TÜRKİYE BİLİM, TEKNOLOJİ VE

SANAYİLEŞMEDE NEDEN

TÖKEZLEDİ?

&

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ, ÇIKIŞ YOLLARI

Bayram Ali Eşiyok

HBT Akademi

ii

Etik Sözleşme

Okur, bu kitabı satın alarak, şu etik sözleşmeyi de imzalamış olmaktadır:

“Satın almış olduğum bu e-kitabın telif haklarının, kısa adı HBT olan Herkese Bilim

Teknoloji’ye ait olduğunu biliyorum. HBT Yayıncılık bu e-kitabı, mümkün olduğunca

kolay ve rahat okumam ve kullanmam için bilgisayarıma indirme hakkı verdi. Bu kitabın

kullanım hakkının sadece bana ait olduğunun bilincindeyim. E-kitabı yaymayacağıma,

dağıtmayacağıma ve HBT ve kitapta imzası olan yazar haklarını zarara uğratmayacağıma

ilişkin bu etik sözleşmeyi kabul etmiş oluyorum.”

Türkiye neden tökezledi? Bayram Ali Eşiyok

iii

HBT Akademi E-kitapları 9

Türkiye Bilim, Teknoloji ve Sanayileşmede Neden Tökezledi? / Çözüm Önerileri, Çıkış Yolları

Bayram Ali Eşiyok

Kapak Tasarımı : Duygu Yücel

Dizgi : Kübra Karacan

E-Kitap Uygulama : ENTROPOL Kitap

HBT YAYINCILIK TİCARET LTD. ŞTİ.

HALİTAĞA CADDESİ, EKŞİOĞLU İŞHANI NO 16/85

KADIKÖY 34710 İSTANBUL – TÜRKİYE

+90 (216) 449 99 42

www.herkesebilimteknoloji.com

info@herkesebilimteknoloji.com

Facebook.com/herkesebilimteknoloji

HBT_Dergi

© Bu kitabın yayın, satış ve dağıtım hakları Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereğince HBT Yayıncılık ve Ticaret Ltd. Şti.’ne aittir. İzinsiz olarak kopyalamak, satmak ve dağıtmak yasaktır.

HBT Akademi

iv

Yazar: Bayram Ali Eşiyok

1988 Yılında Türkiye Kalkınma Bankası’nın sınavını kazanarak iktisat uzman

yardımcısı olarak göreve başlayan B. Ali Eşiyok, halen Kalkınma Bankası’nda

Kıdemli uzman iktisatçı olarak görev yapmaktadır. Yazarın Kalkınma Bankası’nda

çıkan yayınları yanında, çeşitli bilimsel dergilerde yayınlanmış makaleleri ve ortak

kitap çalışmaları bulunmaktadır. Yazarın uğraştığı başlıca alanlar; azgelişmişlik,

kalkınma ve kalkınma politikaları, bilim ve teknoloji politikaları, sanayileşme,

sanayileşme politikaları, bölüşüm, bölgesel kalkınma, dış ticaret, planlama olarak

sayılabilir. Yazar İngiltere ve ABD’de teknoloji, sanayileşme ve kalkınma politikaları

konusunda araştırma faaliyetlerinde bulunmuştur. Herkese Bilim Teknoloji dergisi

yazarıdır.

Yazarın HBT Akademi’den çıkan diğer E-kitapları:

1. Dünya’da ve Türkiye’de Bilim ve Teknoloji

2. Kore Nasıl Kalkındı?

3. Türkiye Ekonomisi Nereye?

4. Türkiye Neden Kalkınamadı?

5. İstanbul Nasıl Kurtulur?

6. Türkiye Sanayi 4.0’a Hazır mı?

7. Sosyal Politikalar

Türkiye neden tökezledi? Bayram Ali Eşiyok

v

İçindekiler

ETİK SÖZLEŞME ................................................................................................................................... İİ

HBT AKADEMİ E-KİTAPLARI 9 ............................................................................................................. İİİ

YAZAR: BAYRAM ALİ EŞİYOK .............................................................................................................. İV

ÖNSÖZ ................................................................................................................................................ 1

İKTİSATTA TEKNOLOJİ: PANORAMİK BİR BAKIŞ ................................................................................. 12

İKTİSATTA TEKNOLOJİ: PANORAMİK BİR BAKIŞ .......................................................................................... 13 Schumpeter’de Teknoloji: “Creative Destruction” ..................................................................... 14 Neo-Klasik Yaklaşım: “Manna From Heaven” ........................................................................... 15 Evrimci Yaklaşım: Techno-Economic Paradigm ........................................................................ 17 Gelişme İktisadında Teknoloji: “Appropriate Technology” ........................................................ 19 Günümüzde Teknolojinin Uluslararası Kısıtları: Ya da Teknoloji El Dorada Arayışı mıdır?........... 19 Sonuç ...................................................................................................................................... 21

BİLİM VE TEKNOLOJİDEKİ YERİMİZ: ULUSLARARASI KARŞILAŞTIRMA ................................................ 23

TEKNOLOJİ GELİŞTİRMEDE TEMEL BİR GÖSTERGE: ARAŞTIRMA GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ ........................ 23 AR-GE HARCAMASINDA İLK BEŞ ÜLKE VE TÜRKİYE .................................................................................... 25 ÖZEL VE KAMU KESİMİ AR-GE FAALİYETLERİ ............................................................................................ 26 KAMU KESİMİ AR-GE YOĞUNLUĞU ....................................................................................................... 27 TÜRKİYE’DE KAMU, ÖZEL KESİM VE YÜKSEK ÖĞRETİMİN AR-GE PAYLARI ........................................................ 28 AR-GE PERSONELİ ............................................................................................................................ 29

Türkiye’de Ar-Ge İnsan gücü Dağılımı ...................................................................................... 30 HER BİN KİŞİLİK İSTİHDAMA KARŞILIK GELEN ARAŞTIRICI SAYISI .................................................................... 32 DÜNYADA EN FAZLA AR-GE HARCAMASI YAPAN ŞİRKETLER ......................................................................... 33 TRİADİC PATENT SAYILARI VE ÜLKE PAYLARI ............................................................................................ 35 DÜNYA TRİADİC PATENT PAYLARI.......................................................................................................... 37

Yerleşik ve Yerleşik Olmayan Patent Başvuruları ...................................................................... 37 BİLİMSEL MAKALE SAYISI .................................................................................................................... 40 DÜNYADA İLK 100 ÜNİVERSİTE ............................................................................................................ 42 DÜNYANIN EN İYİ 980 ÜNİVERSİTESİNİN COĞRAFİ DAĞILIMI ....................................................................... 44 YÜKSEK TEKNOLOJİ YOĞUNLUKLU ÜRÜN İHRACATI .................................................................................... 45 YÜKSEK TEKNOLOJİ YOĞUNLUKLU İHRACAT: DÜNYA PAYLARI ....................................................................... 47 YÜKSEK TEKNOLOJİ YOĞUNLUKLU ÜRÜN İHRACATININ İMALAT SANAYİ İHRACATI İÇERİSİNDEKİ PAYI ....................... 49 VERİMLİLİK ...................................................................................................................................... 51 VERİMLİLİK ARTIŞ ORANLARI................................................................................................................ 53 BİLİŞİM VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN (BİT) TOPLAM İHRACAT VE İTHALAT İÇİNDEKİ PAYI .................................. 54 DÜNYA YÜKSEK TEKNOLOJİ YOĞUNLUKLU İHRACATI: PANORAMİK BİR BAKIŞ.................................................... 56 DIŞ TİCARETİN TEKNOLOJİK YAPISI ......................................................................................................... 58

İhracatın Teknolojik Yapısı ....................................................................................................... 58 Teknoloji Yoğunluğuna Göre İhracat Payları ............................................................................ 60 Teknoloji Yoğunluğuna Göre İthalatın Yapısı ............................................................................ 61 Teknoloji Yoğunluğuna Göre İthalat Payları ............................................................................. 62 Teknoloji Yoğunluğuna Göre Dış Ticaret Dengesi ..................................................................... 63

DÜNYA’DA EN YENİLİKÇİ ÜLKELER ......................................................................................................... 64 TÜRKİYE’NİN DÜNYA İNOVASYON LİGİNDEKİ YERİ ...................................................................................... 65

İnovasyon Kapasitesi (CI) ......................................................................................................... 66 Araştırma Kurumlarının Kalitesi (QSRI) .................................................................................... 67 Şirketlerin Ar-Ge Harcamaları (CSR&D) .................................................................................... 67 Ar-Ge Harcamalarında Üniversite Sanayi İşbirliği (U-ICR&D) .................................................... 67 Yüksek Teknoloji Ürünlerinin Hükümet Tarafından Tedariki (GPATP) ........................................ 67 Bilim Adamları ve Mühendislerin Bulunabilirliği (ASE) .............................................................. 67 PCT Patent Başvuruları (PCTPA) ............................................................................................... 67

HBT Akademi

vi

AVRUPA’NIN İNOVASYON HARİTASI ....................................................................................................... 67 DÜNYA İNOVASYON HARİTASI .............................................................................................................. 68 YÜKSEK TEKNOLOJİ ÜRETİMİNDE KISITLAR VE FIRSATLAR ............................................................................. 70 ULUSLARARASI KISITLAR ..................................................................................................................... 71

Sabit Sermaye Yatırımları ........................................................................................................ 74 BİLİM ÜRETMEDEN TEKNOLOJİ ÜRETİLİR Mİ? .......................................................................................... 77

Eğitimin Kamusal Niteliğini Korumak Gerekiyor ....................................................................... 79 Türkiye’nin Bilimsel Makale Sayısı Çin’in Yüzde 7,6’sı Kadar ..................................................... 79 Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) İhracatının Toplam Mal İhracatı İçindeki Payı ....................... 80

YÜKSEK TEKNOLOJİ ÜRETİMİ İÇİN: BİLİM VE TEKNOLOJİ POLİTİKALARI............................................................. 81

KÜRESEL SANAYİDEKİ YERİMİZ VE ERKEN SANAYİSİZLEŞEN TÜRKİYE ................................................ 85

İMALAT SANAYİ KATMA DEĞERİNİN GELİŞME ÇİZGİSİ: TERS U ...................................................................... 85 İmalat Sanayi Katma Değerinin Ulusal Katma Değer (GSYH) İçindeki Payı ................................ 86 Seçilmiş Ülkelerin Dünya İmalat Sanayi Katma Değer Payları ................................................... 90 İmalat Sanayi Katma Değerinin Bölgesel Dağılımı .................................................................... 91 Dünya İmalat Sanayi Katma Değerinin Ülke Grupları İtibariyle Dağılımı ................................... 93 Dünya İmalat Sanayi Katma Değerinin Teknolojik Kompozisyonu ............................................. 95 İmalat Sanayi Katma Değerinin Teknolojik Yapısı: Bölgesel Olarak ........................................... 96

TÜRKİYE’NİN İMALAT SANAYİ KARNESİ ................................................................................................... 98 İMALAT SANAYİNİN ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ ................................................................................... 99

Rekabet Gücü En Yüksek İlk On Ülke ve Türkiye ...................................................................... 100 Sanayi Rekabet Performansı ve Bileşenleri ............................................................................. 102

KALKINMACI DEVLET VE PLANLAMADAN NEOLİBERAL ERKEN SANAYİSİZLEŞMEYE......................... 106

KALKINMACI DEVLET: BİR UFUK TURU ................................................................................................. 107 Türkiye’de Kalkınmacı Devlet ve Beş Yıllık Sanayi Planları ....................................................... 112

KALKINMACI DEVLET VE İTHAL İKAMECİ SANAYİLEŞME STRATEJİSİ ................................................................ 114 Kalkınmacı Devletin Son Meydan Okuyuşu: Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı ...................... 117

NEOLİBERAL YENİDEN YAPILANMA ALTINDA ERKEN SANAYİSİZLEŞME ........................................................... 119 Düşük Teknoloji Yoğunluklu Sektörlerde Uzmanlaşma............................................................ 119 İhracatın Teknoloji Yoğunluğu: Düşük Teknoloji Yoğunluklu Sektörlere Dayalı Bir Uzmanlaşma

.......................................................................................................................................................... 121 Teknoloji Yoğunluğuna Göre İhracat Payları .......................................................................... 123

ERKEN SANAYİSİZLEŞME.................................................................................................................... 125 İmalat Sanayinin GSYH İçindeki Payı ...................................................................................... 125 İmalat Sanayi ve Alt Sektörlerinin Üretiminde Yurt İçi Katma Değer Oranları .......................... 126 Sektörel Bulgular................................................................................................................... 127 İmalat Sanayi İhracatında Yurt İçi Katma Değer Oranları ....................................................... 128 İmalat Sanayinde İthal Girdi Oranları .................................................................................... 129 Sanayi İçin Bir Bilanço ........................................................................................................... 131 Sonuç Yerine: Bir Kalkınma Stratejisi Tasarımının Ana Çizgileri ............................................... 132

İMALAT SANAYİNİ OLUMSUZ ETKİLEYEN BİR GELİŞME: İTHALATTA ASYALAŞMA VE GÜMRÜK BİRLİĞİ .................... 133 İthalatta Asyalaşma… ........................................................................................................... 133 Asya İthalatının Yarısı Çin’den Yapılıyor ................................................................................. 135 Gümrük Birliği Sonrasında Türkiye-AB arasında Dış Ticaret Dengesi ....................................... 138 Gümrük Birliği Anlaşmasını Yeniden Düşünmek… ................................................................... 139

TÜRKİYE’NİN ENERJİ DENGESİ, ENERJİDE DIŞA BAĞIMLIK NASIL ÖNLENİR? .................................................... 139 ENERJİDE DIŞA BAĞIMLILIK ARTIYOR… ................................................................................................. 139

Türkiye’nin Enerji Dengesi ..................................................................................................... 140 Sektörlerin Nihai Enerji Tüketiminin Enerji Türlerine Göre Dağılımı ......................................... 141

BETONLAŞAN EKONOMİ ................................................................................................................... 143 Yurt Dışı Müteahhitlik Projeleri… ........................................................................................... 145 Yeni Oyun Alanı: Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları (GYO’lar) .................................................. 145 Dış Borca Dayalı Büyüme....................................................................................................... 146 Ticarete Konu Olamayan Sektörlerde Karlılık Neden Yüksek? ................................................. 146 Sektörel Ticaret Hadleri ......................................................................................................... 147

Türkiye neden tökezledi? Bayram Ali Eşiyok

vii

SANAYİ POLİTİKALARI ....................................................................................................................... 148

TEKNOLOJİ, EĞİTİM VE İNSANİ KALKINMA ...................................................................................... 156

TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI EĞİTİM KARNESİ ........................................................................................ 157 PISA Sonuçlarına Göre İlk On Ülke ve Türkiye ......................................................................... 158 Türkiye’nin PISA sonuçları OECD ortalamasının Altında .......................................................... 161 Türkiye PISA Sonuçları Yanında TIMMS Sonuçlarına Göre De Başarısız ................................... 162 Türkiye’de Eğitim Sisteminin Geldiği Nokta: 2016 LYS Sınav Sonuçlarına Göre Bir Değerlendirme

.......................................................................................................................................................... 163 400 ve Üzeri Puan Alan Öğrenci Sayısı ................................................................................... 164 KPSS Ortaöğretim Alan Bilgisi Sonuçları ................................................................................. 165 Küresel Rekabetçilik Endeksine Göre Eğitimin Uluslararası Performansı ................................. 166 Temel Bilimler Çökerken Teknoloji Üretmek Mümkün mü? ..................................................... 167 “Temel Bilimlerini Kapatan Ülke”… ........................................................................................ 168 Büyük Dilemma: Eğitim ve İnşaat Sektörlerinin Ulusal Gelir Payları ........................................ 168

TÜRKİYE İNSANİ KALKINMANIN NERESİNDE? .......................................................................................... 169 Türkiye’nin İnsani Gelişmedeki Yeri ........................................................................................ 170 Türkiye’nin Üzerinde İnsani Gelişmeye Sahip Çevre Ülkeler .................................................... 172 Kişi Başına Gelir İnsani Gelişme İçin Yeterli Değil .................................................................... 173 Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksine Göre Türkiye 71.Sırada ............................................. 174 Eğitime Ayrılan Kaynak Dünya Ortalamasının Altında ............................................................ 175 Öğrenci Başına Eğitim Harcaması .......................................................................................... 175 Kamu Sağlık Harcamaları ...................................................................................................... 177

BİR TEMEL SONUÇ: TARİHSEL VERİLER IŞIĞINDA PLANLI KALKINMAYI YENİDEN DÜŞÜNMEK… ............................. 178 Sanayileşmede Planlı Kalkınma Yılları Çok Daha Başarılı… ........................................................... 179 Planlı Yıllarda Sanayi 3 Yıl Küçülürken, Plansız Yıllarda 14 Kez Küçüldü ................................... 180

KORE VE TÜRKİYE’NİN KALKINMA BAŞARIMI: 1960-2017 ............................................................... 182

GÜNEY KORE VE TÜRKİYE’NİN KALKINMA BAŞARIMI: 1960-2017 .............................................................. 184 Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYH) ............................................................................................. 184 Kişi Başına GSYH ................................................................................................................... 186 Büyüme Oranları ve İmalat Sanayi Katma Değeri Artışı .......................................................... 186 Tasarruf ve Sabit Sermaye Yatırım Oranları .................................................................... 189 İmalat Sanayi Katma Değer Payları ....................................................................................... 192 İmalat Sanayi Katma Değerinin Teknoloji Yoğunluğu ............................................................. 193 Yüksek Teknoloji İhracatı ve İmalat Sanayi İçerisindeki Payı ................................................... 195 Yüksek Teknoloji İhracatının Düzey Değerleri ......................................................................... 195 Yüksek Teknoloji Yoğunluklu İhracatta Dünya Payları ............................................................ 196 Yüksek Teknoloji Yoğunluklu İhracatın Toplam İmalat Sanayi İhracatı İçerisindeki Payı ........... 196 Kore ve Türkiye’de Seçilmiş Bilim ve Teknoloji Göstergeleri .................................................... 197 Kore ve Türkiye’de Eğitim ...................................................................................................... 199 Öğrenci Başına Eğitim Harcaması .......................................................................................... 199

KORE VE TÜRKİYE’DE VERİMLİLİK ........................................................................................................ 201 KORE NEDEN BAŞARILI OLDU YA DA TÜRKİYE NEDEN TÖKEZLEDİ? ............................................................... 202

Türkiye’de Kalkınmacı Devlet Yılları ....................................................................................... 202 Sanayileşmede Kalkınmacı Devlet Dönemleri, Plansız, Programsız Dönemlere Göre Daha Başarılı

.......................................................................................................................................................... 206 Kore’de Kalkınmacı Devletin Uyguladığı Sanayileşme Stratejisinin Ana Özellikleri ................... 206 Devletin Göreli Özerkliği ........................................................................................................ 209 Kore Deneyiminden Çıkarılacak Kimi Dersler .................................................................. 210

GENEL DEĞERLENDİRME VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ .............................................................................. 212

KAYNAKÇA ...................................................................................................................................... 224

Türkiye neden tökezledi? Bayram Ali Eşiyok

1

ÖNSÖZ

İkinci Dünya Savaşı sonrasından başlayıp 1970’li yılların ortalarına kadar

uzanacak olan dönemde gelişmiş/metropol ülkelerde fordist sermaye birikim

rejimine dayalı Keynesyen iktisat politikaları uygulanırken, Türkiye ve diğer çevre

ekonomilerde ise uluslararası keynesciliğin bir yansıması olarak ithal ikamesine

dayalı sanayileşme stratejileri uygulandı. İthal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi

sonucunda birçok L. Amerika ve G. Doğu Asya ülkesinin dünya sanayi üretim

paylarında önemli artışlar gerçekleşti.

Türkiye’de 1963-79 döneminde uygulanan planlamaya dayalı ithal ikameci

sanayileşme stratejisi sonucunda sanayileşmede önemli gelişmeler sağlandı, ancak

strateji yatırım malları aşamasına geçmeden (sanayileşmede derinleşme

sağlanamadan) 1970’li yılların sonunda tıkandı. Ahmad’ın (2002:160) ifadesiyle,

planlamaya dayalı ithal ikameci yıllar; “...neredeyse bir sanayi devrimiydi ve pek az

Üçüncü Dünya ülkesinin başardığı bir atılımdı.”

Türkiye’nin son planlama deneyimi olan ve Dünya Bankası uzmanlarından

Kemal Derviş & Robinson (1978) tarafından hazırlanan “The Foreign Exchange GAP,

Growth and Industrial Strategy in Turkey 1973-1983” isimli rapor doğrultusunda tasfiye

edilen Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı1 yerine 24 Ocak Kararları uygulamaya

kondu. 24 Ocak 1980 Kararları’nın en temel özelliği “ihracat önderliğinde dışa

açılma” olarak belirlendi. Türkiye 1980 neoliberal dönüşümü ile birlikte, uluslararası

meta zincirine düşük profilli sektörler temelinde eklemlendi. Türkiye’nin üretim

yapısı yeni uluslararası işbölümüne ve ulus-üstü şirketlerin küresel taleplerine göre

şekillenmeye başladı.

Kamu kesiminin üretici bir aktör olarak iktisadi faaliyetlerden çekilmesi ve

altyapı yatırımlarında yoğunlaşması, ithalatta efektif koruma oranlarının

düşürülerek dış ticaretin liberalleştirilmesi, reel ücretlerin düşürülmesi ve sanayi

üretiminin çeşitli özendirici tedbirlerle (sübvansiyon, vergi iadesi vs) ihracata

yönlendirilmesi 1980 dönüşümünün temel öncelikleri arasında yer aldı. Bu tedbirler

ile yurt içi mal piyasaları küresel meta zincirlerine eklemlenirken, 1989 yılında

gündeme gelen 32 Sayılı Karar ile birlikte de her türlü sermaye hareketlerinin

liberalizasyonu sağlanarak “serbestleşme” sürecinde ikinci ve nihai aşamaya geçildi.

1 Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın oluşum ve tasfiye sürecine ilişkin detaylı olarak bkz.

Eşiyok (2011); Kuruç (1987); Kuruç (2010); Türkcan (2010).

HBT Akademi

2

24 Ocak Kararları ile büyük çaplı bir devalüasyonu, günlük kur ayarlamaları

izledi, ücret artışlarının sınırlanması ve yüksek faiz politikası ile iç talep kısıldı,

ihracat esas olarak bu kaynaklara ve ithal ikameci dönemde yaratılan kapasitelere

dayandırıldı. Ücret artışlarının sınırlanması ve tarımsal ürünlere yönelik fiyatlama

politikası sonucunda bölüşüm ilişkileri tarımın ve ücretlilerin aleyhine önemli

ölçüde bozuldu. Ancak ekonominin üretim kapasitesini artıracak gelişmeler

sağlanamadı, uygulanan parasal politikalar ekonomin üretim kapasitesini/teknolojik

gelişimini son derece olumsuz etkiledi. Bu dönemde uygulanan istikrar ve yapısal

uyum programları yarattığı gelir ve kaynak dağılımı ile sanayileşme üzerinde de

tahrip edici sonuçlar doğurdu. Türkiye erken sanayisizleşme sorunu ile yüzleşmek

zorunda kaldı. Türkiye’nin sanayileşme ve teknoloji geliştirmesini büyük ölçüde

olumsuz etkileyen 1980 dönüşümünün temel niteliklerini kısaca şu başlıklar altında

toplamak mümkün:2

1) İthal ikameci dönemde yaratılan kapasitelerin kullanılması sonucunda

sağlanan ihracat artışını nitel bir dönüşüm izlemedi, ihracatın yapısı temel olarak

düşük, düşük-orta teknoloji yoğunluklu sektörlere dayalı gelişti ve Türkiye iki binli

yıllarda yüksek teknoloji üretiminde ve ihracatında tökezledi.

2) İhracat artışlarını verimlilik artışları öncelemedi, sübvansiyonlar,

ücretlerin bastırılması, reel devalüasyonlar gibi bir dizi araç etkili oldu.

3) Ancak ihracat artışları, sonraki yıllarda imalat gibi ticarete konu olan

sektörlerde yaşanan olumsuzluklar nedeniyle temposunu yitirdi, bunun sonucunda

2000’li yıllarda artan dış ticaret açıkları, cari açıklar ve erken sanayisizleşme

gündeme geldi.

4) 1989 yılında 32 Sayılı Karar ile her türlü sermaye hareketinin tam

liberalizasyonu sağlandı, birçok makro-ekonomik parametrenin yönü (özellikle

büyüme) giderek kısa vadeli sermaye girişlerine/çıkışlarına bağımlı duruma geldi.

Başka bir ifadeyle, spekülatif yönlü büyüme modeli ekonominin üretim ve istihdam

kapasitesini aşındırdı.

2 1980 dönüşümünün Türkiye ekonomisi üzerinde yarattığı etkiler için detaylı olarak bkz.

Bağımsız Sosyal Bilimciler (2015); Boratav vd. (1995); Boratav (2004a); Bursalı (2013); Eser (1993); Kazgan (2002); Mütevellioğlu ve Işık (2009); M. Sönmez (1992); S. Sönmez (2009); Türkcan (1985); Yeldan (2001); Yentürk (2003).

Türkiye neden tökezledi? Bayram Ali Eşiyok

3

5) Krizi önlemek amacıyla uygulamaya konan neoliberal yeniden yapılanma

politikaları giderek sıklaşan krizlerin nedeni oldu. Türkiye ekonomisi krizden krize

sürüklendi.

6) Finansal krizler genel olarak yüksek düzeyde sermaye girişlerine dayalı

canlanma/patlama/çöküntü aşamalarından oluşan bir döngü sonucunda ortaya

çıktı.

7) Bir yandan Gümrük Birliği Anlaşması’nın yarattığı etkiler, diğer taraftan

2000’li yıllarda eğilim olarak değerlenen TL ve dahilde işleme rejimi uygulaması

sonucunda üretimin ve ihracatın ithalata bağımlılığı arttı. Türkiye ekonomisi bir

birim ihracat ve üretim yapmak için daha fazla ithalata gereksinim duymaya başladı.

8) Türkiye gibi dünya ekonomisinin çevresinde yer alan bir ekonomide

küresel meta zincirlerine eklemlenme ve sipariş alma yarışı işçi ücretleri üzerinde

baskı oluşturdu, 1980’li ve izleyen yıllarda bölüşüm ilişkileri çalışan sınıf ve

katmanların aleyhine önemli ölçüde bozuldu. Artan karlara karşın sermaye birikimi

cılız kaldı ve ekonominin üretim kapasitesi potansiyel gelişmesinin altında seyretti.

9) Neoliberal yeniden yapılanma altında genel olarak ekonominin (GSYH),

özel olarak da sanayinin yıllık ortalama büyüme oranı Cumhuriyet ortalamasının ve

planlı kalkınma yıllarının altında kaldı. Türkiye sanayide ve yüksek teknoloji

üretiminde tökezledi.

Oysa ekonomi önceden hazırlanmış bir kalkınma stratejisi çerçevesinde ve

tedricen dışa açılmış olsa idi, dışa açılmanın ekonomide yarattığı ve 2000’li yıllarda

giderek kristalize olan maliyetleri muhtemelen daha düşük olabilecekti. Ancak dış

telkin ve dayatmaların giderek şiddetlenmesi ve bunun sermaye tarafından kayıtsız

şartsız kabul edilmesi bu tür bir dışa açılma stratejisini mümkün kılmadı.

Küreselleşme ile birlikte gündeme gelen temel kavramlardan birisini meta

zinciri oluşturmaktadır. Kısaca, meta zinciri bir ana firmanın örgütlediği ülkeler

arası üretim ağını ifade eden bir kavram. Üretimin küreselleşmesi ile birlikte çevre

ekonomilerdeki firmalar meta zincirlerinde yer almak için birbirleri ile yarışa

zorlanmakta bu da üretim yapısı ve işçi ücretleri üzerinde baskı oluşturmaktadır.

Çok Uluslu Şirketler ’den sipariş kapma yarışı aynı zamanda taşeronlaştırmayı ve

işgücü piyasalarında esnekleşmeye neden olmakta, bu yolla maliyetlerin düşürülmesi

amaçlanmaktadır. Başka bir ifadeyle, meta zincirlerine katılma yarışı çevre

ekonomilerde yüksek teknoloji yoğunluklu sektörler sayesinde sağlanan verimlilik