Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Kekik ve Adaçayı tarım diXer tıbbi ve aromatik bitkilerde olduXu...

TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER

Tıbbi ve AromatikBitkiler

Kekik ve Adaçayı

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

6

İ Ç İ N D E K İ L E R

Kekik Yetiştiriciliği ..............................................7

Giriş ....................................................................................9

Kekiğin Kullanım Alanları .................................................11

Bitkisel Özellikleri..............................................................12

Tarımı ...............................................................................14

Kaynaklar..........................................................................23

Tıbbi Adaçayı Yetiştiriciliği ..............................25

Giriş ..................................................................................27

Adaçayının Kullanım Alanları ...........................................28

Ekonomik Önemi ..............................................................30

Bitkisel Özellikleri..............................................................31

Tarımı ...............................................................................33

Kaynaklar..........................................................................39


KekikYetiştiriciliği

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68


9

Gİ RİŞÜl ke miz de ben zer ko ku la rın dan ötü rü ‘ke kik’ adıy la bi li nen çok faz -

la sa yı da cins ve tür mev cut tur. Bun lar Thymus (57 tak son), Ori ga num(32 tak son), Sa tu re ja (14 tak son), Tymbra (4 tak son) ve Co ri doth ymus(1 tür) cin si dir (Ba şer ve ark., 1994; Da vis, 1982). Bu cins le rin or tak özel -lik le ri uçu cu yağ la rı nın ana bi le şen le ri nin ge nel lik le kar vak rol ve ya ti molya da her iki si ol ma sı dır. Do ğal flo ra mız da ya yı lış gös te ren 8 sek si yo na ait23 Ori ga num sp. tü rü nün bu lun du ğu, bun la rın 14 ta ne si nin en de mik ol du -ğu be lir til miş tir (Fe de rov, 1974; Iets wa art, 1982; Du man ve ark., 1996).

Re�sim�1. Thymus vul ga ris Re�sim�2. Sa tu re ja hor ten sis

Re�sim�4.�Thymbra spi ca ta

Re�sim�1,�2,�3,�4,�5. Ül ke miz de ‘ke kik’ adıy la kul la nı lan fark lı tür ler

Re�sim�5.� Sa tu re ja spi ci ge ra

Re�sim�3.�Ori ga num syria cum

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

10

Ül ke miz de ti ca re ti ya pı lan ve ‘ke kik ya ğı’is mi al tın da sa tı lan yağ lar esas iti ba riy leOri ga num tür le rin den el de edil di ği bil di -ril mek te dir. Yi ne ül ke miz den ih raç edi -len ke ki ğin tah mi nen % 90 gi bi çok bü -yük bir bö lü mü Ori ga num cin si ne gi ren

Ori ga num oni tes (İz mir ke ki ği), O. vul ga re spp. hir tum (İs tan bul ke ki ği,ka ra ke kik, Ça nak ka le ke ki ği), O. mi nu tif lo rum (süt çü ler ke ki ği), O. ma -jo ro na (Be yaz ke kik, Alan ya ke ki ği) ve O. syria cum var. be va nii (Su ri yeke ki ği, İs ra il ke ki ği) tür le rin den el de edil mek te dir.

Ke kik ül ke miz den ih raç edi len en önem li tıb bi ve aro ma tik bit ki ler denbi ri si dir. Yıl da yak la şık 12.2 bin to nun üze rin de ke kik ih raç edil mek te olup22.5 mil yon Ame ri kan do la rı ge lir el de edil mek te dir (İGE ME, 2007).

Ori ga num cin si içe ri sin de mor fo lo jik ve kim ya sal içe rik yö nün den ol -duk ça bü yük fark lı lık lar mev cut tur. Dün ya da ta nım la nan 52 tür 10 de ği şikbö lüm al tın da grup lan dı rıl mak ta dır. Ay rı ca hib rit ler de mev cut tur. Dün ya -da ya yı lış gös te ren 52 tür den 22‘si Tür ki ye’ de bu lun mak ta dır. Bu sa yı alt -tür ve hib rit ler le be ra ber 32' dir ve bun lar dan 21 ade di en de mik tir.

Kekik ülkemizden ihraçedilen en önemli t›bbi

ve aromatik bitkilerdenbirisidir.

O

Resim 6. O

Re�sim�6.�Ori ga num vul ga re plan tas yo nu (hib rit)


11

Ori ga num oni tes (İz mir ke ki ği) ye tiş ti ri ci li ği ile il gi li Ege Ta rım sal Ens -ti tü sü’nün (ya yın no:108, Sa rı ve Oğuz, 2002) bir ki tap çı ğı ol du ğun dan,bu ki tap çık ta di ğer eko no mik bir Ori ga num tü rü olan Ori ga num vul ga revar. hir tum (İs tan bul ke ki ği, Ça nak ka le ke ki ği, ka ra ke kik) ye tiş ti ri ci li ğin -den bah se dil miş tir. İs tan bul ke ki ği nin ül ke miz de Trak ya, Ba tı ve Gü neyAna do lu’ da yay gın ola rak bu lun du ğu bil di ril mek te dir (Da vis, 1982).

KEKİĞİN KULLANIM ALANLARIKe ki ğin ül ke miz de et ye mek le -

rin de ba ha rat ola rak kul la nı mı ol -duk ça yay gın dır. Do ğal flo ra dantop la nan de ği şik tür ler ise bit ki selçay ola rak tü ke til mek te dir.

Tıp ta ve ec za cı lık ta; ra hat la tı cı,kan dev ri ni dü zen le yi ci, kan sız lık,boğ ma ca, kel lik, diş ve mi de ağ rı la -rın da, uyuz, ne fes kok ma sı, lum ba -go, bar sak ro ma tiz ma ile ba zı ka dınhas ta lık la rın da, ök sü rük şu rup la rı,pas til ve gar ga ra ter kip le rin de kul la -nıl mak ta dır. Gı da la rın sak lan ma sü -re le ri nin uza tıl ma sın da ki do ğal an ti-mik ro bi yal, -ok si dan amaç lı kul la -nım la rı (özel lik le sa lam ve so sis ler -de) gi de rek yay gın laş mak ta dır. Or -ga nik ta rım di ğer tıb bi ve aro ma tikbit ki ler de ol du ğu gi bi, ke kik uçu cuyağ ve eks trakt la rı nın in sek ti sitamaç lı ve eko lo jik ot kon tro lün de kul -la nım la rı, kul la nıl dık la rı di ğer po tan -si yel bir alan dır. Drog her ba la rı or ga -nik hay van cı lık ta yem ras yon la rı na Re�sim�8.Ne o-cle ven ger uçu cu yağ apa -

ra tıy la uçu cu yağ el de si ve ora nı nın tes pi ti

Resim 7. Keki%

R

Re�sim� 7.� Ke ki ğin kul la nım alan la rın -dan bi ri si bit ki sel çay sa na yi dir

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

12

do ğal an ti-bi yo tik ve -hel min tik (pa ra zit dü şü rü cü) ola rak ka tı la bil mek te -dir. Par fü me ri ve koz me tik sa na yin de ‘thymol’ prob lem li cilt le rin te da vi sin -de kul la nıl mak ta dır.

BİTKİSEL ÖZELLİKLERİLa mi acea e (Bal lı ba ba gil ler) fa mil ya sın dan çok yıl lık olan bit ki ül ke -

miz de do ğal ola rak da ha çok Trak ya ve Ba tı-Gü ney Ana do lu’da yay gınola rak bu lun mak ta dır. Bit ki bo yu 50-100 cm ara sın da de ğiş mek te dir.Kök le ri sa çak kök şek lin de olup ge nel lik le 0-35 cm de rin lik te yay gın ola -rak bu lun mak la bir lik te ba zı form la rın da 75 cm de rin li ğe ka dar in mek te -dir. Yap rak la rın göv de ye bir leş ti ği yer ler den bol mik tar da yan dal mey da -na gel mek te dir.

R

Re�sim�9,10.�Er ken ilk ba har da ge niş yap rak lı Ori ga num vul ga re var. hir tum bit ki si ileyaz or ta la rın da kı sa dar yap rak lı, çi çek len miş bit ki ler (di mor fis mus)

Kekiğin morfolojik yap›s›n›n mevsimlere göre değiştiği yani'dimorfismus' olduğu görülmektedir. Bu da bitkinin değişik

koşullara adaptasyon yeteneğini artt›rmaktad›r.


13

Yap rak lar kalp şek lin den ova leka dar de ği şik lik gös ter mek te dir. Ke -ki ğin mor fo lo jik ya pı sı nın mev sim le -re gö re de ğiş ti ği ya ni 'di mor fis mus'ol du ğu gö rül mek te dir. Bu da bit ki ninde ği şik ko şul la ra adap tas yon ye te -ne ği ni art tır mak ta dır. Ku rak yaz ay -la rın da kü çük, kı sa yap rak lar olu -şur ken, ilk ve son ba har da da ha iriyap rak lı bit ki ler oluş mak ta dır.

Çi çek le ri ol duk ça kü çük olup,be yaz renk li dir. İki du dak lı bir ça nakyap ra ğı, 5 adet alt tan bir le şik taç yap -ra ğı, 4 adet er kek or ga nı ve 1 adet di -şi or ga nı bu lun mak ta dır. Bit ki nin çi -çek len me dö ne mi ge nel lik le tem muz-ağus tos ay la rı na rastla mak ta dır.

Re�sim�11. O. vul ga re var. hir tum bit ki si nin göv de üze rin de yap rak ve çi çek di zi liş le ri

Re�sim� 12.� O. vul va re var. hir tum çi çek le ri nin ya kın dan gö rü nü şü

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

14

Bü yük öl çü de ya ban cı döl len di -ğin den çi çek len me ev re sin deçok sa yı da arı ve bö cek po pu las -yo nu nu çek mek te dir. Bit ki nin re -je ne ras yon (bi çim son ra sı bit ki -nin ye ni den ge li şi mi) ka bi li ye tiyük sek olup, ay nı ve je tas yon daüç ve ya da ha faz la bi çim al maşan sı ola bil mek te dir. Bi le şi min -de ki yük sek uçu cu yağ ne de niy -le yo ğun aro ma tik ko ku ya sa hip -tir.

To hum la rı ol duk ça kü çük olup, bin ta ne ağır lı ğı 0.2-0.3 g’ dır. To humren gi kah ve ren gi, şek li yu var lak-oval olup, to hum lar çim len me ka bi li ye ti -ni 2-3 yıl ko ru mak ta dır. Çim len me 20° C de 1-2 haf ta da ger çek le şir. To -hum luk içer sin de ki ol gun laş ma mış to hum lar çim len me gü cü nü dü şür -mek te dir ler. Çim len me ışık ta ve ka ran lık ta ger çek le şe bil mek te dir.

TA RI MIİk lim ve Top rak İs tek le ri

Ori ga num’lar her çe şit top rak ta ye ti şe bil me le ri ne kar şın özel lik le tın -lı-kil li alü vi yal ve iyi ha va la na bi lir, nötr den al ka li ye ka dar de ği şen (pH: 6-8) top rak lar da iyi ge liş mek te dir ler. Di rek gü neş ten hoş lan mak ta dır lar.Faz la su kök çü rük lü ğü ne ne den ol du ğun dan dre na jı iyi top rak lar ke kik

ye tiş ti ri ci li ği için el ve riş li dir. Bit kiilk te sis yı lı ha riç so ğu ğa kar şı ol -duk ça da ya nık lı dır. Kum lu top -rak lar yaz ay la rın da çok mik tar -da su la ma ge rek tir di ğin den ke kikye tiş ti ri ci li ğin de ter cih edil me me -li dir.

Re�sim�13. İs tan bul ke ki ği to hum la rı nın ya -kın dan gö rü nü şü

Kumlu topraklar yaz aylar›ndaçok miktarda sulama

gerektirdiğinden kekikyetiştiriciliğinde tercih

edilmemelidir.


15

Ye tiş tir me Tek ni ği

Ori ga num’ la rın hem ge ne ra tif (to hum la) hem de ve ge ta tif (çe lik ya -da kök lü bit ki par ça la rı) yol la üre tim le ri müm kün dür. To hum dan ko lay caüre ti le bil me le ri ne kar şın ya ban cı döl le nen bir bit ki ol ma sı do la yı sıy la eğertat ve ko ku da ka li te ara nı yor ise göv de par ça la rı ve ya kök ayır ma şek lin -de üre tim le ri tav si ye edil mek te dir.

Ve je ta tif Üre tim

Ter ci hen sür gün ucu çe lik -le ri ya da kök sa lan yan sür gün -ler den alı nan çe lik le rin per lit, torfve ya iki si nin ka rı şı mın da kök len -di ri le rek tar la ya şa şır tıl ma sıy la,ya da yaş lı göv de den ay rı lankök lü bit ki par ça cık la rı nın tar la -ya di ki miy le ger çek leş mek te dir.Çe lik le üre tim to hum la üre ti mekı yas la za man ba kı mın dan avan-taj sağ la mak ta dır.

Re�sim�16.�Torf içer sin de kök len miş İs tan -bul ke ki ği fi de le ri

Re�sim�14,�15.�İs tan bul ke ki ği sür gün ucu fi de le ri nin per lit do lu ka sa lar da ve torf do luvi yol ler de köklendirilmesi

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

16

Ge ne ra tif Üre tim

To hu mun di rekt tar la ya yada fi de lik le re ekil dik ten son ra -be lir li bir ol gun lu ğa ulaş tık tanson ra- tar la ya şa şır tı l ma sıy lager çek leş ti ri lir. Di rekt eki min ba -zı sa kın ca la rı ve zor luk la rı var -dır. To hum la rın ol duk ça kü çükol ma sı, ekim de özel ekip man veçok iyi tar la ha zır lı ğı is te mek te -dir. Ay rı ca, top rak yü ze yi ne çı kışve ilk ge liş me dö nem le ri nin ol -duk ça ya vaş ol ma sı ya ban cı ot -lar la re ka bet et me şans la rı nı

azalt mak ta dır. Tav si ye edil me mek le bir lik te di rek ekim ya pı la cak sa de ka -ra 0.8-1 kg to hum, 25-30 cm ara lık me sa fe ye ter li ol mak ta dır.

Fi de lik Te si si

Eko no mik an lam da ke kik ta rı mı ya pı la cak sa fi de lik le rin doğ ru te si sive ba kım iş lem le ri ol duk ça önem ta şı mak ta dır. Bu amaç la içi boş ke nar -la rı be ton oluk lar (1 m ge niş li ğin de uzun lu ğu ye re gö re ayar la na bi len ve20-25 cm yük sek li ğin de) in şa edi le bi lir ya da se ra lar da yas tık lar oluş tu ru -la bi lir. Be ton oluk lar ha zır la na cak özel bir harç la dol du rul ma lı ve sı kış tı rı -lıp yü zey le ri düz len me li dir. Harç; eşit oran lar da yan mış ko yun güb re si,or man top ra ğı (ve ya bun la rın ye ri ne torf) ile kum ka rı şı mın dan ha zır la na -bi lir. Har cın ekim ön ce si fu mi ge edil me si, za rar lı bö cek lar va ve et men le -

ri ne kar şı fi de le rin sağ lık lı ge li -şim leri açı sın dan ol duk ça fay da -lı dır. Ekim ön ce si di ğer bir uy gu -la ma har cın ya ban cı ot to hum la -rın dan arın dı rıl ma sı dır. Bu nuniçin ya ön ce su la nan harç tan

Resim 17. Torf dolu viyollerde kekik tohumlarının çimlenmesi

Fidelik Tesisi

Ekonomik anlamda kekik tarımı yapılacaksa fideliklerin do%

Re�sim� 17.� Torf do lu vi yol ler de ke kik to -hum la rı nın çim len me si

Ekonomik anlamda kekiktar›m› yap›lacaksa fideliklerin

doğru tesisi ve bak›m işlemlerioldukça önem taş›maktad›r.


17

ya ban cı ot la rın çık ma sı bek le ne rek me ka nik yol la sö kü le rek atı lır lar ya dato tal bir her bi sit yar dı mıy la yok edi le bi lir ler.

Fi de le rin Tar la ya Di ki mi ve Ba kım İş lem le ri

Ta va ge len ve si lin dir le dü -zel ti len fi de li ğe ekim mev sim ko -şul la rı na da bağ lı ola rak er kenilk ba har da (şu bat so nu-mart ayıiçe ri sin de) ya pıl ma lı dır. Nor malşart lar da 1 de kar alan için 10 m2

fi de lik ye ter li ol mak ta d›r. 1 m2 fi -de lik için ise 1.5 g to hum ye ter liol mak ta dır. Ekim son de re ceyüz lek ya pıl ma lı, son ra sın da to -hum lar düz bir tah ta ya da si lin -dir yar dı mıy la sı kış tı rıl ma lı dır.Dü zen li ola rak su la nan, ya ban cıot la rı alı nan fi de lik ler de ki bit ki ler10-12 cm’ye ulaş tık la rın da tar la ya di kim ol gun lu ğu na gel miş de mek tir.Ya pı lan araş tır ma lar da İs tan bul ke ki ği için en uy gun sı ra ara sı nın 30-50cm, sı ra üze ri nin ise 30 cm ol du ğu nu gös ter miş tir (Sa rı ve Oğuz, 2002;Sa rı han vd, 2006). Fi de le rin tar la ya şa şır tıl ma la rı ma yıs-ha zi ran ay la rı nıbul mak ta dır. Fi de ler el le di ki le bi le ce ği gi bi fi de di kim ma ki na la rıy la da di -ki le bil mek te dir ler, bu ise de ka ra or ta la ma 14-15 bin bit ki ye denk gel mek -te dir.

An cak bü yük çap lı bir plan tas yon te sis edi le cek se sı ra ara sı, el ro ti -va tö rü nün ya da kul la nı la cak ça pa ma ki na sı nın gi re bi le ce ği ge niş lik te bı -ra kıl ma lı dır. Sı ra üze rin de ki ya ban cı ot lar ise el le ve ya ça pay la uzak laş -tı rıl ma lı dır. Di kim son ra sı plan tas yon mut la ka su lan ma lı dır. İler le yen gün -ler de bit ki ler ön ce her gün son ra gün aşı rı ka rık usu lü su lan ma lı dır. Fi de -ler tar la ya adap te ol duk tan son ra su la ma sa yı sı haf ta da bir gü ne dü şü rü -le bil mek te dir. Bit ki ler top ra ğa tu tu nup ge liş tik ten son ra yağ mur la ma su la ma

Resim 18. Çeliklerin tarlaya elle dikimi ve can suyunun verilmesi

Dikim sonrası plantasyon mutlaka sulanmalıdır. !

Resim 19. Yeni tesis edilen kekik plantasyonunun karık usulü sulanması

Re�sim�18.�Çe lik le rin tar la ya el le di ki mi vecan su yu nun ve ril me si

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

18

ya pı la bil mek te dir. Yaz ay la rın dave bi çim son ra sı su la ma lar ve -rim, bi yo lo jik küt le ve bit ki öm rü -nün uza tıl ma sı açı sın dan önemta şı mak ta dır. Dam la su la ma im -ka nı var sa hem ürü nün ka li te si -nin yük sel til me si hem de su danta sar ruf sağ lan ma sın da en ide alsu la ma me to du ola rak öne çık -mak ta dır.

Ke ki ğin içer di ği ete rik yağ larsa ye sin de, bü yük oran da ürünkay bı na ne den olan has ta lık veza rar lı sı ol ma dı ğın dan, ya ban cıot kon tro lü ve su la ma dı şın dafaz la ba kım iş le mi ge rek tir me -me si ye tiş ti ri ci lik açı sın dan bü -yük avan taj oluş tur mak ta dır. Ya -ban cı ot lar ke ki ğin çim len me sin -den ha sa tı na ka dar olan sü reç teen önem li teh dit ve ve rim dü şü -rü cü et men dir. Genç dev re ler debit ki yi göl ge le ye rek bas kı al tı na

alır lar ve ya ban cı ot lar la re ka be ti zor laş tı rır lar. Di ğer dö nem ler de ise bit -kiy le re ka be te gi re rek ve ri mi azal tır lar ve ha sat ta ürün le ka rı şa rak ka li te -yi olum suz et ki ler ler. Kim ya sal lar la mü ca de le ye ri ne me ka nik mü ca de leter cih edil me li dir. Küs küt ke kik te ki en önem li teh dit ler den bi ri si olup gö rül -dü ğü an da ya kı la rak im ha edil me li, tar la dan uzak laş tı rıl ma lı dır. Di ğerönem li bir ba kım iş le mi ilk plan tas yon yı lın da kış ön ce si ha fif bir bo ğazdol dur ma ya pıl ma sı dır. Bu şe kil de bit ki kök le ri nin kış tan za rar gör me sido la yı sıy la ku ru ma la rı en gel le ne bi le cek tir.

Resim 18. Çeliklerin tarlaya elle dikimi ve can suyunun verilmesi

Dikim sonrası plantasyon mutlaka sulanmalıdır. !

Resim 19. Yeni tesis edilen kekik plantasyonunun karık usulü sulanması

Re�sim�19.�Ye ni te sis edi len ke kik plan tas -yo nu nun ka rık usu lü su lan ma sı

Dikim sonras› plantasyon mutlaka sulanmal›d›r.

‹lerleyen günlerde bitkiler önceher gün sonra gün aş›r›

kar›k usulü sulanmal›d›r.


19

Güb re ola rak yıl da de ka ra 6 kg saf (N) ola cak şe kil de azot lu güb re -le me ve je ta tif ak sa nın iyi leş ti ril me si ba kı mın dan fay da lı ola cak tır.

Ha sat, Ku rut ma ve Har man

Ke kik te ha sat, uçu cu yağ ora nı nın en faz la ol du ğu dö nem olan % 50çi çek len me ve tam çi çek len medö ne min de ya pıl ma lı dır. Bi çimel le ya da ma ki nay la top rak se vi -ye sin den 8-10 cm yu ka rı dan ola -cak şe kil de ya pıl ma lı dır. Ma ki ne -li ha sat ta bi çim yük sek li ği iyiayar lan ma lı, ale tin te ker le ri nin bi -çi len bit ki le ri ez me me si ne dik kat

Resim 20. Büyük çaplı bakımlı bir kekik plantasyonu

Gübre olarak yılda dekara 6 kg saf (N) olacak $

Re�sim�20.�Bü yük çap lı ba kım lı bir ke kik plan tas yo nu

Plantasyon y›l›ndaki derinbiçimler bitkinin kök

sisteminin k›ştan zarar görerek bitkilerin kurumas›na

neden olabileceğinden, ilktesis y›l›nda derin biçimlerden

kaç›n›lmal›d›r.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

20

et me li dir. Bü yük alan la rın ha sa -tın da me ka ni zas yon la ha sat iş -gü cü ve za man ba kı mın dan bü -yük avan taj sağ la mak ta dır. Plan -tas yon yı lın da ki de rin bi çim ler

bit ki nin kök sis te mi nin kış tan za rar gö re rek bit ki le rin ku ru ma sı na ne denola bi le ce ğin den, ilk te sis yı lın da de rin bi çim ler den ka çı nıl ma lı dır. Bi çimza man la rı çok iyi tes pit edil me li, bi çim er ken ya pıl dı ğın da uçu cu yağ ora -nı nın dü şük ola ca ğı, bi çim de geç ka lın dı ğın da ise yap rak la rın dö kü le rekve rim kay bı na ne den ola ca ğı unu tul ma ma lı dır.

İlk yıl (plan tas yon yı lı) eko no mik an lam da bir ve rim bek len mez. Son -ra ki yıl lar da eko lo jik şart la ra ve su la ma ya bağ lı ola rak yıl da üç bi çi me ka -dar al mak müm kün ola bil mek te dir. Or ta Ana do lu Böl ge si şart la rın da ya -pıl mış bir ça lış ma da 3084.8 kg/da ye şil her ba ve ri mi, 1492.4 kg/da drogher ba ve ri mi el de edil miş tir (Sa rı han vd, 2006). Da ha ön ce yü rü tü len baş -ka bir araş tır ma da ise üç yı lın en yük sek ye şil her ba ve rim or ta la ma sı 6.3ton/ha ola rak 40 cm ara lık me sa fe den el de edil miş tir (Mar zi, 1996).

Ku rut ma iş le mi nin göl ge de ya pıl ma sı ka li te li drog (ürün) el de edil me -si ni sağ la ya cak tır. Gü neş te ku ru tu lan ürün de ço ğu za man ka rar ma lar yada her ba nın ren gin de bo zul ma lar mey da na gel mek te dir. En ide al ku rut -ma yer den 40-50 cm yük sek li ğin de ki alt tan ha va la na bi lir ız ga ra lar üze rin -de ya pıl ma lı dır. Yı ğın yük sek li ği nin 30-40 cm’ yi geç me me si ve yı ğın la rınher gün bir kaç kez dir gen le ve ya tır mık la ters düz edil me si ara lar da ki kı -zış ma la rı en gel le ye cek, ho mo jen bir ku rut ma ol ma sı nı sağ la ya cak tır.Eğer yer yer ka rar ma lar gö rül müş se bu kı sım la rın yı ğın dan uzak laş tı rıl -ma sı ge rek mek te dir. Eğer bü yük çap lı etüv ya da ku rut ma ci haz la rı mev -cut ise, 35°C’ de 3 gün sü rey le ya pı la cak ku rut ma ka li te açı sın dan uy gunol mak ta dır. 40°C’ nin üze rin de sı cak ha va üf le yen ci haz lar uçu cu yağ dabü yük ka yıp la ra ne den ola ca ğın dan ku rut ma da yük sek sı cak lık lar dan ka -çı nıl ma lı dır.

Kurutma işleminin gölgedeyap›lmas› kaliteli drog (ürün)elde edilmesini sağlayacakt›r.


21

Sap ve yap rak la rın bir bi rin den ay rıl ma sı ke ki ğin pa zar la ma de ğe ri niyük sel te ce ğin den har man iş le mi ya bran da lar ara sın da ki drog her ba yaso pa lar la vu rul ma sıy la el le, ba töz ve ya bi çer dö ver yar dı mıy la ise (ha va,elek ayar la rı ya pı la rak) me ka nik ola rak ola bil mek te dir.

Üre tim yı lı içe ri sin de pa zar la na ma yan ürün ler 0°C’ nin al tı na düş me -yen sı cak lık lar da, 15°C, % 50 nis bi nem de göl ge or tam da, ka ğıt plas tikka rı şı mı tor ba lar da ya da te ne ke ku tu lar da en faz la bir yıl sü rey le de po -lan ma lı dır (Sa rı ve Oğuz, 2002).

Ke kik te İs te nen Ka li te Özel lik le ri

Uçu cu yağ mik ta rı nı drog her ba da mu ha fa za ede bil mek ço ğu tıb bi vearo ma tik bit ki de ol du ğu gi bi ke kik te de en önem li ka li te kri ter le rin den bi ri si -dir. Ka li te ekim den, ba kım iş le ri ne, ha sat har man dan, ku rut ma şek li ne, de -po la ma ko şul la rın dan iş len me si ne ka dar tüm fak tör ler den et ki len mek te dir.

Re�sim�21.�Gölgede kurutmaya elverişli olarak tasarlanmış kurutma ızgaraları

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

22

Di ğer ürün ler de ol du ğu gi biku ru ke kik içe ri sin de de bö -cek, par ça ve lar va la rı nın di -ğer ya ban cı mad de le rin bu -lun ma ma sı is ten mek te dir.

Türk Stan dart la rı Ens ti -tü sü Ku ru mu nun TS 3786 no -lu ke kik stan dar dı na gö re ke -ki ğin içe ri sin de göz le gö rü lürbö cek ya da bö cek par ça cık -la rı bu lun ma ma lı, ya ban cımad de mik ta rı ağır lık ça % 2’

yi, sap par ça la rı ve ke kik to hu mu ise % 10’ u geç me me li dir. Uçu cu yağora nı ise % 1’ den az ol ma ma lı dır. Ru tu bet en çok % 12, kül mik ta rı da% 14’ ü geç me me li dir. Bah se di len ka li te özel lik le ri ya nın da ke kik uçu cuya ğı nın yük sek kar vak rol içer me si, ku ru ke ki ğin can lı ye şil renk te ol ma sıda is te ne bil mek te dir (Sa rı ve Oğuz, 2002) .

Or ta Ana do lu (An ka ra eko lo jik) şart la rın da İs tan bul ke ki ği nin ag ro no -mik araş tır ma la rı üze ri ne ya pı lan bir ça lış ma dan ilk yıl % 2.24-2.85, ikin -ci yıl % 2.75-3.20, üçün cü yıl ise % 3.41-4.05 oran la rın da uçu cu yağ el -de edil miş tir (Sa rı han vd., 2006).

Re�sim�22. Sap ve yap rak la rı bir bi rin den ay rıl -mış elen me ye ha zır ke kik


23

TARLADAN AMBARA GEÇEN SÜREDE KEKİK TARIMI

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

24

KAYNAKLARBa şer, K.H.C, Özek, T., Tü men, G., Se zik, E., 1994. Ti ca ri Öne mi Olan Türk

Ori ga num Tür le ri nin Uçu cu Yağ la rı. TAB Bül te ni10.Sa yı.28-32S.

Da vis, PH., 1982. Flo ra of Tur key and East Ae ge an Is lands, Vol:7, Edin burgUni ver sity Pres. Edin burg, S.297-313(1982).

Du man, H.; Ay taç, Z.; Eki ci, M., Ka ra ve li oğul la rı, F. A.; Dön mez, A. and Du -ran, A., 1996. Thre e new spe ci es (La bi ata e) from Tur key. Flo ra Me di ter ra ne a (inpress).

Fe de rov, K. 1974. Chro mo so me num bers of flo we ring plants, Ot to Ko eltz.Sci.Pub. Ger many.

Iets wa art, J. H., 1982. Ori ga num L. p.217:313.In :P.H.Da vis (ed). Flo ra ofTur key Vol.7 Uni.Press.Edin burg.

Mar zi, 1996. Ag ri cul tu ral prac ti ces for Ore ga no Pro cee dings of the IP GRI In -ter na tio nal Work shop on Ore ga no (ed:S. Pa du lo si) 8-12 May, s.61-67.Ba ri İtaly.

Sa rı, A. O. ve Oğuz, B., 2002. Ke kik. Ta rım ve Kö yiş le ri Ba kan lı ğı Ege Ta -rım sal Araş tır ma Ens ti tü sü. Ya yın No:108.

Sa rı han, E. O., İpek, A., Ars lan, N., Gür büz, B., 2006. Fark lı Sı ra Ara sı veÜze ri Me sa fe le rin Ke kik (Ori ga num vul ga re var. hir tum)’de Ve rim ve Ve rim Öğe -le ri Üze ri ne Et ki si. Ta rım Bi lim le ri Der gi si. Cilt 12, sa yı 3.


25

Tıbbi AdaçayıYetiştiriciliği

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68


27

Gİ RİŞTür ki ye’ de La mi acea e (bal lı ba ba gil ler) fa mil ya sı na ait 45 cins, 546

tür ve 780 ta xa bu lun mak ta olup bun la rın % 44.2 si en de mik tir. Eko no miköne me sa hip bir çok tıb bi ve aro ma tik bit ki bu fa mil ya ya ait tir (Ba -şer,1993).

La mi acea e fa mil ya sı na bağ lı Sal vi a cin si nin dün ya da her iki ya rımkü re de, özel lik le tro pik ve sub tro pik böl ge ler le Ak de niz ve Or ta Av ru pa’ya da ğıl mış 500’ den faz la tü rü ol du ğu söy len mek te hat ta bu sa yı nın900’e ulaş tı ğı bil di ril mek te dir (He gi, 1975; Eve rett, 1982; Hay ve Synge,1979). Ada ça yı nın de ği şik tür le ri ne ül ke mi zin he men her böl ge sin de rast -lan mak la bir lik te; Ak de niz, Ege, Gü ney ve Ba tı Ana do lu flo ra la rın da(1300-1500 m yük sek lik ler de da hi) yo ğun ola rak gö rül mek te dir (Da vis,1982). Sal vi a cin si tür zen gin li ği ba kı mın dan ül ke miz de 13. sı ra da yer al -mak ta dır (Ars lan ve ark, 1995).

Dal maç ya, Ma ke don ya ve çev re sin de 800 m yük sek lik le re ka darrast lan mak ta dır. Tıb bi ada ça yı (Sal vi a of fi ci na lis L.) ül ke miz de do ğal ya -yı lış gös ter me di ğin den da ha çok Ana do lu ada ça yı (Sal vi a tri lo ba L.) tü rütü ke til mek te dir.

D

Salvia sclareae S Salvia officinalis

S Salvia viridis Salvia triloba (Syn:S. fruticosa)

(Anadolu Adaçayı)

D



(Anadolu Adaçayı)

D



(Anadolu Adaçayı)

Sal vi a scla rea e (Misk Ada ça yı)

Sal vi a cryptant ha Sal vi a of fi ci na lis (Tıb bi ada ça yı)

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

28

ADA ÇA YI NIN KUL LA NIM ALAN LA RIAda ça yı nın ba ha rat, gı da sa na yi, koz me tik, bit ki sel bo ya ve pey zaj

gi bi fark lı sa na yi dal la rın da kul la nım la rı mev cut tur. Ada ça yı yap rak la rı nınin füz yo nu (çay gi bi dem len me si) ilaç sa na yin de gar ga ra lar ve şu rup la rınbi le şi min de, bo ğaz ağ rı la rı ve il ti hap la rı na kar şı de zen fek tan ve an ti sep -tik ola rak kul la nıl mak ta, bu nun ya nın da da mi de ve ba ğır sak spazm la rı nıçö zü cü ilaç la rın ya pı mın da de ğer len di ril mek te dir. İs hal ke si ci ve iş tah ar -tı rı cı fay da la rı nın ya nı sı ra, an ti fun gal özel li ği sa ye sin de man tar te da vi le -ri ne olum lu so nuç ver mek te dir. Kör pe yap rak la rın ezil me siy le la pa ha li nege ti ri len kom pre si nin ya ra la ra uy gu lan ma sı nın iyi leş me yi hız lan dır dı ğıgöz len miş tir. Sa hip ol du ğu ta nen ler ne de niy le ka na ma yı dur du ru cu, diş -ler de plak olu şu mu nu en gel le yi ci, haz mı ko lay laş tı rı cı ve il ti hap ku ru tu cuet ki si nin ya nın da, has ta lık tan ko ru yu cu mo le kül le ri (pro fi lak sis) ta şı ma sıgi bi bi yo lo jik özel lik le re de sa hip tir (Eb ci oğ lu, 2001; Wil lers hau sen vd.,1991; Dobr ynin; Che re vaty; Ano nim, 1985 ve Fa rag, 1989). Bit ki nin su -lu ve me ta nol eks trakt la rı nın akut ve kro nik bron şit te kli nik kul la nım la rıBul ga ris tan’da res men onay lan mış tır (Ma no lo va vd., 1995). Ka ra ci ğe rican lan dı rı cı ve sin di rim sis tem le ri ni ve fonk si yon la rı nı dü zen le yi ci to nik

D



(Anadolu Adaçayı)

D



(Anadolu Adaçayı)

D



(Anadolu Adaçayı)

Sal vi a to men to sa (Bü yük çi çek li ada ça yı)

Sal vi a vi ri dis (Ye şil ada ça yı)

Sal vi a tri lo ba (Syn:S. fru ti co sa)(Ana do lu Ada ça yı)


29

ola rak alı na bi le ce ği bil di ril mek te dir. Ter le me yi ön le yi ci et ki si ve ös tro jenhor mo nu nu sal gı la yı cı et ki si sa ye sin de me na poz dö ne mi sı kın tı la rı nın at -la tıl ma sın da olum lu et ki de bu lun mak ta dır. Gü nü müz de da ha çok to nikola rak kuv vet ve ri ci, gaz sök tü rü cü, an ti sep tik (bo ğaz ve bu run has ta lık -la rın da) ve uya rı cı et ki sin den do la yı da hi len ve ha ri cen kul la nıl mak ta dır.% 1-2.5 ara sın da bu lu nan uçu cu ya ğı nın bi le şi min de % 30-50 thu jon, %15 ci neo le ve % 10 bor ne ol bu lun mak ta dır (Bay top, 1984).

Par fü me ri ter kip le rin de vesa bun bi le şim le rin de de yer al dı -ğı bil di ril mek le bir lik te, in füz yo -nu nun saç ren gi ni ko ru yu cu et ki -si tes pit edil miş tir. Ada ça yı ve bi -be ri ye den ha zır la nan di ğer biran ti ok si da nın so ya ya ğı ve pa ta -tes cip si nin sta bi li te si ni yük selt ti -ği bil di ril mek te dir. Koz me tik sa -na yin de ki di ğer bir kul la nım ala nı, toz ha li ne ge ti ril miş yap rak lar la diş le rinfır ça lan ma sı nın diş le ri be yaz lat ma sı ve sağ lam laş tır ma sıy la diş ba kımpre pa rat la rı dır. Si nek ve çe şit li gü ve le ri ko vu cu et ki ye sa hip ol mak la bir -lik te, bal arı la rı nı çek mek te ve ol duk ça lez zet li bir bal oluş tur mak ta dır.

Ge le nek sel ve yo ğun ta rım sis tem le rin de aşı rı güb re, ot ve bö cek öl -dü rü cü le rin kul la nı mı nın za rar lı et ki le ri son yıl lar da or ga nik ta rı mın önemka zan ma sı na ne den ol muş tur. İçe ri sin de ada ça yı nın da bu lun du ğu se kiztıb bi bit ki eks trak tı nın mı sır pa muk kur du lar va la rı na öl dü rü cü et ki si ni testet mek ama cıy la uy gu lan mış ve or ga nik mü ca de le de olum lu so nuç laralın mış tır (Pa ve la, 2004). Yi ne içer sin de ada ça yı nın da bu lun du ğu tıb bibit ki iş let me atık ve eks trakt la rı nın or ga nik güb re ola rak kul la nıl ma sı nınve rim li li ği art tır dı ğı tes pit edil miş tir.

Çok es ki ve önem li ba ha rat la rı mız dan olan ada ça yı, ta ze ve ya ku ru -tul muş ola rak mut fak ta ka nat lı eti, so si si, gü veç, fı rın da ba lık, çor ba,

Adaçayının, karaciğeri canlandırıcı ve sindirim

sistemlerini ve fonksiyonlarını düzenleyicitonik olarak alınabileceği

bildirilmektedir.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

30

ham bur ger, ma kar na, sa la ta, sos, ba ha rat ka rı şı mı, dol ma lık harç, pey -nir, ros to, ız ga ra et ürün le rin de; uçu cu ya ğı ise et, tur şu, fı rın, çeş ni ürü -nü şe ker le me, cik let, li kör, don dur ma ve sos lar da; ole ore zin le ri de et veçeş ni ürün le rin de ve çor ba lar da kul la nıl mak ta dır (Ak gül, 1993; Ars lan veark, 1995).

EKO NO MİK ÖNE MİTür ki ye dün ya nın en önem li tıb bi ve aro ma tik bit ki ithalatcısı ol mak -

la bir lik te, ay nı za man da önem li bir ada ça yı ih ra cat çı sı dır. Ada ça yı ti ca -re ti, An tal ya, Ay dın, Ba lı ke sir, Is par ta, Kon ya ve Muğ la baş ta ol mak üze -re 22 il de ya pıl mak ta dır. Ada ça yı ih ra ca tı mı zın ta ma mı na ya kı nı nı, yö re -sel ola rak "Şal ba", "Boz şal ba" ve ya "El ma ça lı sı" ola rak ta nı nan Sal vi afru ti co sa (syn. S. tri lo ba) ve Sal vi a to men to sa tür le ri oluş tur mak ta dır(Bay dar, 2001).

Türkiye’nin yıllık adaçayı ihracatı yıllara göre değişmekle birlikte sonbeş yılda ort. 1500-1800 ton civarında seyretmiş olup bu ihracattan yılda4.5-6.6 mil US $ gelir elde edilmiştir (Çizelge 3.1). Son yıllarda dış ülkel-erden ülkemize olan adaçayı talebinin artması başta Arnavutluk (498-1098 ton) olmak üzere, Sırbistan-Karadağ, Almanya, Bosna-Hersek hatta2008 yılında Çin (19.5 ton) ve ABD (32 ton)’ den ithalatları gerçekleştir-miştir. (TÜİK,2012)

Sal vi a tür le ri nin çay ola rak kul la nıl ma sı ya nın da Av ru pa’ da do ğal ko -ru yu cu ola rak et (özel lik le sa lam ve so sis), ta vuk ve ba lık la rın raf ömür le -ri nin uza tıl ma sı ama cıy la tat sız an ti ok si dan ola rak kul la nıl ma sı ül ke mi zeAv ru pa ül ke le rin den it hal ta le bi ni art tır mış tır. Bu ta le bi kar şı la mak için dışül ke ler den (Ar na vut luk gi bi) ada ça yı it hal edi lip iş le ne rek ta lep kar şı lan -ma ya ça lı şıl mak ta dır. Bu nun ya nın da do ğa dan top la ma lar ne de niy le Sal -vi a alan la rı nın gi de rek azal ma sı La bi atea e fa mil ya sın dan ba zı cins le rin(Phylo mis sp.) Sal vi a gi bi kul la nı mı na yol aç mış tır. Tüm bu ne den ler eko -no mik Sal vi a tür le ri nin kül tü re alın ma sı ve kül tü re alı nan la rın üre ti me ge -çi ril me si ge re ği ni or ta ya koy mak ta dır. Sal vi a ih ra ca tın da ki hız lı yük se liş,


31

kül tü re alın ma po tan si ye li ile üre ti ci den ge len yo ğun üre tim ta le bi bu ça -lış ma la rın öne mi ni ve ive di li ği ni art tır mak ta dır (Şal lı, 1998).

BİT Kİ SEL ÖZEL LİK LE RİBal lı ba ba gil ler fa mil ya sın dan olan bit ki çok yıl lık olup 30-75 cm’ ye

ka dar boy la na bil mek te dir. Ya rı ça lım sı, sa çak kök lü olan bit ki nin top raküs tü sap la rı çok dal la nır. Dal la rı dört kö şe li dir. Uzun yu mur ta şek lin den,

dar elip tik şek le ka dar de ği şen yap rak la rı kar -şı lık lı olup uzun bir sap la bağ lan mak ta dır.Yap rak lar di be doğ ru da ra lır ve ba zı tür ler dedip te iki ve ya dört yap rak çık da ha bu lu nur.

Ye şi lim si gri yap rak la rın üze ri yo ğun tüy -ler le kap lı olup çift du dak lı çi çek le ri ef la tunmor renk li na di ren de be yaz dır. Yap rak la rınuzun lu ğu yak la şık 10 cm, ge niş li ği ise 5 cm ka dar ola bil mek te dir.

Yap rak ke nar la rı in ce diş li ve her iki yü zü de sık tüy lü dür. Yap rak la -rın tüy lü ol ma sı bit ki nin ku rak böl ge le re adap te ol du ğu nu gös ter mek te dir.Sto ma lar, yap ra ğın alt ve üst yü ze yin de ay nı mik tar da bu lun mak ta dır.Tüy le rin ya pı sı, ti pik ola rak sal gı cep le ri şek lin de dir.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

32

Çi çek sal kı mı ba şak ek se nin de 4-8 çi çek kü me si ni bir ara da içe renba şak şek lin de olup, her çi çek kü me sin de 6-8 çi çek bu lu nur. Her çi çek teuzun diş li çan şek lin de, üze ri da mar lı ve ha lım sı tüy lü yap rak lar ve yi nealt ve üst du dak la rı bu lu nan taç yap rak la rı bu lun mak ta dır. Taç yap rak la -rın ren gi açık ef la tun, na di ren de be yaz dır. Çi çek ler her maf ro dit tir. An cak,po len ta ne si nin stig ma ba şın dan ön ce oluş ma sı (pro tan dri) mev cut tur.Sa de ce di şi or ga nı içe ren çi çek le ri de olup, di ğer La mi acea e’ le rin ak si -ne ada çay la rın da iki er kek or gan bu lun mak ta dır.

To hum ren gi, ko yu kah ve ren gi den si ya ha ka dar de ğiş mek te olup,kü çük be yaz renk li hi lum bu lun mak ta dır. 1000 da ne ağır lı ğı 5-9 gr ara sın -da de ğiş mek le be ra ber or ta la ma 7.6 g’ dır. To hum ha sat tan son ra 1 yıl


33

bek le til di ğin de çim len me ka bi li ye ti ar tar, an cak üçün cü yıl dan iti ba renhız la aza lır (Cey lan, 1987).

TA RI MIİk lim ve Top rak Özel lik le ri

Ada ça yı ta ban su yu yük sek ol ma yan, ka ya lık ya maç lar da ve gü neş liyer ler de iyi ge liş mek te dir. Al ka li (pH: 6.4), dre na jı iyi, ko lay ısı nan top rak -lar ada ça yı ta rı mı için ide al dir ler. Ki reç çe zen gin kum lu-tın lı ya da tın lı-kum lu top rak lar ada ça yı ta rı mı için ide al dir. Plan tas yon dan iki yıl son rabit ki tam ge li şi mi ni ta mam la mak ta dır. Ve rim siz top rak lar da ye tiş me si nekar şın, zen gin ve rim li top rak lar da iyi ve rim ver di ğin den bak la gil ve ça pabit ki le ri ye tiş ti ri ci li ği ya pı lan yer ler deiyi ge liş ti ği tes pit edil miş tir. Ekim nö -be tin de la ha na, ha vuç, çi lek, do ma -tes ve mer can köşk le uyum sağ la -mak ta dır.

Sı ca ğa to le rans lı olup ku rak lı ğabir çok bit ki ye kı yas la da ha da ya nık lıol sa da ru tu bet li yer ler de da ha iyi ge -liş mek te dir. Su la ma ve ri mi art tır mak -

5 . TARIMI

!

P

Sıca%

kumlu-tınlı topraklar adaçayı tarımı için

i

5 . TARIMI

!

P

Sıca%

kumlu-tınlı topraklar adaçayı tarımı için

i

Adaçayı sıcağa toleranslı olup kuraklığa birçokbitkiye kıyasla daha

dayanıklı olsa da rutubetliyerlerde daha iyi

gelişmektedir.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

34

ta dır. Ege Böl ge si’ nde ku rak dö nem ler de 2-3 de fa su lan mak ta dır. Ki reç -li, kum lu-tın lı top rak lar ada ça yı ta rı mı için ide al dir ler.

Ye tiş tir me Tek ni ği

Ada ça yı nı ve je ta tif ola rak çe lik le ya da ge ne ra tif ola rak to hum la ço -ğalt mak müm kün dür. To hum lar iyi ha zır lan mış tar la ya ta ğı na di rek ola rakeki le bil mek te dir ler. Mib zer le ekim de de ka ra 2-5 kg to hum ye ter li ol mak -ta dır. Fi de ola rak ço ğal tı la cak sa 1 da alan için 200 g ka dar to hum ön cefi de lik le re di ki lir, 5-6 yap rak olun ca tar la ya şa şır tı la bi lir ler. Eğer fi de ler çe -lik ten ço ğal tı la cak sa, Ma yıs-Ha zi ran ay la rı içe ri sin de alı nan çe lik le rin 100ppm’ lik IBA (in dol bü ti rik asit) de bek le til me le ri nin kök len me yi en iyi teş -vik et ti ği göz len mek le bir lik te, tem muz ayın da alı nan çe lik le rin 50 ppmIBA’ de bek le til me le ri tav si ye edil mek te dir (Ars lan ve ark, 1995). Çe lik lerkum, per lit ya da per lit-torf ka rı şı mı yas tık ya da ka sa lar da yak la şık 3-4haf ta gi bi bir sü re de sı cak lı ğa bağ lı ola rak kök le ne bil mek te dir ler. Kök le -nen çe lik ler plan tas yo nun te sis edi le ce ği böl ge ye, tar la da ki ya ban cı otpo pu las yo nu na ve ya ban cı ot la mü ca de le nin el le ya da me ka ni zas yon laya pı lıp ya pı lıp ya pıl ma ya ca ğı na gö re de ğiş mek le bir lik te ül ke miz de yü rü -tü len çe şit li araş tır ma lar da; 60x40, 60x30, 45x15, 40x20cm sı ra ara sı veüze ri me sa fe ler kul la nıl mış tır (Kı tı kı ve ark, 1995, Er ken ve ark, 2007)

Ekim za ma nı böl ge le re gö re de ğiş mek le bir lik te ka ra sal ik lim ler deilk ba har da, Ak de niz ve Ege’ de er ken son ba har da tav si ye edil mek te dir.Çu ku ro va Böl ge si için en uy gun di kim za ma nı nın ma yı sın ilk haf ta sı ol du -ğu bil di ril mek te dir (Kı rı cı ve ark, 1996).


35

Bor no va (İz mir) ko şul la rın da 60 cm sı raara sı ye ri ne 40 ve 30 cm ara lık me sa fe ile di -kim den da ha faz la ürün alın dı ğı bil di ril miş tir(Cey lan, 1981). İlk yıl plan tas yon yı lı ol ma sıdo la yı sıy la, eko no mik an lam da ve rim bek -len me mek le bir lik te, ikin ci ve son ra ki yıl lar dave rim de ğer le ri yük sel mek te dir.

Kı tı kı ve ark (1995)’ nın 3 yıl sü rey le yü -rüt tük le ri di ğer bir araş tır ma da tıb bi ada ça -yın dan 15x45 cm bit ki sık lı ğın dan ve 8 kg/da N uy gu la ma sın dan en iyi so -nuç alın dı ğı nı kay det miş ler dir.

Ba kım

Di rek ekim ya pı lan yer ler de, ekim den yak la şık 2-3 haf ta son ra çı kış -lar kay de dil mek te dir. Çı kış göz len me di ği tak dir de, top ra ğın kay mak ta ba -ka sı oluş tu rup oluş tur ma dı ğı kon trol edi le rek ge re ki yor sa kay mak kır maiş le mi uy gu la nır. Bit ki ler 3-4 cm’ ye ulaş tı ğın da sey relt me iş le mi uy gu lan -ma lı dır, ak si tak dir de göl ge le me ve sık lık tan ve rim de dü şüş ler mey da nagel mek te dir. Sey relt me iş le mi kı şı sert ge çen böl ge ler de er ken ilk ba ha rada bı ra kı la bi lir. Di ğer önem li ba kım iş le ri ya ban cı ot ça pa sı ve su la ma dır.Bit ki ler 5-7 cm’ ye ulaş tı ğın da ya ban cı ot ça pa sı ya pıl ma lı dır. Eğer plan -tas yon çe lik ler den oluş tu rul muş sa, di ki mi iz le yen gün ler de baş lan gıç taher gün son ra sın da gün aşı rı, bit ki ler top ra ğa tu tu na na dek su la ma ya de -vam edil me li dir. Plan tas yon son ra sın da ki yıl lar da, su la ma bi çim son ra sıve ku rak pe ri yot lar da uy gu lan ma lı dır. Su la ma ka rık usu lü ya da yağ mur -la ma ola rak uy gu la na bil mek te dir. Yağ mur la ma su la ma nın de za van taj la rı;var sa has ta lık et men le ri nin ya yıl ma sı nı ko lay laş tır ma sı ve yap rak la rıntoz la na rak bit ki nin her ba ka li te si ni dü şür me si dir.

Ada ça yın da Fu sa ri um tür le ri (özel lik le de F. oxy po ri um) sol gun lu ğane den ol mak ta ve plan tas yo nu sey rek leş tir mek te dir. Tes pit edi len di ğerbir has ta lık et me ni mil di yö’ dur. Ku ru ma et me ni ola rak top rak pa to jen le -riy le ilaç lı mü ca de le ol duk ça güç tür. İlaç la mü ca de le de za man la ila ca da -ya nık lı lık oluş ma sı, in san sağ lı ğı nı teh dit et me si ne, çev re kir li li ği ve eko -

Plantasyon son-rasındaki

yıllarda, sulamabiçim sonrası ve

kurak periyotlarda uygulanmalıdır.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

36

no mik ma li yet gi bi ko nu lar, bi yo lo jik mü ca de le ve or ga nik ta rı ma yö nel -me yi ge rek li ha le ge tir miş tir (Şal lı, 1998).

Kı şı sert ge çen böl ge ler de plan tas yon yı lın da kış ön ce si bo ğaz dol -du rul ma (sı ra ara sın da ki top ra ğın bit ki bo ğa zı na yı ğı la rak sı kış tı rıl ma sı)bit ki le rin so ğuk tan za rar gör me le ri ni en gel le me si ba kı mın dan fay da lı ola -cak tır. An cak bo ğaz dol dur ma da aşı rı yı ğıl ma ya gi dil me me li dir.

Yaş Her ba (ye şil ak sam)-Drog Her ba (Ku ru ak san) Ve ri mi

Ege Böl ge si’ nde ya pı lan bir araş tır ma da ilk yıl 862 kg/da ikin ci yıl2141 kg/da üçün cü yıl, 2384 kg/da ye şil her ba el de edil miş tir. Güb re ve -ril mek si zin ya pı lan üre tim den ise 1238 kg/da; 5 kg/da azot ve ri lin ce 2333kg/da; 10kg/da azot ve ri lin ce 3481 kg/da ye şil her ba alın mış tır (İli su lu,1992). Ege Böl ge si’ nde 1976-1993 yıl la rı ara sın da pe ri yo dik ola rak yü -rü tü len di ğer bir ça lış ma dan, or ta la ma 807.5 kg/da drog her ba ve ri mi,553.6 kg/da drog yap rak ve ri mi, % 1.74 uçu cu yağ ora nı tes pit edil miş tir(Cey lan, 1996).

Kı rı cı ve ark (1996), Çu ku ro va Böl ge si ko şul la rın da tıb bi ada ça yı(Sal vi a of fi ci na lis L.)’ nda fark lı di kim za man la rın da bi çim le re gö re drogve ri mi ve uçu cu yağ ora nı üze ri ne et ki le ri üze ri ne ya pı lan araş tır ma da,bit ki bo yu 56.6 - 86 cm ara sın da de ğiş miş olup, 404-1428 kg/da ta ze her -

A

K

Y

A

K

Y


37

ba ve ri mi, 99-417 kg/da drog her ba ve ri mi, 69.33-198.66 kg/da drog yap rak ve ri mi ve % 1.73-4.80uçu cu yağ ora nı kay det miş ler dir. Uçu cu ya ğı nınesas bi le şen le ri ni camp her (%16.69), ci ne ol(%12.67) ve thu jon (%10.69) oluş tur muş tur.

An ka ra eko lo jik ko şul la rın da tıb bi ada ça yı(S.of fi ci na lis) hat la rın da 4 fark lı azot do zu nun kul -la nıl dı ğı (0,5,10,15 kg/da) ve üç bi çim alı nan araş tır ma da (İpek, 2007),bit ki bo yu ort. 23-24.2 cm, ye şil her ba ve ri mi 2244-2463 kg/da, drog her -ba ve ri mi 476,9-493,8 kg/da, uçu cu yağ ora nı % 1.46-1.60, uçu cu yağ ve -ri mi ise 11.42-10.88 lt/da ola rak tes pit edil miş tir.

Ha sa tı ve Ku ru tul ma sı

Ekim za ma nı na bağ lı ola rak bi çim ilk yıl yüz lek ya pı lır. Eko no mik an -lam da ve rim ikin ci yıl dan son ra alın mak ta dır. Ada ça yı 8-10 yıl ye şil ka la -bil mek le bir lik te, eko no mik öm rü 4-5 yıl ola rak ka bul edil mek te dir. Su la -ma ya bağ lı ola rak yıl da 2-3 kez bi çim ya pı la bil mek te dir. Bi çim iş le miplan tas yo nun bü yük lü ğü ne gö re çit biç me ma kas la rıy la el le, tır pan la,ben zin li bi çim ma ki na la rıy la, ya da ça yır biç me ma ki na sı tar zı alet ler le ya -pı la bil mek te dir. Plan tas yon yı lı ve je ta tif ak san faz la ge liş miş se son ba har -da top rak tan 8-10 cm bı ra kıl mak üze re kış ön ce si bi çi mi tav si ye edi lir.Tıb bi ada ça yın da en uy gun bi çim za ma nı çi çek len me baş lan gı cı dır.

Ege Böl ge si eko lo jik şart la rın da 3 fark lı bi çim yük sek li ği (5, 10, 15cm) kul la nı la rak ya pı lan ha sat tan en yük sek ve rim 15 cm bi çim yük sek li -ğin den el de edil miş tir (Ek ren ve ark, 2007). Çok geç ve çok dip ten bi -çim ler bit ki nin ku ru ma sı na ne den ola bi le ce ği gi bi, ilk ba har da sey rek veaz sür gün ve re bil me si ne de ne den ola bil mek te dir.

Her bir çi çek te 4 to hum tas la ğı bu lun ma sı na rağ men çok na dir bun -la rın hep si to hum bağ la mak ta dır. Bel li bir ol gun luk tan son ra to hum lar ko -lay ca dö kül dü ğün den to hum ha sa tı ya pı la cak sa ge cik me den dik kat li ceya pıl ma lı dır.

Ekonomikanlamda verim

ikinci yıldansonra

alınmaktadır.

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

38

Ku rut ma göl ge de ve ya su ni ku rut -ma do lap la rın da 35°C’ yi geç me yen sı -cak lık lar da ya pıl ma lı dır. Ak si tak dir deuçu cu yağ ora nın da ka yıp lar ola bil mek -te dir. De met ler ha li ne ge ti ri len bit ki lerip le re ası la rak da ku ru tu la bil mek te dir.Pra tik te or ta la ma 3-5 kg ta ze yap rak -tan 1 kg ku ru ma ter yal el de edil di ği ka -bul edil mek te dir. Bi çi len bit ki ler seh pa -lar üze rin de göl ge de ku ru tul ma lı dır.Gü neş te ku rut ma yap rak la rın ka rar ma -sı na ne den ola bi le ce ğin den tav si yeedil me mek te dir. Göl ge de ku ru ma ya bı -ra kı lan yı ğın la rın 30 cm’ yi geç me me siis te nir. Kı zış ma yı ön le mek için yı ğın la -rın sü rek li ters düz edil me si, or ta mınha van lan dı rıl ma sı ku ru yap rak ka li te si -ni önem li de re ce de et ki le mek te dir.

Mu ha fa za sı ve Pa zar lan ma sı

Ku ru ada ça yı her ba sı çu val lar da2-3 ayı geç me mek üze re mu ha fa zaedil me li dir. Her ba da ki nem ora nı %10-12 ara sın da ol ma lı dır. %12-15 ru tu bet -li her ba la rın 2-3 ay için de küf len me -

si ih ti ma li ola bil mek te dir.

Pa zar la ma sı TS. 428 L - Ha zi ran 1984 Ta rih li Ada ça yı Stan dar -dına gö re ço ğun luk la po şet, am ba laj, pa ket ler ha lin de ol mak ta dır.

Kurutma gölgede veyasuni kurutma

dolaplarında 35°C’ yigeçmeyen sıcaklıklarda

yapılmalıdır.


39

KAY NAK LARAk gül, A., 1993. Ba ha rat Bi li mi Ve Tek no lo ji si.Sel çuk Üni ver si te si, Zi ra at Fa -

kül te si Gı da Bi li mi Ve Tek no lo ji si Bö lü mü, Gı da Tek no lo ji si Der ne ği, Ya yın la rı No:15,58-61s.

Ars lan, N., Gür büz, B., Yıl maz, G. 1995. Ada ça yı (Sal vi a of fi ci na lis L.),’ndaTo hum Tut ma Ora nı ve İn dol Bü ti rik Asi tin (IBA) Göv de Çe lik le ri ni Kök len me siÜze ri ne Araş tır ma lar. Tr.J.of Ag ri cul tu re and Fo restry, TÜ Bİ TAK, 19:93-87.

Anony mus, 1985. Kom mis si on E Mo nog rap hi en, Bun de san zei ger Nr.90/1985.

Ba şer, K.H.C. 1993. Es sen ti al Oils of Ana to li an La bi atea e:A pro fi le. Ac taHor ti cul tu ra, Num ber-333 No vem ber,217-238.

Bay dar, H. 2001. Is par ta' nın tıb bi ve aro ma tik bit ki ler çe şit li li ği ve kül tü re al -ma ola nak la rı Sü ley man De mi rel Üni ver si te si Fen Bi lim le ri Ens ti tü sü Der gi si,2001,5(1):35-44.

Bay top, T. 1984. Tür ki ye’de Bit ki ler le Te da vi (Geç miş te ve Bu gün) İ.Ü.Ya yınNo:3255, S.(280-281)520.

Cey lan, A. 1987. Tıb bi Bit ki ler.1. Ge nel Bö lüm, Ege Üni ver si te si Zi ra at Fa -kül te si Ya yın la rı, No:312, Bor no va İz mir, 20-23s.

Cey lan, 1996. Tıb bi ve Aro ma tik Bit ki ler. Ta rım sal Uy gu la ma ve Araş tır maMer ke zi, Ya yım Bül te ni-29, Ekim.

Che re vat yî, V.S., Vash hen ko, T.N. and Shish kov, G.Z. 1980. Com pa ra ti veeva lu ati on of the an ti bac te ri al ac ti on of dif fe rent ex tracts from Sal vi a of fi ci na lis.Ras ti tel'nye Re sursy 16, pp. 137¯139.

Da vis, P.H., 1982. Flo ra of Tur key and the East Ae gen Is lands, Vol. 7, Edin -burg.

Dobr ynin, V.N., Ko lo sov, M.N., Cher nov, B.K. and Der bent se va, N.A., 1976.An ti mic ro bi al subs tan ces of Sal vi a of fi ci na lis. Khi mi ya Pri rodnykh So edi nei i 5, pp.686-687.

Eb ci oğ lu, N. 2001. Sağ lı ğı mız için Ya rar lı Bit ki ler. Rem zi Ki ta be vi.

Ek ren, S., Sön mez, Ç, San cak ta roğ lu, S, bay ram, E. 2007. Fark lı Bi çim Yük -sek lik le ri nin Ada ça yı Ge no tip le rin de Ag ro no mik Ve Tek no lo jik Özel lik le re Et ki si -nin Be lir len me si. Ege Üni. Zi ra at Fak. Der gi si,2007,44(1):55-70.

Eve rett, T. H. 1982. The New York Bo ta ni cal Gar den Il lus tra ted Ency clo pe -

Ç ‹ F T Ç ‹ E ⁄ ‹ T ‹ M S E R İ S ‹ 68

40

di a of Hor ti cul tu ra, Gar lan Pub lis hing inc. New York and Lon don.2:3036-3041.

Fa rag, R.S., Ba de i, A.Z.M.A., He we di, F.M. and El-Ba roty, G.S.A. 1989. An -ti oxi dant ac ti vity of so me spi ce es sen ti al oils on li no le ic acid oxi da ti on in aqu eo -us me di a. J. Am. Oil Chem. Soc. 66, pp. 792-799.

Hay, R. and Synge, P. M. 1979. Das Gros se Blu men buch. 4. Auf la ge. Ver -lag Au gen Ul mer Stutt gart, (371)S.

He gi, G. 1975. Il lus tri er te Flo ra von Mit te le uro pa Band. V. Te il 4 258. Ab bil -dun gen II. Farb ta feln Ver lag Pa ul Pa rey. Ber lin, Ham burg. 2475-2485.

İpek, A. 2007. Tıb bi Ada ça yı (S. of fi ci na lis)Hat la rın da Azot lu Güb re le me ninHer ba Ve ri mi Ve Ba zı Özel lik ler Üze ri ne Et ki le ri. Tar la Bit ki le ri Ana bi lim Da lı.Dok to ra Te zi.

Ma no lo va, N., Ser ked jie va, J. and Iva no va, V. 1995. An ti-inf lu en za ac ti vity ofthe plant pre pa ra ti on `Bronc ho Pam'. Fi to te ra pi a LVI, pp. 223-226. EM BA SE

Kı tı kı, A. Sa rı, A. O., Diz da roğ lu, T., Oğuz, B. 1995. Tür ki ye’de Tıb bi Ve Ko -ku lu Bit ki le rin Ge nel Du ru mu ve Ege Ta rım sal Araş tır ma Ens ti tü sü Ça lış ma la rı.Work shop Tıb bi ve Aro ma tik Bit ki ler, 25-26 Ma yıs, Bil di ri özet le ri, Bor no va, İz -mir.13-16.

Pa ve la, R. 2004. In sec ti ci dal ac ti vity of cer ta in me di ci nal plants. Fi to te ra pi a.2004 Dec; 75(7-8): 745-9.

Şal lı, N. 1998. Ba zı Sal vi a tür le rin de ku ru ma ne den le ri nin tes pi ti ve bun lar lasa va şım ola nak la rı üze rin de araş tır ma lar. Dok to ra te zi.An ka ra Üni ver si te si FenBi lim le ri Ens ti tü sü, Bit ki Ko ru ma Ana bi lim da lı. 100 S. An ka ra.

Wil lers hau sen, B., Gru ber, I. and Hamm, G. 1991. The inf lu en ce of her balin gre di ents on the pla qu e in dex and blee ding ten dency of the Gin gi va. J. Clin.Dent. 2, pp. 75-78.

Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Kekik ve Adaçayı tarım diXer tıbbi ve aromatik bitkilerde olduXu...

Documents

Transcript of Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Kekik ve Adaçayı tarım diXer tıbbi ve aromatik bitkilerde olduXu...