Hasan GÜRKAN

TÜRKİYEDE TARİH ÖÖRETİMİ

İLKÖGRETİM DERS KİTAPLARI (1869-1950)

------------------ Türkiyede Tarih Öğretimi

İçindekiler

ÖNSÖZ ................................................................................................................... v

KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................................ xi

1. GİRİŞ ................................................................................................................. 1

2. TÜRKİYE'DE TARİH YAZICILIGINI ETKİLEYEN ............................. 13

ANLA YIŞLAR .................................................................................................... 13

2.1. Döngüsel Tarih Anlayışı ............ ......... .... ... .. ... .......... .... ........... ....... ......... 13

2.2. Çizgisel ve İlerlemeci Tarih Anlayışı.. ......................................... ....... ..... 17

2.3. 19. Yüzyıl Avrupa'sında Ulus Devlet Tarihçiliği ve Tarih Eğitimi .. ....... 21

2.4. Romantizm, Pozitivizm ve Tarihselcilik Akımları .. .................... ............. 28

3. OSMANLI'DA MODERNLEŞME ÇABALARI VE İLKÖGRE.TİMİ

YENİDEN DÜZENLEME GİRİŞİMLERİ ...................................................... 35

3.1. Kuruluştan Tanzimat'a Tarih Yazımı.. ......... ............................................ 35

3.2. Tanzimat Dönemi Tarih Yazımı ... ... ........... ................ .. ............................ 38

3.3. Osmanlı Devleti'nde Modernleşme Çabalan ... ...... ... ........ ..... ........ ... .... .. . 42

3.3.1. Eğitim Alanında: Çağdaş Eğitim' in Kurumsallaşması

ve İdari Kuruluşlar ··· · ········· · · · · · ····· : ·· ··· · ·· · · ·· ····· · ····· · ·· · ·· · ······························· 42

3.3.2. Çağdaş Eğitim' de Okullaşma Çabalan ve İlköğretim ........ .' ...... ....... 45

3.4. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) Öncesi

ve Sonrası Tarih Öğretimi ............. ... ..... ................. .. ........ ..... ........... .. .......... ... 55

4. İKİNCİ ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE İLKÖGRETİMDE

TARİH ÖGRETİMİ VE TARİH DERS KİTAPLARI (1876-1909) .............. 61

4.1. 1876 Osmanlısının Genel Görünümü .......... ............. ...... ... .. ...... ... ........ .... 61

4.2. Merkezileşme ve Çevreye Yayılma: Müslüman

Orta Sınıflar ve Okullaşma .... ........ .. .... ...... ... .. ................ .. ................ ...... ...... ... 65

4.2.1. Batı'da.İlköğretimde Tarih Öğretimi ...... ..... ..... .......... ..... ...... .. ........ 72

4.2.2. Abdülhamid Döneminde Tarih Dersi Müfredatı .... .... ...... .... ......... .. . 74

Vll

Dr.Hasiın Gürkan

4.2.2.1. Vak'anüvislikten İdeolojiye: Osmanlıcılık ve

İslamcılık İdeolojisinin Ders Kitaplarına Yansıması ........ ...... .. .. .. . 77 1

5. İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İLKÖGRETİMDE TARİH ÖGRETİMİ VE TARİH DERS KİTAPLARI (1908-1920) ... ~ ........................ 85

5.l. Meşrutiyetin İlanı ve Sosyo-politik Gelişmeler .. ..... .. ........... .. ................. 85

5.2. Türkçülük Akımı ve Eğitimde Türkçülük .. .. ........... .. ...... ... ...... .. ....... .... .. 87

5.3. İlköğretimde Tarih Öğretimi: Ders Kitapları ve Müfredatlar ....... .. ..... ..... 89

5.3.1. Vak'anüvislik'in Terk Edilmeye Başlanması: Bilimsel

Tarih Yazıcılığı ....... ............ .. .......... ...... ...... .. .. ......................... ..... ............. 91

5.3.2 . Dünya Tarihinin Merkezine Adımlar .. .. .. ...... ........ .. ........... ........ .... .. 92

5.3.3. Tarih'in Araçsallaştırılması : Osmanlı Geçmişine Bakış ve

Resmi İdeolojide Değişim ....................... .. .. .. ................. , .. ...... ......... .... ...... 93

6. MODERN TÜRKİYE'NİN İNŞASINDA İLKÖGRETİMDE TARİH

ÖGRETİMİ VE TARİH DERS KİTAPLARI (1920-1950) .......................... 101

6.l. Milli Mücadele Sonrası Eğitimde Yasal Çabalar ............................... .. .. 101

6.2. Yabancı Uzman Raporları .. .. .. ..... .... .. ...... .......... ....... ~ . · ....... .. .. .. .......... .. ... 104

6.3. Müfredatlar (Programlar) .. .. .. .. .. ... ..... .. ........... ......... ... .. .. .. ... .. ..... ............ 106

6.4. Türk Tarih Kongreleri ve Tarih Öğretimi (1932-1939) .......................... 111

6.5. İlköğretimde Tarih Ders Kitapları ......... ............ ...... .... .... ...... ... .. ......... ... l 15

6.5.1. Bilim Dalı Olarak Tarih'e Bakış .... .. .......... .... ............... .. .. .. ........... 116

6.5 .2. Uygarlığın Merkezine Yerleşme Çabaları ..... .. .... ....... .................... 121

6.5 .3. Millileşme ve Sekülerleşme ............. ~ ...... .... ...... ... .. .. .... .................. 128

6.5.4. Geçmiş'in Yeniden İnşası ......... ............. .... .......... .................. ........ 133

6.5.4.1. Hatırlama: Osmanlı Öncesi Türk Tarihine Bakış .. .. ....... 133

viii

------------------- Türkiyede Tarih Öğretimi

6.5.4.2. Unutma: Osmanlı'nın Kısmi Reddi... ..... .. ... ............... .... 138

6.5.5. Batı ve Doğu Algısı. .. .............. .... .................... ................. ....... ....... 154

6.5.6. Mekanın İnşası: H.aritalar ve Resiınler .. ..... .................................. .. 159

6.6. 1939-1950 Yıllan Arası Tarih Öğretimi ve Ders

Kitapları: Batı Medeniyetine Eklemlenme, Milliyetçilik ve

Hümanizm .................... .......... ... .... ....... ............. .. ................. ..... .... .. .............. 163

6.6.1. Maarif Şüralan ve Tarih Öğretiminde Yeni

Metodoloji ....... ............ .... .. .... .......... ... ..... ... ......................................... ..... 165

6.6.2. Tarih Öğretiminde Yeni Değerler ............. ..... : .. ..... ........................ 167

7. SONUÇ .......................................................................................................... 175

KAYNAKÇA ..................................................................................................... 183