TÜRKİYE NÜFUS HAREKETLERİNDE İSTANBUL’UN YERİ

Dr. ALAETTİN TANDOĞAN *

Türkiye, demografik açıdan çeşitli yönleriyle incelenmeye değer bir nü­fus yapısına sahiptir. Ülkemiz nüfusunun ilgi çeken yönlerinden biri de, yur­dun belirli bölgelerinden önemli iş alanlarına doğru bir nüfus akımının meydana gelmesidir. Özellikle 1950'den sonra hızlanan bu dahili nüfus hareketlerinin odak noktasını, İstanbul ili teşkil etmiştir.

Bu çalışmamızda, D .I.E ’ nin 1985 yılında basılan “ Nüfus Sayımı 12.10.1980-Daimi Ikâmetgaha Göre Iç G öçler” adlı yayınındaki verilerden ya­rarlanarak İstanbul’ un bu dahili nüfus hareketleri içerisindeki yerini belirt­meye çalışacağız.

Şurasını hemen ifade etmeliyiz ki; her il, nüfusuna göre diğer illere mut­laka bir miktar göç vermekte ve yine bir miktar göç almaktadır. Tablo l ’de, 1975-1980 döneminde illerin dış göç miktarları (daimi ikametgahını başka ile nakleden nüfus) ile iç göç miktarları (diğer illerden ayrılarak daimi ikamet­gahını o ile nakleden nüfus) ve net göç oranları gösterilmiştir. Tablonun tetki­kinden anlaşılacağı üzere, bu nüfus hareketlerinden 18 il kazançlı çıkmakta; buna mukabil 49 il, nüfus kaybına uğramaktadır.

D.I.E. ııin yukarıda adı geçen yayınından elde ettiğimiz değerlere göre, 1975-1980 döneminde Türkiye’de 2 713 378 kişi daimi ikametgahını bir ilden bir başka ile nakletmiştir. Bu sayıyı, 1975’de Türkiye’de ikamet eden 38 397 859'a oranladığımızda, ülkemizde yaşayan her bin kişiden 71’ inin bu beş yıl­lık dönemde yer değiştirdiğini belirlemiş oluruz. Samira Yener’ in 1965-1970 dönemi için bu rakamı 107 olarak tesbit ettiğini dikkate alırsak1, Türkiye’de10 yıl aradan sonra coğrafi mobilitede oran itibariyle bir azalma olduğu sonu­cuna varırız.

Göç alan 18 ile, 1975-1980 döneminde toplam olarak 1 758 485 kişi gelip yerleşmiştir. Bu rakam, toplam göç eden nüfusun (2 713 378 kişi) % 65’ ine te­kabül eder. Bu dönemde, daimi ikametgahını İstanbul’a taşıyan nüfusun mik­tarı, 559 326'dır. Bu değerden anlıyoruz ki İstanbul, toplam göç eden nüfusun

* Karadeniz Teknik Üniversitesi, iktisadi ve İdari İlimler Fakültesi. Trabzon.1 Yener, S. (1977): 1965-1970 Döneminde illerarası göçler ve göç edenlerin nitelikleri. DPT

Yay. No: 1528. Ankara, S. 8.

136 AIjAETTİN t a n d o ğ a n

% 20.6’sını kendine çekmiştir. İç göç miktarı bakımından 254 311 kişi ile ikin­ci sırada yer alan Ankara’ nın payı, ancak % 9.4 ’den ibarettir.

İstanbul'a, 1975-1980 döneminde 559 326 kişi gelip yerleşirken 268 484 kişi de, bu ilden ayrılmıştır. Buna göre İstanbul’ un net nüfus kazancı, 290842 kişidir. Bu değeri, ilin 1975 nüfusuna oranlayarak bulduğumuz net göç oranı % 074.5'dir. Saıııira Yener’ in araştırmasından, 1965-1970 dönemin­de İstanbul'un net göç oranının %0207 olduğunu öğreniyoruz. Bu değerler­den anlıyoruz ki; İstanbul’da, 1975-1980 döneminde, 10 yıl öncesine nazaran, göç kabul eden bir cazibe alanı olarak oransal bir gerileme söz konusudur. Bu dönemde başta Kocaeli olmak üzere Bursa, İçel ve Antalya’ nın oldukça yoğun bir nüfus akımına sahne olduğunu görüyoruz (Tablo: 2, Harita: 1).

1975-1980 döneminde İstanbul’a hangi illerden ne miktarda ve ne oranda nüfus gelerek yerleşmiştir? Bu soruyu, Tablo: 3 ve Harita: 2 ’ nin yardımıyla cevaplandırabiliyoruz:

1) Bu dönemde İstanbul’a yerleşen 559 326 kişinin önemli bir bölümü, şu üç ilden gelmiştir: Ankara (%072), Sivas (%063) ve Kars (%051). Böylece bu üç ilden gelenlerin oranı, %0186’ ya ulaşır.

2) İstanbul’a yerleşen nüfusun % 025-49’ u oranında göç veren 9 il, Kara­deniz (Kastamonu, Giresun, Ordu, Trabzon, Tokat, Samsun) ve Doğu Anado­lu (Malatya, Erzurum, Erzincan) bölgesinde yer alır.

3) %010-24 oranında İstanbul’a göç vermiş olan 22 il, her bölgeye dağıl­mış olmakla birlikte, Marmara bölgesinin bütün illeriyle Karadeniz bölgesi­nin geri kalan illeri, bu grup içerisinde yer alır.

4) İstanbul’a %010’dan az oranda göç vermiş olan 32 il, genellikle yurdu­muzun Güneybatı ve Güneydoğu Bölgelerinde yer alır. En düşük oranda İs­tanbul’a göç veren üç ilimiz, Muğla (%01.8), Burdur (%01.3) ve Hakkâri (%00.6) dır.

Görülüyor ki, İstanbul'a yerleşen nüfus içerisinde her ile isabet eden pay farklı değerler arz eder. Bu farklılığı, bir başka açıdan değerlendirerek daha belirgin bir tarzda ortaya koyabiliriz. Gerçekten, her ilden ayrılan toplam nüfus içerisinde İstanbul’a yerleşenlerin oranı dikkatp alındığında, ilginç durum­larla karşılaşıyoruz. Bu tür bir değerlendirmede, Karadeniz Bölgesinin üç ili ön plana çıkar: Kastamonu, Sinop ve Giresun (Tablo: 4, Harita: 3). 1975-1980 döneminde Kastamonu'dan ayrılan nüfusun %0612’si, Sinop’ tan ayrılan nü­fusun %0608 i, Giresun’dan ayrılan nüfusun % 0567’si, İstanbul’a yerleşmiş­tir. Bu üç ilin dışında, yine yüksek oranda İstanbul'a göç veren illerin, genellikle Anadolu’ nun Kuzey yarısında yer aldığı dikkati çeker. Karadeniz Bölgesi sa­hil kesiminde Rize, Trabzon, Ordu, Samsun, Zonguldak, Sakarya; iç kesimde

TÜRKİYE'DE NÜFUS HAREKETLERİ 137

Gümüşhane ve Tokat; Doğu ve İç Anadolu Bölgesinde Kars, Erzincan, Bingöl, Malatya, Sivas, Çankırı; Marmara Bölgesinde Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Çanakkale, Bursa ve Kocaeli’den göç eden nüfusun %0250-500’ ü İstanbul’a yerleşmiştir. Bu ilimize %0100-249 oranında göç veren 34 il, çoğunlukla Ana­dolu’ nun iç, güney ve doğu bölgelerinde yer alır. İstanbul'a düşük oranda % 0 100’den az) göç veren 9 ilden 7’si, Batı Anadolu’da (Kütahya, Afyon, Muğla, Manisa, Denizli, Aydın ve Burdur), biri Iç (Kırşehir), diğeri de Doğu Anado­lu Bölgesinde (Hakkâri) yer almaktadır. Bu iller arasında Burdur, Aydın ve Hakkâri, İstanbul’a en düşük oranda göç veren iller olarak belirir. Bu üç il­den göç eden nüfusun ancak % 055-58’ i İstanbul’a yerleşmiştir.

Bu değerlendirmeden anlıyoruz ki İstanbul, genellikle Karadeniz ve Mar­mara bölgesi halkı için birinci derecede tercih edilen bir il durumundadır. Batı Anadolu’ nun 7 ili ile Kırşehir ve Hakkâri ili halkı için İstanbul, diğer çekim merkezlerinin yanında oldukça geri planda kalır. Batı Anadolu illeri için İzmir; Iç Anadolu illeri için Ankara, birinci derecede tercih edilen mer­kezler olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’ nun Güneydoğu ucunda yer alan Hakkâri ili halkının yerleşmek için tercih ettiği birinci merkez, Van’dır.

Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki İstanbul, ülkemiz nüfus hareketleri­nin en önemli odak merkezi durumundadır. 1975-1980 döneminde ülke içeri­sinde yer değiştiren nüfusun % 21’i (559 326 kişi) İstanbul’a gelerek yerleşmiştir. Ayrıca, 42 ilden ayrılan nüfus, yerleşme yeri olarak birinci sırada İstanbul’ u seçmiştir. Bu iller arasında bilhassa Kastamonu, Sinop, Giresun, Erzincan, Sivas, Tokat, Ordu, Rize ve Gümüşhane’den ayrılan nüfusun önemli bir bölü­mü (%61-41’ i) İstanbul'a yerleşmiştir. Bir genelleme yapmak gerekirse, bir iki istisna dışında, İzmir-Van hattının kuzeyinde yer alan illerden ayrılan nüfus için İstanbul, yerleşmek üzere birinci derecede tercih edilen bir il duru­mundadır.

138 ALAETTİN TANDOĞAN

İLLER DIŞ GÖÇDIŞ GÖÇ ORANI % İÇ GÖÇ

İÇ GÖÇ ORANI % NET GÖÇ

NET GÖÇ ORANI %

Adana 73.328 59.1 74.653 60.2 + 1.325 + 1.06Adıyaman 22.357 64.4 11.012 31.7 - 11.345 - 32.7Afyon 33.915 58.6 20.633 35.6 - 13.282 22.9Ağr. 34.784 105.3 9.826 29.8 - 24.958 - 75.5Amasya 24.436 75.7 17.121 53.0 - 7.315 - 22.6Ankara 203.949 78.9 254.311 98.4 + 50.362 + 19.4Antalya 22.135 33.1 39.308 58.7 + 17.173 + 25.7Artvin 23.160 101.6 10.495 46.0 - 12.665 - 55.5Aydın 28.986 47.5 38.470 63.1 + 9.484 + 15.6Balıkesir 51.647 65.4 45.626 57.8 - 6.021 - 7.6Bilecik 14.284 104.2 13.956 101.8 - 328 - 2.3Bingöl 16.833 79.9 6.224 29.5 - 10.603 - 50.2Bitlis 28.299 129.6 10.760 49.3 - 17.539 - 79.8Bolu 27.365 63.8 26.899 62.7 - 466 - 1.0Burdur 13.949 62.6 12.412 55.7 - 1.537 - 6.9Bursa 36.932 38.4 95.899 99.7 + 58.967 + 61.2Çanakkale 22.509 60.9 21.194 54.4 - 1.315 - 3.5Çankırı 27.758 104.5 13.988 52.7 - 13.770 - 51.4Çorum 39.061 71.3 15.381 28.1 - 23.680 - 43.2Denizli 29.445 52.5 26.352 47.0 - 3.093 . 5.5Diyarbakır 48.403 74.3 32.724 50.2 - 15.679 - 24.0Edirne 24.063 70.6 21.364 62.7 - 2.699 . 7.9Elazığ 39.482 94.5 22.177 53.1 - 17.305 . 41.4Erzincan 33.649 118.6 24.443 86.1 - 9.206 . 32.4Erzurum 76.722 102.7 30.689 41.1 - 46.033 . 61.6Eskişehir 35.387 71.5 43.205 87.3 + 7.818 + 15.8Gaziantep 34.071 47.6 32.886 45.9 - 1.185 - 1.6Giresun 35.257 76.1 17.748 38.3 - 17.509 . 37.7Gümüşhane 31.263 106.5 9.520 32.4 - 21.743 74.0Hakkari 6.628 52.6 4.590 36.4 - 2.038 . 32.0Hatay 31.546 42.4 45.788 61.5 + 14.242 + 19.1İsparta 21.456 66.5 18.765 58.1 - 2.691 - 3.8İçel 33.222 46.5 73.699 103.1 + 40.477 + 56.6İstanbul 268.484 95.0 559.326 143.2 + 290.842 + 74.5İzmir 83.898 50.1 204.274 122.0 + 120.376 + 71.9Kars 89.983 127.0 19.235 27.2 - 70.748 100.0Kastamonu 34.081 77.8 23.431 53.5 - 10.650 . 24.3Kayseri 37.197 55.0 47.971 70.9 + 10.774 + 15.9Kırklareli 21.620 80.6 18.516 69.0 - 3.104 . 11.5Kırşehir 20.938 89.9 12.618 54.2 - 8.320 . 35.7Kocaeli 33.157 69.4 87.039 182.2 + 53.882 + 112.8Konya 62.613 44.0 52.637 37.0 - 9.976 . 7.0Kütahya 22.260 47.3 22.751 48.4 + 491 + 1.0Malatya 48.291 84.0 25.188 43.8 - 23.103 . 40.2Manisa 39.449 45.2 48.569 55,7 9.120 + 10.5K. Maraş 30.132 47.0 21.965 34.2 . - 8.167 . 12.7Mardin 41.713 80.3 12.884 24.8 28.829 . 55.4Muğla 15.181 37.9 16.883 42.1 + 1.702 + 4.2Muş 25.289 94.6 8.389 31.4 . - 16.900 . 63.2Nevşehir 15.960 64.0 12.560 50.4 - 3.400 . 13.6Niğde 26.679 57.6 19.558 42.2 - 7.121 . 15.3Ordu 39.758 59.9 19.188 28.9 20.570 . 30.9Rize 31.456 93.5 23.071 68.6 - 8.385 . 24.9Sakarya 28.041 56.6 32.431 65.4 + 4.390 + 8.8Samsun 46.019 50.8 35.025 38.1 - 10.994 . 12.1Siirt 28.258 74.1 17.392 4j>.l - 10.866 . 28.5Sinop 20.314 75.9 12.497 46.7 - 7.817 . 29.2Sivas 74.792 100.8 24.542 33.1 - 50.250 . 67.9Tekirdağ 23.581 73.7 28.511 89.1 + 4.930 + 15.4Tokat 34.990 58.4 18.254 30.5 - 16.736 . 27.9Trabzon 49.810 69.3 32.922 45.8 16.888 . 23.4Tunceli 19.962 121.3 6.756 41.0 - 13.206 . 80.2Ş. Urfa 51.439 86.1 16.309 27.3 - 35.130 . 58.8Uşak 12.543 54.6 11.441 49.8 - 1.102 . 4.7Van 20.751 53.7 13.165 34.1 - 7.586 . 19.6Yozgat 40.268 80.5 18.436 36.8 21.832 . 43.6Zonguldak 36.572 43.7 45.397 54.3 + 8.825 + 10.5Bilinmeyen 11.618 2.129 _ - 9.489 _

Toplam 2.713.378 - 2.713.378 - — -

Tablo: 1- İllerin dış, iç ve net göç m iktarları ile göç oranları.

TÜ RKİYE’ DE NÜFUS HAREKETLERİ 139

Ot -On

ı10voON

**

39u0Oo:0

° o1 e

LOLO

rH ı_HCO coo CO CM

CM

+ + +

T ?iO

Tİ CM

cm’ TpCM CMr— 1

+

vO «> •O n t ? h

+ + + + + +

ı H CO oıO CO CM* 00

r—H

I + + 1

fi3u

o o2? wOv :03 ^ s* 2 ¿ i

COc m

lO ON CMvOTİ H vOt- O 'O LO

+ + + +

LOCM■*İ,-h OnOOvO ^İlolo0 \ O N i / 5 i n ı / j ı n O O

r H r— H r H r H r H r-H r H

rf + + + + + + +

©0 CM 00 T?

+ + + +

O n

O^CO

O*:0O

4>

CMCOCOCOlO

CM \Q f'- h

OD CO ONo o coON ÇS| LO CM H

CO vo CMTİ COT? O oT? r- r-H co co CMCM COT İ r H

Tİr-H

or-H

OnT i O

oONCO

CM LOOt—

ONT İ

oCO^HLOo

+ + 4- + + + + + + + + + + + +

:fi£

cu

rs6

:©b£

O -Q

t -m

coc o

CO CMCMco ON CO CMTi co On CMCO co VO COvO co CO COCM

lOCOCMCM

2 ^2 ^ onOn lO hCO r-H ^O co CO CM

VO OnCM r H 00 oCOco CO r- T? S CM VOco OnLOtİ LO O co CMLOCOco as vO CO LO co CMco CMCMCOCO CM rH CM

LOOcocoLOo

:fi£ —

O*' fi -O4) b£

0*> ^o

ONCOoc o

vO T i ON ON coCMr- ON On oco CMCO vO COo t İ LO CO ONLOLO OCMON co

r H CO r H LOO ON CO co^ H co r- O t— rH vOON. CO co LO LOCOr- ONCMT İ LOLOCO T P co vqT İ LO COCOCO0 0 LO CM* VO T İ CMLOCMT ? T ? TP co CMT i T i CO t- CM

LOcoc oLOr -

S5C

< tf^ S:S . d

4iCÖO

3-Qfi Smcö S«3 s

•M

CM CO

cö

c

asIh

J* 2

.2 >b£

* « "t - "f 2cö cc .2T 5 .5 s-e m "

t - C O O N O r ^ C M C O T f

CÖi-cö

r *cö

C/D

CÖ

- f icö

¿ 4<hJ{İHOH

140 ALAETTİN TANDOĞAN

İstanbul'a İstanbul’a Gelen Nüfusun % 0 Oranına Göre GruplandırmayaGöç Veren iller Gelen Nüfus % 0 Oranı Gruplandırma Giren 11 Sayısı

1 - Ankara 40.469 722 - Sivas 35.023 63 50-74 33 - Kars 28.678 514 - Kastamonu 20.846 375 - Giresun 20.005 366 - Malatya 19.011 347 - Erzurum 17.513 31 25-49 98 - Ordu 17.351 319 - Erzincan 16.507 29

10 - Trabzon 16.345 2911 - Tokat 15.401 2812 - Samsun 15.050 27

13 - Rize 13.321 2414 - Gümüşhane 12.834 2315 - Sinop 12.350 2216 - İzmir 11.023 2017 - Kocaeli 10.663 1918 - Zonguldak 9.789 1819 - Konya 9.387 1720 - Sakarya 9.247 1621 - Adana 9.121 1622 - Bursa 9.116 16

10-24 2223 - Tekirdağ 8.388 1524 - Elazığ 8.017 1425 - Kayseri 7.687 1426 - Kırklareli 7.509 1427 - Edirne 7.355 1328 - Diyarbakır 7.193 1329 - Balıkesir 7.112 1330 - Çankırı 7.071 1331 - Gaziantep 6.460 12 •32 - Amasya 5.961 1133 - Çorum 5.860 1034 - Çanakkale 5.656 10Diğer İller 106.006 190 0-9 32

TOPLAM 559.326 1000 — 66

Tablo: 3-1975-1980 Döneminde illerin İstanbul'a verdikleri göç miktarına göre sıralanışı

TÜRKİYE’ DE NÜFUS HAREKETLERİ 141

İLLER İlden toplam göç eden nüfus

İstanbul'a göç eden nüfus

İstanbul'a göç eden nüfusun % 0 Oranı

% 0 oranına göre gruplandırma

Kastamonu 34.081 20.846 611.6Sinop 30.314 12.350 607.9 + 500Giresun 35.257 20.005 567.4Erzincan 33.649 16.507 490.6Sivas 74.792 35.023 468.0Tokat 34.990 15.401 440.1Ordu 39.758 17.351 436.4Rize 31.456 13.321 423.4Gümüşhane 31.263 12.834 411.0Malatya 48.291 19.011 393.7Tekirdağ 23.581 8.388 355.7Kırklareli 21.620 7.509 347.3Sakarya 28.041 9.247 329.7Trabzon 49.810 16.345 328.1 250-500Samsun 46.019 15.050 327.0Kocaeli 33.157 10.663 321.5Kars 89.983 28.678 319.0Edirne 24.063 7.355 305.6Bingöl 16.833 4.645 275.9Zonguldak 36.572 9.789 267.6Bursa 36.932 9.116 256.8Çankırı 27.758 7.071 254.7Çanakkale 22.509 5.656 251.2Amasya 24.436 5.961 243.9Nevşehir 15.960 3.667 229.7Tunceli 19.962 4.578 229.0Erzurum 76.722 17.518 226.8Kayseri 37.197 7.687 206.6Bolu 27.365 5.565 203.3Elazığ 39.482 8.017 203.1Ankara 203.949 40.469 198.4G. Antep 34.071 6.460 189.6Siirt 28.258 5.202 184.0Artvin 23.160 4.069 175.6Niğde 26.679 4.501 168.7Eskişehir 35.387 5.563 157.2Antalya 22.135 3.351 151.3Bilecik 14.284 2.235 156.4 100-250Çorum 39.061 5.860 150.0Konya 62.613 9.387 149.9Diyarbakır 48.403 7.193 148.6Adıyaman 22.357 3.229 144.4Balıkesir 51.647 7.112 137.7Ağrı 34.784 4.630 133.0Mardin 41.713 5.514 132.2İsparta 21.456 2.835 132.1İzmir 83.898 11.023 131.3Van 20.751 2.666 128.4Adana 73.328 9.121 124.3Muş 25.289 2.918 115.4Hatay 31.546 3.512 111.3Yozgat 40.268 4.377 108.7Ş. Urfa 51.439 5.581 108.5Bitlis 28.299 3.055 108.0İçel 33.222 3.401 102.3Uşak 12.543 1.275 101.6K. Maraş 50.132 3.031 100.5Kütahya 22.260 1.828 82.1Afyon 33.915 2.744 80.9Kırşehir 20.938 1.494 71.4Muğla 15.181 1.040 68.5Denizli 29.445 1.914 65.0 <100Manisa 39.449 2.535 64.2Hakkari 6.628 387 58.4Aydın 28.986 1.649 56.9Burdur 13.949 772 55.3Bilinmeyen 11.618 2.244 4.0TOPLAM 2.713.378 559.326 1000.0

Tablo: 4-1975-1980 Döneminde her ilden göç eden toplam nüfus içerisinde İstanbul’a yerleşen­lerin % 0 oranlarına göre tasnifi.

A ilinden göç ederek İstanbul’a yerleşen nüfus iqqq A ilinden göç eden toplam nüfus