyaziBerkes’inPakistan’dananlattığıdurumların

Türkiye’dedetohumlarıvardır.1958yılından1995’leköprülerinaltındançoksugeçmiştir.Devlet,“YeşilKuşak”önlemiileKomünizmekarşıbircepheoluşturmakistemiştir.Amerika’nındenetimindeKomünizmekarşı,enetkingüçolarak“Türk-İslam”bileşimiortayaatılmıştır.Neölçüdeİslam,neölçüdeTürkçüolduğubirtürlüanlaşılmayanbudüşünce,devletineğitimizlencesinioluşturmuştur.Kısasüreli,ucuzsiyasalbaşarıyöntemibiçimindegelişmiştir.Liberalsağcıpartilerdenseçilentaşralıpolitikacılarınseçim

bölgelerineenkolayulaşmaaracıdinsömürüsüolmuştur.Ancaktaşradasırabekleyenağzıkalabalıkpolitikacılarherzamankamutaydakilerigeribırakmışlardır.GittikçeartanbugeridönüşlersonucuSivas’taMadımakoteliyakılıp

içindekiyazarvesanatçılaröldürülebilmiştir.Prof.Berkes’i1959MartındaPakistan’daşaşırtanolaylarTürkiye’deyaşanırolmuştur.Bukezkendikendimizeşusorularısormanınzamanıgelmiştir:“Maddimedeniyetinasfaltyolları,demiryolları,limanları,madenleri,

fabrikalarıveüniversiteleriileyayıldığıbirülkedekafalardavetoplumyapısındanedenhiçbirdevrimolmamıştır?Nasıloluyordaçağdaşuygarlıklaortaçağbuülkedekucakkucağa?Nasıloluyordagerilik

namınanevarsa-büyükvederinbirtoplumsaldevrimdenbaşkakurtuluşyolukalmamışbirülkede-baştacıedilendeğerlerhalinegetiriliyor?Gelecektebununiçindennasılçıkılacak?Meselâ,şimdi

Ramazan.Üniversitedeçoktanhazırlıklarbaşladı.Meraklatakipediyorum.Rektörünyazılıtalimatınıokudum.Yatılıöğrenciyerlerindesabah,öğleyemeğiyok.Oruç

mecbur.Profesörtoplantılarındaçay,kahve,sigara,suyasak.Radyo

çalınmayacak.MahallinKomünistPartisi’nderesmenüyeolanprofesörlervar.

Hepsininkanları“purda”altındaveoruçlu.Kendileridebukafada.Peki,böylebirdualizmnasılmümkünoluyor?Banaöylegeliyorki,bizdebirAtatürkgelmeseydiveonunevveliyatıolmasaydı,bizdetıpkıböyleolacaktık.Nitekimbugünbuistikametedoğrugitmiyormuyuz?belkibirgün

gelecekbizdedekızlarüniversiteyeçarşaflagelmeyezorlanacak.Şimdidenkızlarınimtihanagireceğiyerlerperdelerlekapatılmayabaşladı.“Purda”altındaolankızlar-olmayanlardahaçok-perdelitalikaarabalıilebiledersleregirmektenmuaf.Evlerinehususimuallimlergidiyor,imtihanlarahazırhalegeldiklerindeperdelerlesımsıkıkapalıarabalariçindegelipbuperdegeriliyerlerdeimtihanagiriyorlar.Demokrasivarya,kimseninkeyfinekarışılmaz.Benimdersverdiğimsınıfta“çadır”denenörtüaltındaüçtanekız

öğrencivar.Neyüzlerinigördüm,nedebirkereolsunsesleriniduydum.Sınıftaayrıbiryerdeoturuyorlar.Zilçalıncaönceonlarçıkıyor,sonraerkek

öğrenciler.”1541990Türkiye’sinde,1958-59’lardaPakistan’dayaşanantümolaylar

yaşanırolmuştur.Laikdevlettedindersizorunlukılınmıştır.Türk’ünkamutayındaAtatürk’eenağırhakaretleryapılabilmiştir.Devletbaşkanıkoltuğundaoturanbirkişi,gericiliğinsembolüdurumunagelmişbirmeczupunmevlüdünetelgrafyollamıştır.Cumanamazlarısaatlerinindinlencediliminealınmasıiçin,kolejçıkışlı,uygargörünümlübirsaylavyasaönerisisunmuştur.Atatürk’ügericisayansolcular,Atatürkdevrimlerinindurağanlığındansözetmeyebaşlamışlardır.TümbuortamdaNiyaziBerkesgibiisyanedipşöyleseslenmekgeliyor:“EyAtatürknerdesin?YetiştirdiğinkuşağındanolanlarancakŞark

diyarınageldiklerizamanmısenidahaiyianlayacaklar?Senin,hanio

damarlarındakisafkanlaöğündüğüngençlerinkimilerişimdibenimgördüğümgeriliklerigetirmeistikametineşimdidendönmüşdeğillermi?Aman,buralaragelmesinlersenianlamakiçin.Öylemarifetleröğrenebilirlerki,seninadınıTürktarihininsayfalarındanbirdahaokunmayacakderinlikte

kazıyacaklar.Dahaşimdidenhissediyorumki,tuttuklarıyolTürkiye’yedeaynı

şeylerigetirmeyedoğrugidiyor.“-sOn-

155NOTLAR1ŞerifMardin:Dinveİdeoloji,İstanbul1983,s.542ŞevketSüreyyaAydemir:SuyuArayanAdam,İstanbul1967,s.

4003İsmetBozdağ:KemalTahir’inSohbetleri,Ankara1980,s.146104ŞerifMardin:y.a.g.e.,s.245İbrahimKafesoğlu:EskiTürkDini,1980,s.146SedatVeyisÖrnek:100SorudaİlkellerdeDin,Büyü,Sanat,

Efsane,İstanbul1977,s.38-397İbnFazlanSeyahatnamesi(Hazırlayan:RamazanŞeşen),İstanbul

1975,s.438İbrahimKafesoğlu:y.a.g.e.,s.17-219İbrahimKafesoğlu:y.a.g.e.,s.4910İsaacAsimov:“BoşİnançlarveBilim”,BilimveSanat,sayı38,

Ankara,Şubat1984,s.2311EmelEsin:“İslamiyettenÖnceEskiTürkKültürTarihiveİslama

Giriş,İstanbul1975s.9412EmelEsin:y.a.g.y.,s.10213K.Dietrich:ByzantinischeQuellenzurLanderundVölkerkunde,

Leipzig1912’denaktaranEmelEsiny.a.g.y.,s.101

14W.Eberhard:“EskiTürkDini”,TürkDiliEdebiyatıDergisiXIII,İstanbul1964,s.8715İbrahimKafesoğlu:EskiTürkDini,İstanbul1980,s.43-4416Abdülkadirİnan:EskiTürkDiniTarihi,İstanbul1976,s.16517Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.31-3818Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.16519Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.12220Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.38-4021Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.40-4122Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.41-4423Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.11624EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,

İstanbul1975,s.10425EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,

İstanbul1975,s.5926EmelEsin:y.a.g.y.,s.6227EmelEsin:y.a.g.y.,13328ŞinasiTekin:ManidinininUygurlartarafındandevletdiniolarak

kabuledilişinin1200.yıldönümüdolayısıilebirkaçnot(762-1962),TürkDiliAraştırmalarıYılığı1962,Ankara1962,s.529ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,

s.6330ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.6131EmelEsin:y.a.g.y.,s.12432ZekeriyaKitapçı:Hz.PeygamberinHadislerindeTürkler,İstanbul

1986,s.64,ZekeriyaKitapçı:TürkistandaİslamiyetveTürkler:Konya1988,

s.95-9633İsmailHamiDanişmend:TürklükMeseleleri,İstanbul1966,s.76-

7834İlhanArsel:ArapMiliyetçiliğiveTürkler,İstanbul1977,s.77-78

35ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e,s.8836ArthurKoestler:OnüçüncüKabile,İstanbul1976,s.74-7637ŞemseddinGünaltay,TTK,Belleten,c.VII,sayı2538İlhanArsel,peygamberliksanatınınAraplardabirmeslek

olduğunusöyler.Gerçekten,.Muhammet’tensonradaArabistan’dabirdizipeygamberortayaçıkar.BahriyeÜçok“İslamdanDönenlerveYalancıPeygamberler”,İstanbul1982,kitabındaMuhammet’tensonraortayaçıkanpeygamberlerisıralar.Yazaragöre,gerçekpeygamberle,yalancıpeygamberleribirbirindenayıracaktamölçütbulunmaz.Yaklaşıkolarakgerçekpeygamberlerişöyletanımlar:Öldüktensonradaeseriyaşayan,fikirleribüyükkütlelerihakimiyetialtınaalanveeserlerininizlerihiçbirsuretlesilinipkaldırılmasımümkünolmayankimselergerçekpeygamberlerdir.Sahte

peygamberlerinentehlikelisiveilkeliYemenliEsved’dir.Esved’inolağanüstüyetenekvebecerileribulunur.Kahinlikbilir,güzelkonuşur,hokkabazveipnotizmacıdır(s.38-39).MüslümanlarkendidininiyayanEsved’i,zorbirsuikastsonucundaöldürebilirler.39AugusteBebel:Hz.MuhammedveİslamKültürü,İstanbul1987,

s.1640AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2441AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2642AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3343BernardLewis:İslam’ınSiyasalSöylemi,İstanbul1993,s.4644LeoneCaetani:İslamTarihi,(Çev.HüseyinCahit),C.3,s.244,

AktaranİsmailHabib,AvrupaEdebiyatıveBiz,c.1,s.188,İstanbul1940Alevileryolkardeşliğikurumununbuolaydankaldığınainanırlar.46AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3447İlhanArsel:ArapMiliyetçiliğiveTürkler,İstanbul1977,s.39748L.Ligeti:BilinmeyenİçAsya,I,Ankara1970,s.17249İlhanArsel:y.a.g.e.,s.17450İlhanArsel:y.a.g.e.,s.4551SüleymanAteş:Kur’anıKerimveYüceMeali,Ankara1975,s.2152AugusteBebel:y.a.g.e.,s.22-23

53SüleymanAteş:Kur’anıKerimveYüceMeali,Ankara1975,s.2154İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940,s.202-20355.İsmailHabib:y.a.g.e.,s.20356AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3857AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3658AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2159İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940s.19160İsmailHabib:y.a.g.e.,s.19261MuazzezİlmiyeÇığ:KutsalKitaplarınSümer’dekiKökleri,Bilim

veÜtopyaDergisi,Sayı9,Mart1995,s.89.62TuranDursun:DinBu2,TabuCanÇekişiyor,İstanbul1991,s.

209.63İlhanArsel:AydınveAydın,İstanbul1993,s.10764İlhanArsel:y.a.g.e.,s.10765MuazzezİlmiyeÇığ:KutsalKitaplarınSümer’dekiKökleri,Bilim

veÜtopyaDergisi,Sayı9,Mart1995,s.1166MuzazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s1267NoahKramer:TarihSümer’deBaşlar,Ankara1990,s.96-9868MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1569MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1570MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1671MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.15-1672CemilSena:HazretiMuhammed’inFelsefesi,İstanbul1989,s.

40-4473CemilSena:y.a.g.e.,s.4274CorciZeydan:İslamMedeniyetiTarihi(Çev.ZekiMegamiz)C.4,

İstanbul1978,s.5075AytunçAltmdal:Laiklik,İstanbul1986,s.40-4276AugusteBebel:y.a.g.e.,s.45-4677AugusteBebel:y.a.g.e.,s.36

78AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3679AugusteBebel:y,a.g.e.,s.4380CorciZeydan:y.a.g.e.,s.4481CorciZeydan:y.a.g.e.,s.44-4582CorciZeydan:y.a.g.e.,s.4783CorciZeydan:y.a.g.e.,s.9984BernardLewis:İslammSiyasalSöylemi,İstanbul1993,s.8085AliMazaheri:OrtaçağdaMüslümanlarınYaşayışları,İstanbul

1972,s.5186CorciZeydan:y.a.g.e.s.79-8487CorciZeydan:y.a.g.e.,s.15988ŞemsettinGünaltay:TTKBelletenc.VII,sayı25’denCemal

Kutay,MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977s.133-13489EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,

İstanbul1978,s.14490Esin:y.a.g.y.,s.2891ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,

s.5992ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.7693ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.7694L.Ligeti:Bilinmeyenİç-AsyaI,İstanbul1970,s.17295Abdülkadirİnan;EskiTürkDiniTarihi,Ankara1976,s.18996Abdülkadirİnan:y.e.g.e.,189-19097BahriyeÜçok:a.g.e.,s.5498ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,

s.9999ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.216-217100Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.190101ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s..220102H.A.R.Gibb:OrtaAsya’daArapFüttühattı,İstanbul1930,s.

37-38103ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.221104Taberi”denaktaranZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.102ve

ErdoğanAydın:NasılMüslümanOlduk?,Ankara1994,.71s105Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.191106BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.55107BahriyeÜçok:İslamTarihi:Emeviler-Abbasiler,Ankara1983,s.

53108ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.120,KitapçıBuharahalkınınbu

tutumunugayrisamimibulur.ErdoğanAydın,İçiyanarakşeriatçınınTürkündirenişinikınamasınıeleştirir:ErdoğanAydın:y.a.g.e.,s.75109ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.121.ErdoğanAydın,Kitapçı‘nm

Naraşi’denaktardığıbubilgileri,Kitapçınınonaylayıcıanlatımıkarşısındayeryerkendinitutamayıpisyaneder!110ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.125111Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.193112ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.145113ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.147114ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.152115BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.54116H.A.R.Gibb:y.a.g.e.s,39117H.A.R.Gibb:y.a.g.e.,s.53118A.R.Gibb:y.a.g.e.,s.62119BahriyeÜçok:İslamTarihi,Ankara1983,s.56120EmelEsin:y.a.g.y.,s.147121L.Ligeti:a.g.e.I,s.173122AliMazaheri:y.a.g.e,s.188123CorciZeydan:y.a.g.e.,s.257124İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940

125AliMazaheri:OrtaçağdaMüslümanlarınYaşayışları,İstanbul1972,s.55126EmelEsin:y.a.g.y.,s.163-164127EmelEsin:y.a.g.y.,s161-162128EmelEsin:y.a.g.y.,s161129İlhanArsel:ArapMilliyetçiliğiveTürkler,lstanbul1977,s.287130BernardLewis:y.a.g.e.,13131BesimAtalay:Divan-üLügatİtTürkAnkara1975,s.4132BesimAtalay:y.a.g.e.,s.35133MustafaCanpolat:“Divan-üLugat-itTürk’teŞamanizminİzleri”,

TürkFolkloruAraştırmalarıYıllığı,1974,Ankara1975,s.22,Abdülkadirİnan:“Divan-üLugat-itTürk’teŞamanizmeAitKelimeler”,EskiTürkDini

Tarihi,s.129-136.134AhmetYaşarOcak:Babailerİsyanı,İstanbul1977,s.90-95135CemalKutay:MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977,s.

215136Bartold:Bermekiler,İslamAns.İstanbul1993,c.2,s.561137Abdülkadirİnan:Kur’an’ıKeriminTürkçetercümeleriüzerinebir

inceleme,Diyanetİşleri,Ankara1961138BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.55139İbniBatutaSeyahatnamesi,(Haz.RamazanŞeşen).İstanbul

1976,s.65140ŞevketSüreyyaAydemir:EnverPaşa3,İstanbul1972,s.288141İsmailHamiDanişmend:TürkIrkıNiçinMüslümanOldu,Konya

1978,s.46142İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.46-47141İsmailHamiDanişmend:TürkIrkıNiçinMüslümanOldu,Konya

1978,s.46

142İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.46-47143CemalKutay:y.a.g.e.,s.190144İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.48145YakupKadriKaraosmanoğlu:ZorakiDiplomat,İstanbul1984,s.

377-378146CemalKutay:MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977,s.

186147CemalKutay:y.a.g.e.,s.187148ŞerafettinTuran:TürkKültürTarihi,Ankara1990,s.113149Abdülkadirİnan:EskiTürkDini,İstanbul1976,s.176-177150NiyaziBerkes:AsyaMektupları,İstanbul1975,s.100151Jean-PaulRoux:TürklerinTarihi,İstanbul1989,s.34-35152ŞevketSüreyyeAydemir:SuyuArayanAdam,İstanbul1967,s.

399-400153NiyaziHerkes:AsyaMektupları,İstanbul1976,s.28-30154NiyaziBerkes:AsyaMektupları,İstanbul1976,s.199-200155NiyaziBerkes:y.a.g.e.,s.65