Tímarit í heildina í pdf
description
Transcript of Tímarit í heildina í pdf
Tbl. 01 - 10.febrúar 2014
Fornmenning - Tímrait -
Fornmenningarheimur
Þetta fræðirit fjallar um fornemnningu og allt þar sem tilheyrir henni. Sem
dæmi má nefna myndlist og leiklist, íþróttir og tónlist ásamt bókmenntum
og ritmáli. Hinn forni menningarheimur er áhugaverður og forvitnilegur en
heimildir segja oft ekki nema hálfa söguna. Í ritinu er fjallað um það sem
hafði einna mest áhrif á menningu Grikkja, Egypta, Súmera og fleiri
samfélaga sem uppi voru um 2000-800 f.Kr.
Saga menningar í Grikklandi
Fyrir um 2500 árum urðu Grikkir brautryðjendur á flestum sviðum menningar-,
félags- og stjónmála, trúmála og lista. Sagan átti sér nokkurn aðdraganda í eldri
menningarsamfélögum við Miðjarðarhaf, t.d. hjá Krítverjum, Mýkeníumönnum,
Föníkumönnum og ýmsum þjóðum Litlu-Asíu. Grikkir bjuggu til fyrstu
lýðræðissamfélögin sem komu með ótal nýjungar í margvíslegum
vísindagreinum t.d. læknisfræði, stærðfræði, og stjörnuspeki. Grikkir reistu
miklar byggingar, hof og hallir sem varðveittust misvel. Þeir unnu listaverk í
nánast öllum greinum menningar og lista t.d. höggmyndalist, ljóðlist og leiklist.
Á fornum tíma skiptist Grikkland í hundruð smáríkja þar sem íbúar áttu sér
sameiginlegt tungumál og menningu svo þeir litu á sig sem eina þjóð. Síðar
dreifðu þeir sér um ríki Miðjarðarhafs, fluttu með sér menningu og listir og
höfðu þannig gríðarleg áhrif víða. Stór hluti menningar Rómverja á fornum tíma
er byggður á þessum gríska grunni.
Saga menningar Súmera og Mínóa
Í borginni Úr voru iðnaðarmenn þekktir fyrir smíðar sínar úr bronsi. Það eru
einnnig til verk úr tígulsteini og leir. Þetta sýnir háþróaða list og verkmenningu
Súmera.
Mínóar voru miklir fagurkerar og listamenn. Fornar rústir af byggingum, skarti
og öðrum munum bera til vitnis um handverk mínóskrar menningu.
Bókmenntakviður
Gilgameskviða er eitt þekktasta og elsta ritaða bókmenntaverk Súmera. Ræðimenn telja að
kviðan eigi rætur sínar að rekja þjóðsagna súmera og kvæða um goðsögnina Gilgames. Besta
eintakið er varðveitt á tóllf leirtöflum úr bókadafni frá 7. öld f.Kr. Talið er að persónan
Gilgames sé byggð á raunverulegum höfðingja á tímabili frumkeisaraveldisins II á 27. öld
f.Kr.
Kviðan er langt söguljóð sem segir frá leiðangri Gilgamesar og vinar hans,
Enkídú í leit að eilífu lífi. Í kvæðinuer sjónum beint talsvert að hugsunum
Gilgamess um missi vinar síns. Einn hluti kvæðisinns segir frá gríðarmiklu
flóði sem guðirnir ollu til að refsa mannkyninuog er það talið fyrirmyndir að
frásögninni um Nóaflóðið.
Ilíónskviða eftir kviðamanninn Hómer gerist á síðasta ári Trójustríðsins sem snérist um
baráttu Grikkja og Tróverja um yfirvöld Trójuborgar sem endaði með falli hennar. Ilíon er
annað nafn yfir borgina Tróju. Í kviðunni kemur fram ósætti milli Agamennons konungs, sem
fór fyrir liði Grikkja, og kappans Akkillesar.
Ódysseifskviða er annað tveggja sögukvæða eftir forngríska skáldið Hómer. Kvæðið er talið
vera frá síðari hluta 8.aldar f.Kr. Kvæðið fjallar um heimför gríska goðsins Ódysseifs frá
Tróju að Trójustríðinu loknu til heimabyggjað sinnar á eynni Íþöku.
Söguritin eiga að gerast 1200 f.Kr. en voru færð í letur 750-700 f.Kr. Hvæðin eru oftast kennd
við blinda kvæðamanninn Hómer en margt bendir til að þetta séu mörg kvæði sem eru steypt
saman. Ekki er vitað hvenær Hómer var uppi né hvar hann hélt sig.
Kvíðirnur þóttu jafn mikil og merkileg listaverk í þá daga og þau eru í dag. Þær hafa haft
mikil áhrif á heimsbókmenntirnar.
Ritmál
Fleygrúnir er talið elsta þekkta skriftarformið. Þa ð var notað í Persíu, Súmer og
Babýlóníu frá því um 2500 f.Kr. til um 1000 f.Kr. Hvert leturtákn var eitt
atkvæði sem hafði hljóðgildi og tölugildi. Fleygrúnir voru ritaðar á
leirtöflur með reyrstöfum sem virkaði eins og penni eða blýantur.
Förin eftir reyrstafinn var fleyglaga. Leirtöflurnar voru látnar þorna og
svo brenndar í ofnum svo þær varðveittust vel. Meirihluta fleygrúna
var ritaður á leirtöflur. Fleygrúnir ritaðar til minningar má finna á
steinum, fílabeinum, málmi og gleri. Leir var aðgengilegur í
Mesópótamíu.
Híeróglýfur er egypskt letur en nafnið er grískt og þýðir helgirúnir. Letrið er
annað tveggja ritkerfa sem var notað af Forn-Egyptum. Híeróglýfur eru að stofni
til atkvæðaskrift en innihalda einnig myndleturstákn og
tákn sem ákveða merkingarsvið þess orðs sem þau standa
með. Almennt álitu menn helgirúnirnar vera frumstæða
tegund myndleturs þar sem táknin stæðu hver fyrir eitt
orð sem ætti að lesa eins og myndasögu.
Í herferð Napóleóns til Egyptalands 1799 fundu franskir
hermenn Rósettusteininn og á honum var sami texti á þrenns konar letri.
Steininn var fluttur til Bretlands þar sem franskur málfræðingur náði að ráða
letrið á honum. Eftir það hafa sérfræðingar ekki átt í vandræðum með að lesa
egypskt letur.
Ólympíuleikarnir
Saga Ólympíuleikannna hefst 776 f.Kr. Leikarnir voru haldnir fjórða hvert ár í
borginni Ólympíu allt til ársins 394 e.Kr. þegar þeir voru bannaðir.
Íbúar hinna mörgu borgríkja sendu sína fremstu íþróttamenn til Ólympíu í Elís-
héraði á vestanverðum Pelópsskaga á 7. öld f. Kr. og er
talið að hinir fyrstu eiginlegu Ólympíuleikar hafi verið
haldnir þar árið 776 f.Kr. Leikarnir snérust ekki
eingöngu um íþróttakeppnina, þeir voru einnig trúarhátíð
til heiðurs Seifi, sem var æðsti guðinn í trú Grikkja.
Í Ólympíu voru byggð glæsileg íþróttamannvirki, ásamt hofum og bústöðum
umsjónarmanna hvers konar. Í upphafi voru leikarnir einungis héraðsleikar í Elis
þar sem eingöngu var keppt í kapphlaupi (192.27 m.) Það voru aðeins
frjálsbornir karlmenn sem tóku þátt, en giftum konum var meinuð þátttaka. Eftir
því sem árin liðu fjölgaði keppnisgreinum og leikarnir urðu nk. Þjóðarleikar.
Helstu greinar voru kapphlaup, glíma, hnefaleikar, kringlukast, spjótkast,
langstökk, fimmtarþraut og kappakstur fereykisvagna. Fólk kom hvaðanæva að
úr Grikklandi, einkum framámenn hvers konar og því var kjörið tækifæri til þess
að setja niður deilur á slíkum stað, enda voru oft gerðir þar friðarsamningar.
Ljóðskáld, hljóðfæraleikarar fjölmenntu, svo og kaupsýslumenn.
Ólympíuleikarnir urðu því allt í senn trúarhátíð, markaður og íþróttaleikar.
Það voru fleiri leikar í upphafi, svipaðir Ólympíuleikum, þekktastir eru leikarnir
sem kenndir eru við borgríkið Delfí í Mið-Grikklandi. Þar var keppt í ýmsum
íþróttagreinum til heiðurs Apolon, sem var guð heilbrigðis, hreysti og
líkamsfegurðar.
Íþróttir
Nautaat Grikkja
Krítverjar nutu þess að horfa á unglinga stökkva yfir mannýg naut. Þetta fór
þannig fram að nautið var æst upp og þegar það ætlaði að stanga íþróttamanninn
greip hann í hornin á því og tók mikil heljarstökk og lenti fyrir aftan það. Bæði
drengir og stúlkur stunduðu þessa íþrótt og fór hún fram á
eins konar leikvöngum sem fundust hafa hjá flestum
höllunum í Krít. Talið er að þessi leikur sé uppruni
nautaats í dag. Það má sjá ummerki um þessa íþrótt á
fjölmörgum freskum og myndastyttum.
Önnur íþróttaiðkun Grikkja
Á veggmyndum og leirkerum Mínóa sjást menn að hnefaleikum. Einnig hafa
fundist töfl sem voru fagurlega skreytt í húsum þeirra.
Karlar stunduðu líkamsrækt á hverjum degi til að halda sér hraustum og
reiðubúnum til að gegna herþjónustu. Næstum því hvert einasta borgríki átti að
minnsta kosti einn líkamsræktarsal, þar sem einnig var baðaðstaða,
fyrirlestrasalur og garður. Í flestum borgum máttu einungis karlar æfa í
líkamsræktarsölunum og menn voru naktir þegar þeir æfðu. Hátíðir á vegum
ríkisins veittu afþreyingu og skemmtun. Guðirnir voru heiðraðir með keppnum
í tónlist, leiklist og kveðskap. Stórar samgrískar hátíðir voru haldnar
í Ólympíu, Delfí, Nemeu og Isþmíu. Íþróttamenn og tónlistarmenn sem unnu
þessar keppnir gátu orðið ríkir og frægir. Dýrasta og vinsælasta keppnisgreinin
var kappreiðar.
Leiklist og Tónlist
Söguljóð og lýrik
Um 600 f.Kr breyttist skáldskapurinn því menn hættu að yrkja um hetjur og
höfðingja en snéru sér þá að ljóðrænni efnum s.s náttúrunni, ástinni og örðum
mannlegum tilfinngum. Lífsgleðinni var sungið log og prís í drykkjasöngvum.
Allur grískur kveðjuskapur var ætlaður til söngs og mikið var leikið undir á
hljóðfæri. Lítið hefur þó varðveist af tónlist Grikkja.
Sapfó frá Lesbos var einn þekktasti frumkvöðll lýrikkunar og einnig frægasta
skáldkona fornaldar. Alkajos var einnig frægt skáld frá Lesbos og voru þau
bæði uppi um 600 f.Kr.
Pindar var þekktur fyrir kórsöngva og orti marga söngva til
dýrðar íþróttamönnum sem sigrað höfðu í íþróttakappleikum.
Leikritun
Leikritun Grikkja er skippt í tvennt, harmleik og gamanleik.
Upphaf leikritunarinnar er að finna í hátíðarkórsöngvum þar sem tekin var einn
söngvari út úr kórnum til að svara vínguðinum. Ævinlega voru fjögur leikrit flutt
saman, þrír harmleikir og einn gamanleikur sem kallaður var satýrleikur.
Í dag eru varðveittir um 32 harmleikir eftir höfundana Æskýlos sem er þekktur
fyrir Oresteiu-þríleikinn, Sófókles sem er þekktastur fyrir leikverk sín um
konungsættina í Þebu og Evrípídes sem er þekktastur fyrir leikverkið sitt
Medea. Þekktasta gamanleikaskáldið var Aristófanes og frægasta leikrit hans er
Lýsistrata sem fjallar um konur sem að taka höndum saman og neita að sofa hjá
körlun sínum nema þeir semji frið sín á milli.
Leikhúsið í Delfí var helsta véfrétt fornaldarinnar og þangað sóttu menn um
langan veg. Þar voru haldnar leiklistahátíðir sem kenndar voru við Díonýsos.
Siðir og venjur Egypta
Egyptaland til forna var eitt þróaðasta menningarsamfélag heims í næstum 3000 ár. Egypsk
list, arkitektúr, píramídar og greftrunaraðferðir eru þekktustu menningareinkenni Egypta.
Egyptar til forna stofnuðu einn elsta friðarsáttmála sem heimildir eru um.
Í meira en tvær aldir börðust Egyptar gegn heimsveldi Hittia sem nú á dögum heitir
Sýrland. Deilan leiddi til stríðs árið 1274 f.Kr. í Kadesh. Deilan stóð enn þegar
RamesII varð Farói. Hittíar og Egyptar voru þá báðir í hættu frá öðrum ríkjum og árið
1259. f.Kr. Gerðu RamesII og Hittí konungurinn HattusiliIII samning um frið.
Samningurinn batt enda á deilurnar og mælti svo fyrir að konungsríkin tvö skyldu
verja hvort annað fyrir árásum þriðja aðila. Friðarsamningur Egypta og Hittia hefur nú
verið viðurkenndur sem sá elsti sinnar tegundar í heiminum.
Egypskar konur höfðu mikil réttindi og frelsi.
Þrátt fyrir að litið hafi verið á þær sem óæðri
karlmönnum voru egypskar konur með lagalegt og
fjárhagslegt sjálfstæði. Þær gátu keypt og selt hús,
tekið sæti í kviðdómi, gert erfðaskrár og samninga. Ef þær unnu utan heimilis fengu
þær sömu laun og karlar. Þær máttu skilja og giftast aftur.
Egypskir verkamenn fóru í verkfall.
Þótt litið hafi verið á Faraóinn sem lifandi guð voru egypskir verkamenn óhræddir við
að mótmæla lélegum vinnuskilyrðum og krefjast betri vinnuaðstöðu. Á 12.öld f.Kr.
var „Nýja Konungsveldi“ Faraósins Rames III ríkjandi. Þá byggðu verkamenn hið
konunglega greftrunarsvæði við Deir el-Medina. Er þeim var synjað um hina
venjubundnu korngreiðslu skipulögðu þeir fyrsta verkfall sögunnar. Settust þeir inn í
grafhýsin og neituðu að hreyfa sig þar til kröfum þeirra hafði verið mætt.
Sumir egypskir læknar voru sérmenntaðir.
Egypskir læknar til forna höfðu vanalega almenna lækniskunnáttu. En gögn benda þó
til þess að sumir þeirra hafi beint sjónum sínum á að lækna ákveðinn hluta líkamans.
Þessi frumlæknisfræði var fyrst uppgövtuð 450 f.Kr. af sagnfræðingnum Herodotus.
Hann skrifaði: „Hver læknir sér um að lækna
einn sjúkdóm, ekki fleiri. Sumir augun, sumir
tennurnar, sumir það sem lýtur að maganum.“
Egyptar áttu gæludýr.
Egyptar litu á dýr sem holdgervinga guða og voru fyrstir siðaðra manna til þess að
halda dýr á heimilum sínum. Egyptum þótti sérstaklega vænt um ketti, sem tengdir
voru gyðjunni Bastet, en þeir báru einnig lotningu fyrir fálkum, hundum, ljónum og
bavíönum. Mörg þessara dýra voru greftruð eins og múmíur. Sum dýr voru þjálfuð til
þess að aðstoða fólk. Til dæmis voru Egypskir
lögreglumenn með hunda og apa sér til aðstoðar.
Egyptar af báðum kynjum notuðu farða.
Hégómaskapur er jafn gamall siðmenningunni og voru Egyptar engin undantekning.
Bæði karlar og konur notuðu farða reglulega. Þeir trúðu að farði gæfi þeim vernd
guðanna Ra og Horus. Þessar snyrtivörur voru gerðar með því að merja málmgrýti og
önnur jarðefni til þess að búa til augnabrúnalit. Liturinn var svo settur kringum augun
með áhaldi úr viði eða beini. Bæði kyn notuðu olíur, myrru og kanil til þess að ilma
vel.
Heimildaskrá
Saga ólympíuleikana. 2000. Sótt þann 8. Febrúar 2014 af slóðinni:
http://www.isi.is/afreksithrottir/olympiuleikar/saga-olympiuleikanna/
Grikkland hið forna.2006.wikipedia. Sótt þann 7. Febrúar 2014 af slóðinni:
http://is.wikipedia.org/wiki/Grikkland_hi%C3%B0_forna
Forngrískur menningarheimur.Sótt þann 8.febrúar 2014 af slóðinni:
http://www.arbaejarskoli.is/files/Forngr%C3%ADskur%20menningarheimur%20%C3%A1%20neti%C3
%B0%20[Compatibility%20Mode]_349048854.pdf
11 staðreyndir um menningu Egypta.2013. Pressan. Sótt þann 7.febrúar 2014 af
slóðinni : http://www.pressan.is/Frettir/Lesafrett/11-stadreyndir-um-menningu-egypta-
sagnfraedin-kemur-nutimanum-a-ovart
Híeróglýfur. 2014. Wikipedia. Sótt þann 9. febrúar 2014 af slóðinni:
http://is.wikipedia.org/wiki/H%C3%ADer%C3%B3gl%C3%BDfur
Gilgameskviða. 2013. Wikipedia. Sótt þann 9. febrúar 2014 af slóðinni:
http://is.wikipedia.org/wiki/Gilgameskvi%C3%B0a
Ilíonskviða. 2014. Wikipedia. Sótt þann 9. febrúar 2014 af slóðinni:
http://is.wikipedia.org/wiki/Il%C3%ADonskvi%C3%B0a
Guðmundur J. Guðmundsson og Ragnar Sigurðsson. Þættir úr sögu vestrænnar
menningar.Hið íslenzka bókmenntafélag, Reykjavík 1998.
Grikkland - heimspeki, listir og hellenismi. Sótt af námsnetinu þann 6. febrúar 2014.
Glóey Þóra Eyjólfsdóttir og Salvör Halldóra Davíðsdóttir