TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İKİNCİ NÜFUS SAYIMI: 20 İLKTEŞRİN...

55

* Yrd.Doç.Dr.,AksarayÜniversitesiTarihBölümüÖğretimÜyesi,([email protected]).

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXII/25 (2012-Güz/Autumn), ss. 55-78.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İKİNCİ NÜFUS SAYIMI:20 İLKTEŞRİN 1935

“NE BİR EKSİK NE BİR FAZLA”

Fatih TUĞLUOĞLU*

ÖzNüfussayımları,insanlıktarihikadareskibiruygulamadır.Bircoğrafyadayaşayan

insanlarınsayısınıtespitetmekherzamanidarecileriçinfaydalıbilgilervermiştir.Moderndevlet kavramının ortaya çıkması ile nüfus sayımlarına yüklenen misyon farklılaşmayabaşlamış, elde edilen bilgilerden hareketle devletler siyasi ve ekonomik politikalargeliştirmişlerdir. Türkiye’de de benzer amaçlarla uygulanmaya başlanan nüfus sayımları,cumhuriyet döneminde muhtevası farklılaşmış ve düzenli yapılmıştır. 20 Teşrinievvel1935’deyapılansayımTürkiyeCumhuriyetininikincinüfussayımıdır.BusayımdışdünyayaTürkiye’nin genç ve bol bir nüfusunun olduğu izlenimi vermenin yanı sıra elde edilecekbilgilerileekonomikkalkınmayadestekolacakinsanpotansiyelibelirlenmekistenmişti.

Anahtar Sözcükler: Nüfus Sayımı, Celal Aybar, 20 Teşrinievvel, Sayım Memuru, Kalkınma.

SECONDPOPULATION CENSUS OFTHE REPUBLIC OF TURKEY:20 İLKTEŞRİN 1935

AbstractPopulation counts, a practice that is as old as human history. To determine the

numberofpeoplelivinginaregionalwayshasusefulinformationformanagers.Withtheemergence of themodern state, the concept of themission undertaken censuses becomedifferent motion states that the information obtained from the developed political andeconomicpolicies.Turkeyintroducedasimilarcensuspurposes,thecontentoftherepublicanperiodweredifferentiatedandorganized.20Teşrinievvel1935censusthepopulationoftheRepublicofTurkeythesecondcount.Thisisacensusofthepopulationoutsideworldtheimpressionthattheyoungandgiveplentyofinformationtobeobtained,aswellastosupporteconomicdevelopmentandhumanpotentialwasaskedtodetermine.

Keywords: Census, Celal Aybar, 20 Teşrinievvel, Enumerator, Development.

Fatih TUĞLUOĞLU

56

ÇTTAD, XII/25, (2012/Güz)

1. Nüfus nedir?

Sınırlarıbelirlenmişbircoğrafyadayaşayan insanlarınsayısal toplamınüfusolarakadlandırılmaktadır.İnsansayısınınartması,insanaözgübiyolojikaşamalarlamümkünolmaktavebuaşamalarnedeniyleartışsınırlıolmaktadır.Nüfusunartmasıveazalmasısadecebiyolojikbirkonuolmayıptoplumsalveekonomikyapıyıdailgilendirmektedir.Bunedenlebellidönemlerdeyaşanandoğum ve ölümler,ülkenin ekonomik vaziyetine ve gelecek planlarına göredeğerlendirilmekteveyorumlanmaktadır.

Bu çalışma; kapitalist düşüncenin Avrupa ekonomilerine hâkimolmasıylaortayaçıkannitelikliveyetişmişinsangücününeldeedilmesiiçinönceAvrupa’da, cumhuriyetin ilk yıllarında da Türkiye’de uygulanan pronatalist nüfus politikalarının ideolojik arka planını ortaya koymayı amaçlamaktadır.Türkiye Cumhuriyetinin miras aldığı insan sermayesinin ülkenin ekonomikaltyapısını tamamlamak ve kalkınmayı sağlamak amacıyla dönüştürerekdüzenlenmesiniaçıklamayavebuamaçlauygulananpolitikalarınsonucununmerakla beklendiği 1930’lı yılların ortasında yapılan nüfus sayımındanbahsetmeyeçalışacağız.

2. Nüfus Olgusunun Ortaya Çıkışı

Kapitalist ekonomik formasyonun hakim olduğu dönemden önceAvrupa’ya hakim olan feodal toplumda siyasi iktidarlar gevşek bağlarlayönettiği uyruklarıyla senyörler vasıtasıyla ilişki kurmaktaydı. Hükümdariçinvatandaşlarınsenyörlereveyabağlıbulunduklarıinsanlaravergiödemesi,zamanıgelinceaskerlikyapmasıyeterliidi.Hükümdarvatandaşlarınneyaptığıileilgilenmemektevebireylersomutolarakiktidarıngözünegözükmemekteydi1. Avrupa’da feodalizmin çökmeye başlaması ile büyük vemerkezi devletlerinortaya çıkmaya başlamıştı. Üretim miktarlarında görülen büyük artışlar,ulaşım imkânlarının artması, ülke ekonomilerinin çapını genişletmiş veyüksekmevcutluordularaduyulan ihtiyaçlardevletlerinüfusunmiktarınıvehareketlerinitakipetmeyesevketmişti.Buamaçlanüfushakkındasağlamvedoğrubilgileredayananbirsisteminvarlığınaihtiyaçduyulmuştur2.

18.yüzyıldaiktidarınbireyebakışıdeğişmeyebaşlamış,iktidarlarındahaönceolduğundanfarklıbirbiçimdesadececoğrafyayıdeğil,topraküzerindekiinsanlarınkıymetinivepotansiyelinifarketmişlerdi.İnsanınbiyolojikvarlığınınekonomik ve politik varlığından ayrılamayacağının anlaşılmasıyla toplumüzerinde uygulanmaya başlanacak yeni iktidar teknikleri ortaya çıkmıştı. İktidarlar uyruklarına tam olarak hâkim olmak ve onları yönlendirmek için

1 MichelFoucault, İktidarın Gözü, (Çev.: Işık Ergüden), İstanbul Ayrıntı Yayınları 2007, 2.Baskı,s.156.

2 RatipYüceuluğ,Demografi,AnkaraDİEYayınları1966,s.s.8-9.

Türkiye Cumhuriyeti’nin İkinci Nüfus Sayımı: 20 İlkteşrin 1935 ...

57


doğum,ölüm,göç,yaşamsüresi,doğurganlık,salgınhastalıklar,sağlıkdurumuve beslenme kavramlarıyla ilgilenmek durumunda kalmışlar3 ve daha öncehükümetlerin ilgilenmediği nüfus istatistikleri, yaşam süresi, sağlık sorunlarıgibi yeni kavramlar topluma hakim olmanın ve ekonomiyi yönlendirmeninen önemli anahtarı olmuştu. Artık iktidar, gözetlemenin, kontrol etme vecezalandırmadan daha etkili olduğunu düşünmekte ve bireylerin alışkanları,tavırvegünlükyaşamlarıüzerindeyönlendiriciolmakistemekteydi4.

Michel Foucault’a göre iktidar, insanın günlük yaşamına girmek veonuyönlendirmeyeçalışmakistemektedir.Hayatüzerindeetkiliolmakisteyeniktidar, bedenin terbiye edilmesi, yeteneklerinin artırılması, kaba kuvvetininıslahedilmesiyararlıolmaveitaatkârolmafikrininyerleştirilmesiiçinbilgiyeihtiyaç duymaktadır. Bu bilgi ise tüm vatandaşların günlük yaşamlarındaneldeedilmektedir.Bireylerinitaatkârlığının,verimliliğinivesağlığınıolumsuzyöndeetkileyebilecekherdurumabirdizimüdahale ile sonverilecektir.Eskidönemlerde iktidarların ellerinde bulunan öldürme hakkı yeni dönemdeyaşatma hakkına dönüşerek, artık iktidarlar bireylerin uyruklaştırılmasını venüfuslarınındenetiminisağlamaküzerepekçokteknikgeliştirmişlerdir.18.yy’ınikinci yarısında biyoloji ile ittifak kuran iktidar kurumu çeşitli politikalarladoğumları teşvik etmek ve ölümleri azaltmak istemişlerdi. Nüfus politikasıolarak adlandırılan bu uygulamalar kapsamında bedenin terbiye edilerek,yeteneklerininartırılmasıvesaklıgüçlerininortayaçıkarılmasıbulunmaktavebu şekilde bedenlerin denetimli biçimdeüretim aygıtına sokulmasısağlanmışolacaktı5.Budurumkapitalistüretimbiçimigereğibedeninsahipolduğuyetenekvegüçlerinemekgücünedönüştürülmesiveüretimgücüolarakkullanılmasıanlamınagelmekteydi6.

İnsan bedeninin ekonomik potansiyelinin ortaya çıkmasıyla nüfus ileilgilibilgilerinneredenvenasıltoplanacağısorusugündemegelmiştir.MichelFoucault “Yönetişimsellik” başlıklı makalesinde kapitalist gelişme için nüfusbilgisinin hayati önem taşıdığını iddia etmektedir. Foucault’a göre devletinmodernleşmesi,uyruklarıhakkındadahafazlabilgiyesahipolmasınızorunlukılmıştı. Nüfusa ait bilgilerin ailelerden nüfus sayımları ile toplanarak vebireyleritektekgözetimaltındatutulacakbirkayıtsistemioluşturulmalıydı7.Bukayıtsistemibirülkedebellibirandabütünbireylerinnüfusileilgilibilgilerintoplanmasıiletamamlanmaktadır.

İktidar, modernleşme ile toplumsal hayatın her noktasınahükmetmek,mevcut üretim biçimini desteklemek ve sistemin devamınısağlamak için bireyi kontrol etmek istemektedir. Bu tür iktidarın işleyişi

3 MichelFoucault,Cinselliğin Tarihi,I,İstanbulAfaYayınları,1993,s.31.4 Foucault,İktidarın Gözü…, s.23.5 MichelFoucault,Toplumu Savunmak Gerek,İstanbulYapıKrediYayınları,2011,s.249.6 NihanBozok,“BiyoiktidaraÖzgüBirÖznelleşmePratiğiOlarakSağlıklıYaşamSöylemi,

Toplum ve Bilim,S.122,2011,s.49.7 MichelFoucault,İktidarın Gözü…,ss.140-145.

Fatih TUĞLUOĞLU

58


yukarıdan aşağıya doğru olmanın ötesinde değerlendirilmekte, iktidar bireyilebilgiüzerindenilişkikurmaktadır.Foucault’agöreözneileiktidararasındaüretim ve tüketim eylemleri, sağlık uygulamaları, gündelik hayata ilişkinuygulamalar ve tüketim kalıpları bulunmakta ve hakim üretim biçimi kendigereksinimlerine göre işgücünü yeniden üretmek ve ideolojik araçlar ile birişgücükitlesiniortayaçıkarmayıamaçlamaklakalmayıpegemenüretimtarzınısürdürecektemelsınıflarındevamınıdasağlamakistemektedir8.

Avrupa’dagiderekyaygınlaşan,kaynaklarıdahaverimlikullanmakiçinnüfusuartırmavemevcutnüfusudahaetkinkullanabilmepolitikasıgereğincesağlığa özel önem verme uygulamaları Türkiye Cumhuriyetinin öncelikleriarasındayeralmıştır.Osmanlıdönemindenüfussayımıöncelikleaskervevergimükelleflerini belirlemek için yapılmışken cumhuriyet döneminde ekonomikkalkınmaiçinkaynaklarınetkinkullanımınayardımedeceknüfuspotansiyelinibelirlemekamacıylakullanılacaktı9.

Nüfusileiktisadihayatarasındayakınveçokyönlübirilişkibulunmasınedeniylehükümetlertakipettikleriekonomipolitikalarınauygunolaraknüfuspolitikasıbelirlemekteveherülkekendinegörebelirlediğinüfussiyasetindebirtakımtedbirleralaraknüfusunartışhızınıdeğiştirebilmekteydi.Nüfuspolitikasıolarakadlandırılanuygulamalarekonomikdevletinçeşitliaygıtlarıvasıtasıylauygulanmakta, siyasi ve hukuki uygulamalar işgücünün yeniden üretimiaşamasındakullanılmaktaydı.Modern toplumlardagörülen sanayileşme,göçve iskanpolitikaları, istihdamveücretpolitikası,evlenme,boşanmahukuku,eğitim, kentleşme, konut sorunu gibi konular bu tür uygulamalardandı10. NüfusartışınıniktisadigelişmebakımındanönemiiseOrhanTürkay’agöre;birülkedenüfusartışhızınınyüksekolmasınüfusakatılanlarınsayısınınyüksekolması anlamına gelmekte,yüksek yeni katılım, ihtiyaçların karşılanmasınıgerektirmekte,buiseyenitopraklarınekimeaçılmasını,yeniüretimtesislerinin,okulvehastanegibisosyaltesislerinkurulmasınızorunluhalegetirmekteydi.Bu konuda yeterli gelişmenin olmaması mevcut nüfusun hayat seviyesinindüşmesi anlamına gelmekteydi11. Nüfus miktarının üretimi artıran yönü debilinmekteve artannüfusdahabüyük işgücü,isedaha fazlaüretimdemekti.Talebinartışıpazarıbüyütmekte,pazarınbüyümesi ile işbölümüartmaktaveböyleceverimlilikgelişmekteydi.Nüfusmiktarınınüretimiazaltıcıyönüazalanverim kanununa dayanmakta veüretim teknikleri sabit olduğuna göre dahabüyük bir nüfus kitlesinin ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla kaynağa

8 CemBehar,“MarxveNüfusbilim(Demografi),NüfusBilimineBaşkaBirBakışI”, Toplum ve Bilim, S.15-16,Güz81-Kış82,ss.27-31.

9 AlanurÇavlinBozbeyoğlu,“YeniNüfusunBiyopolitikasına Açılım: Türkiye’nin Biyometrik ElektronijKimlikKartıSistemi”,Toplum ve Bilim,S.122,2012,ss.55-56.

10 CemBehar,“NüfusbiliminNesnesi,NüfusbilimeBaşkaBirBakışII,Toplum ve Bilim, S.17,Bahar1982,ss.137-138.

11 Orhan Türkay, “Türkiye’de Nüfus Artışı ve İktisadi Gelişme”,Ankara Üniversitesi Siyasal BilgilerFakültesiYayınlanmamışDoktoraTezi,Ankara1962,ss.97-98.


59


ihtiyaçduyulacak,dahafazlanüfusmevcutüretimtekniklerinigeliştiripdahaverimli kullanamaz ise kaynaklar tükenecekti. Üretim kaynaklarına yöneliktalep iledoğruorantılı olarakyoğunüretimyapılamaz iseverimdüşecekvegizli işsizlik başlayacak,ayrıca yüksekdoğumolan nedeniyle nüfusunbüyükbir kısmını 15 yaşın altındaki çocuklar oluşturacaktı.Henüz çalışma yaşındaolmayanbukitleninbakımıveyetiştirilmeyüküçalışanlarınüzerindeolacak,buçalışanlarınücretlerindeyapılacakbirkesinti iseyaşamkalitesinindüşmesinenedenolacaktı12.

3. Nüfus Sayımı Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Yapılan Nüfus Sayımları

Nüfusbilimsözlüğünegöre;nüfussayımlarıbütünbireylerinnüfusileilgilibilgilerinintoplanması,işlenmesiveyayınlanmasıolaraktanımlanmıştır13. NüfusbilimininortayaçıkmasıAvrupa’damoderndevletlerinkurulmasıileaynıdönemdegerçekleşmiştir.Nüfussayımlarıgünümüzdedevletmekanizmasınıneniyibirşekildedüzenlenmesiiçingereklibilgileridüzenliaralıklarlahalktanöğrenmekiçinyapılmaktadır.Buamaçlanüfusunbirgündekimiktarı,cinsiyeti,medenihali,din,yaşvemeslekvs.gibiözellikleriitibariyletoplamıkayıtaltınaalınmayaçalışılmaktadır.Bubilgilerbirnüfuskitlesinin iyi idareedilmesininiçin gerekli bilgilerdir. Devlet mekanizmasının en uygun biçimi alması,belediye işlerinin düzenlenmesi, nakliyat ve ulaşım gibi işlerin ihtiyaçlaragöreayarlanmasısayımdaeldeedilenrakamlarlamümkünolmaktadır.RatipYüceuluğ’agöresavaşveiktisadibuhranzamanlarındaiaşeteşkilatı,sayımdaneldeedilenbilgilerleorganizeedilmektedir.Ayrıcamillisavunmabakımındanaskeri gücün hesaplanmasında sayımlar önemli görülmektedir14. Doğum,ölüm, göç gibi rakamlarla anlam kazanan bilgiler demografik bilgi olarakadlandırılmaktadır.Avrupa’daJohnGraunt1662yılındanüfusileilgilibirkitapyayınlayarak demografinin modern bir bilimdalı olmasının yolunu açmıştır.Günümüznüfussayımlarınabenzeyenilknüfussayımı1840yılındaİngiltere’deCensus kanunu ile aile listelerinin kullanılması ile yapılmıştır. Her aile reisibu listeyi sayım için seçilen günde mevcut aile üyeleri adına doldurmaklayükümlükılınmıştır.1846yılındaBelçika’dayapılansayımisetümailebireyleriisimleri ile kayıt edilmiştir15.Nüfusa ilişkin bilgileri toplamak amacıyla nüfussayımlarıyapılmakta, eldeedilenbilgilernüfuskitlesininyönetilebilmesi içinkullanılmakta, ayrıca nüfusun sayı ve nitelik bakımından gelişmesi de takipedilebilmektedir16.

12 HaydarKazgan,“NüfusArtışıveAmmeHizmetlerindeFakirleşme”, Yeni Ufuklar,S.107-108,1961,ss.18-19;Türkay,a.g.e, s.99.

13 SundayÜner, Nüfusbilim Sözlüğü,AnkaraHacettepeÜniversitesi1972,s.11ve21.14 Yüceuluğ,a.g.e, s.11.15 Yüceuluğ,a.g.e, s.13.16 BaranTuncer,Ekonomik Gelişme ve Nüfus,AnkaraHacettepeÜniversitesiYayınları1976,s.9;

ÖzerSerper,Türkiye Demografisi,İstanbulFilizKitabevi1978,ss.17-18.

Fatih TUĞLUOĞLU

60


Osmanlı İmparatorluğu 19. yy’a kadar memleket sınırları içinde nekadarinsanyaşadığınınüfusvearazitahrirleriileöğrenmeyeçalışmıştı.Modernanlamdanüfussayımınıntaşıdığıanlamveamaçlardanfarklıbirniteliğesahipolanarazitahrirleri,vergimükellefleriniveaskerlikçağındaolanadaylarıtespitetmektekullanılmaktaydı.19.yy’akadarbuşekildeyapılansayımçalışmalarıbuyüzyıldafarklıbirnitelikkazanmış,merkezileşme,hükümeteyenidurumlarkarşısında hazırlıklı olmasını zorunlu kılmış, yönetilenler üzerinde etkinbir yönetim oluşturabilmek için imparatorluğun insan sermayesi ve maddikaynaklarına ilişkin bilgilerin tazelenmesi ihtiyacını beraberinde getirmişti.Göçmenlerinneredeiskânedileceği,askerlikmükellefiyetinegirecekMüslümanerkeklerin sayısının öğrenilmesi ve diğer ekonomik toplumsal ihtiyaçlar içingerekli bilgilerin toplanması amacıyla nüfus sayımları gündeme gelmişti.İmparatorluğuntamamındauygulanmamışolmaklabirlikteilkmodernsayım1831’de yapılmıştı. Sayım yalnızca erkekleri sayacak şekilde planlanmış,Müslüman halkın sayım konusundaki endişelerini gidermek amacıyla dinadamları sayımda görevlendirilmiştir. Anadolu ve Rumeli’de toprak yazımıamacı dışında yapılan 1831 sayımında, kurulacak yeni orduya ilişkin vergikaynaklarınınveaskerlikyapacakhalkıbelirlemekasılamaçtı17.

Kemal Karpat’a göre Osmanlı ülkesinde vatandaşların huzurunu vemaddi refahını sağlama çalışmalarının başarılı olması için insan ve maddi kaynaklarlailgilidahakapsamlıbilgiedinilmesigerekmekteydi.Buamaçlanüfuskayıtlarının yeniden düzenlenmesi kararlaştırılmıştı. Tanzimat Dönemindenüfusmemurlarıvemukayyitlereyaletlerevediğeridaribölgeleregönderilerekdoğum, ölüm gibi nüfus hadiseleri kayıt altına alınmaya çalışılmış ve belliaralıklarla toplam nüfusu gösteren listelerin hazırlanması istenmişti. Ayrıcanüfuskayıtlarımülkiyetinkorunması,mahalliidarelerileilgilidüzenlemelerinyapılması,bazıyabancıdevletlerinülkeyeyönelikiddialarınıgeçersizkılınmasıiçindeönemtaşımaktaydı18.

Nüfus sorunu, 19 yy’da Osmanlı aydınlarının da gündemindeydi.NamıkKemalçeşitlimakalelerindekonuyatemasetmişveaynıyüzyıl içindeyayınlanan coğrafya kitaplarında Anadolu’nun yetersiz nüfusunun yarattığısorunlar ele alınmıştı19. 1891 yılında Babıâli İstatistikDairesi kurularak baştasayım işlerivenüfuskaydıolmaküzerenüfus idaresini ilgilendirenkonularıbünyesindetoplamıştı.BukonularailişkinesaslarNüfusDefterleriYönetmeliğihalindehazırlanmışvebudefterlerekaydedilenherkişiyetümnüfusbilgilerinitoplayanbirnüfustezkeresiverilmiştir20.

17 EnverZiyaKaral,Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831,AnkaraBaşbakanlıkDİEYayınları1997,s.10;KemalKarpat,Osmanlı Nüfusu 1830-1914,Çeviren:BaharTırnakçıİstanbulTimaşYayınları2010,s.67.

18 Karpat, a.g.e,ss.92-99.19 Tevfik Çavdar, “Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sorunu”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye

Ansiklopedisi,VI,İstanbulİletişimYayınları,s.1552.20 Karpat,a.g.e,ss.102-103.


61


Tanzimat ile başlayan modernleşme çalışmalarının arasında nüfusişlerinidüzenlemeklegörevliteşkilatınoluşturulmayabaşladığıgörülmektedir.1914tarihindeSicil-iNüfusKanunuilenüfusukayıtaltınaalmakvegenelnüfusyazımı yapma doğrultusunda bir adım atılmıştır. Fakat birinci dünya savaşınedeniyleçalışmalaryarıdakalmıştı21.TBMM’ninaçılmasınınardındanmevcutnüfusu tespit etme ve kayıt altına alma konusunda bir takım düzenlemeleryapılmış, evlenme, doğum ve ölüm gibi hadiselerin nüfus kütüklerineişlenmesini kolaylaştıran ve bu tür işlemlerden vergi alınmamasını içerenuygulamalaryapılmıştı.KöyKanunuveMedeniKanun ile bu tür çalışmalaryasalçerçeveyealınmıştı22. Yeni Türk devletininnüfusununmiktarınıöğrenmekiçinhayatageçirdiğibazıdüzenlemelerMustafaKemalAtatürktarafından“…nüfus meselesi bir memleketin en önemli ve hayati işlerindendir. İdari, askeri, mali ve iktisadi işlerde memleket nüfusunun gerçek sayısını bilmek ne kadar zorunlu ise her yıl yapılacak araştırma ve istatistiklerle nüfusun artma ve azalma nedenlerinin ortadan kaldırılması için gereken önlemlerin alınamayacağı da açıktır…” şeklinde ifadeedilmekteydi23.

Ülkede yaşayan nüfusun miktarını öğrenmek için yapılandüzenlemelerin yanı sıra mevcut nüfus kayıtlarını nitelik ve nicelik olarakincelemek için kurumsal yenilikler de yapılmıştı. Bunlardan biri 1926’dakurulanDevletİstatistikEnstitüsü(DİE)’idi.DİE,nüfussayımlarınıhazırlamak,nüfusartışoranlarınıtespitgibigörevlerledonatılarak,toplumsalveekonomikkalkınmaplanlarıöncesindeTürkiye’ninkısaveuzunvadelerinprogramlarınınhazırlanmasındavazgeçilmezbirönemkazanmıştı.DİE1926’dafaaliyetlerinebaşladıktansonraBelçikalıbilimadamıCamillieJaquartbaşkanlığagetirilmişti24.

İstatistik Umum Müdürlüğü kuruluşunun ardından 1927’de nüfussayımı ile görevlendirildi. Bu sayımda enstitünün kullandığı soru evraklarıuluslararasıkriterleregörebelirlenmişolsadageçmişinizlerinitaşımayadevametmekteydi. JustinMcCarthykadınlarınveküçükçocuklarınyazılmadığıveyaaile erkeğinin ifadesine göre aile fertlerinin tamamının görülmeden yazıldığıvedoğuillerindeyapılansayımlardaeksikliklerinbulunduğunuiddiaetmişti.Fakatdahaeskisayımlardabulunmayansorulardaeklenerekherbirvilayetvekaza ölçeğinde erkek, kadın nüfusu belirlenmeye çalışılmıştı25.Her ne kadaruluslararasıkriterleregöresorukâğıtlarıdüzenlenerekgüncellenmişsedeasılsorun halk arasında sayım konusundaki endişeleri ortadan kaldırmaktı. Buamaçlaokuryazar,münevvervemuteberkimselerinokumayazmabilmeyengenişhalkkitlelerinibilgilendirmesiveaydınlatmasıistenmişti.Ayrıcaköylerde

21 Fevzi Çakmak, “ Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Nüfusu Kayıt Altına Almaya YönelikGirişimler”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi,VIII/18-19,Bahar-Güz2009,s.90.

22 Çakmak,a.g.m, s.93.23 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I,s.305’denaktaranÇakmak, a.g.m, s.98.24 Çakmak,a.g.m,s.97-98;Nüfus Umum Müdürlüğü, Ankara Dahiliye Vekaleti 1935, s.5.25 JustinMcCarthy,Müslümanlar ve Azınlıklar, (Çev.:BilgeUmar), İstanbulİnkılâpKitabevi,

1998, s.151.

Fatih TUĞLUOĞLU

62


dağıtılmak amacıyla basit bir dille yazılan başbakan imzalı beyannamelerhazırlanmış,nüfussayımındanöncekicumagünü,camilerdenüfussayımınınönemi konusunda vaaz hazırlanmış, din görevlilerinin nüfus sayımı vehazırlıklarınayardımcıolmalarıistenmişti26.

Fevzi Çakmak’a göre 1927 nüfus sayımında, nüfusun ne kadarbir kısmının kayıtlı olduğunu öğrenmek amacıyla hazırlanan sorular davatandaşlarasorulmuştu.Cetvelinondördüncümaddesindeyeralan“evvelcenüfusakayıtedilmişmiydi?Edilmişseneredekayıtedilmiştir?»Sorusuileonbeşincimaddedeyeralan“yanındanüfustezkeresiveyahüviyetcüzdanıvarmıydı?”sorularıvatandaşlarınnüfuskayıtlarınayönelikti27.

1927 nüfus sayımında yazılmamış nüfus nedeniyle ülke nüfusununolmasıgerekensayıdanyüzde7oranındaazçıktığınıiddiaedenJustinMcCarthy,Anadolu’daşartlarıntamoturmadığı,iletişimveulaşımsıkıntılarınınbelirginolduğubudönemdenüfusun14.589.149kişiolduğunuaçıklamıştı28.

1930’lı yıllara girerken Avrupa’da yaşanan siyasi gelişmelerTürkiye’nin kendini savunma kabiliyetini ve kendine yeterli bir ekonomiyesahipolmasıgerektiğinibirkezdahagözlerönünekoymuştu.Bubeklentileringerçekleşebilmesinin önündeki en büyük engelin yeterli nüfusa sahipolunamamasıgörülmekteydi.KemalArı’yagöretoplumartıkcoğrafibüyüklükledeğilkalabalıkbirvemillisınırlariçerisindegerçekleşecekekonomikkalkınmaile övünmeliydi29. Bu amaçla yeterli nüfus miktarına ulaşılabilirse, doğalkaynaklarınıişletebileceğiveTürkiye’nindünyadaaskerivesiyasialandahatırısayılırbirülkeolabileceğidüşünülmekteydi30.

Nüfusuartırmasiyaseti9–16Mayıs1935tarihleriarasındayapılanCHPDördüncüBüyükKurultayındadöneminİçişleriBakanıŞükrüKayatarafındanşu şekilde anlatılmıştı: “…en büyük felaket de nüfus kıtlığına uğramaktır. Bizim memlekette nüfus durumu bugün muhalif sebepler dolayısıyla layık olduğu ve lazım geldiği derecede değildir. Orta Anadolu’nun nüfusu bu memleketin şark ve garp hudutlarının bekçisidir. Her şeyden evvel nüfusumuzun artması lazımdır…”31.

1927’den itibaren artan oranda nüfus artışı sağlamak için yasaldüzenlemeler yapılarak mevcut nüfus eksiksiz olarak kayıt altına alınmaya

26 Çakmak,a.g.m,s.104-105.KöylüleriçinyayınlananKöyGazetesisayımfaydalarınıanlatmışvesayımdansonrayenibirvergikonulmayacağınıısrarlaanlatmakistemişti.ErtanÜnal,“Cumhuriyet’inİlkNüfusSayımı”Tarih ve Toplum,S.214,Ekim2001,s.27.

27 Çakmak,a.g.m, s.94.28 McCarthy,a.g.e, s.163.29 KemalArı,“Cumhuriyet’inNüfusPolitikası”Toplumsal Tarih,Kasım2003,S.119,s.29.30 İbrahimFazılPelin,“NüfusSiyasasıveNüfusSayımı”,Belediyeler Dergisi,Eylül-İlkteşrin

1935,S.4-5,s.3’denaktaranYaşarSemiz,1923-1950dönemindeTürkiye’deNüfusuArtırmaGayretleriveMecburiEvlendirmeKanunu(BekarlıkVergisi)”Türkiyat Araştırmaları Dergisi S.27,Bahar2010,s.431.

31 CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası9-16Mayıs1935,Ankara1935,ss.143-144’denaktaranSemiz,a.g.e,ss.430-431.


63


çalışılmış,ayrıcaenbüyüknüfuskaybınanedenolansalgınhastalıklarlamücadeleetmek için planlamalar yapılmıştı. Çocuk ve yetişkin ölümlerini azaltmakamacıylasağlıkfaaliyetleriniülkegenelineyaygınlaştırmayaçalışılmıştır.Sağlıkkonusundabilgilendiriciçalışmavefaaliyetleraralıksızyürütülmüşayrıcaçoknüfusanedenihtiyaçduyulduğumeselesietrafındahemresmiağızlardanhemdedöneminentelektüellerivasıtasıylapropagandalaryapılmıştı32.

4. Sayıma Doğru Türkiye: 1923–1935

30Mayıs1934tarihinde2465sayılıkanunile1935yılındaülkegenelindenüfus sayımı yapılması kararlaştırılmışt33. Bu sayım çalışmasının sağlıklı birşekilde gerçekleşebilmesi için binalara numara ve sokaklara isim verilmesihakkında1927’deçıkarılan1003numaralıNumaratajKanunun,UmumiNüfusSayımıkonusundadakullanılacağıbelirtilmişti.Ülkesınırları içindebulunantümnüfusuneksiksizyazılmasıiçintümbinalarınveikametedilenhermekânıntespit edilmesinin önemli olduğunu düşünen Başvekâlet İstatistik UmumMüdürlüğü, sayımöncesinde bir talimatname yayınlayarak belediye teşkilatıolanyerlerdeşehirsınırlarıdâhilindekisokaklaraisimveyanumaraverilmesiveinsanlarınikametettiğimekanlaranumarakonulmasıistenmişti34. Belediye teşkilatı olmayan yerleşim merkezlerinde şehir sınırları dâhilindeki binalaranumara konulması istenmişti, fakat sokaklara isim verilmesi konusundaserbest bırakılmıştı. İlgili talimatnamede bina tabirinden maksadın sadeceev ve apartman veya resmi binalar olmayıp ikamet için tahsis edilmiş veyaedilmemiş,içindeinsanbulunabilecekev,apartman,han,resmidaire,dükkan, mağaza,gazino,hamam,camii,mescit,mektep,hastane,baraka,kulübe,ambar,meskenhalinegetirilmişvagonlar,istasyonbinaları,garaj,ağıl,kom,oba,huğ,ahır,samanlık,arabalık,dispanser,sanatoryum,dam,çiftlik,yazıhane,fabrika,imalathane,köyodası,mağara,kovuk)gibitümyapılarolduğukastedilmektey35. Ayrıcabelediyeteşkilatıolanmerkezlerdesokaklaraisimverilmesi,isimmevcutisediğersokaklaraaynıisimdenverilmemesi,TürkçeisimkullanılmasıvebaşkadillerdenisimalınmamasıveilgilitalimatnameyegörenumaralamaişlerininengeçŞubat1935tarihinekadartamamlanmasıistenmekteydi36.

Moderndünyadanüfussayımları,ikişekildeyapılmaktaydı.Bunlar;DefactoSayım(Hazırnüfus)veDejureSayım(oturannüfus).Hazırnüfusayönelik32 Propagandamahiyetinde kullanılan yazılar ve konuşmalar daha sonra bir kitap haline

getirilmiştir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.:BaşvekâletİstatistikUmumMüdürlüğü,Nüfus Meselesi ve Nüfus Sayımı Hakkında Fikirler,AnkaraKöyhocasıBasımevi1936.

33 Sayım günü olarak 18 Birinciteşrin 1935 Cuma günü belirlenmişken, daha sonra 20Birinciteşrin 1935 Pazara alınmıştır. 1 Haziran 1935 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı(030.18.01.02.55.45.3)veCumhuriyet, 07Haziran1935.

34 Serper,a.g.e,s.21.35 Başvekâlet İstatistik UmumMüdürlüğü, 1935 Umumi Nüfus Sayımı, Sokaklara İsim veya

Numara Konulması Hakkında Talimatname,İstanbulDevletMatbaası1934,s.1;Cumhuriyet, 17Mayıs1934.

36 1935 Umumi Nüfus Sayımı…,a.g.e, s.5-11.

Fatih TUĞLUOĞLU

64


sayımda; sayım bölgesinde ya da ülkesinde fiilen hazır bulunan her bireyinsayılmasıamaçlanmaktaydı.Oturannüfusunesasalındığısayımdaisesürekliyerleşmeolaraksayımbölgesindeoturanlar,sayımanındaneredebulunurlarsabulunsunlarsürekliyerleşmeyerindeymişlergibisayılmaktaydı37.

Türkiye’de 1927 yılından itibaren yapılan sayımlarda de facto sayımsistemi uygulanmıştı. Türkiye’dede facto nüfus sayımının benimsenmesindesayım işinin basit olması, kimlerin sayıma kabul edileceğinin daha kolaybelirlenebilmesi,memleketdışındakivatandaşların izlenmesivesayımadâhiledilmesigüçlüğününbulunmaması,malibakımdandahaazgüçlükgetirmesi,millibirvazifeolarakhalkınkatılımınınistenmesivebirgündeuygulanabilmesinedeniyletercihedilmiştir38.

CelalAybar,Türkiye’nin İkinciGenelNüfusSayımı isimlikitabından1935yılındayapılansayımçalışmalarıhakkındabilgivermektedir.CelalAybar Türkiye’ninbirdiğerindenfarklıiklimleresahipolmasınedeniylesayımgünükonusunda bazı sıkıntılar yaşandığını açıklamakta, ülkenin bazı bölgelerindebulunan kasaba köylerin kış aylarında şehirler ile bağlantılarının kesildiğibilindiğinden sayım tarihinin memleketin tüm yörelerinde ulaşım imkânınasahipolanaynızamandayarıgöçebelerindevamlıikametgâhlarınadöndükleritarihegöre 20BirinciteşrinPazar gününün tercih edildiğini açıklamaktaydı39. İstatistik Umum Müdürlüğü sayımın hangi esaslar çerçevesinde yapılmasıgerektiği konusunda Başvekâlete başvurarak; kimlerin sayılması gerektiği,sokağaçıkmayasağıvebirgündetamamlanması,sayımmemurluğuvazifesiniherkesin kabul etmesi hakkında bilgi vermiştir40. Hazırlıklar başlarken ilkaşamadayeniyazıbilensayımmemurgerekliolduğufarkedilmişveyeniyazıyıbilenlerinsayısınınazolacağıtahminedildiğindenbuvazifeyiyapmakiçintümmemurların zorunluolarakgörevlendirilmesi kararlaştırılmıştır41. Bu zorunlugörevlendirmeyi kabul etmeyenlerin cezalandırılması yoluna gidileceği ifadeedilmiş42 ve sayımmemurlarınınmümkün olduğu kadar oturdukları yörede

37 Üner, a.g.e, s.21-22.38 BaşbakanlıkDevletİstatistikEnstitüsü,Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı,

AnkaraBaşbakanlıkDİEMatbaası1973,ss.49-50.39 CelalAybar,Türkiye İkinci Genel Nüfus Sayımı(1935) Beynelmilel İstatistik Enstitüsünün 1936

Atina İçtimaına Arz Edilen Fransızca Tebliğin Tercümesidir. AnkaraBaşvekâletMatbaası1937,s.4.40 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi(BCA)030.10.26.148.3,17Nisan1935.41 Nüfussayımlarındagörevlimemurlardansadeceuzakköyvemuhitlerdevazifelendirilenlerin

yolgiderlerikarşılanmayaçalışılmış,ancakbuamaçlaayrılanparalarınyeterliolmamasınedeniylebirçokyerlerdesayımvekontrolmemurlarınınmahallindenteminizorunluhalegelmiştir.RatipYüceuluğ’a göre; okuma-yazma bilenlerin az olduğu yerlerde birçok kalitesi düşük kimseler sayım memuru olarak kullanılmıştır. Bunların bazılarının sayımın nasıl yapılacağı, sayımda sorulan soruların nasıl cevaplandırılacağı hakkında kendilerine gönderilen yönetmelikleri okuyup anlayabilecek durumda olmadıkları için sayımda önemli hataların yapıldığı ifade edilmektedir. Yüceuluğ,a.g.e,s.20.

42 28Mayıs1935Cumhuriyet.Bazıillerdesayımgünükendilerineverilenvazifeyikabuletmekistemeyenmemurlarınizinalmayaçalışmasıüzerine,başbakanlıktanbütünresmidairelerebiryazıgönderilerekbutürdurumlarafırsatverilmemesikonusundauyarılmıştır.Ulus, 5 İlkteşrin1935.


65


görevlendirilmesi istenmiştir. 1 Eylül 1935 tarihinden önce Vali, KaymakamveNahiyeMüdürleri’niniçindeenfazla200nüfusbulunanbinalardanoluşansayımmıntıkalarıbelirlemelerivehermıntıkayabir sayımmemuru,herdörtmıntıkayadabirkontrolmemurutayinetmesikararlaştırılmış,Ankara,İstanbulve İzmir gibi nüfusu kalabalık olan yerlerde (75) nüfusunbirmıntıka olarakkabuledilmesitavsiyeedilmişti.

1927 sayımında memleketin şartları hakkında yeterli derecede bilgitoplanmışolmaklaberabergeçensüreiçindeyaşanangelişmelerdikkatealarak12 kazada 300 bin nüfus üzerinde tecrübe sayım yapılması her mıntıkanıntedarik edebileceği sayım memuru adedi, bir sayım memurunun bir gündeyazabileceğinüfusmiktarınıntespitedilmesivememurlarayönelikhazırlanantalimatnameler ile sual varakalarının ne kadar iyi anlaşıldığı öğrenilmeyeçalışılmıştı43.

Sayımhazırlıklarısürerkendevamlıbirikametgâhıolmayangöçebelerinsayımınınnasılyapılacağısorunugündemegelmişve1927sayımındaolduğugibigöçebelerinsayımgünündeneredebulunduklarıvaliliklertarafındantakipedilerektahminsuretiylebelirlenmesikararlaştırılmıştı44.

Sayım öncesinde hükümet sayım ve kontrolmemurlarına çalışmalarıhakkında bir talimatname yayınlayarak dikkat edilmesi gereken bazıdurumlarbelirlenmişti.Yeniyazıileokumayazmabilensayımmemurlarınınsayısının yeterli olmaması durumunda öğretmen ve öğrencilerin sayımdakullanılabilmesi amacıyla okulların tatil edilebileceği belirtilmişti45. SayımMemurları Talimatnamesinde nüfus sayımının amacının memleket sınırlarıiçindebulunannüfusubirgüniçindeeksiksizsaymakolduğuiçinbirinsanınoturabileceği her yerde bulunulması ve mevcut nüfusun sayım defterlerineeksiksizbir şekildeyazılması istenmekteydi46.Hermevkide sayımgünündenbirhaftaveyaenazüçgünöncevali,kaymakamvenahiyemüdürlerisayımmemurlarına“NüfusSayımDefteri,SayımMıntıkasıBinalarCetveliveSayımveKontrolMemurlarınaMahsusTalimatname”teslimedilerekkendimıntıkalarınıkontrol etmeleri ve bu esnada numaralanmamış ve içinde insan bulunanmekânlaratesadüfolunduğundahemennumaraverilmesivebinalarcetvelineeklenmesi tavsiye edilmişti. 20 Teşrinievvel 1935 Pazar günü yapılacak olansayımlardamemurlarınsaatsekizdeçalışmayabaşlamasıveenkısazamanda

43 Aybar,a.g.e,s.4;26Temmuz1935tarihliCumhuriyetGazetesindeİstatistikUmumMüdürüCelalAybar’ıntecrübesayımlarıiçindoğuvilayetlerinegideceğiniyazmaktadır.

44 Yüceuluğ,a.g.e, s.1945 Çakmak, a.g.m, s.109;1927sayımındada liseöğrencilerindenyararlanılmıştı.Kendiside

1927 sayımında öğrenci olarak görevli olan yazarNadirNadi, halkın sayım konusundaendişeliolduğunuanlatmıştır.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.:Ünal,a.g.m,s.27.

46 1927 sayımında ülke nüfusunun 13.660.275 olduğu ortaya çıkmasına karşın nüfuskütüklerinde14.154.751kişininkayıtlıolduğufarkedilmişti.SayımçalışmalarısonucundadahaaznüfusunsayılmasınınsebebiolarakgöçebelerintakipedilememesivedağınıkveuzakyerleşimlereulaşılamamasıİstatistikUmumMüdürlüğütarafındanaçıklanmaktaydı.BCA:030.10.124.885.14,12Ağustos1933.

Fatih TUĞLUOĞLU

66


kendi mıntıkasının sayım işlemini tamamlaması istenmekteydi. Bir sayımmemuru yeterli miktarda mürekkepli ve renkli kurşun kalemi ile çalışmayabaşlamalı ve yazım işlemi sırasında her şahsı bizzat görerek soru sormalı,cevapları kaydetmeli ancak küçük çocuklar, hastalar gibi sayımmemurununyanına çıkamayacak diğer kimseler hakkında aile reisinden veya diğer ailemensuplarındanbilgialınmalıydı47.

Sayımda en çok kafa karışıklığına neden olan ve bu nedenle sık sık açıklama yapılan konu mevcut nüfusun yanı sıra gayri mevcut nüfusun da kaydedilip edilmeyeceği konusuydu. Sayımmemurları, sadece bulunduklarımekânda hazır bulunan kişileri yazmaları konusunda uyarılmışlardı. Bunedenleotellere,hanlaraveevlerebirgüniçinolsadamisafirolarakgelmişolanyolcularveyabancılarındasayımdefterlerineyazılmalarıbildirilmişti48.

5. 20 İlkteşrin 1935 Sayımı, “Ne bir Eksik Ne bir Fazla”

Nüfussayımınınsonuçlarındanmemleketiniktisadivesosyalkalkınmasıiçingereklimalumatıneldeedilmesibeklendiğindennüfus sayımınınhatasızve problemsiz yapılmasına büyük önem verilmekteydi. Özellikle sayımmemurlarınınamirikonumundabulunanvali,kaymakamvenahiyemüdürlerinesayım faaliyeti sırasında takipetmelerigerekenbir takımvazifelerverilmişti.Buamaçlahazırlanantalimatnamedeamirlerin,nüfussayımıkonusundahalkınzihnindeoluşanyanlışdüşüncelerinortadankaldırılmasıiçinçeşitlimekânvesuretlerde propaganda yapması istenirken, sayımda görevli memurların davazifelerikonusundaeğitilmeleriveyaptıklarıişinöneminikavramışolmalarıbeklenmekteydi. Nüfus sayımının yeni vergiler ve bazı mükellefiyetler içinyapıldığına dair halk arasında rivayetlerin olduğu düşünülerek bu olumsuzhavanındağıtılması ve sayım işlerinin sadece nüfusmiktarını öğrenmek içinyapılanfaaliyettenibaretolduğununbelirtilmesiidarecilerdenistenmekteydi49. Yanlışanlamalarıortadankaldırmakvesayımkonusundahalkıbilgilendirmekiçinmemleketgenelindesistemlibirpropagandafaaliyetinegirişilmişti.Birçokşehirdekonferanslardüzenlenmiş,Ankaraveİstanbulradyolarındakonuşmalaryapılmış,sinemareklamlarıhazırlanmışveöğrenciler içinsohbetli toplantılartertipedilmişti.Ayrıcatümnakilvasıtalarınakonulanvememleketinenücraköşelerinekadarulaştırılanel,duvarvesalonafişleriilehalkasayımınfaydaları

47 Sayım Memurlarına Mahsus Talimatname,ss.5-7.48 Sayım Memurlarına Mahsus Talimatname, s.8.49 Halkınnüfussayımıvenüfuskütüklerindenkaynaklananendişeleribirçokşehirdesaklı

nüfuslarınçoğalmasınanedenolmaktaydı.ÖrneğinAntep’tevatandaşların34.728ölümügizledikleri ve 19.164 saklı evlenme tespit edilmişti.Cumhuriyet, 1Aralık 1934.Aynı yıliçindesaklıvegizlinüfuslarıbelirlemek için2576sayılıve5Temmuz1934tarihli“GizliNüfusların Yazımı Hakkında Kanun” çıkarılarak belediye ve muhtarlıklar üzerindenvatandaşlaraduyuruyapılmışvedoğum,ölümveboşanmagibinüfusolaylarınınkayıtaltına alınması amaçlanmıştır.AdnanGüriz,Türkiye’de Nüfus Politikası ve Hukuk Düzeni, AnkaraTürkiyeKalkınmaVakfıYayınları1975,s.165.


67


anlatılmak istenmişti. Ayrıca istatistik umum müdürlüğünün numarataj vesayımhazırlıklarınınkontrolüiçingörevlendirdiğimemurlarmemleketinçeşitliyerlerinde sayım ve sayım memurlarının vazifeleri hakkında konferanslarvermişlerdir50.BukapsamdaİstatistikUmumMüdürüCelalAybar,danışmanolarak İsviçre’den davet edilen Carl Bruschweiler ile çeşitli şehirlerdekonferanslarvermişlervesayımhazırlıklarınıdenetlemişlerdi51.

Ülkeiçindeherhangibirlisanileyayınyapantümgazetevedergilerin, İstatistikUmumMüdürlüğütarafındankendilerineverileceksayımkonusundahalkı bilgilendirmeyi amaçlayan her türlü yazıları günü gününe yayınlamasıistenmişti. Vali, kaymakam ve nahiye müdürlerinin de İstatistik UmumMüdürlüğü tarafından hazırlanan ve vilayet, kazalara gönderilen her türlüafişveyailanlarıresmidaireler,tramvay,vapurveşimendiferidareleri,otobüsservisleri, okullar, bankalar, sinema ve tiyatrolar, eczane, gazino, pastane,lokanta ve buna benzer mekânlar, ticarethaneler ve halkın en çok gözüneçarpacakbiryereasmaklavesayımgününekadarmuhafazaetmekleyükümlükılınmışlardı52.AyrıcaCHPilteşkilatlarıdanüfussayımıöncesindeçalışmalaravepropagandafaaliyetlerinedestekolmalarıkonusundabilgilendirilmiştir53.

Nüfus sayımı konusunda öğrencilerin dikkatini çekmek amacıylaKültür Bakanlığı sayım gününden önce okullarda konferanslar verilmesinikararlaştırmış, ayrıca 20 İlkteşrin 1935Pazar gününden önce ilköğretim, ortaveliselerdenüfusunvenüfussayımınınönemihakkındayurtbilgisi,sosyolojivecoğrafyaöğretmenlerininderslerdebumeseleçerçevesindeöğrencilerebilgivermeleri istenmiş ayrıca bir memleketin ekonomi, iç güvenlik ve savunmaişlerinde nüfusun ne kadar önemli olduğuna ve “bir ulusun amaçlarına veülkülerine doğru ilerlerken adam unsurundan nasıl faydalanacağına dair”konuşmalaryapılmasıkararlaştırılmıştı54.

Nüfus sayımının yegâne amacının Türkiye’de yaşayan vatandaşlarınsayısı ve özellikleri konusunda bilgi toplamak olduğu hükümet yetkilileritarafından sık sık açıklanmakta ve bu amaca ulaşılması ve beklentilerineksiksiz olarak karşılanması için halkın sayım çalışmalarına destek vermesi

50 Aybar, a.g.e,s.7.51 İstatistik UmumMüdürlüğü şeflerinden Faik Sinop’a, Şevket Erzurum’a, Mehmet Ali

Erzincan,GümüşhaneveTrabzon’a,NefiMaraş,UrfaveAntep’e,NuriTurgutBursaveMenemen’e giderek sayım hazırlıklarını denetlemekle görevlendirilmişlerdir. Ulus, 4 İlkteşrin1935.

52 Çakmak,a.g.m,s.11053 BukonudabazıvilayetlerdeyapılançalışmalaraörnekolarakTrabzonCHPİlBaşkanlığının

gönderdiği yazıda yerel gazetelere verilen sayım için yapılan propaganda faaliyetlerianlatılmaktadır.BCA490.01.17.88.5,4Teşrinievvel1935.

54 Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, Nüfus Sayımı Konusu Çerçevesinde Okullarda Verilecek Konferanslar ve Dersler, İstanbul 1935, s.1-2. Sayımdan iki yıl önce ilk ve orta dereceliokullardaKıraatderslerindevergivermeninvenüfusakaydolmanıniçtimaiveahlakibirvazifeolduğunadairmanzumvemensurokumaparçalarıokutulmasıiçinMaarifVekaletitarafındanBaşvekaletetekliftebulunulmuştur.BCA:030.10.142.17.4,4Mart1933.

Fatih TUĞLUOĞLU

68


istenmekteydi. Sayım faaliyetlerinin bir günde ve belli bir disiplin altındayapılmasıyeniTürkdevletininözgüveniniartıracakvetoplumanüfuzettiğinigösterecekti.İstatistikUmumMüdürlüğününhazırladığıUmumiNüfusSayımıTalimatnamesinde de belirtilen bu uyarılar, sayım tarihine kadar günlük gazetelerde yayınlanmıştı. Daha kolay anlaşılması için kısaltılan ve basitcümlelerhalindeanlatılmayaçalışılanuyarılarsayımsırasındavatandaşlardanbeklenenvazifelerigöstermekteydi.Buuyarılardanbazılarışunlardır;“Nebireksiknebirfazla,devletyurttaşlarınınsayısınıbilmekistiyor”55,“Geçmiştevegelecektebütünulusalvesosyalişlerintemelinüfustur.Nüfussiyasasıdaancaknüfusutanımaklakurulabilir,20İlkteşrinPazarsayımıbizebusiyasanınyolunugösterecektir”56,“Türkulusunundirimhareketlerinihiçsugötürmezsayılarlagösterecek bir belge olan nüfus sayımına her Türk’ün canla başla tam birdoğruluklayardımetmesi,kendisağlığınınizlerinigörüpanlamasıdemektir.”57, “Aded kuvvet demektir. 20 ilkteşrin Pazar günü yapılacak olan genel nüfussayımıTürkulusununkuvvetinigösterecektir”58,“Yerliyabancıherkesogünbulunduğuyerdekendisiniyazdıracaktır”59,“HerTürkbuseneiçindeyapılacaksayımdan kaçmak değil ona elinden geldiği kadar yardım etmeyi kendinebüyük bir vatan borcu bilmeli, hükümet köylere varıncaya kadar her türlüvasıtailepropagandayapmalıdır”60,“Bugününküçükleriyarınınbüyükleridir.Sayımdaenküçükçocuklarıbileyazdırmayıunutmayınız”61,“Doktora,ebeye,ilaca ihtiyacınızolursahemenzabıtamemurlarınavebekçilerehaberveriniz.İhtiyacınız derhal temin edilecektir. Hükümet tertibat almıştır”62, “Sayımınbittiği haber verilinceye kadar evden çıkmakyasaktır.Çıkanlar için hapis veparacezasıvardır”63,“Doğrucevapverelim,sayımınnesüelnefinansalnedeözelbirnoktasıvardır.Doğrusöyleyenlerbuyüzdenzararauğramayacaklardır.Doğrusöylemeyenlerancakdevleteçokbüyükkötülüketmişolurlar”64,“Sayımgünü bulunduğunuz yere sayım memuru gelmeyecek olursa veya sehvenyazılmayacakolursanızhemenhükümetehaberyollayınız”65.“Sayımınbütünyurda bir günde başarılması sosyal birlik ve çalışmanın en güzel belgesiolacaktır. Bu büyük günde devletin buyruklarına hepimiz uymalıyız”66. Enyalın ifadelerini bu şekilde bulan ve sayım gününe kadar gazetelerde yerbulan uyarıcı ilanlar ile sayımın önemi konusunda vatandaşların dikkatiniçekmekamaçlanmaktaydı.Eskizamanlardayapılansayımlarınmükellefiyetler

55 Ulus, 8İlkteşrin1935.56 Ulus, 10İlkteşrin1935.57 Ulus, 9İlkteşrin1935.58 Cumhuriyet, 6Eylül1935.59 Ulus, 1İlkteşrin1935.60 Zaman, 11Haziran1935.61 Ulus, 4İlkteşrin1935.62 Ulus, 14İlkteşrin1935.63 Ulus, 15İlkteşrin1935.64 Ulus, 17İlkteşrin1935.65 Ulus, 18İlkteşrin1935.66 Cumhuriyet, 27Eylül1935.


69


getirmesine karşın cumhuriyet hükümetlerinin böyle bir amacı olmadığıvurgulanarak ve elde edilen bilgilerin sadece memleket savunmasında vekalkınmasındakullanılacağıhatırlatılmıştı.

Sayımgünü, sayımvekontrolmemurları ileözel izinbelgesinesahipolarak sokağa çıkmasına izin verilenler dışında hiçbir kimsenin sayımınsonunakadar şehir, kasaba ve köylerde evlerindendışarıya adımatmalarınaizin verilmeyeceği talimatname ile açıklanmıştı. Sayımın sona erdiğini halkabildirmekiçinherşehirdetopatılmasıkararlaştırılmış,ancakbüyükşehirlerdebirsemtinveyabirkaçmıntıkanınsayımıherhangibirsebeplediğerlerinegöreçokgecikmesihalindeosemtindiğermıntıkalarlairtibatınınsayımçalışmalarıtamamlanana kadar güvenlik güçleri tarafından kesilmesi diğermahallelerinserbestbırakılabileceğiifadeedilmiştir67.

Sayımmemurlarının tayin edildiğimıntıkanın binalar cetveline dâhilolduğu halde nüfusunu kaydetmeyecekleri bina ve ikametgâhlar şu şekildebelirlenmiştir:Askervejandarmakışlalarıvekarakolları,askerimülkivehususihastaneler, askeri, mülki, hususi yatı mektepleri, askeri, mülki hapishanelerve tevkifhaneler, yabancı devletlerin sefarethaneleri ve maslahatgüzarlıkları.Konsoloshaneler bu kapsama alınmamış ve sayım memurlarının tarafındanziyaretedilmelerivesayımişleminetabiolduklarıaçıklanmıştır68.

Sayım sırasındamemurların kullanacakları soru kağıtları BeynelmilelİstatistikEnstitüsününbelirlediğiasgarisorulardanve1927sayımındakullanılansorulardançokfarklıolarakhazırlanmamışsadeceTürkiye’ninözeldurumunailişkin bazı eklemeler yapılmıştı. 1927 sayımındakullanılan sorulardaha çoksosyal niteliklere ilişkin sorulardı. Savaştan yeni çıkıldığı, geniş topraklarkaybedildiğivezormücadelelersonucundacumhuriyetkurulduğu içindahaçok halkın sosyo-politik özellikleri öğrenilmeye gayret edilmişti. Meslekfarklılığıçokgenelçerçevedenöğrenilmekistenmiş, 1927sayımındabulunan“daimi ikametgah”sorusuçıkarılarak“ikincibirdilveyeniharflerleyazmakbilirmi”sorularıeklenmişve“okumabilirmi”sorusu“yeniharflerleokumabilirmi”şeklinedönüştürülmüştü69.Hazırlanansorukâğıtlarınınhalktarafındandeğil de memurlar tarafından doldurulması istenmiş ve böylece cevaplardayeknesaklıkhedeflenmişti70. İstatistikUmumMüdürüCelalAybar,1935nüfussayımının önceki sayımlardan farkını ve getireceği yenilikleri gazetelere şuşekilde açıklamıştır; “…geçen nüfus sayımında her mevkide mevcut olannüfusla birlikte omevkiin halkında olup damuvakkaten bulunmayanlar dakaydedilmiş…”olmasınakarşınbusayımdafarklıbiryöntemizlendiğibelirtilmişve“…dahabasitbiresaskabuledilmişyanibulunmayannüfuskaydedilmemişvemünhasıran hermevkide o gün şahsan hazır bulunanların kaydedilmeler

67 Zaman, 11 Nisan 1935.68 Sayım Memurlarına Mahsus Talimatname, s.13.69 Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50.Yılı, s.51. 70 Aybar,a.g.e,s.s.8-9.

Fatih TUĞLUOĞLU

70


esasıkonulmuştur.”BiröncekisayımdauygulananveherkazanınköylerininnüfuslarınınayrıcabelirtilmemesininbazısıkıntılaranedenolduğunuifadeedenCelalAybar, “…her köyünnüfusu teker teker neşredilecektir. Bumalumatıniskan,idariteşkilat,kültür,sıhhatveemniyetişleriiçinçokfaydalıolacağı…”beklemektedir.CelalAybar’a göre “..sayımlarda enmühimmalumat adettensonra yaş inkısamıdır.Geçen sayımınneticelerimahdudyaş gruplarına göreayrılmıştı.Bugruplarbizeokumaçağındaolupdaokumabilmeyenlerinadedinigöstermiyordu.Budefayaşinkısamıhemtekyaşüzerinehemdegrupüzerineyapılacakvebumalumattahsilderecesiylekarşılıklıolaraktespitedilecektir71. Busuretleheryaştakaçkişininokumayazmabildiği,kaçkişininbilmediğinisarahatle tespit…” edilebileceğini açıklayanCelalAybar, 1927 sayımındayaşsınıflanmasınınmedenidurumagöretasnifedilmediğinibunedenle1927’denitibaren her yaştaki insanların ne kadar evli olduğunun bilinmediğini ancakyenisayımdayaşlarilemedenihalinbirliktetasnifedileceğiiçinheryaştakikaçkişininbekârevliveyadulolduğununortayaçıkacağınıaçıklamıştı.Biryaşındanküçük çocukların yaşını ay olarak tasnif ederek Türk halkının doğurganlığıhakkında bir görüş elde edileceği ayrıca 1927 sayımında vatandaşlardangörünürsakatlığıolanlaraçıkolarakyazılmadığıancak1935sayımındaikiuzuvdabulunankörlük, topallık,çolaklıkgibisakatlıklarınvebubilgilerinyaşlarıüzerinemukayesesininyapılabileceğidüşünenAybar’agöresayımdanüfusunmesleği sadece ticari, ziraiolmaküzere çoksınırlıolarak tasnif edilmesindenvazgeçilerekülkeningelişenekonomikyapısınadaparalelolarakTürkiye’niniktisadibünyesinidaha iyiyorumlayacak şekildebirmeslek tasnifiyapılmakistenmişti72. İlksayımdabulunmayansanayiveküçüksanatlar,ulaştırma,genelveidarehizmetleri,evekonomisivs.1935sayımınınsonucundatablolarhalindedüzenlenmişti.Ülkedebaşlayansanayifaaliyetleridenüfussayımıtablolarınayansımış, küçük sanatlar kategorisinde çeşitli alt kategoriler(maden ocakları,taş, toprak, inşaat,bina,mobilya,ağaç işleri,demir,makine,kimya,dokuma,kâğıtvs.)kategoribelirtilereknüfusunekonomikkarakteriniortayaçıkarmakamaçlanmışveesasmeslek,sonhaftadatutulanmeslekgibisorularilenüfusuniktisadi faaliyetkollarınadağılış, çalışmaşeklive işsizlikgibikonulardabilgialınmakistenmişti73.

Nüfussayımımemleketinheryerinde20Teşrinievvel1935Pazargünüsabah saat sekizde başlamıştır. Sayım memurlarının çalışmalarını kontrolve denetleme vazifesine sahip olan vali, kaymakam ve nahiyemüdürleri desayımişininnevaziyetteolduğunukontroletmeleriiçinmemurlarlaçalışmayabaşlamışlardı. Sayım memurlarının mıntıkalarındaki evlerde hazır bulunanvatandaşlarabizzatsoraraksayımdefterineyazacaklarıbilgilerşunlardır;

71 1935nüfussayımındasadeceyeniharflerleokuma-yazmabilenlerokur-yazarsayılmış,eskiharflerleokuyupyazanlariseokur-yazarsayılmamıştır.Yüceuluğ,a.g.e, s.58.

72 “BuNüfusSayımınınBizeÖğreteceğiYeniliklerNelerdir?”,Ulus, 12İlkteşrin1935.73 Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50.Yılı, s.56.


71


CoğrafiSorular:

Sayımgünübulunduğuvilayetinismi,

Sayımgünübulunduğukazanınismi,

Sayımgünübulunduğunahiyeninismi,

Sayımgünübulunduğuköyünismi,

Sayımgünübulunduğubinanınnumarası,

DemografikSorular:

Oturduğubinanıncinsi,

Hangidevletintebaası,

Hangidindebulunduğu,

Analisanı(yaniaileiçindekonuştuğulisan),

Analisanındanbaşkakonuşabildiğilisan,

Neredeoturduğu,

Görünürvücutsakatlığıvarsaneolduğu,

Kadınveyaerkekolduğu,

Kaçyaşındabulunduğu,

Bekârmıevlimi,dulmuveyaboşanmışmıolduğu,

Yeniharflerleokumakbilipbilmediği,

Yeniharflerleyazmakbilipbilmediği,

EkonomikSorular:

Muayyenbirmeslekveyavazifeveyasanatıvarsaneolduğu.

Muayyenbirmeslekveyasanatıyoksaneilegeçindiği,

sorularısorulmuştu74.

Sayım memurlarının ziyaret edecekleri binalarda sakin olmayıp dahayatını köprüaltı, ağaç kovuğu, camii avlusu gibi açık yerlerde veya nakilaraçlarındaveyayollarüzerindegeçirenkimselervarsabunlarındasayımadâhiledilmeleri gerekli görülmüştü. Sayım memurlarının talimatname hükümleri

74 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi,s.29.

Fatih TUĞLUOĞLU

72


çerçevesindesoracaklarısorularahiçcevapvermeyen,kastenyanlışveyaeksikcevapverenlerebuhareketlerininkanunen5-25TLparacezasınıgerektirdiğiayrıcabugibişahıslarınisimleriminveadreslerininvali,kaymakamveyanahiyemüdürlerinebildirmeleriistenmişti75.

Sayım günü öncesinde yola çıkmış olan ve sayım gününü nakilvasıtalarındageçirecekolanvatandaşlarınsayılmalarıkonusundaortayaçıkantereddütleri gidermek amacıyla Nüfus Sayımı Talimatnamesinde açıklamayapılmıştı.Sayımgünütren,vapurgemigibivasıtalardabulunacakvatandaşlarınsayılmaları için bir düzenleme hazırlanmıştı. İlgili talimatname devletdemiryollarıbünyesindeişletilensahavehatlardangeçentrenlerdekiyolcularkonusundaşuşekildehareketedilmesitavsiyeedilmekteydi.Sayımişidevamettiğisürecesayımkonusundavazifeliolanlardanbaşkahiçbirkimseninsokağaçıkmaması,sayımsaatindenönceseferekonmuşolankatarlarhariçolmaküzerebütünnakilvasıtalarınınsayımbitenekadarişlememesikararlaştırılmıştı.Sayımsaatibaşlamadanevvelseferekonmuşolanekspres,yolcuveçeşitlikatarlarlayolcu katarı mahiyetinde olan otoray servislerinin son varış istasyonunagelinceye kadar yollarına devam etmeleri, son istasyona ulaştıklarında iseo mevkideki sayım işi bitmemişse tren yolcularının sayımı tamamlanıncayakadar istasyonun sınırları içindebeklemeleri gerekli görülmüştü. Sayım saatibaşlamadanevvelhareketedenkatarlardabulunanyolcuvepersonelinsayımısaat8densonrakiilkvarışistasyonundatrenebinecekolansayımmemurlarıtarafından yapılacaktı. Katar hareket halinde iken sayım yapılacak ve sonrabunların sayıldığına dair sayım memurlar tarafından birer sayım vesikasıverilecekti76.

İstanbul Deniz Ticaret Müdürlüğü sayım günü limanda bulunangemilerinpersonelininnasıl sayılacağıkonusundabir25Eylül1935 tarihindebir açıklama yapmıştı. Sayım günü limanlara uğrayan ve o limanda en aziki saat bekleyecek olan düzenli yolcu ve yük gemilerindeki nüfusun gemipersonelitarafındanyazılmasıveyazımdefterininilklimandalimanreislerineteslimedilmesiistenmişti.Sayımgünüsabahsekizdelimandabulunacakveikisaattenfazlalimandabekleyecekolanherçeşityelkenlivemotorlutümyabancıgemilerindebulunduklarıvegeldikleriyerlerdesayılmalarıistenmekte,ayrıcasayım günü denizde veya ecnebi bir limanda bulunup da saat 10’a kadar olimandankalkmayamecburolduklarıtakdirdesabahıntamsekizindemevcutbütün gemi adamları ile yolcuları ellerindeki sayım defterlerine yazmağabaşlamalarıkararlaştırılmıştır77.

Nüfus sayımı faaliyetinin başarılı olabilmesi, eksiksiz olaraktamamlanması istenen ve doğru nüfus rakamları için hayati kıymete sahipolan insanların ikamet ettikleri mekanların numaralanması uygulamasıydı.

75 Sayım Memurlarına Mahsus Talimatname, s.14.76 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi,ss.58-59.77 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi,ss.63-64.


73


Fakat bunu daimi göçebelere uygulamanın imkanı bulunmamaktaydı. Doğuve güneydoğuvilayetlerinde bulunan göçebelerin nasıl sayılması konusundaNüfusSayımıTalimatnamesindeaçıklamabulunmaktaydı.Buaçıklamayagöre;daimigöçebehayatıyaşayanlarınvasıflarıveözelliklerikaydedilmeksuretiyleyazılmaması sadece kadın ve erkek olmak üzere sayılarının tespit olunmasıyeterligörülmüştü78.

1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesinde İstanbul’da valiliktarafından alınacak tedbirler de bulunmaktaydı. Vali Muhittin Üstündağ tarafından İstanbul’un kaymakamlarına gönderilen yazıda sayım günü heryer kapalı olacağından halkın yiyecek-içecek vs. ihtiyaçlarının bir öncedentedarikedilmesiiçin19Teşrinievvel1935cumartesigünüakşamıtümmağazavedükkânlarıngece23’ekadaraçıkkalmalarıveekmekfırınlarınıncumartesigünüfazlaekmekçıkarmalarıiçinbilgilendirilmeleriistenmişti.Ülkegenelindesayımgünüherkazadahükümetvebelediyedoktorları,ebeveküçüksıhhatmemurlarınınvazifeleribaşındabulunacaklarıveherhangibirihtiyaçhalindedışarıyaçıkarkenkollarındaKızılaybandıilegörevegidebileceklerdi.Herilçedesayımgünüöncesindenöbetçibulunaneczaneninsayımgünüdenöbetçiolmasıkararlaştırılmışvesayımgünücenazekaldırılmamasıistenmişti79.

Sayım günü herhangi bir sebeple defterlere ismi girmeyen bir şahsınhükümetemüracaatetmesiningerekliolduğuhalkailanedilmişvesayımdanhariçkalmamasıiçinmutlakanüfusdefterlerinekayıtolmasıistenmişti.Sayımdüzenindensorumluolanvali,kaymakamvenahiyemüdürlerinindefterlerintoplanmasını temin etmesi, köylerdeki defterlerin toplanması ve merkezeulaştırılmasından muhtarların sorumlu olması kararlaştırılmıştı. Sayımdefterlerinin toplanmasının ardından vali ve kaymakamların bu defterlerisüratlegözdengeçirmelerikazavevilayetmerkezlerineaitnüfusuntoplamınıbirbaşlıkaltında,nahiyeveköyleriilişkinnüfusuntoplamınıdaayrıbirbaşlıkaltındatoplayaraktelgrafileAnkaraBaşvekâletİstatistikUmumMüdürlüğüne bildirmeleri istenmişti.Ayrıcatelgraflarınbirsuretiposta ilegönderilmeliydi.Ankara’ya ulaşan sayım defterleri powers makineleri ile çalışan 175 memurtarafındandeğerlendirilmişti.Sayımakatılanmemurvekontrolmemurlarınınsayısı123.045kişiidi.1927sayımdayararlanılanmemurlarınsayısıise52.276idi.Ayrıntılıvekesinsonuçlarınbirbuçukyıliçindealınmasıbeklenmekteydi80.

6. 1935 Sayımının Sonuçları

İstatistikGenelDirektörlüğünegelenhaberleregöresayımfaaliyetleriniülke genelinde ilk bitiren şehir Balıkesir’in Balya ilçesi olmuştu. İkinciAnkara’nınAyaşilçesi,üçüncüiseDiyarbakır’ınKulpilçesiolarakaçıklanmıştı.

78 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi, s.33.79 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi,ss.69-70.80 1935 Genel Nüfus Sayımı Talimatnamesi,ss.31-32;Aybar,a.g.e, s.9.

Fatih TUĞLUOĞLU

74


Buhaberlerdensorakısaaralıklarladiğerilçeveillerdensayımınsonuçlandığınadair haberler gelmiş, İzmir’deki sayımın saat 14.30’da tamamlandığına dairtelefonilebilgialınmıştı.Göçebelerinsayımıkonusundaalınantedbirleregörevilayetlerkendi sınırları içindekigöçebenüfusunhareketiniadımadım takipedereksayımgününeredebulunacaklarınıbelirlemişler,kendisınırındaçıkmışise komşu ilçeye haber vermişlerdi. Ankara merkez ilçesinin nüfusu geçicirakamlaragöre123bineulaşmıştı.UlusGazetesibusonucu“…bolnüfusluşen,kalabalıkbirAnadoluyaratmaksavaşınınilkzaferi…”olarakdeğerlendirmişti.Nüfus sayımı İstanbul’da da tam bir düzen içinde tamamlanmıştı. İstanbulsayımında yedekleri ile beraber 15 bin memur görevlendirilmişti. Şehirnüfusunun çokluğu düşünülerek her birinde 20–25 ev olmak üzere 9500mıntıkaya ayrılmıştı. Sayım sonucunda İstanbul’un nüfusu kesin olmayanrakamlaragöre630binolarakbelirlenmişti.81

1927nüfussayımındaTürkiye’ninnüfusu13.648.270kişiolarak tespitedilmişti. Geçen süre içinde ülke nüfusu 2.540.497 kişi yani yıllık yüzde 23oranında artarak 16.188.767 kişi olmuştu. Bir kilometreye düşen insan sayısı21.2kişiyeçıkmıştı.SayımdanbeşgünsonrabiraçıklamayayınlayanİstatistikUmumMüdürlüğünüfussayımına“…eşsizilgigösterenTürkulusunaminnetveteşekkürlerimibildirir.Sayımümidinçoküstündebirdüzeniçindegeçmişveulusdevletekarşıolanbuödevinitambiruygarlıkiçindeyerine…”getirdiğiniaçıklamakta ve bu başarıda payı olan “…ilbay, ilçebay, kamunbay ve bütündevletişyarlarıylamemleketinaydınçocuklarına…”teşekküretmekteydi82.

FalihRıfkıAtay,nüfussayımınıngeçicisonuçlarınınaçıklanmasındansonrayazdığıyazıile“…doğanlarınbüyümesine,büyümüşolanlarınyaşamasınaimkân verecek şartlar ancak cumhuriyet idaresi ile varlaşabilmiştir… Güzelülkemizibayındıracakvemüdafaaedecekolanbusayıdavebuartıştabirmillet,insanlığınistinatedeceğibaşlıcatemellerdenbiri…”olacağınıifadeetmişti83.

1935 nüfus sayımının ardından ortaya çıkan genel sonuç şu şekildebelirlenmiştir;

1927 1935 Yüzde Kadın 7.084.391 8.221.248 50.88Erkek 6.563.879 7.936.770 49.12TOPLAM 13.648.270 16.158.018 100

1935 yılında ülke genelinde Türkçenin en çok konuşulan dil olduğuortaya çıkmıştı.(Yüzde 86.02) ikinci en çokkonuşulandilKürtçe, diğerdiller

81 Ulus, 18İlkteşrin1935;21İlkteşrin1935.82 25Ekim1935Ulus;Nüfus sayımınınbirdüzen içindeyapılması içinuygulanansokağa

çıkmayasağınayurtgenelindeuyulmuştur.Ancakbazıolumsuzörneklerdeyaşanmıştır.Cumhuriyet, 22Ekim1935.

83 Ulus, “Nüfusumuz”,25İlkteşrin1935.


75


isesırasıylaArapça,Ermenice,Rumcaveİbraniceolarakanlaşılmıştı84. Dinlerin halk arasındaki dağılımından İslam dinine mensup olanların çoğunluğuoluşturduğuortayaçıkmaktaydı(Yüzde98.3).Nüfussayımınınyapıldığıyıl6yaşveüstündekitoplamnüfusunyüzde80.75’iokuma-yazmabilmemekteydi.Buoraniçindekadınlarınpayıyüzde90.19,erkeklerinpayıise70.65’di.Bunagöreerkeklerinyüzde29.35’i,kadınlarınisesadeceyüzde9.81’iokumayazmabilmekteydi85.

1935nüfussayımısorukâğıtlarındayeralanvevatandaşlarınsakatlıkseviyeleriniöğrenmeyiamaçlayankısmındaşusakatlıktürleriyeralmaktadır:Topal, çolak,kör, sağır,dilsiz, zihinselve ruhsalkötürümvekambur. Sayımsonucunagöreülkegenelinde315.677sakatnüfusunbulunduğutespitedilmişti.Tümsakatlar içindeenbüyükpayıyüzde39.87 ile topallaroluşturmaktaaynı yıltümsakatlarınyüzde59.18’nierkekleroluştururkenkörlük,kamburlukvekötürümgibirahatsızlıklarınençokkadınlardagörüldüğüanlaşılmıştı86.

Sonuç

Nüfuskonusueneskitarihlerdengünümüzekadarinsantopluluklarınıvedevletlerimeşguletmiştir.Fazlalığıilekimizamaniftiharedilenvekalabalıkordular için elzem görülen, kimi zaman ise gıda üretimindeki muhtemelyetersizliklernedeniyleazaltılmayaçalışılannüfus,heptartışmalarınmerkezindebulunmuştur.Moderndevletanlayışıilebirliktenüfusabirinsankalabalığıveyatüketici yığını olarak bakılmaktan vazgeçilmiş,nüfusun ekonomiye katkılarıve sahip olduğu yetenekler fark edilmiş ve bu yeteneklerden yararlanmakistenmiştir.ÖzellikleMichel Foucault’un formüle ettiği, “yönetmek için bilgisahibiolmak”gibiiktidariçininsankaynaklarınaaitbilgilerikayıtaltınaalmadüşüncesi 19 yy’dan itibarenmodern devletlerde uygulanmaya başlanmıştır.Vatandaşlara ait bilgiler nüfus sayımları ile toplanmış, elde edilen bilgilerüretimbiçiminisürdürecekvesistemindevamınısağlamakiçinkullanılmıştır.Milli mücadelenin başarıyla sonuçlandırılmasının ardından ekonomik olarakkalkınmak isteyen Türkiye Cumhuriyeti sahip olduğu insan potansiyelininsayısını,özellikleriniveyetenekleriniöğrenmekiçin1927’denitibarendüzenliaralıklarla nüfus sayımı yapmaya başlamıştır. 1935 yılında yapılan sayımöncesindeyapılanpropagandalarveözellikleyetkililerinkonuşmalarısayımınamacını ortaya koyarken sayımda vatandaşlara sorulan sorular da nüfusunekonomikpotansiyelinibelirmeamacıtaşımaktadır.

84 Cumhuriyet Dönemi İstanbul İstatistikleri, Nüfus ve Demografi 1927–1990 I, İstanbulBüyükşehirBelediyesiİstanbulAraştırmalarıMerkezi1997,s.135.

85 Nüfus ve Demografi,s.28-29.86 Nüfus ve Demografi, s.18-19,139;Sayımınneticesindekörlerinenönemlimiktarınıntrahom

hastalığının yaygın doğu ve güneydoğu Anadolu illerinde bulunduğu tespit edilmiştir.Yüceuluğ,a.g.e, s.49.

Fatih TUĞLUOĞLU

76


Sayım öncesinde yapılan propaganda çalışmalarının temeli ve sayımsırasındadikkatedilenhususlarınağırlıknoktasınüfusueksiksizolarakkayıtaltına almaktı. Ülkede yaşayanların sayısının yüksek çıkması için her türlütedbiralınmayaçalışılmıştı.Kalabalıkbirnüfusundostavedüşmanakarşıbiriftihar vesilesi olacağı ve ekonomik gelişmenin nüfus artışı ile başlayacağınainanılmaktaydı. Devletçi ekonomi politikalarının uygulandığı 1930’lı yıllarınortasında yapılan 1935 sayımında sorulan sorularla vatandaşların sakatlıkdurumlarını öğrenmeyi amaçlayan soruların sayım kâğıtlarında bulunmasıbilinçlibiruygulamaidi.Ancaknüfusartışıdesteklenirkensağlık,eğitim,sosyalgüvenlikvekonutihtiyacıgibiönemlisosyalgereksinimlerindetamamlanmasıülkeningeleceğiiçinyaşamsalönemesahipti.Ekonomikgelişmeninenönemligöstergelerinden biri olan kişi başına üretilen mal ve hizmet miktarındakiartışınnüfusartışı ile aynıorandagelişememesihalindeülkedevatandaşlarınyaşam seviyelerinde gerileme ve fakirleşme görülebilirdi. Türkiye nüfusu1935’densonradaikincidünyasavaşıyıllarıdışındaistikrarlıbirartışgöstermişti.Bu artışa paralel olarak tamamlanamayan sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarıneksikliğinedeniyle ilerleyenyıllardaTürkhalkınınyaşamseviyesinin istenenseviyedeolmadığıbirgerçektir.


77


KAYNAKÇAI. Gazete

Cumhuriyet

Ulus

Zaman

II. Kitap ve Makaleler

ARI,Kemal,“Cumhuriyet’inNüfusPolitikası”,Toplumsal Tarih,Kasım2003,S.119.

AYBAR, Celal, Türkiye İkinci Genel Nüfus Sayımı(1935) Beynelmilel İstatistik Enstitüsünün 1936 Atina İçtimaına Arz Edilen Fransızca Tebliğin Tercümesidir,AnkaraBaşvekâletMatbaası,1937.

Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı,Ankara,BaşbakanlıkDİEMatbaası,1973.

BaşvekâletİstatistikUmumMüdürlüğü,Nüfus Meselesi ve Nüfus Sayımı Hakkında Fikirler,AnkaraKöyhocasıBasımevi,1936.

Başvekâlet İstatistikUmumMüdürlüğü, 1935 Umumi Nüfus Sayımı, Sokaklara İsim veya Numara Konulması Hakkında Talimatname, İstanbul DevletMatbaası,1934.

BEHAR,Cem,“NüfusbiliminNesnesi,NüfusbilimeBaşkaBirBakışII”,Toplum ve Bilim,S.17,Bahar1982.

_________,“MarxveNüfusbilim(Demografi),NüfusBilimineBaşkaBirBakışI”,Toplum ve Bilim,S.15-16,Güz81-Kış82.

BOZBEYOĞLU, Alanur Çavlin, “Yeni Nüfusun Biyopolitikasına Açılım:Türkiye’nin Biyometrik Elektronik Kimlik Kartı Sistemi”, Toplum ve Bilim,S.122,2012.

BOZOK, Nihan, “Biyoiktidara Özgü Bir Öznelleşme Pratiği Olarak SağlıklıYaşamSöylemi”,Toplum ve Bilim,S.122,2011.

Cumhuriyet Dönemi İstanbul İstatistikleri, Nüfus ve Demografi 1927–1990 I, İstanbulBüyükşehirBelediyesiİstanbulAraştırmalarıMerkezi,1997.

ÇAKMAK,Fevzi,“Cumhuriyet’inİlkYıllarındaNüfusuKayıtAltınaAlmayaYönelik Girişimler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, VIII/18-19,Bahar-Güz,2009.

Fatih TUĞLUOĞLU

78


ÇAVDAR,Tevfik, “Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sorunu” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,VI,İstanbulİletişimYayınları.

FOUCAULT,Michel, İktidarın Gözü, Çev: Işık Ergüden, İstanbul AyrıntıYayınları,2007,2.Baskı.

____________, Cinselliğin Tarihi, I,İstanbulAfaYayınları,1993.

____________, Toplumu Savunmak Gerek,İstanbulYapıKrediYayınları,2011.

GÜRİZ, Adnan, Türkiye’de Nüfus Politikası ve Hukuk Düzeni, Ankara Türkiye KalkınmaVakfıYayınları1975.

KARAL,EnverZiya,Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara, BaşbakanlıkDİEYayınları,1997.

KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830–1914,Çeviren:BaharTırnakçıİstanbulTimaşYayınları2010.

KAZGAN,Haydar,“NüfusArtışıveAmmeHizmetlerindeFakirleşme”,Yeni Ufuklar,S.107-108,1961.

MCCARTHY, Justin,Müslümanlar ve Azınlıklar,Çeviren:BilgeUmar, İstanbulİnkılâpKitabevi,1998.

Nüfus Umum Müdürlüğü,AnkaraDâhiliyeVekâleti1935.

SEMİZ,Yaşar,1923–1950DönemindeTürkiye’deNüfusuArtırmaGayretleriveMecburi Evlendirme Kanunu(Bekârlık Vergisi)”Türkiyat Araştırmaları DergisiS.27,Bahar2010.

SERPER,Özer,Türkiye Demografisi,İstanbulFilizKitabevi1978.

TUNCER, Baran, Ekonomik Gelişme ve Nüfus, Ankara Hacettepe ÜniversitesiYayınları1976.

TÜRKAY, Orhan, “Türkiye’de Nüfus Artışı ve İktisadi Gelişme”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1962.

Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, Nüfus Sayımı Konusu Çerçevesinde Okullarda Verilecek Konferanslar ve Dersler,İstanbul,1935.

ÜNAL,Ertan,“Cumhuriyet’inİlkNüfusSayımı”,Tarih ve Toplum,S.214,Ekim2001,s.27.

ÜNER,Sunday,Nüfusbilim Sözlüğü,AnkaraHacettepeÜniversitesi,1972.

YÜCEULUĞ,Ratip,Demografi,AnkaraDİEYayınları,1966.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İKİNCİ NÜFUS SAYIMI: 20 İLKTEŞRİN...

Documents

Transcript of TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İKİNCİ NÜFUS SAYIMI: 20 İLKTEŞRİN...