TÜRK –MOĞOL ARAŞTIRMALARI ÇALIŞTAYI GAZİ ÜNİVERSİTESİ...
Transcript of TÜRK –MOĞOL ARAŞTIRMALARI ÇALIŞTAYI GAZİ ÜNİVERSİTESİ...
İstanbul - 2014
PROF. DR. AYŞEGÜLSERTKAYA
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ
ESKİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI
TÜRK – MOĞOL ARAŞTIRMALARI ÇALIŞTAYI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
24 EKİM 2014, ANKARA
MOĞOLCA’DAN TÜRKÇE’YE ve TÜRKÇE’DEN MOĞOLCA’YA
GEÇEN KELİMELERİN SİSTEMATİĞİ ve BU ALINÇLAMALAR
ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR
Türkçe ile Moğolca yapıları bakımından eklemeli diller grubuna girerler.
Bu iki dil filologlar tarafından bu güne kadar Altay Dil Grubu veya Altay Dil
Ailesi içerisinde değerlendirilmiştir.
Türkçenin yazılı metinlerinden tarihlendirilebilen en eskisi yedinci yüzyılın
ikinci yarısında, 687-688 yılları arasında yazıldığı düşünülen Runik yazılı
Çoyr Bengüsü’dür.
Moğolcanın bilinen en eski yazılı metni ise on üçüncü yüzyılın ilk
yarısında Uygur harfleri ile yazılan 1225 tarihli Çiŋgis Taşı’dır.
Bu durumda her iki dil arasında en az beş yüz elli yıla yakın bir boşluk
var demektir.
Türkçe ile Moğolca’nın akraba diller olduğu veya olmadığı en az iki yüz
yılı aşkın bir zamandan beri Altay dilleri araştırıcıları arasında
tartışılmaktadır. Ancak bizim değerlendireceğimiz konu bu değildir.
Ben aynı coğrafyalarda çok uzun yıllar birlikte veya komşu olarak yaşayan
Türk ve Moğol dillerinin yakın komşuluk ve kültür ilişkileri dolayısıyla
yaptıkları kelime alış verişi üzerinde durmak istiyorum. Türk ve Moğol
dilleri arasındaki kelime alış verişini Türkçeden Moğolcaya geçen
kelimeler ve Moğolcadan Türkçeye geçen kelimeler olmak üzere iki
bölümde değerlendireceğim.
Araştırıcılar her iki dil arasındaki yazılı metinlerden Türkçenin en az beş
yüz yıllık bir tarihi derinliğe sahip olmasına karşılık, Altay araştırmalarında
Rotasizmus’tan Zetasizmus’a yani r’leşmeden z’leşmeye ve
Sigmatizmus’tan Lamdaizmus’a yani ş’leşmeden l’leşmeye gibi iki
ölçüye dayanarak Moğol dilindeki r’li kelimeler yüzünden Moğolcayı daha
eski yapıya sahip bir dil olarak kabul etmişlerdir.
A. Moğolcadan Türkçeye geçen kelime ve şekiller üzerinde yapılan
çalışmalar:
Moğolcadan Türkçenin Eski Türkçe, Kuman-Kıpçak Türkçesi, İdil Boyu
Kıpçak Türkçesi, Karayim ve Başkır Türkçesi, Yakut (Sahalar), Tuva,
Çuvaş gibi Sibirya Türk Dilleri, Osmanlı ve Azarbaycan Türkçesi gibi Batı
Oğuzcası gibi kollarına geçen Moğolca kelime ve şekiller üzerinde N.
Poppe, J. R. Krueger, L. V. Clark, W. Zajackowski, St. Kalujinski, E. F.
İşbertin, Á. Birtalan, É. Csáki, É. K. Nagy, Cl. Schönig, E. Z.
Abdullayev gibi araştırıcılar yanında Türkiye’den de A. Caferoğlu, H.
Eren, R. R. Arat, O. N. Tuna, T. Gülensoy, O. F. Sertkaya, A. G.
Sertkaya, Z. Ölmez ve M. Ölmez gibi araştırıcıların yaptığı yirmiden fazla
araştırmada konu detaylı olarak araştırılmış ve incelenmiştir. Bu
çalışmaları burada sıralıyorum.
1. İlk bahsedeceğim çalışma Mongolist John R. Krueger’in Sir G. Clauson’un An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı etimoloji
sözlüğünde zikrettiği Moğolca kelimeler ve unsurları değerlendiren yazısıdır.
Kruger bu yazısında 326 kelime ile 5 ek (-çü, -d, -güle, -mal ve -tay/-tey)
zikretmektedir.(Kelimeler: abağa, açi, ada, adağ, ağsum, ağula, ay-, ail, ayrağ, ajira, al, albağud, altan, alağa, amarağ,
amta-, amur, amurli-, amura, anda, ang, aŋçi, aŋgir, aŋna-, aqa, arbis, arça, argali, arslan, [asara-], aşig,
ata (atan), atar, ayağa, ayağka tegimlig, baçağ, badar, bağana, bağatur, bağşi, balğasun, bars, basa,
beçin, beke, belçir, beleg, belge, bere, berke, besereg, biçi-, bider, birağu, boğuni, bor, boru, botuğun,
böge, böke, bögere, bögse, buğu, buğura, bulğan, buyan, büdekire-, büdüne, büyi-, bülüg, bürge, bürgüd,
çağ, çağan, çeçek, çerig, çike, çilağun, çiray, çöl, dabağa, dabçi, dağağan, dağaki, dağari, dayin, dalay,
dalu, daku, darqan, dayir, del, doliya-, duğulğa, düri, eçige, ed, egeçi, egel, ejey, eyen, eleg, edrem,
erdeni, ereseg, erke, erlig kağan [erte çağ-da], ğubçiğur, ğurğuul, -gerü, gkir, gölüge, ide-, iduğan, ikere,
ilere-, imağan, inağ, inder, iŋyi, irbis, irge, irua, itelgü, jada, jağan, jam, jaka, jarğu, jarliğ, jasa-, jasağ,
jegerde, jegere, jığar, jige, jil, jilbi, jirga-, jiru-, jirüken, jorçi-, joba-, joğdur, jud, jula, kebid, kebteül, kele-,
keŋgerge, kenje, kesig, kesigtü, kiçi, kira, kirağu, kirğağul-, kirğui, kirsa, köbege, kögere, kökülte, kömel,
kömüldürge, kömüsge, kösige, küçün, küji, küli-, kürene, küreŋ, kürgen, luu, mağta-, malur, maral, marta-,
maŋlai, miŋğan, moŋğul, möndür, möŋke, mören, nasun, nidurğa, niğur, nilbusun, noğusun, nom, nökür,
obuğa, ordu, orun, oruŋğa, osul, otaçi, öbüge, öçi-, öregesün, ös-, ötege, qabirğa, qabqağ, qada, qağan
(qan), qayçi, qalağa-, qalqa, qana-, qara, qara-, qaraçağay, qaraçu, qarağana, qaranğuy, qari, qarşi,
qaşaŋ, qatari-, qobuğur, qonin, qonuğ, qoŋğur, qor, qorğuljin, qoriya, qorum, quça, quad, quduğ, qudurğa,
quğur, quyqa, qula, qurça, qurağan, qurud, quvarağ, quyağ, sağa-, sağadağ, sandura-, sebke, serke,
sigürde-, sigür[ge], sijir, siltağan, silükei, simda-, siŋğu-, siŋqur, sira, soluğay, soŋgina, soqur, sori-, soru-,
soyurqa-, sögüd-, suburğan, sura-, surağ, şatu, taysi, takiya, tala-, tamğa, taŋsuğ, tarağ, tariyaçi, tarqa-,
tauli, tavar, tebsi, temege, temür, teŋri, toğta-, toğudağ, toğus, toğusun, toyin, tonu-, toqum, torğa, torğay,
torqaru, torumtay, tölü-, törü, törü-, tuğ, tuğurğa, tulum, tura, turğağud, tuğurğa, tusa, tusqu, tuturğan,
tümen, uçira-, uğurğa (urğa), ulağa, ulus, umarta-, uqa-, üker, ümen, üre, üyer, yara, yatuğan, yeke
mongğul ulus, yirtinçü. Ekler: -çü, +d, -güle, -mal, +tay/+tey).
2. Eski Türkçe ile ilgili iki değerlendirme yapılmıştır. Bunlardan ilki Tuncer
Gülensoy’un “Eski ve Orta Türkçede Moğolca kelimeler ve Moğolca-Türkçe
müşterek kelimeler üzerine notlar” başlıklı yazısıdır.
3. Larry Vernon Clark’ın “Mongol Element in Old Turkic?” başlıklı yazısında
110 kelime değerlendirilmiştir.(Kelimeler: abācı, āg, açu, alaŋad-, alçı-, amsaq, aŋ = eŋ, aral, arda, ayı, ayu, azma, azrağı, balıq başlıg,
beder burhan, biçe, bileg, bodraq, boq-, bög- ~ büg-, buluŋ, çakır, çaqlıq, çerke, çiŋ, çölig, ebügen, ende-
ep, eriç, ilımga, keleçü, kem, kimsen, köjek, kölük, k¢g, k¢l, mag, maga, magu, mançu, mat, matı, meŋde,
müŋre-, otacı, örgin, örgü, ös-, ötgün-, qalan, qamdu, qant, qara, qara-, qarma, qaya, qayıg yir, qayr, qaw,
qıragu, qowdaq, qogur, qolan, qolu, qōm, qomı-, qoŋ, qorugçın, quda, şıpar, sırı-, talgag, talpın-, taluy,
taygan, tekşü, ten-, tirnegül-i, tō, toqta-, torum, tos-, töre-, töret-, turumtay, turuq, tusu, tuturgan, uçraş-, ula,
ulam, uyma, ügür, ülgür, ülke, ün-, üpüp, üren, ürgesin, yanu-, yanşaq, yasa-, yasaq, yigde, yılga, yobal-,
yoğdu, yosun, yükse-).
4. Kuman-Kıpçak Türkçesindeki Moğolca unsurlar önce Nikolaus Poppe
tarafından “Die Mongolischen Lehnwörter im Komanischen” başlıklı
yazısında değerlendirilmiş, Poppe bu yazısında 49 Moğolca kelime
üzerinde durmuştur.(Kelimeler: abağa, abra-, amraq, arçıla-, asar-, bagatur, baqşı, bilev, bulov, büsre- çeber, çıray, egeçi, elbek
~ elpek, emegen, eremsi- erkelen-, kenete, küse-, magat, mahta, maŋlay, noqta, nöker, oba, olca, öbüge,
qaburqa, qada-, karaŋgu, sergek, serövün, silövsün, soyurga-, solagay, soqur, tekşi, tepsi, tornaqıy, tothar,
tovulga, töle-, tuŋa-, udaa, yada-, yırga-, yege, yobap, yöpsen- ~ yöpsin-).
Türkoloji Dergisi, VI/1, Ankara, 1974, s. 235-259.
Journal de la Société Finno-Ougrienne, 75, s. 110-168.
Németh Armağanı, Ankara, 1972, s. 331-340.
5. W. Zajaczkowski’nin “Die mongolischen Elemente in der karaimischen Sprache” adlı
araştırmasında verdiği örnekler;
6. E. F. İşbertin’in “Mongolskiye Zaimstrovaniya v başkirskom yazıke” adlı araştırmasında
verdiği örnekler;
7. a-b. Á. Birtalan’ın “On some Mongolian loanwords in Nogai” ve “Further remarks on the
Mongolian loanwords in Nogai” adlı araştırmasında verdiği örnekler; aşağıda verilen Éva
Csáki’nin araştırmasında geçtiği için burada zikretmiyorum.
8. Ancak bu araştırma bir öncü çalışma olmuş, Éva Csáki’nin Middle Mongolian Loan Words
in Volga Kipchak Languages adlı 136 kelimenin Tatar, Başkır, Kıpçak, Çagatay ve Çuvaş
Türkçelerindeki şekillerinin değerlendirildiği esere ilham vermiştir.(Kelimeler: abısın, abra-, alış, alısın, aljı-, aŋgar-, aŋkau, arça, arçı, asara-, ederne, elçe, elelge, ezegey ~
ezgey, bağana, baytal, batır, baja, berege, biren, berket- ~ berketü-, bıljira-, biyeley, bobaŋgır, böldörke,
buljal, buran, burlı, busaga, büdene, bülbe, bürte, buteke, çağan, çaptar, çeçen ~ sesen, ıda-, çılbır, çıray,
çiber, çir, çüeçey, çürekey, dilbege, dim, dimçe, dömeg-, dülene, dünen, dünezen, har, haralyın, ılga-, ırcay-,
irke, irkele-, yada-, yadau, yalga-, yasavıl, yauçı, yöde-, kabırga, kayçı, kançıga, kaptırga, karaçay, karagay,
karaŋgı, karavıl, karçıga, karū, kavırsın, kegel, kırpak, kıtat, kinet, kinje, koda, kodık, konajin, konan, kören,
kunalka, kuŋır, kur, kükrek, kümegey, makta-, malakay, maŋ lay ~ maŋ gay, mata-, Mergen, mesekey, mokıt,
möçe, möldere-, muyıl, nagas, narat, nık, nöger, nukta, oçora- ~ oçra-, oŋgı, ölke, sadak ~ sagaydak,
sakau, sarana, seleüsen, selte, sıltau, sırhau, soga, solo, söyem, suyer, sukır, sulagay, şıbaga ~ şobaga,
şılagay, şoŋkar, takım, taŋlay, tapkır, tasma, tirme, tomağa, totkavıl, tukım, tukta-, tugerek, tüle-, uba, ugata,
ulja, uram).
Folia Orientalia, II, 1960, s. 296-302.
Sovyetskaya Tyurkologiya, 1979, s. 20-29.
Altaic Religious Beliefs and Practicles. Proceedings of the 33rd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference,
Budapest, June 24-29, 1992, s. 37-40.
Bamberger Zentralasianstudien Konferenzakten. ESCAS IV, Berlin, 1994, s. 37-44.
Wiesbaden, 2006, 258 s.
9. Çağatay Türkçesi’ndeki Moğolca kelimeler Reşid Rahmeti Arat
tarafından Vekayi, Babur’un Hâtıratı’nda değerlendirilmiştir. Arat 24
kelime üzerinde açıklama yapmıştır.(Kelimeler: ahtaçı, bahşı, böke ~ büke, borçin ~ burçin, ciran, çerge, çerig, erk, gele, karavul, karı ~ karış,
kebk-i derî, korgan ~ kurgan, kutas-ı bahrî, kütavul, mirza, miskal, olca, ong, sar, sona ~ suna, suyurgal,
tanap, töre).
10a-b-c. Osman Fikri Sertkaya, “Mongolian Words and Forms in
Chagatay Turkish (EasternTurki) and Turkey Turkish (Western Turki)” ; O.
F. Sertkaya, “Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern
Turki) and Turkey Turkish (Western Turki)” ; O. F. Sertkaya, “Mongolian
Loan Words in the Islamic Turkish Uighur Textes”, adlı araştırmasında
Uygur harfleri ile yazılan Sirâcü’l-kulûb, Muhabbet-nâme, Bahtiyar-nâme
ve Mirac-nâme gibi dört eserde geçen 32 Moğolca kelimeyi işlemiştir.(Kelimeler: abaka, bosaġa, çeçek, çeçek ~ çiçek, çibe, çibilger, çidagan, çiray, çölge, davıs-, ġacir
(kuş), igeçi, kaburga, kada-, karakol, karaŋgu, karçigay, keç(i)ge, kökeldaş, kögüz, kölege, kubul-,
maŋgan, maŋlay, mundur, nöker ~ nökör, oktas, olca, ögülge, öndür ~ ündür, şilen, yasa-).
Cilt II, Ankara, 1946, s. 573-669.
Olon Ulsın Mongolç Erdemtniy V İh Hural (Fifth International Congress of Mongolists), <September 14-
21, 1987, Ulanbator / Mongolia>, Cilt, 3, Ulaanbaatar, 1992, s. 297-305.
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1987, Ankara 1992, s. 265-280.
L’Asie Centrale et ses Voisins, Influences Réciproques, Paris 1990, s. 103-120.
Osman F. Sertkaya, araştırmasının ikinci bölümünde -ay/-ey, -tay/-tey, -al/-el,
-l, -ngu(y) gibi beş Moğolca ek ile bu eklerle türetilen çarp-ay, böl-ey, danış-
tay, sayış-tay, yargı-tay vs gibi “öztürkçe” kelimeler ile Türkiye Türkçesi’nde
kullanılan göğüs, kaburga, kâkül ~ kekül, şerha, narin, taluy, müren, serin,
dulda, maral ~ meral, ceyran ~ ceylan, güderi, Nogay, bota, cibi, cida > çıta,
tulga, sicim, şilen ~ şölen vs gibi Moğolca kelimeler üzerine de açıklamalar
yapmıştır.
11. Osman Fikri Sertkaya, “Mongolian Words and Elements in the Epic
Oghuz Legend of Dede Qorqut. I. (Words related to military), adlı
araştırmasında Dede Korkut’ta geçen 17 askerî kelimeyi işlemiştir. O. F.
Sertkaya Dede Korkut’ta geçen diğer 40 Moğolca kelimeyi işlediği
makalesini henüz yayımlamamıştır.(Kelimeler: bahadır, cilasun, epçün, cebe, togulga, cıda, çomag ~ çomak, kalkan, sadag ~ sadak,
balçag, namlamak, karavul, cılavı, çılbır, yılga-, ılgar, keher).
12. Éva Kincses Nagy, “Mongolian Loanwords in Chagatay”, adlı
araştırmasında konuyu kelime bazında değil, “semantic aspect, historical
aspect, etymological aspect” olarak üç bölümde değerlendirmiştir.
Historical and Linguistic Interaction between Inner-Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent
International Altaistic Conference (PIAC) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, Szeged, 1997, s. 139-145.
Mongolica, An International Annual of Mongol Studies, 22 (43), Ulaanbaatar, 2009, s. 445-454.
13. Türkçeye geçen Moğolca kelimeler konusuna ilk olarak Osman Fikri Sertkaya
doktora derslerinde dikkatimizi çekmişti. Ancak benim bu konuda daha fazla
faydalandığım kişi merhum Prof. Dr. Osman Nedim Tuna olmuştur. Profesör Tuna
konuyu bana uzun uzun anlattı. Notlar almama müsaade etti. Kendisinin ilk maka–
lesindeki ses denkliklerini açıkladı. Böylece hem Moğolcadan Türkçeye giren
kelimeler, hem de Türkçeden Moğolcaya giren kelimelerin Moğolcalaşması konu–
sunda epeyi bilgi sahibi oldum. Kendisini rahmetle anıyorum.
14a. Ben “Mongolian Words in the Chaghatay Turkish Translation of Farîdeddin-i
Attâr’s Tazkira-i Aulia in the Uiguric Script”, adlı araştırmamda 20 Moğolca kelimeyi
işlemiştim.(Kelimeler: bolçar, çaġlık, cėr cėbelik, çerge, çergelik, cida, cilavı, çiray, egeçi, ėsen, kaburġa, karaŋġu,
karaŋġuluk, maŋlay, nöker, oktas, ölen, tėbşi, yasavul, yoçin).
14b. Ayrıca derslerimde Seyf-i Sarayî’nin Gülistan çevirisini okuttuğum için
Sibicabî’nin Çağatayca Gülistan çevirisini de okudum. Çağatayca çeviride aga,
agıl, ahar-, ahşa-, alkı-, asra-, bahadur, çag çak, çerig, çeçek, çiray, çögürtke,
dekle, kadag, kar- karangu, karçigay, köküs, nöker, sakdak gibi 20 Moğolca
kelime tespit ettim.
14c. Daha önce de Mîr Haydar’ın Mahzenü’l-esrâr mesnevisini okumuş, onda da
bökse < bökseg, çerge, çiray, ’eçike, öbeke, sarkut < sarhud, şıdurgu <
şudurgu, yoçin, dür gibi 9 Moğolca kelime tespit etmiştim. Ama tespitlerimi henüz
birer araştırma olarak yayımlamadım.Mongolica, An International Annual of Mongol Studies, Vol. 20 (41), 2007, A Special Issue Containing the
Papers of The 9th International Congress of Mongolists Convenedunder the Patronage of N. Enkbayar,
President of Mongolia (8-12 August, 2006, Ulaanbaatar), s. 420-428.
15a-b-c. Zühal Ölmez, “Mongolian Loanwords in the Classical
Chaghatay Period”, Zühal Ölmez, “Çağataycadaki Moğolca Sözcük–
ler”, Zühal Ölmez, “Ali Şir Nevâyî’nin eserlerindeki asru sözü hak–
kında”, adlı üç araştırmasında klâsik Çağatay Türkçesi devresindeki
aldara-, daban, alban, cüldü, çağdavul, asru gibi Moğolca kelimeleri
açıklamış ve cöp, çıda-, darı-, daruga, konalga, suyurgal, çağ,
maŋlay, uçra, maqta- yada- aral, ahta, arca, argamçı, çerge, çıray,
çurpa, dulga, egeçi, eke, erevül, gırgavul, gol, guma, irevül gibi
Moğolca kelimeleri listelemiştir.
16. Nicholas Poppe “Mongolian Loan Words in Kazak” adlı
araştırmasında Kazak Türkçesinden tespit ettiği 41 Moğolca kelimeyi
işlemiştir.(Kelimeler: abısın, nağaşı, qotan, küreŋ, capsar, togay, qabırga, aymaq, qayran, beder, nöker, dönen,
dönejin, qunan, qunajın, qulgana, qadagala-, qudagay, qomagay, qolanta, qora, Mergen, gecige,
bosaga, aşa, bağana, bos- ker, kerildes-, qancıga, maŋday, altınemel, bayancürek, borgustay, inder,
cüncürek, qayşı, qapsagay, qobdu, narınqol, caysaŋ).
Türk Dilleri Araştırmaları, 17, Festschrift in Honour of Andras Bodrogligeti, İstanbul, 2007, s. 229-236;
Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008, III. Cilt, Ankara, 2013, s. 3371-3377;
Türk Dilleri Araştırmaları, 21/2, 2011, 161-169.
Varia Eurasiatica, Festschrift für Professor Andras Rona-tas, Szeged, 1991, s. 149-152.
17. Hasan Eren 1940’lı yıllarda Sibirya Türk dillerindeki Moğolca unsurları incele-
diği el yazısı ile tek nüsha olarak yazdığı doçentlik tezini kontrol için hocası Gyula
Németh’e vermiş, ancak Budapeşte’nin bombalanması sırasında çıkan yangında
hocasının evi ile birlikte doçentlik tezi de yanmıştır. Elindeki fişlerden “Sibirya
Türk dillerinde Moğol unsurları”, adlı kısa makalesini yazmıştır. Hasan Eren
makalesinde 50 Moğolca kelime üzerinde durmuştur.(Kelimeler: alaka, alakan, alar, andazın, çabıdar, çağazın, çîrak, çolo, elyigen, eŋgiske eŋgikse, erbekkey,
er¢, er¢l, ikkere, ile, ilede, keçim, kelegey, kere, keremel, kilincek, kömüskö, körük, k¢ler, malyaŋ, möŋün,
noqta, oram, ölö, örüm, peley, kalagay, kıladı, koldazın, kulu, kuluzun, sabar, sımın, solaŋgır, sorbı, süder,
sugä, şırqa, şili, şülüzin, telen, tolay, tôtka, udazın, üldü).
18 a-b-c. St. Kalujynski’nin “Mongolische Elemente in der jakutischen Sprache” ,
Mehmet Ölmez’in Tuvinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen
Paralellen = Tuvacanın Sözvarlığı. Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle, Andras
Rona-tas’ın “Loanwords of ultimate Middle Mongolian Orijin in Chuvash” gibi
araştırmalarında yer alan Sibirya Türk dillerindeki kullanılan Moğolca kelime ve
unsurlar sayılamayacak kadar çoktur. Dolayısıyla Moğolca kelimeler burada
sıralanmamıştır.
Türk Dili, Belleten, Seri III, Sayı: 14-15, Ocak 1950, s. 35-43.
Warszawa, 1961.
Wiesbaden, 2007, XII+516 s.
Studies in Chuvash Etimology. Studia Uralo-Altaica 17, Szeged, 1982, s. 66-134.
19a. Osman Nedim Tuna, “Osmanlıcada Moğolca Ödünç kelimeler”,
adlı araştırmasında 50 Moğolca kelimeyi incelemiştir.(Kelimeler: alçı, barçak, bolcaş, bor, calasun, cebe, ceyren, cevüngar, cıda, cılavu, cılkı, andavul,
çidam, dalda, dapkur, dümük, dür sın-, ece, güm, kaburga, kapçur, karaŋgu, karavul, keçim, kēkül,
keleci, keşik, köyegen, kurultay, küren, küse-, makta-, maral, namla-, nārin, nohda, nöker, olcala-
sadak, serün ~ serin, sicim, sinci, soyurgal, şakak ~ şıkak, şıltak, şilen, tepsi, torumtay, yada-).
19b. Osman Nedim Tuna, “Osmanlıcada Moğolca kelimeler”, adlı
araştırmasında ise ikinci 50 kelimeyi incelemiştir.(Kelimeler: aga, alak, belek, borcin ~ borçin, bos ~ bosun, böke, büdre-, cankı, car, çerge(len-),
çılbur, çigre, çokmak, çokman, çokmar, çomak, çoman, çomar, dulda, eme, göre, güderi,
ılgadur, inçü, iremek ~ iremik, kadan-, kalkan, kancuga, kotan, küregen, mançuk, mantı,
mogolçin, nahille- ~ nakılla-, Noyan, oram, otağa, salbur, salkum, sırtak, sokur, şahram ~
şahrem, şarha ~ şerha, talu, tavulga ~ tugulga, tegele, tegeltü, ulus, uran, yosun).
19c. Osman Nedim Tuna’nın “Kadı Burhaneddin’de Moğolca kelimeler”
adlı 52 Moğolca kelimeyi incelediği araştırması ise henüz
yayımlanmamıştır.
Türkiyat Mecmuası, XVII, İstanbul, 1972, s. 209-250.
Türkiyat Mecmuası, XVIII, İstanbul, 1976, s. 281-314.
20a-b-c-ç-d-e. Merhum hocamız Ahmet Caferoğlu, “Azeri lehçesinde
bazı Moğol unsurları”, “Der Ursprung der Wörter tongal, küräkän und
nämär im aserbaidschanischen Dialekt”, Türk dilinde nöker ve
nökerzâdeler müessesesi”, “Azeri şivesinde nohur ve lap kelimeleri”,
“Azerbaycan ve Anadolu ağızlarında Moğolca unsurlar”, “Tarla kültürü
ve etnografyasına göre Kotan” adlı araştırmalarında Azerbaycan
Türkçesi’nde kullanılan 19 Moğolca kelimeyi işlemiştir.(Kelimeler: cida > çıta, daruga, gaci, gadagan, henir, hündür, kantar, kotan,
keşik, küregen, lap, nemer, noḫta, noḫur, nöker, şile, tala, tongal, yeke).
21. Elöfset Zakiroğlu Abdullayev, “Azerbaycan Moğol Dil İlişkileri”, adlı
araştırmasında Altayistik ölçüleri içerisinde Azerbaycan Türkçesini
Moğolca ile karşılaştırmıştır.
Azerbaycan Yurt Bilgisi, I/6-7, 1932, s. 215-226; III/25, 1934, s. 3-8.
Die Welt des Islams, Festschrift Friedrich Giese, Berlin, 1941, s. 53-60.
IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1952, s. 251-261.
Rocznik Orientalistyczny, XVII, 1953, s. 180-183.
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1954, s. 1-10.
Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIX, 1971, s. 43-50.
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1987, Ankara, 1992, s. 19.
22a. Claus Schönig, “Mongolian loanwords in Oghuz as indicators of
linguistic and cultural areas in Southwest Asia” ,
22b. Claus Schönig, Mongolische Lehnwörter im Westoghuzischen adlı
araştırmasında 179 kelime ile +Al, -Ay, +cUn < +lcUn, -GUl ~ -’Ul, -(I)l, -lGA,
-mAI, +ngUy, +tAy gibi 9 ek üzerinde durmaktadır.(Kelimeler: alag, alaşa, alçu, anir, aqa, aqta, arga, asara-, baldag ~ bardag, balta, baraŋgar < bara’un gar,
bauliya, bälgä, begeley, beläk, besereg, bogtag, bolcar, bora, borcin, boro’an, bosuga, botogan, bödene,
bökä, büdüre-, cada, calasun ~ cilasun, cam, caŋgi, car(çi), casa-, casag, casa’ul, cavuŋgar < je’un gar, ce,
cebe, ceren < cegeren, cerge, cida, cil(a)ga, cilu’a, cölge, cüldü, çagdagul, çeber, çida-, çilbur < çilbugur,
çiray, çirga, çomaq, dabqur, dalda ~ dulda, dalu, daruga, degeltey, delbegen, dogulga, dologana, dömüg,
dönen, düre ~ dürü, eçige, ecen, elçi, elhan ~ ilhan, eme, ençü, eremeg, erke, gancuga, gobçigur, göre’e(sun), gün,
hire’ül, horam ~ horim ~ horum, ilga-, ilgar, itagu, itelgü, qa’a, qabturga, qaburga, qada-, qadagan, qayçi, qalqan, qantar-,
qantarga, qaraŋgu, qara’ul, qobur < qobogur, qonalga, qoşun < kosigun, qota(n), quad, quma, quriltay, käläçü, kebte’ül, keybür,
kecim, kekül ~ kökül, keşig, köhürge ~ körge, kökägün, köke(n), küderi, küregen, küreng, küriyen, küsä-, lab, mançuq,
mantu, maŋlay, maqta-, maral, mergen, mese, moŋgolcin, möçelge, naki(l)-, namna-, narin, na’ur, nemeri(n),
noqta, noyan ~ noyin, nöker, olca, ona < oguna (?), oŋgun, otaga, oymaq, ölcey, ölke, öndür, öpçin,
sagadag, sagamal, sayn < sayin, salburi, salqin, saltag, sauqa, sergeg, serigün ~ seregün, sicim, sigqor,
sinci, sirdeg, si’üsün > şi’üsün, soŋa, soqur, soyurga-, soyurgal, sögem, subay, şilen ~ şölen, şiltag(an) <
siltag(an), şirhan < sirhan, şiha- ~ < siha-,tala, tamga, tasma, tämir, tebşi, tomaga, toqta-, torlag, törä,
turımtay, türgen ~ türgün, ulus, uran, yada-, yeke, yosun).
22c. Hasan Eren Claus Schönig’in eseri üzerine yazmış olduğu “Türkçede
Moğolca kalıntılar” başlıklı yazısında bu 179 kelimeden 33 kelime ve 9
ekten biri (+cUn < +lcUn eki) üzerinde durmuştur.Turkic Languages, 4, s. 239-252.
Wiesbaden, 2000, 210 s.
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2003/I, , 2006, s.171-186.
Bu çalışmalar hakkında söylenecek son söz yabancı dillere vakıf
bir meslekdaşımızın burada sayılarını verdiğim 1256 kelimeden
mükerrer olanları ayıklayarak 1000’den fazla kelime ve şekilleri
toplayarak bir sözlük haline getirmesi ve malzemenin bütününü
istifadeye açmasıdır.
Şimdiye kadar diller arası kelime alış verişine Loanword ~
Lehnword karşılığında “Ödünç kelime, ödünçleme” gibi çeviri
karşılıklar kullanılmıştır. Ancak bu karşılıklar dil olayını
karşılamıyor. Biz Arapçadan cevâb kelimesini 1000 yıl önce aldık.
Dilimizde kullanıyoruz. Yani dilimizde cevap şeklinde kullandığımız
kelime “ödünç” değil “alınç” bir kelimedir. Dilimizden başka dillere
geçen kelimeler ise “verinç” kelimelerdir. Ben bu karşılıkları
kullanıyorum.
Konuşmamda şu ana kadar Moğolcadan Türkçeye giren “alınç”
kelimeler üzerinde durdum. Bir de Türkçeden Moğolcaya
verdiğimiz “verinç” kelimeler vardır. Bu konuda yapılan çalışmalar
ise sınırlıdır. Ben burada künyeleri zikretmek istiyorum.
23. B. Ja. Vladimirtsov, “Turetskiye elementi v mongolskom yazıke [Moğol dilinde
Türkçe unsurlar]” ,
24. N. Poppe, “The Turkic Loan Words in Middle Mongolian [Orta Moğolca’da
Türkçe ödünçlemeler]”,
25. Valentin L. Rassadin, “O turkizmah v buryatskom yazıke [Buryat dilinde
Türkizmler]” ,
26. Sir Gerard Clauson, “The Turkish Elements in 14th Century Mongolian [14.
Yüzyıl Moğolcasında Türkçe unsurlar]” ,
27. Tuncer Gülensoy, “Moğolların Gizli Tarihi’ndeki Türkçe kelimeler üzerine bir
deneme” .
Zapiski Vostoçnago Otdeleniya Russkago Arheologiçeskih Obşestva, XX, St. Petersburg, 1911, s. 153-
184.
Central Asiatic Journal, I/1, 1955, s. 26-42. İngilizceden Türkçeye çevirisi için bk. = Nicholas Poppe,
Orta Moğolca’daki Türkçe kelimeler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1984, s. 255-262.
K İzuçeniyu Bur. Kn. İzd-vo, 1969.
Central Asiatic Journal, VI, 1961, s. 301-316.
Türkoloji Dergisi, V/1, Ankara, 1973, s. 93-135.
B. Türkçeden Moğolcaya geçen kelime ve şekillerin sistematiği:
Bazı Türkçe kelimeler Moğolcaya geçtikleri zaman tek hece ise iki hece,
iki hece ise üç heceye yükselirler. Moğolcalaşmak için de Moğolca ekler
alırlar. Bu kelimelerden bazıları Moğolcalaşmış Türkçe kelimedir.
Aşağıda verdiğim örneklerin mükemmel bir listesi için Fevzi Ersoy’un
Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça isimli eserine bakılabilir.
Ankara, 2012, 566 s.