Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda · 2014. 10. 12. · Türk...
Transcript of Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda · 2014. 10. 12. · Türk...
-
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 6 Issue 5, p. 31-50, September 2014
Journal of History Studies
JHS
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik
Renda A Forgotten Name in Turkish Politics: Mustafa Abdulhalik Renda
Yrd. Doç. Dr. Cengiz Atlı Iğdır Üniversitesi - Iğdır
Öz: Bu makale Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında
bürokrasinin ve siyasetin çeşitli kademelerinde görev yapmış Mustafa Abdülhalik Renda’nın
hayatını ve hizmetlerini inceleyerek Cumhuriyetin kurulup gelişmesinde önemli katkıları olduğunu
tespit etmektedir.
Anahtar Kelimeler: TBMM, Yanya, Arnavutluk, Çankırı, Mustafa Abdulhalik Renda
Abstract: This article examines the life and services of Mustafa Abdülhalik Renda in the
bureaucracy and politics of the late Ottoman Empire and the early Turkish republic and shows that
Renda made great contributions to the establishment and development of the Turkish republic.
Keywords: Turkish Parliament, Yanya, Albania, Turkey, Ottoman Empire, Mustafa Abdulhalik
Renda
Giriş
Mustafa Abdülhalik Renda Osmanlı’nın son dönemlerinde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin
kuruluĢ dönemlerinde görev yapmıĢ, Yeni Türk Devleti’nin temellerinin atılmasında çok
önemli görevler üstlenmiĢtir. Osmanlı’nın son dönemlerinde kaymakamlık ve valilik gibi
görevlerle memleketin çeĢitli bölgelerinde vatana hizmet etmiĢtir. Cumhuriyet’in ilan
edilmesiyle birlikte ikinci meclise Çankırı Milletvekili olarak girmiĢ ve altı dönem Çankırı
Milletvekilliği görevini yürütmüĢtür. Milletvekilliği görevlerinin yanı sıra Maliye Bakanlığı ve
TBMM BaĢkanlığı görevlerini de uzun süre yürütmüĢtür. Türkiye Cumhuriyeti’nin sivil
kökenli ve en uzun süre görev yapan ilk meclis baĢkanıdır. Bu çalıĢmada, hem siyasetçi hem
de çeĢitli devlet kademelerinde bürokrat olarak çok baĢarılı bir hayat geçiren Mustafa
Abdulhalik Bey’in hayat hikâyesini vesikaların imkân verdiği ölçüde ortaya koymaya çalıĢtık.
1. Doğumu ve Tahsil Hayatı
Mustafa Abdülhalik Renda, Rendazade ailesindendir.1 Babası Rendazade Arslan Efendi
annesi Nafia hanımdır.2 13 Ocak 1881 tarihinde Yanya’nın
3 ġemsüddin Mahallesinde 27
1 Cemal Kutay, Mustafa Abdülhalik Renda’nın Renda soy ismini nasıl aldığını Ģöyle anlatıyordu “ Abdülhalik
Renda’nın dedesinin babası tımar eshabından idi. Yani çevresinin devlete ait gelirlerinden hisse alıyordu. Dedesinin
dedesi Çankırı’nın KurĢunlu Nahiyesinden giden Rendecioğullarından sipahi kurt Ġsmail BeĢe idi. Ġsmail BeĢe
askerliğini Budin’de yaptı. Askerde önemli görenler üstlendi eshabı tımar olarak Yanya’da iskân edildi.
Rendecioğlu soyadının önce Rendacıoğlu sonradan mahalli Ģive olarak Rendazade’liğe dönüĢtü. 1934 yılında
soyadı Kanunu’nun çıkması ile Renda soy ismini aldı. Cemal Kutay, Örtülü Tarihimiz, Hilal Matbaası Ġstanbul,
1975, s.132. 2 C. Kutay, Örtülü Tarihimiz…, s.132. 3 Yanya: Günümüzde Ioannina denilen Ģehir Yunanistan’ın kuzeybatısında dağlık bir bölge olan Epir’in (Epirus)
siyasal ekonomik ve kültürel merkezidir. 70.000 nüfus (2007) ile Yanya Kuzeybatı Yunanistan’ın en büyük
merkezidir. Ortadoks BaĢpiskoposluğu ve Yunan ordusunun bölge komutanlığı buradadır. Yanya gümüĢ tel
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
32
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
numaralı evde doğdu.4 1907 yılında Saadet Hanımla evlendi. Nerime Renda ve Nezihe Fazilet
Sayar isminde iki çocuğu vardır.5 Türkçe, Fransızca, Rumca ve Ġngilizce biliyordu. 30 Haziran
1899’da Mülkiye Ġdadisi’nden ve 28 Haziran 1903’de Yüksek Mülkiye Ġdadisi’nden pekiyi
derece ile diploma alarak Mektebi Mülkiyeyi bitirdi. Mülkiyeyi bitirmesinden hemen sonra 14
Temmuz 1903’de Ziraat Bankası Muhasebe Kalemi Mukayyit Refakati görevine baĢladı.6 Bu
görevde bir buçuk ay kalarak 31 Ağustos 1903’te istifa etti.7
2. Meslek Hayatı ve Malta’ya Sürgüne Gönderilmesi
Mustafa Abdulhalik Bey kısa bir dönem görev yaptığı Ziraat Bankası’ndan sonra 14 Ekim
1903’te 700 kuruĢ maaĢla Rodos Ġdadisi’nde hendese (geometri), cebir, matematik, ziraat,
sağlık ve Fransızca öğretmenliği görevlerinde bulundu.8 11 Ağustos 1904’te 500 kuruĢ maaĢla
Cezayir Bahr-i Sefid (on iki ada) vilayeti maiyet memurluğuna; 13 Temmuz 1905’te aynı maaĢ
ile Yanya vilayeti maiyet memurluğuna getirildi.
Mustafa Abdulhalik Bey, birçok yerde önemli görevlerde bulundu. 1917-1918 tarihleri
arasında ifa etmiĢ olduğu görevler ve almıĢ olduğu maaĢ miktarlarıı aĢağıdaki tabloda
verilmektedir.
Görevde Bulunduğu Yer Görevde Bulunduğu Tarih Aldığı
Maaş
(Kuruş)
Tepedelen Kaymakamlığı 10 Mart 1907-14 Kasım 1907 1125
Miçuva Kaymakamlığı 14 Kasım 1907-12 Aralık 1908 1125
Poğon Kaymakamlığı 12 Aralık 1908-18 Ocak 1910 1125
Dilvine Kaymakamlığı 18 Ocak 1910-4 ġubat 1912 2000
Beraat Mutasarrıflığı vekâleti 28 Nisan 1910- 30 Haziran 1910
iĢletmeciliği ile tanınır. Machiel Kıel,“Yanya Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 43, Ġstanbul,
2013, s.320. 4 Mustafa Kemal PaĢa, Nutuk adlı eserinde Mustafa Abdülhalik Bey’e ve doğduğu Yanya’ya yer vermiĢti. Doktor
Rıza Nur Beyin Mecliste yaptığı bir konuĢmada Yanyalıların Türklüğünü Ģüpheli gösterecek Ģekilde sözler
söylemesi üzerine söz aldı. Abdülhalik Bey, Rıza Nur Beyin düĢüncesindeki yanlıĢlığı aĢağıdaki cümleler ifade
etmeye çalıĢtı: “ Doktor Bey, altı yüzyıl önce Arnavutluk’un bir parçası olan Yanya’ya giden atalarımızın orada
bıraktıkları torunlarının baĢka bir soydanmıĢ gibi göstererek onları itham ediyor. Hem de kim? Maalesef öyle
saygıdeğer bir arkadaĢım ki altı yıldan beri mutaassıp bir milliyetçi olmuĢtur. Daha önce öyle değildi kendisi daha
iyi bilirler ben o Yanyalı dedikleri adam Türklük için silahla savaĢırken kendileri tam tersine Arnavutları Türklüğe
karĢı ayaklansınlar diye kıĢkırtmıĢtı”. Kemal Atatürk, Nutuk (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk AraĢtırma Merkezi
Yayınları Ankara, 2009, s. 599. 5 Türk Parlamento Tarihi, (II. Dönem (1923-1927) Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları, Ankara, 1995, s.200. 6 Ġdâdî: Sözlükte “bir Ģeyi hazırlamaya mahsus yer” anlamına gelen Ġdadi (Ġ’dâdî) kelimesi önceleri, Tazminat
döneminin ilk yıllarına kadar Batı tarzında açılan okulların hazırlık sınıfları için kullanılmıĢ, 1847’de faaliyete
geçen rüĢtiyelere öğrenci hazırlamaya ayrılan sıbyan mekteplerine de Ġdâdî denilmiĢtir. Cemil Öztürk, “Ġdâdî
Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 21, Ġstanbul, 2013, s.464. 7 Emekli Sandığı ArĢivi, No: MOO53.692. 8 Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü, (1920-1950), TBMM Yayınları, Ankara, 2010, s.317.
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
33
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Beraat Mutasarrıflığı vekâleti 14 Haziran 1911- 29 Ekim 1911
Kavala Kaymakamlığına 4 ġubat 1912- 4 Mart 1912 2500
Çamlık Mutasarrıflığına
vekâleten
4 Mart 1912-18 Haziran 1912 2666
Ergiri Mutasarrıflığı vekâleti 18 Haziran 1912-30 Eylül 1912 3333
Siirt Mutasarrıflığına 7 Haziran 1913-26 Mart 1914 4000
Bitlis Valiliği 26 Mart 1914-6 Eylül 1915 10.000
Kastamonu Valiliği 6 Eylül 1915 10.000
Halep Valiliği 4 Ekim 1915-29 Nisan 1917 12.500
Osmanlı Hükümeti, Batum’un 1918 yılında Anavatana katılmasından sonra Elviye-i
Selase’de (Kars, Ardahan, Batum) idari yapının yeniden düzenlenmesi için Dâhiliye Nezareti
MüsteĢarı Abdulhalik Bey’i görevlendirdi.9 16 Nisan 1917-23 Eylül 1919 tarihleri arasında ilk
defa Dâhiliye MüsteĢarı olarak görev yapan Mustafa Abdülhalik Bey, Batum’a gidecek Türk
heyetinin reisliğini üstlenmiĢti. Rusların Kars-Ardahan ve Batum’u boĢaltmaları üzerine
Osmanlı Hükümeti Gülnihal Vapuru ile buraya bir heyet gönderdi. Rusların Doğu cephesinden
çekilmesi üzerine Rusya’da yönetime gelen BolĢevikler, Brest-Litovsk AntlaĢmasıyla iĢgal
altında bulunan bu bölgelerde halkın hangi idareyi istediğine dair bir plebisit (halk oylaması)
yapılmasına karar vermiĢlerdi. Osmanlı Hükümeti, bu oylama için Dâhiliye Nezareti MüsteĢarı
olarak görev yapan Mustafa Abdülhalik Renda’nın reisliği altında ġakir Kesebir, Necati ve
Asaf Talat Beylerle Hilmi(Uran) Beyi görevlendirmiĢti. Mustafa Abdülhalik Bey maiyetinde
gidecek heyeti Babıali’de kabul ederek görevin önemi hakkında bir konuĢma yaptı. Heyetin
gidiĢ tarihi belli olduktan sonra Mustafa Abdülhalik Beyin emriyle gerekli teçhizat ve
malzemeler gemiye yüklendi. Heyeti uğurlayanlar arasında Enver ve Talat PaĢa da vardı.
Batum’da gerekli çalıĢmaları yaptıktan sonra ayrılan heyet Kars’a geçti. Kars’ta Mustafa
Abdülhalik Renda’nın baĢında bulunduğu heyet oylama konusunda halkın görüĢlerini almak
için bir toplantı düzenledi. Toplantı sonunda Kars halkı Türk idaresini isterken Malakanlar
oylamaya katılmak istemeyerek çekimser kalmıĢlardı. Mustafa Abdülhalik Bey, toplantı
sonuçlarını belirten mazbataları alarak Ġstanbul’a geri döndü.10
Halep Vilayetine ikinci atanması 6 Ekim 1918 tarihinde oldu. 12 Kasım 1918’e kadar
15.000 kuruĢ maaĢla bu görevini yürüttü.11
Halep Valiliği sırasında yaptığı önemli görevlerden
birisi 1916 yılında Harim Kaza Merkezini halkı Türk olan Reyhaniye’ye (Reyhanlı)
naklettirmesi ve memurlarını da oraya taĢıtmasıdır.12
Halep’in iĢgali üzerine aynı maaĢla 12
Ekim 1918’de Hüdavendigar (Bursa) Valiliğine atandı. Fakat göreve baĢlamadan 7 Aralık
1918 tarihinde Damat Ferit Hükümeti tarafından görevinden alındı. Ġstanbul’a döndüğü zaman
tutuklanarak Bekir Ağa Bölüğüne kapatıldı. Burada altı ay kaldıktan sonra Mayıs 1920’de
9 Yüksel Nizamoğlu, Vehip Paşa Kahramanlıktan Sürgüne, Yitik Hazine Yayınları, Ankara, 2013, s.124. 10 Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım (1908-1950), ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul, 2000,
s.84-86. 11 TBMM Riyaseti Azasına Mahsus Tercüme-i Hal Varakası Devre VII, No: 174. 12 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Kültür Turizm ve Sanat Vakfı, Hatay, 1993, s.90.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
34
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
tutuklanarak Ġngilizler tarafından “Kırım Suçlusu”13
olarak Malta’ya sürgüne gönderildi.14
24
Kasım 1920’de Ġstanbul Yüksek Komiseri Horace Rumbold, Malta Sürgünleri konusunda
Londra’ya bir rapor sundu. Raporunda Malta’da sürgünde bulunan içlerinde Mustafa
Abdülhalik Bey’inde bulunduğu 58 kiĢinin Sevr AntlaĢması’nın 230. maddesi gereğince
kurulacak müttefik mahkemesince kesinlikle yargılanmaları gerektiği bildiriliyordu.15
7 Mart 1921’de Malta Sürgünleri konusunda yapılan görüĢmelerde Ġngiliz Hükümeti bir
antlaĢma tasarısı hazırladı. Tasarıda Anadolu’da tutuklu yirmi bir Ġngiliz yurttaĢına karĢılık
bazı Malta sürgünlerinin sabit bırakılacağı öngörülüyordu. Malta sürgünleri iki gruba
ayrılmıĢtı. Bunlardan birincisi görüĢmeler neticesinde serbest bırakılacak olanlar; ikincisi ise,
yargılanmak üzere Malta’da bırakılacak olanlardı. Ġkinci gruptakiler Sevr AntlaĢmasının VII.
Bölümü gereğince savaĢ suçlusu sayılıp yargılanacaklardan oluĢuyordu. GörüĢmelere Ankara
Hükümeti Hariciye Vekili olarak katılan Bekir Sami Bey Ġngilizlerin suçlu saydıkları, serbest
bırakılmasına razı olmadıkları sürgünler arasından 27 kiĢinin serbest bırakılmasını istedi.
Ġngilizlerin serbest bırakmayarak cezalandırmak istediklerinden birisi 2800 numara ile tutuklu
bulunan Mustafa Abdülhalik Beydi. Bekir Sami Bey tutuklanmak ve cezalandırılmak için
belirlenen isim listesini Ġngiliz Yüksek Komiserliğine iletti. Fakat Yüksek Komiserlik
cevabında, belirlenen 2716
kiĢiden 17 kiĢinin serbest bırakılmasında bir sakınca olmadığını
geriye kalan 10 kiĢinin ise cezalandırılmak üzere serbest bırakılmayacağını açıkladı. Bu 10
kiĢinin içinde Mustafa Abdülhalik Renda da vardı.
16 Mart 1921’de Türkiye adına Bekir Sami Bey, Ġngiltere adına DıĢiĢleri yetkilisi Robert
Vansittant tarafından imzalanan anlaĢmada Türkiye’ye iade edilecek kiĢiler belirlendi.17
AntlaĢmanın dıĢında kalan Mustafa Abdülhalik Bey on yedi ay Malta’da kaldıktan sonra 25
Ekim 1921 günü yapılan esir değiĢimi antlaĢması doğrultusunda Anadolu’ya doğru
Chrysanthemum adlı savaĢ gemisiyle yola çıktı. 6 günlük yolculuktan sonra 1 Kasım 1921’de
Ġnebolu’ya geldi.18
Malta’dan Anadolu’ya dönen Mustafa Abdülhalik Bey, 7.500 kuruĢ ile 2 Ocak 1922’de
Ġktisat Vekâleti MüsteĢarlığına ve 20 Ocak 1922’de Dâhiliye MüsteĢarlığına tayin oldu.
Dâhiliye MüsteĢarlığı görevinde iken aynı zamanda Konya Vilayeti Vali vekilliği görevini de
bir ay süreyle yürüttü. 29 Nisan 1922 yılında Konya Vilayeti Valiliğine asaleten atandı ve bu
görevini 19 Eylül 1922 yılına kadar sürdürdü. Mustafa Abdülhalik Renda’nın Türk siyasi
hayatına atılmadan önceki son görevi Ġzmir Valiliği idi. Ġzmir Valiliğine 19 Eylül 1922 yılında
atanarak 29 Nisan 1923’ ye kadar bu görevi yürüttü.
Renda Ġzmir Valisi iken Ġzmir’i ziyarete gelen Mustafa Kemal PaĢa’ya refakat etmiĢ,
PaĢa’nın annesinin kabrini ziyaretinde de yine en yakınındaki kiĢilerden biri olmuĢtur.19
13 Kırım Suçlusu kavramı Mustafa Abdulhalik Renda’nın Bitlis ve Halep valiliği döneminde Ermenilerle
sürdürdüğü mücadeleyi sert yöntemlerle karĢıladığı gerekçesiyle Ġngilizlerin tarafından nitelendirilen addır. 14 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2009, s.26. 15 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri …, s.268. 16 Belirlenen 27 kiĢi Ģu isimlerden oluĢuyordu. Cemal PaĢa, Cevat PaĢa, ġevket Bey, Yakup ġevki PaĢa, Ali Ġhsan
PaĢa, Ġsmail Canbulat Bey, Zekeriya Zihni Bey, Ahmet Muammer Bey, Süleyman Numan PaĢa, Memduh Bey,
Ġbrahim Pirzade, Ahmet Nesimi Bey, Fahrettin PaĢa, Abbas Halim PaĢa, Sait Halim PaĢa, Mithat ġükrü Bey,
Mahmut Kamil PaĢa, Halil Bey, Ali Münif Bey, Ahmet ġükrü Bey, Ahmet Ağaoğlu, Tahsin Bey, Mustafa
Abdulhalik Bey, Ali Cenani Bey, Süleyman Faik PaĢa, Süleyman Necmi Bey, Ahmet Adil Bey, B. ġimĢir, Malta
Sürgünleri… s.450. 17 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri…, s.504. 18 Malta Sürgünlerinden Mustafa Abdülhalik Renda ve beĢ arkadaĢı 1927 yılında Ġngiliz Hükümeti aleyhine
Malta’da suçsuz yere cezalandırıldıkları gerekçesiyle tazminat davası açmıĢlardır. Fakat bu dava 29 Haziran 1927
günü mahkeme tarafından reddedilmiĢtir Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri…, s.512. 19 Ġsmet Bozdağ, Atatürk’ün Sofrası, Truva Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.58
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
35
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Ġzmir’deki 29 Ocak 1923 günü Muammer UĢaklıgil’in konağında Muammer Bey’in kızı Halid
Ziya UĢaklıgil’in yeğeni Latife Hanım ile Mustafa Kemal Atatürk’ün nikâh töreni sırasında
Latife Hanım’ın Ģahitliğini yapanlardan birisi yine Ġzmir Milletvekilliği görevini yürüten
Abdülhalik Bey idi. Mustafa Kemal PaĢa nikâh töreni sırasında “PaĢam, siz benim; Abdülhalik
Bey de Latife Hanım’ın Ģahitliğini kabul buyurun da bizim mihri müeccel ve mihri muaccelleri
tayin edip nikâhımızı kıyıverin” dedi.20
Nikâh kıyıldıktan sonra gelini ilk kutlayan Abdülhalik
Bey idi. Kutlamasında, “Tebrik ederim sizi hanımefendi, İzmir’in fatihini fethettiniz”.21
3. Siyasi Hayatı
3.1. II. Dönem TBMM Üyeliği
Milli Mücadele’nin ağır sorumluluğunu üstlenen I. Meclis, 1923’ün Nisan ayına kadar
önemli konularla uğraĢtı. Mustafa Kemal PaĢa, CHF’nin kuruluĢunu anlatmak amacıyla çıktığı
yurt gezilerinden dönüĢünde I. Meclis’in görevini yerine getirirken iyice yıprandığını
belirterek 1 Nisan 1923 günü seçimlerin yeniden yapılması kararını açıkladı.22
Yeniden seçim kararını alan I. Meclis görevini tamamlayarak 1 Nisan 1923 günü kendini
fesh etti. 3 Nisan 1923’te seçimde uygulanacak kanunlar yeniden gözden geçirilerek
değiĢikliklere gidildi. Buna göre her yirmi bin erkek nüfus bir milletvekili;23
nüfusu yirmi
binden az olan bölgenin yine bir milletvekili seçmesi, on sekiz yaĢını dolduran her erkeğin
seçme hakkına sahip olması,24
öğretmenler hariç tutulmak üzere bütün memurlar, müftüler,
belediye baĢkanları seçimden iki ay önce istifa etmedikçe milletvekili seçilememesi, birinci ve
ikinci seçmen olabilmek için vergi vermek koĢulunun olmaması Ģartları getirildi. Gerekli
koĢullar oluĢturulduktan sonra seçimin iki dereceli ve mutlak çoğunluk yöntemine göre
yapılması kararlaĢtırıldı.25
Haziran-Temmuz 1923’te yapılan seçimlerde yetmiĢ iki seçim bölgesinden iki yüz seksen
yedi milletvekili seçildi. Seçilen milletvekillerinin büyük bir kısmı Halk Fırkası adayları
tarafından seçilirken sadece birkaç yerde bağımsızlar kazandı.26
Bu dönemde TBMM’nin
Ġkinci Dönem seçimlerine katılan Mustafa Abdulhalik Bey, Çankırı (Kangırı) Milletvekilliğine
seçildi. Çankırı merkezden 165, ÇerkeĢ’ten 98, Ilgaz’dan 79, toplam 342 oyla milletvekilliğine
getirildi. 11 Ağustos 1923’te meclise katıldı. 2 Ocak 1924 tarihinde Maliye Bakanlığı görevine
seçilerek dönem sonuna kadar bu görevi yürüttü.
20 Ġpek ÇalıĢlar, Latife Hanım, Doğan Kitap, Ġstanbul, 2006, s. 109-110. 21 Ġpek ÇalıĢlar, Latife Hanım…, s. 115; Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye ĠĢ Bankası, Ankara,
1975, s. 192. 22 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Ġnkılâp Tarihi ve Enstitüsü Yayını I, Ankara, 1997, s.329; Mustafa Kemal
PaĢa’nın yurt gezisi mart ayı sonunda bitti. Bu sırada önemli bir geliĢme oldu. II. Grubun önde gelen
milletvekillerinden Trabzon Milletvekili Ali ġükrü Bey 27 Mart günü aniden ortadan kayboldu. Cesedi 2 Nisan
tarihinde bulundu. Ali ġükrü Bey’i Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman’ın öldürüldüğü
anlaĢılınca Topal Osman’da silahlı bir çatıĢma sonucu öldürüldü. Bu olay adeta meclisi çalıĢamaz hale getirdi. Bkz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, I/I/2, Yılmaz Gülcan, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), Alfa
Yayınları, Ġstanbul,2001, s.64. 231923 yılında mevcut olan Ġntihab-ı Mebusan Kanunu Muvakkati’nin her elli bin erkek nüfusun bir mebusu temsil
edeceği hükmü değiĢtirilerek her yirmi bin erkek nüfusun bir mebus seçeceği hükmü getirildi. Bkz. Türkiye Büyük
Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, I/I/2; Milletvekilleri Genel Seçimleri (1923-2007), Türkiye Ġstatistik Kurumu, Ankara,
2008, s.11-12. 241923 yılında seçilen II. TBMM ilk meclisin 20 Ocak 1920’de kabul ettiği TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu’nda
değiĢiklik yaparak milletvekilliği görev süresini iki yıldan dört yıla çıkardı. Seçme yaĢını on sekiz, seçilme yaĢını
ise otuz olarak belirledi. Bkz. TBMMZC, (Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi), I/I/2, Milletvekili Genel
Seçimleri…, s.12. 25Ülkü Varlık-Banu Gören, Seçim Sistemleri ve Türkiye’de Seçimler, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.77. 26IĢıl Çakan, Türk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.65-74.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
36
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
1925 tarihinde Maliye Vekilliği görevi sırasında Ankara’nın su sorununu çözmek
amacıyla KoĢunlar Yeraltı Projesi yaptırılmıĢtı. Projenin amacı Ankara’nın artan nüfusunun
ihtiyacını karĢılayacak Ģekilde fen kurallarına uygun sağlıklı ve yeterli basınçta ulaĢacak bir su
altyapısı kurmaktı. Belediyenin bütçesi yeterli olmadığı için barajın inĢaat aĢaması
bitirilememiĢti. Maliye vekili olan Abdülhalik Bey kıymeti düĢmüĢ olan iç borçlanma
tahvillerini piyasada ucuz bedellerle farklı zamanlarda toplatarak arada oluĢan fiyat farkının
özel bir kanunla Ankara’nın içme suyu iĢlerine tahsisini kabul etmiĢti. Fakat hazinece yapılan
bu yardımın Ankara Belediyesince değil de Nafia vekâletinin denetlenmesi altında oluĢacak bir
komisyon tarafından yapılmasını Ģart koĢmuĢtu.27
Mustafa Abdülhalik Bey ülkenin içinde bulunduğu sorunlara da duyarsız kalmayan bir
kiĢilikti. Cumhuriyet’in ilan edilmesinden sonra özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu
bölgesinde çıkan isyanları yerinde incelemek amacıyla kurulan komisyona baĢkanlık etti. 14
Eylül 1925’te ġeyh Sait Ġsyanından sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesini gezerek 14
sayfadan oluĢan doğu raporunu Ġsmet PaĢa’ya sundu.28
Maliye Vekâleti görevi sırasında, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin kendine özgü
kâğıt parasının olmaması ve 1927 yılına kadar Osmanlı döneminden kalan kâğıt paraların
kullanılması üzerine 30 Aralık 1925 tarihinde “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle
Ġstibdaline Dair Kanun” ile Türkiye Cumhuriyetinin banknotlarının basılması kararı alındı. Bu
kanun ile mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kâğıt para ile değiĢtirilmesi esas
alındı.29
Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda baĢkanlığındaki komisyon dokuz aylık
bir çalıĢma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluĢan banknotların
basılması kararını aldı. Cumhuriyet döneminin ilk banknotları harf devriminin henüz
gerçekleĢmediği 1927 yılında Britanya’da Thomas De la Rue isimli Ģirket tarafından basıldı.
Ġlk banknotlarda yazılar Osmanlıcaydı. Bununla birlikte banknotların üzerinde Fransızca
ibareler vardı. Bu banknotların bir diğer özelliği ise üzerinde Atatürk’ün ya da Ġnönü’nün
portresinin olmamasıydı. Paraların alt kısmında ise Maliye Bakanı olarak görev yapan Mustafa
Abdülhalik Renda’nın imzası bulunuyordu.30
Mustafa Abdulhalik Bey bu dönemde Merkez Bankası’nın da kurulması için de büyük bir
çaba göstermiĢtir. Birinci Dünya SavaĢı’nın ardından, dünyada ortaya çıkan emisyonu
sağlayacak merkez bankalarının oluĢturulması ve ülkelerin kendi para politikalarını bağımsız
olarak belirlemeleri yönünde bir eğilim oluĢmuĢtur. Bu eğilimin etkisi ve ülkemizde KurtuluĢ
SavaĢı ile kazanılan siyasi bağımsızlığı ekonomik bağımsızlıkla güçlendirmek amacıyla bir
merkez bankası kurulması yönündeki tartıĢmalar ve çalıĢmalar hız kazanmıĢtı. Bu konu ilk
olarak 1923 Ġzmir Ġktisat Kongresi’nde ele alınmıĢ ve “Millî Devlet Bankası” kurulması fikri
üzerinde durulmuĢtur. 1927 yılında Maliye Bakanı Abdülhalik Renda merkez bankası
kurulması hakkında bir kanun taslağı sunmuĢ, bu taslağın kabul edilmesi üzerine merkez
bankasının kuruluĢ aĢamasında ülkemiz yetkililerine yardımcı olmak üzere diğer ülkelerin
merkez bankalarından da görüĢ istemiĢtir.31
Mustafa Abdulhalik Bey, bu dönemde siyasetle iç içe olduğu kadar sosyal ve kültürel
etkinliklerle de uğraĢmıĢtı. Bu amaçla Anadolu Kulübünün kurulmasında büyük gayretli
çalıĢmalarda bulunmuĢtur. Anadolu Kulübü 31 Ekim 1926 yılında Ankara’da Mustafa Kemal
27 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 228. 28 5. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basımevi. Ankara, 1996, s.555; Uğur Ümit Üngör, The Making
of Modern Turkey Nation and State in Eastern Anatolia 1913-1950, Oxford, 2011, s.114. 29 TBMMZC, 20.33.299-310; Resmi Gazete 12 Ocak 1926,No:269; Kanunlar Dergisi C.4. 30 “Kağıt Paranın Tarihçesi”, www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.html (E.T: 09/24/2014). 31 “Tarihçe”, www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html (E.T: 09/24/2014).
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.htmlhttp://www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
37
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
PaĢa’nın talimatıyla kuruldu. Kulübün açılıĢ amacı, Ankara’da oturan Türk ve yabancı üyelere
buluĢup görüĢme imkânı sağlamak ve BaĢkentte bir kuruluĢ meydana getirerek kulübe girecek
üyeler arasında sosyal iliĢkileri kolaylaĢtırmak ve geliĢtirmektir. Kurulan Anadolu Kulübünün
üyelerinden birisi de Mustafa Abdülhalik Renda idi. Abdülhalik Renda yapılan görev
dağılımında da kulübün ikinci baĢkanlığına getirildi. Anadolu Kulübü ilk yönetim kurulu
toplantısı 3 Kasım 1926 tarihinde Abdülhalik Renda’nın baĢkanlığında yapıldı. Kısa bir sonra
Abdülhalik Renda Anadolu Kulübünün ikinci baĢkanlık görevinden ayrılarak yerine Hasan
Saka getirildi.32
3.2. III. Dönem TBMM Üyeliği
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ikinci dönemi 26 Haziran 1927’de çalıĢmalarına son
verdi. Meclisin dağılmasından önce 24 Haziran 1927’de CHF Meclis Grubu parti
nizamnamesinde önemli bir değiĢiklik yaptı. Parti nizamnamesinin değiĢtirilmeden önceki
hükmüne göre, parti büyük divanı, milletvekili adaylarını yönetim kurulu ile yazıĢarak
saptamaktaydı. Yeni değiĢiklikle bu yetki doğrudan tek seçici olarak parti genel baĢkanı olan
Mustafa Kemal PaĢa’ya bırakıldı.33
Mustafa Kemal PaĢa, adayları belirlemek için 29 Ağustos
1927’de beĢ maddelik bir genelge yayınladı. Milletvekillerinin özel hayatlarında ticaret, ziraat,
sanayi benzeri ekonomik ve mali çalıĢmaları için bağlayıcı bazı kararlar alındı. Bununla
birlikte milletvekilliği sıfatı ticari amaçlı olarak kötüye kullanılamayacaktı. Milletvekilleri
devlete ait kurum ve ortaklıklarda görev alamayacaklardı. Büyük Millet Meclisi’nin baĢkan ve
baĢkan vekilleri, bakanlar kurulu ile parti genel sekreteri ve parti grubunun baĢkanı, baĢkan
vekilleri ve parti müfettiĢleri özel ortaklık ve kurumlarda müdürlük ve yönetim kurulu üyeliği
gibi görevlerde bulunamayacaklardı. Milletvekillerinin göreve devam durumları Büyük Millet
Meclisi’nin özel durumlarına bağlıydı. CHF’ye mensup olan milletvekillerinin yukarıdaki
kurallara uyması partinin genel baĢkanlığa karĢı söz verdiği anlamındaydı.34
Mustafa Kemal
PaĢa bu bildiriyi yayınlamakla CHF listesinden kendi belirleyeceği adayların seçilmesi halinde
bir usulsüzlük olmayacağına dair halka söz vererek kendi adaylarına oy istemekteydi.35
Mustafa Kemal PaĢa, 30 Ağustos 1927 günü: “Aziz vatandaĢlarım Cumhuriyet Halk
Fırkası adına bütün ülkede Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği için milletvekili adayı olarak
belirlediğim kiĢilerin bütününü bilginize sunuyorum. Her vatandaĢ için yeni devrede beraber
çalıĢmayı uygun gördüğüm arkadaĢların bütününün beraber görülmesini yararlı saydım.
Bunlardan her seçim bölgesine ayıracağım milletvekili adaylarını ayrıca imzam altında
bildireceğim”36
dedi.
Adayların belli olmasıyla birlikte 1927 yılında sadece CHF’nin katıldığı 18 yaĢını
tamamlamıĢ her erkek vatandaĢın oy verebildiği, askerlik yapmayanların aday olamadığı bir
seçim yapıldı. Hepsi CHF adayı olan 316 milletvekili seçimi kazandı. Ġki dereceli olarak
gerçekleĢen seçimlerde ikinci seçmenler için yapılan seçim 30 Temmuz’da baĢladı ve 5
Ağustos’ta sona erdi. Ġkinci seçmenlerin katıldığı milletvekili seçimleri ise 2-6 Eylül tarihleri
arasında gerçekleĢtirildi. Mustafa Abdülhalik Renda da 1927 yılında yapılan seçimde 330 oyla
tekrar Çankırı milletvekilliğine seçildi. 3 Ekim 1927’de mazbatasını aldı. 1 Kasım 1927’de
meclise katıldı. Genel Kurulda milletvekili olarak 2, Maliye Vekili olarak 7 ve Milli Savunma
Bakanı olarak 11, toplam 20 değiĢik konuda 30 kez söz aldı.37
2 Kasım 1927- 25 Aralık 1930
32 Mahmut Goloğlu, Atatürk ve Anadolu Kulübü, Anadolu Kulübü, Ankara, 1981, s. 9-10. 33 Vakit, 24 Haziran 1927; Hâkimiyeti Milliye, 26 Haziran 1927. 34Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.587; Hakimiyeti Milliye, 30 Ağustos, 1927. 35 Cemal Avcı, III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri, Atatürk AraĢtırma Merkezi,
Ankara, 2008, s.24. 36Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.588; Hakimiyeti Milliye, 31 Ağustos, 1927. 37 Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem (1927-1931) Ankara, 1995, s. 185.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
38
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Milli Müdafaa Vekilliği, 2 Kasım 1927-16 Ocak 1928 tarihlerinde Milletvekilliği yürütürken
aynı zamanda Bahriye Vekilliği, görevlerini yürüttü.
3.3. VI. Dönem TBMM Üyeliği
Ülkede 1927 yılından beri yapılan ekonomik alandaki köklü değiĢimler ve Serbest
Cumhuriyet Fırkası (SCF), milletvekillerinin hala mecliste oluĢu yüzünden seçimlerin
yenilenme kararı alındı. Bu karar 3 Mart 1931’de Mustafa Kemal PaĢa’nın partiye verdiği
yazılı bir önerge üzerine gerçekleĢti. Bu önerge Ģöyle idi: “Son aylarda CHF’nin memleketteki,
TBMM’deki ve hükümetteki idari ve siyasi faaliyeti aleyhinde bir hava yaratılmaya çalıĢıldığı
malumdur. Asırlarca mühmel bırakılmıĢ olan bir memlekette ve millet hayatında birçok
eksiklikler ve ihtiyaçlar olması tabiidir. Bundan baĢka milleti kurtarıcı esaslı bir siyasetin
tatbikatından memnun olmayacak kimselerin bulunacağı Ģüphesizdir. Yüksek esasları
görmeyerek veya görmek istemeyerek milletin bütün düĢünceleri ve duyguları tesviĢ ve tadile
çalıĢılmıĢtır. Bunun için yer yer kullanılmıĢ vasıtalar ve vesileler dikkate ve intihaba da
Ģayandır. Buna rağmen millet kütlesinin doğru görüĢü ve iyi görüĢü ve iyi hisleri
bozulmamıĢtır.
Geçen zamandan beri hemen bütün memlekette yaptığım tetkiklerde bu hareketi yerinde
ve yakından gördüm. Bununla beraber hakikate göz yumanlar ve hakikati olduğundan baĢka
göstermeye çalıĢanlar da olmuĢtur. Fırkamın, millet ve memleket için hayırlı isabetli
programının kendi programı olduğuna ve milletimizin kendisiyle beraber bulunduğuna tam
kanaatı vardır. Fırkamız milletin kendisine olan emniyet ve itimadını en Ģüpheli ve tereddütlü
nazarlar karĢısında her zaman ispat edebilecek vaziyettedir. Bir defa bunun için bundan baĢka
önümüzdeki yıllarda tabii ki muvafık gördüğüm tedbirlerle milletin iĢtirak ve uygunluk
derecesini anlamak için genel baĢkanı bulunduğum CHF milletvekillerinin seçimlerini
yenilemelerini uygun görüyorum. Her türlü giriĢimlerimizde ilham ve kudret kaynağı olan
milletimizin hakkımızdaki güveni yeniden belirince, milli idealimize yürümekte dayandığımız
temelin ne kadar sarsılmaz olduğunu bir daha görülmüĢ olacağı kanısındayım.”38
Seçim
kararının alınmasından sonra 20 Nisan 1931’de Mustafa Kemal PaĢa millete seçim
beyannamesi yayınlayarak halktan kendisine ve CHF’ye güvenmelerini istedi. Mustafa Kemal
PaĢa milletvekili olmak isteyen adayların isimlerini belirleyerek; “En doğru, en yüksek ve
kesin karar sizindir”39
diyerek milletine olan inancını dile getirdi.
Seçimler 25 Nisan 1931’de yapıldı. Toplam 317 milletvekili CHF listelerinden seçildi.40
Mustafa Kemal PaĢa seçimde gösterilen bu büyük baĢarıdan dolayı 27 Nisan 1931’de yaptığı
konuĢmada: “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yenilenen seçimi sebebiyle CHF’nin
uygulayacağı esasları ana çizgileriyle büyük milletimize sunmuĢtum. Bundan önceki
seçimlerde olduğu gibi bu seçimde de daha önceki seçimlerde olduğu gibi adayları yine
kendisi belirledi. Fakat ilk kez Ankara, Afyon, Antalya, Denizli, EskiĢehir, Ġstanbul, Ġzmir,
Konya Kütahya, Sivas, Tokat, Muğla, Niğde, Yozgat, Çankırı ve Kastamonu illerinde
bağımsız milletvekillerine imkân vermek için birer milletvekilliği adaylığı boĢ bırakıldı.41
Mustafa Abdülhalik Renda da 1931 seçimlerinde Çankırı Milletvekili olarak 4 Mayıs 1931’de
Meclise tekrar katıldı. Mustafa Abdülhalik Renda Milli Müdafaa Vekili olarak görev yaparken,
1927-1930 yılları arasında Maliye Vekilliği yapan Mehmet ġükrü Saraçoğlu’nun hastalığından
dolayı görevden çekilmesi üzerine Maliye Vekâleti vekilliğine getirildi.42
23 Aralık 1930’da
38Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.611. 39 Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.616. 40 BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi, Katalog No: 030.10.74.488.14, Tarih: 7 Nisan 1931. 41Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.649. 42 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 204.
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
39
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Ġsmet PaĢa kabinesine atandığı Maliye vekilliğini bu dönemde de sürdürdü. 3 ġubat 1934’te
istifa ederek bu görevinden ayrıldı. Bu dönem süresince dilekçe komisyon kararlarından
dördünün genel komisyonda görüĢülmesi için dört önerge verdi. Genel kurulda özellikle
Maliye vekâletine iliĢkin konularda 75 konuĢma yaptı.43
Maliye vekilliği görevi sırasında
Mustafa Abdülhalik Bey, Ġsmet Ġnönü’nün ülkenin ulaĢım sorununu çözmek için
demiryollarının geniĢletme çalıĢmalarına gerekli para desteğini sağlayarak katkıda
bulunmuĢtu.44
3.4. V. Dönem TBMM Üyeliği
8 ġubat 1935’te yapılan seçimler sonucunda üç yüz doksan dokuz milletvekili V. Dönem
TBMM’ye seçildi.45
Türk siyasi hayatında genel oy ilkesinin uygulanması, meclise on sekiz
kadın milletvekilinin46
ve Müslüman olmayan dört vatandaĢın1 meclise girmesi Cumhuriyetin
kuruluĢundan beri yaĢanan ilkler olacaktır. Bu seçimlerin en önemli özelliklerinden biri de
vatandaĢlar arasında seçmen kültürünü küçük yaĢtan itibaren vermeyi sağlamak ve yapılan
uygulamaların halkın yararına olduğunu göstermek amacıyla; ilkokul öğrencileri sınıflar
halinde seçim yerlerine götürülerek ve seçim sürecine doğrudan tanık olmalarıdır.47
1935 yılında yapılan seçimlerde tekrar Çankırı Milletvekilliği görevine seçilen Mustafa
Abdülhalik Renda Çankırı merkezden 195 ÇerkeĢ’ten 126 ve Ilgaz’dan 91 olmak üzere toplam
412 oy alarak milletvekilliğine seçildi.48
Milletvekilliği tutanağı 8 ġubat 1935 yılında
düzenlenen Renda, bu tarihte meclise katıldı. 7 Mart 1935’te tutanağı onaylandı. 1 Mart 1935
yılında TBMM’nin 5. Ġçtimai dönemi açıldı. Meclis açıldıktan sonra meclis reisliğine 377 oyla
Abdülhalik Renda Bey,49
reis vekilliklerine ise Hasan Saka, Nuri Conker ve Fikret Sılay
seçildi.50
Seçildikten sonra “sayın arkadaĢlar, beni baĢkanlığa seçmek suretiyle gösterdiğiniz
yüksek itimattan dolayı hepinize teĢekkür ederim. Bu görevi yaparken çok kıymetli
yardımlarınızı benden esirgememenizi bilhassa dilerim” diyerek kısa bir konuĢma yaptı.51
Hilmi Uran hatıralarında Abdülhalik Renda’nın meclis baĢkanlığına seçilmesi durumunu Ģu
sözlerle aktarmıĢtı: “Yıllardan beri meclis reisliği yapan Kazım Özalp Antalya’ya gidecekti ve
orada kendisine büyük törenler düzenlenecekti. Hatta bunun için Antalya’daki sokaklarda
Kazım Özalp’ın adına zafer takları dikilecekti. Bu habere kızan Mustafa Kemal Atatürk ani bir
kararla Antalya’ya gitti ve orada düzenlenen törenlere katıldı. 1 Mart 1935’te de Ankara’ya
dönerek TBMM’nin açıldığı sırada meclis baĢkanlığına Kazım Özalp’ın seçilmesini
istemeyerek reislik için Nuri Conker’in seçilmesinde ısrar etti. Fakat baĢvekil ismet Ġnönü
meclis reisliğine Abdülhalik Renda’nın seçilmesine Atatürk’ü ikna ettiğinden Nuri Conker reis
43 Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem (1931-1935) Ankara, 1996, s. 158. 44 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 208. 45Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.170. 46Bu dönem mecliste yer alan kadın milletvekillerinin seçildikleri iller Ģunlardı: Mebrure Gönenç (Afyon), Hatı
Çırpan (Ankara), Türkan BaĢtuğ (Antalya), Sabiha Gökçül (Balıkesir), ġekibe Ġnsel (Bursa), Hatice Özgöner
(Çankırı), Huriye Önüz (Diyarbakır), Fatma Memik (Edirne), Nakiye Ergün (Erzurum), Fakiye Örmen (Ġstanbul),
Benal Arıman (Ġzmir), Ferruh Gürgüp (Kayseri), Bediz Morava (Konya), Mihri PektaĢ (Malatya), Meliha UlaĢ
(Samsun), Esra Nayman (Seyhan), Sabiha Gürkey (Sivas), Beniha Hızal )Trabzon). Bkz. AyĢegül Akgül ġahin,
Türkiye’deki Kadın Milletvekilleri ve Meclisteki Çalışmaları, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilmler Enstitüsü, (YYT),
Niğde, 2008, s.89. 47Varlık Ören, Türkiye’de Seçimler…, s.158. 48 TBMM Tercume-i Hal Varakası, IV. Dönem, Sicil No: 476. 49 Abdulhalik Renda’nın Meclis baĢkanlığına seçilmesinin önemli taraflarından biriside ilk kez sivil bir kiĢinin
meclis baĢkanlığına seçilmesidir. Kendisinden önce meclis baĢkanlığı görevini yürüten Mustafa Kemal Atatürk, Ali
Fethi Okyar ve Kazım Özalp asker kökenli kiĢilerdi. 50 Duygu, 18 Mayıs 1935, s.232. 51 Ġsmet Binark, Türkiye Büyük Meclisi Başkanları ve Meclis Konuşmaları, TBMM Yayınları, Ankara, 2002, s.205.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
40
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
vekilliğine seçildi. Kazım Özalp ise Milli Müdafaa vekilliğine getirildi”.52
Mustafa Abdülhalik
Bey 1935 yılında meclis baĢkanlığı görevine ilk defa seçilmesinden sonra her yıl yapılan
seçimlerle 1946 yılına kadar Meclis BaĢkanlığı görevi yürüttü.
Mustafa Abdülhalik Bey, meclis baĢkanı seçildikten sonra TBMM’nin ikinci meclis
binasının fiziki Ģartlar bakımından yetersiz olduğunu gören CumhurbaĢkanı Mustafa Kemal
Atatürk’ün talimatıyla TBMM’nin 11 Ocak 1936 tarihinde düzenlediği toplantıda meclisin
çalıĢmalarını yürütecek modern bir binanın yapılması kararlaĢtırıldı. TBMM baĢkanlık
divanının 4 Aralık 1936’da aldığı karar ile TBMM baĢkan vekili Tevfik Fikret Sılay
baĢkanlığında idare amirlerinden oluĢan bir inĢaat komisyonu yeni yapılacak meclis binası için
uluslararası bir proje yarıĢması hazırladı. 11 Ocak 1937’de TBMM’nin çıkardığı bir yasayla
TBMM meclis binası ile BaĢvekâlet ve Hariciye Vekâleti binalarının yapılması için taahhüt
icrasına mezuniyet verilmesi hakkındaki kanun görüĢmelerinde “Türkiye Cumhuriyeti’nin
varlığını yirminci asrın mimari özelliklerine uygun ve bir abide niteliği içeren yeni parlamento
binasının yapımı için proje yarıĢması açmaya onay verdi”.53
14 projenin katıldığı yarıĢma, 28
Ocak 1938’de sona erdi. YarıĢmayı Avusturyalı mimar Clemens Holzmeister’in çizdiği proje
kazandı. Clemens Holzmeister’in meclis binasını baĢlatma projesi mecliste yapılan
görüĢmelerden sonra Nafia ve Maarif Vekilliklerine 500.000 liralık tahsilat ayrıldı. Fakat
Maarif Vekili olarak görev yapan ReĢit Galip projede değiĢiklik yaparak tahsisatta 50.000 lira
daha ilave bütçe istemesi üzerine Mustafa Abdülhalik Bey, bütçenin uygun olmadığını ileri
sürerek bu teklifi kabul etmedi.54
Proje TBMM’de yapılan görüĢmelerde tekrar ele alındı
görüĢmeler sonucunda ilk altı yılda yeni TBMM binasının 4,5 milyon liraya yaptırılması
kararlaĢtırıldı.55
CumhurbaĢkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün komisyon kararını onaylamasıyla
üçüncü TBMM binasının yapılmasına karar verildi. Binanın inĢaatına Mustafa Kemal PaĢa’nın
vefatından sonra, 26 Ekim 1939’da dönemin meclis baĢkanı Abdülhalik Renda’nın attığı
temelle baĢlandı.56
Mustafa Abdülhalik Renda ülkenin iç sorunları ilgili olduğu kadar dıĢ sorunlarıyla da
ilgilenen bir kiĢilikti. 15 Mart 1937’de Türkiye ile Romanya arasındaki samimi dostluğu
gösteren Romanya Hariciye Nazırı Antonesco’nun Türkiye’ye ziyaretinde iki ülke iliĢkilerinde
dostluğu pekiĢtirmek üzere, gerekli tüm gayreti gösterdi. 15 Mart 1937’de Romanya heyeti
saat 11’de meclis baĢkanı olarak görev yapan Abdülhalik Renda’yı ziyaret etti. Meclis
BaĢkanlığı görevi yapan Abdülhalik Renda da konuklara iade-i ziyarette bulundu.57
Mustafa Abdulhalik Bey, Mustafa Kemal Atatürk’ün 10 Kasım 1938 tarihinde vefat
etmesinin ardından 11 Kasım 1938’de bir gün süreyle Anayasa’nın 33. maddesi gereğince
CumhurbaĢkanlığı görevini yürüttü. Mustafa Kemal Atatürk’ün ilk komaya girdiği
günlerde Tevfik RüĢtü Araz ve ġükrü Kaya Mustafa Abdulhalik Renda’yı Ġstanbul’a davet etti.
Mustafa Abdulhalik Bey HaydarpaĢa’da devlet baĢkanı gibi karĢılandı. O sırada Bern’den
izinli gelen Yakup Kadri Karaosmanoğlu da vekil arkadaĢlarının davetine uyarak bu
karĢılamaya katıldı. KarĢılamaya katılanlar Mustafa Abdulhalik Bey’e Pera palasta
“Atatürk’ten boĢalacak riyasete” kendini münasip gördüklerini belirterek Meclisi buna göre
52 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 242. 53 Resmi Gazete, 21.01.1937, No: 3513; TBMMZC, 15/ 19/8, 9,30-36. 54 H. Uran, Meşrutiyet, Tek parti, Çok parti, Hatıralarım…, s. 226. 55 Resmi Gazete, 21 Ocak 1937, S. 3513; TBMMZC, 15/19/ 8-9-30-36. 56 Ulus, 23 ġubat 1938. Renda, 1946’ya kadar Meclis baĢkanı olarak görev yaptı. Ġkinci Dünya SavaĢı’nın
baĢlamasıyla binanın yapımı için finansal sıkıntılar yaĢandı ve inĢaatına belli dönemlerde ara verildi. Renda’nın
attığı temel yani yeni meclis binası 22 yıl sonra1961’de tamamlandı. 57 Cumhuriyet, 18 Mart 1937, No: 4612.
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
41
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
hazırlamaya teminat verdiler. Fakat Mustafa Abdulhalik Bey bu teklifi kabul etmedi.58
CumhurbaĢkanı Vekili olan Abdulhalik Renda anayasanın 34. Maddesi gereğince yeni
cumhurbaĢkanının seçimi için TBMM’yi 11 Kasımda toplantıya çağırdı.59
Yapılan seçimde
Ġsmet Ġnönü CumhurbaĢkanlığına seçildi. Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatından sonra cenazesi
20 Kasım 1938 günü Ankara’ya geldi. Atatürk’ün cenaze töreninde bulunanlar arasında
Abdülhalik Renda da vardı.60
Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatının ardından 26 Aralık 1938
tarihinde de CHP kurultayı olağanüstü olarak Ankara’da toplandı. Kurultayda BaĢkan
vekilliklerine Abdülhalik Renda ile ġevki Ergün seçildi.61
3.5. VI. Dönem TBMM Üyeliği
Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünden sonra yapılan ilk milletvekili seçimlerinde
CumhurbaĢkanlığı makamında Ġsmet Ġnönü bulunmaktaydı. Ġsmet Ġnönü seçim çalıĢmalarının
büyük bir titizlik içinde yürütüldüğünü, II. Dünya SavaĢı’nın baĢlaması nedeniyle, ülkenin
içinde bulunduğu durumu ve yine ülkenin menfaati için CHP adaylarına destek verilmesini
isteyen bir beyanname hazırladı. 30 Mart 1939 yılında yapılan seçimlerde Mustafa Abdülhalik
Renda tekrar Çankırı’dan milletvekilliğine seçildi.62
Çankırı merkezden 221, ÇerkeĢ, 139,
Ilgaz, 105 toplam 465 oyla milletvekilliğine seçildi.63
3 Nisan 1939’da Meclis BaĢkanlığı
görevine seçildi.64
Bu görevi 1943 yılına kadar devam etti.
3.6. VII. Dönem TBMM Üyeliği
VI. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 12 Ocak 1943’te seçimlerin yenilenmesine karar
vermesiyle seçim çalıĢmaları baĢladı.65
Seçim çalıĢmalarında ilk kez propaganda plakları
hazırlandı ve Türkiye’nin çeĢitli illerine dağıtıldı. Bu plaklar belediye hoparlörlerinden halka
dinlettirildi.66
CHP ilk defa illerdeki aday sayısını arttırarak seçmene bunlardan birini tercih
etme olanağı tanır.67
455 kiĢilik milletvekili kontenjanı için 530 kiĢi aday oldu. Seçimlerden
bir yıl önce Milletvekili Seçim Kanunu çıkarıldı. Yeni seçim kanunu sistem bakımından
yenilik getirmese de meĢrutiyet sonrasının ve kurulan demokratik devletin ilk seçim
düzenlemesi olarak tarihteki yerini aldı. Bu seçim kanunu ile seçim iĢleri dağınık bir takım
özel kanunlardan kurtarılarak tek bir kanuna bağlandı.68
Buna göre; seçimlerde iller esas alınacak, her il bir seçim bölgesi oluĢturacaktı. Her
40.000 nüfus bir milletvekili seçecekti. Birinci ve ikinci seçmen olabilmek için Türk olmak,
yirmi iki yaĢını bitirmiĢ olmak, kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak, kısıtlı olmamak,
yabancı devlet vatandaĢlığı iddiasında bulunmamak gerekliydi. Bunun yanında silâh altında
bulunan erler, jandarmalar, subaylar, polisler, askeri memur ve hâkimler ile askeri okul
öğrencileri birinci ve ikinci seçmen olamayacaklardı. Milletvekili seçilebilmek için yabancı
devletlerin resmi hizmetinde bulunmamak, ağır hapis cezasıyla veya hırsızlık, dolandırıcılık,
emniyeti sui istimal ve hilal-i iflas suçlarından biriyle mahkûm olmamak, yabancı devlet
58 Rıdvan Akın, Gazi’den Günümüze Cumhurbaşkanlığı, Seçimleri, 1923-2007, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları,
s.266. 59 Enser Yılmaz, Çankaya Savaşları, Birey Yayıncılık, Ġstanbul, 2007, s.51. 60 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 273. 61 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 283. 62 BCA, Fon Kodu: 30.10.75. 497. 22. Tarih: 30 Mart 1939. 63 TBMM Tercume-i Hal Varakası, Sicil No: 91, Kutu No: 15. 64 Cumhuriyet, 1 Kasım 1945. 65 Ulus, 13 Ocak 1943. 66 Mehmet Alkan, “Osmanlıdan Günümüze Türkiyede Seçimlerin Tarihi”, Görüş, 48 (Mayıs-Haziran 1999), s.44. 67 Vatan, 21 ġubat 1943. 68Servet Erdoğan, “Türkiye’de Parlamento Seçimleri” , İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XXXIII
Ġstanbul, 1968), s.4.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
42
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
vatandaĢı iddiasında bulunmamak, kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak, Türkçe
okuyup yazma bilmek, otuz yaĢını doldurmuĢ olmak gerekirdi. Seçimler iki dereceli olarak
yapılacak, en fazla iki derece seçmen oyunu alanlar milletvekili seçileceklerdi.69
Seçim kararının alınmasından sonra yapılan ikinci seçmenlerin seçim iĢlemi 15 ġubat
günü baĢladı 20 ġubat günü tamamlandı.70
Seçimlerin bitmesinden üç gün sonra
CumhurbaĢkanı ve DeğiĢmez Genel BaĢkan Ġsmet Ġnönü, milletvekili adaylarının listesini
açıkladı. Ġsmet PaĢa aynı zamanda bir de bildiri yayınlandı:
CHP’nin yeni adaylarını size sunarken düşünüyoruz ki yeni mecliste
memlekette muvazeneyi ve zamanın öğretebileceği isabeti koruyacak
tecrübelilerle memleketin gelecek idaresinde mesuliyet hislerini alacak istidatlı
gençlerle beraber çalışsınlar. Şüphe yok ki en zor iş mesuliyet mevkiinde
bulunanların omuzlarındadır. Birçok yerde namzetler mebus sayısından fazladır.
Aralarında bugün mebus olanlar ve olmayanlar bulunan bu namzetler için küçük
hislerden kendinizi koruyarak ve büyük bir vazifenin zevkini ve ağırlığını
ruhunuzda duyarak reylerinizi kullanacaksınız. Bu tarz reylerle meydana
getireceğiniz meclis memleket için kuvvet ve muvaffakiyetin en büyük kaynağı
olacaktır.71
Listeler açıklandığında bazı illerde seçilecek milletvekili adayları belirlenir. Seçilecek
toplam milletvekili sayısı 455 iken otuz sekiz ilde gösterilen dört yüz on iki milletvekili
adayının yalnız 334’ü seçimi kazanabilecektir. YetmiĢ sekiz milletvekili adayı fazladan
gösterilir.72
Ġkinci tur seçimleri 28 ġubat günü yapılır. VII. Dönem için dört yüz elli beĢ
milletvekili seçilir. Bu dönem seçilen milletvekillerinin çoğunluğu ilk defa aday gösterilerek
seçilir. Geçen döneme göre toplam mebus sayısının yaklaĢık üçte biri Meclis’te ilk kez görev
yaptı.73
Çankırı’da yapılan seçimlerde de Mustafa Abdulhalik Bey tekrar Çankırı
Milletvekilliğine seçildi. Bu dönemde mecliste yapılan seçimde son kez meclis baĢkanlığı
görevine seçilerek 1946 yılına kadar bu görevi yürüttü. 74
3.7. VIII. Dönem TBMM Üyeliği
1946 yılında çok partili hayata geçiĢ denemesinin gerçekleĢtiği bir dönemde tekrar
Çankırı CHP milletvekili olarak mecliste görev yaptı.75
Çankırı’da 88209 seçmenin 71733’nün
oy kullandığı seçimlerde, Çankırı merkez 14415, ÇerkeĢ 10257, Yabanözü, 6816, KurĢunlu
4134, Ilgaz 2830, Eskipazar 4556, toplam 43008 oyla milletvekilliğine seçildi.76
19 Eylül 1946-20 ġubat 1948 tarihleri arasında Devlet Bakanlığı görevinde bulundu. Bu
dönemde Mübadele, Ġmar ve Ġskân, Ticaret Nafia, Milli Müdafaa ve Bahriye, Ġktisat, Sıhhat ve
Muavenet vekilliklerinde görev aldı.77
Mustafa Abdulhalik Renda Demokrat Parti’nin iktidarda
olduğu 1950 seçimlerinden itibaren yapılan milletvekili seçimlerine katılmayarak siyasetten
çekildi.
69 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1982, s.138-173. 70 Vatan, 21 ġubat 1943, Cumhuriyet 21 ġubat 1943. 71 Kadri Kemal Kop, Milli Şef’in Söylev, Demeç ve Mesajları, Cumhuriyet Kitapevi, Ġstanbul 1945, s.150-154. 72 Ulus, 24 ġubat 1943. 73 Mahmut Goloğlu Tek Partili Cumhuriyet, (1939-1945), Goloğlu Yayınları, Ankara, 1974, s.190. 74 TBMMZC, 1/1/2-3. 75 Erol Tuncer, 1946 Seçimleri, Toplumsal Ekonomik Siyasal AraĢtırmalar Yayınevi, Ankara, 2008, s. 261. 76 TBMM Tercume-i Hal Varakası, Defter No: 223, Zarf No: 15. 77 Maliye Bakanları, (1920-2000), Maliye Bakanları Yayınları, Ankara; Mehmet Ali Keskin, İzmir Valileri
(Kurtuluşa Kadar Aydın Valileri 1390-1922), Memleket Yayınevi, Ġzmir, 1992, s. 81.
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
43
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
4. Şahsiyeti
Mustafa Abdulhalik Bey siyasi kiĢiliğinin yanı sıra anı zamanda hayır iĢleriyle de
tanınırdı. Ankara’da Necati Bey Caddesi YeĢilırmak Sokakta bulunan Sarar Ġlköğretim
Okulunun arsası Mustafa Abdulhalik Bey tarafından bağıĢlandı. Okul 1939-1940 Öğretim
yılında Atatürk Lisesi’nin bünyesinde Maltepe Ġlkokulu adıyla öğretime baĢladı. 1943-1944
yılında asıl binasına taĢındı. Okula ailesinin isimlerinin baĢ harflerinden dolayı Sarar adı
konuldu. Sarar Okulu’nun yanı sıra, Sıhhıye’deki Ordu Evi’nin ve yanındaki parkın arsasını
Milli Savunma Bakanlığı’na; Kavaklıdere’de Amerikan Büyükelçiliğinin bitiĢiğindeki evini
Kızılay’a bağıĢladı. Burası günümüzde Renda KöĢkü olarak bilinir.78
Ayrıca Maltepe Caminin
bulunduğu arsa da bağıĢladıkları araziler arasındaydı.
Hayırsever kiĢiliğinin bir diğer göstergesi yoksul ailelere çocuklarının eğitimi için her ay
yaptığı yardımlardı.79
Mustafa Abdulhalik Bey milletvekili olarak seçildiği Çankırı Ġline de
elinden geldiği kadarıyla faydalı olmaya çalıĢmıĢtı. Maliye Vekili iken Çankırı’ya içme
suyunun demir borulardan akıtılması için devlet bütçesinden ilk yardımı yaptırmıĢtı.
Çankırı’ya ilk defa elektrik sağlayan iki dizel motorun teminini sağlamıĢtı. Ilgaz Kasabası’nın
suyu için yardımda bulunmuĢtu. Irmak-Zonguldak demiryolunun Çankırı merkezinden
geçmesi için çalıĢmıĢ ve 23 Nisan 1931’de Ankara Çankırı yolunun açılıĢını yapmıĢtı. 1940
yılında Ġstanbul Maltepe’den Anadolu’ya nakli kararlaĢtırılan Piyade AtıĢ Okulu’nun
Çankırı’da kurulması için çaba sarf etmiĢti. ÇerkeĢ zelzelesinde yıkılan ÇerkeĢ’in imarı için
büyük yardımlar sağlayan Abdulhalik Renda Çankırı merkez ilçe ve köylerinden pek çok
çocuğu okutmak için onları üniversitelere göndererek memuriyete atanmalarına vesile
olmuĢtu.80
Çankırı’ya yaptığı bu değerli çalıĢmalardan ötürü Çankırı’da bir mahalleye
Abdulhalik Renda ismi verilmiĢti.
5. Vefatı
1 Ekim 1957, salı günü saat 20.00’de Erenköy’deki evinde vefat etti.81
3 Ekim 1957’de
cenazesi Ankara’ya nakledildi. Saat 11’de Erenköy’deki köĢkünden alınan cenaze
HaydarpaĢa’ya getirildi ve HaydarpaĢa Köprüsü baĢında top arabasına konuldu. Askeri törenle
Ġstasyon garına kadar getirilen cenaze, saat 12.35’te Ankara trenine nakledildi. Törene vali ve
belediye reis vekili Kemal Hadımlı, arkadaĢlarından ġükrü Kaya, Kazım Özalp ve kalabalık
bir halk topluluğu katıldı.82
Sonuç
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluĢunda imzası bulunan, bu imza ile yetinmeyerek Türkiye
Cumhuriyeti’nin hızlıca geliĢmesi için her adımı atan Mustafa Abdulhalik Renda, günümüzde
adı çok fazla duyulmayan ancak kendi döneminin en usta siyasetçilerinden biridir. Meslek
hayatına memur olarak baĢlayan Renda, bu görevden kısa sürede en yüksek mevkilere kadar
baĢarılı adımlarla ilerledi. Uzun yıllar milletvekilliği yaptı. Ġngilizler tarafından soykırım
suçlusu olarak lekelendirilip Malta’ya sürgün edilmiĢ olsa da kısa sürede Renda’nın haklılığı
ortaya çıkarak yurduna geri dönmüĢ ve vatana hizmete kaldığı yerden devam etmiĢtir. Siyasi
hayatındaki baĢarılar kadar, sivil hayattaki hayırseverliği ve cömertliğiyle bilinen Renda’nın
her alandaki bağıĢları saymakla bitecek gibi değildir. Okul, devlet kurumu ve cami yapılması
78 MüĢerrref Hekimoğlu, Başkent Günleri, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990, s.38. 79 Yukarıda yer alan bilgiler ve eklerde gösterilen resimler hayatta olan torunu Sabancı Üniversitesinde Prof.Dr.
Sabri Sayar’dan alınmıĢtır. 80 Doğruyol Gazetesi, 9 Ekim 1957. 81 Cumhuriyet, 10 Ekim 1957, s.3; Milliyet, 03.10. 1957. 82 Milliyet, 04.10.1957.
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
44
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
için kendi arsalarını devlete bağıĢladı. Ülke için çalıĢsınlar diye, üniversitelere öğrenci
gönderdi. ġebeke suyu, demiryolu gibi onlarca hizmetin altına adını yazdı. YaĢamının her
dönemine farklı farklı hizmetler sığdıran Renda’nın ülke siyasi hayatında ve ülkenin kalkınma
geçmiĢinde oldukça büyük ve önemli yeri vardır.
Ekler
EK:1 Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Resimler
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
45
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
EK 2: Mustafa Abdulhalik Bey Meclis Başkanlığı Görevi Sırasında
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
46
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Ek 3. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Tezkere
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
47
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Ek: 4. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Nüfus Kayıt Örneği
Ek: 5. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Tercüme-İ Hal Varakası
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
48
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Kaynakça
Arşiv Belgeleri ve Zabıtlar
BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi.
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi.
Emekli Sandığı ArĢivi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ArĢivi.
TBMMZC.
TCMB.GOV.TR.
TCMB.GOV.TR.
Süreli Yayınlar
Cumhuriyet 21 ġubat 1943.
Cumhuriyet, 10 Ekim 1957.
Cumhuriyet, 18 Mart 1937.
Cumhuriyet, 1Kasım 1945.
Doğruyol Gazetesi, 9 Ekim 1957.
Duygu Gazetesi, 18 Mayıs 1935.
Hâkimiyeti Milliye, 26 Haziran 1927.
Kanunlar Dergisi.
Milliyet, 03.10. 1957.
Milliyet, 14.10.1957.
Resmi Gazete, 21 Ocak 1937.
Resmi Gazete, 21.01.1937.
Ulus, 13 Ocak 1943.
Ulus, 24 ġubat 1943.
Vakit, 24 Haziran 1927.
Vatan, 21 ġubat 1943.
Vatan, 21 ġubat 1943.
Kitaplar ve Makaleler
ALKAN, Mehmet, “Osmanlıdan Günümüze Türkiye’de Seçimlerin Tarihi”, Görüş, 48
(Mayıs-Haziran 1999).S.49-61.
AKIN, Rıdvan, Gazi’den Günümüze Cumhurbaşkanlığı, 1923-2007, Türkiye ĠĢ Bankası
Yayınları, Ġstanbul, 2009.
5. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basımevi. Ankara, 1996.
-
Cengiz Atlı
Journal of History Studies
JHS
49
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Ġnkılâp Tarihi ve Enstitüsü Yayını I, Ankara, 1997.
ATATÜRK, Kemal, Nutuk (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk AraĢtırma Merkezi
Yayınları Ankara, 2009.
AVCI, Cemal, III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri,
Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara, 2008.
BĠNARK, Ġsmet, Türkiye Büyük Meclisi Başkanları ve Meclis Konuşmaları, TBMM
Yayınları, Ankara, 2002.
BOZDAĞ, Ġsmet, Atatürk’ün Sofrası, Truva Yayınları, Ġstanbul, 2009.
ÇAKAN, IĢıl, Türk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1999.
ÇALIġLAR, Ġpek, Latife Hanım, Doğan Kitap, Ġstanbul, 2006.
ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Milliyet Yayınları,
Ġstanbul, 1982.
ERDOĞAN, Servet “Türkiye’de Parlamento Seçimleri” , İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Mecmuası, XXXIII, Ġstanbul, 1968.
GOLOĞLU, Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet, (1939-1945), ĠĢ Bankası Yayınları,
Ankara, 1974.
GOLOĞLU, Mahmut, Atatürk ve Anadolu Kulübü, Anadolu Kulübü, Ankara, 1981.
GÜLCAN, Yılmaz, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), Alfa Yayınları, Ġstanbul,2001.
“Kağıt Paranın Tarihçesi”, www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.html (E.T: 09/24/2014).
KESKĠN, Mehmet Ali, İzmir Valileri (Kurtuluşa Kadar Aydın Valileri 1390-1922),
Memleket Yayınevi, Ġzmir, 1992.
KIEL Machiel “Yanya Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C. 43,
Ġstanbul, 2013.
KOP, Kadri Kemal, Milli Şef’in Söylev, Demeç ve Mesajları, Cumhuriyet Kitapevi,
Ġstanbul, 1945.
KUTAY, Cemal, Örtülü Tarihimiz, Hilal Matbaası, Ġstanbul, 1975.
Maliye Bakanları, (1920-2000), Maliye Bakanları Yayınları, Ankara, 1987.
Milletvekilleri Genel Seçimleri (1923-2007),Türkiye Ġstatistik Kurumu, Ankara, 200
HEKĠMOĞLU, MüĢerrref, Başkent Günleri, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990.
NĠZAMOĞLU, Yüksel, Vehip Paşa Kahramanlıktan Sürgüne, Yitik Hazine Yayınları,
Ankara, 2013.
ÖNDER, Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, ĠĢ Bankası Yayınları, Ankara, 1975.
ġAHĠN, AyĢegül Akgül, Türkiye’deki Kadın Milletvekilleri ve Meclisteki Çalışmaları,
Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilmler Enstitüsü, (YYT), Niğde, 2008.
“Tarihçe”, www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html (E.T: 09/24/2014).
TEKĠN, Mehmet, Hatay Tarihi , Hatay Kültür Turizm ve Sanat Vakfı Yayınları, Hatay,
1993.
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.htmlhttp://www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html
-
Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda
Journal of History Studies
JHS
50
H i s t o r y S t u d i e s
Volume 6 Issue 5
September 2014
TBMM Albümü, (1920-1950), TBMM Yayınları, Ankara, 2010, s.317.
TUNCER, Erol, 1946 Seçimleri, Toplumsal Ekonomik Siyasal AraĢtırmalar Yayınları,
Ankara, 2008.
Türk Parlamento Tarihi, II. Dönem (1923-1927) TBMM Yayınları, Ankara, 1995.
Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem (1931-1935) Ankara, 1996.
Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem (1927-1931) Ankara, 1995.
URAN, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım (1908-1950), ĠĢ Bankası
Yayınları, Ġstanbul, 2000
ÜNGÖR, Uğur Ümit, The Making of Modern Turkey Nation and State in Eastern
Anatolia 1913-1950, Oxford, 2011.
VARLIK, Ülkü - Banu GÖREN, Seçim Sistemleri ve Türkiye’de Seçimler, Der Yayınları,
Ġstanbul, 2002.
YILMAZ, Enser, Çankaya Savaşları, Birey Yayıncılık, Ġstanbul, 2007.