Tek-Esin Vakfıtekesin.org.tr/wp-content/uploads/2016/09/32.pdf · sak Kırgız, Uygur ve Çinli...
Transcript of Tek-Esin Vakfıtekesin.org.tr/wp-content/uploads/2016/09/32.pdf · sak Kırgız, Uygur ve Çinli...
E S İ N . E EME 1 9 8 4
M T
TA 1 / « J W. A 1 ' J •• ^ ' ^ ."AA ' ' T "
E M E L ESİN İLE MÜLAKAT
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
DR. E M E L ESİN K Ü T Ü P H A N E S İ
DR. EMEL ESİN KOLEKSİYONU
3 - 1 - 4 İL KRYNRKLRR 3/Bahar 1984
F i a t ü 300 L i r a
D E V L E T V E M E D E N İ Y E T
Prof. Dr. Mehmet Kaplan
3 T Ü R K İ Y E T A S V İ R L E R İ
Doç. Dr. Selçuk Ünlü
13 A N A D O L U ' N U N T Ü R K L E Ş M E S İ
Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız 17
K O N Y A ' D A B İR S E L Ç U K L U Ş A H A S E R İ D A H A : İ N C E M İ N A R E D A R Ü ' L - H A D İ S İ
Mehmet Önder
21 E S T E T İ K O B J E O L A R A K İ S T A N B U L
Prof. Dr. Reinhold Schiffer'den Baray Germinli
34 D E R S A A D E T
Turan Oflazoğlu
38 Ş A İ R F A T İ H
Prof. Dr. ÂmÜ Çelebioglu
T A R İ H T E U Ş A K H A L I L A R I
Gonca Samuk
45 18. Y Ü Z Y I L I N Ü N L Ü B İR M Ü Z E H H İ B İ
R U G A N Î A L İ Ü S K Ü D A R Î
Fulya Bodur
50 13. Y Ü Z Y I L A A İ T B İR Y E M E K K İ T A B I
Doç. Dr. Günay Kut
58 E M E L E S İ N İLE M Ü L A K A T
E R Z U R U M E F S A N E L E R İ
Doç. Dr. Bdge Seyidoğlu
71 A N K A R A
Prof. Dr. İnci Enginün
73 O S M A N L I E K O N O M İ S İ N D E N A R H
U Y G U L A M A S I Dr. Ahmet Tabakoğlu
80 B U R S A L I H E K İ M A L İ M Ü N Ş İ ' N İ N
K I N A K I N A R İ S A L E S İ N İ N T A N I T I L M A S I
Dr. Ecz. Rengin D. Bütün
85
A B D U R R A H M A N Ş E R E F E F E N D İ
Enver Kor ay
89 H E P O Ş A R K I
Dr. Sema Uğurcan
92 D E N İ Z İ N D A L G A S I S A Ç L A R I N
Sevinç Çokum
S a h i b i : Ş eke rbank G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ad ına Y A L Ç I N A M A N V E R M E Z Yaz ı işleri m ü d ü r ü : A h m e t Gök / Y a y ı n a d r e s i : Ş eke rbank
G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü a.ş., A t a tü rk Bu lvar ı No : 55 Yen i şeh i r - A n k a r a İstanbul i r t i b a t a d r e s i : Ş eke rbank İstanbul Bölge M ü d ü r l ü ğ ü ,
T o p h a n e - İstanbul / K a y n a k l a r d e r g i s i n i b a s ıma haz ı r l ayan : Ü l k e bas ım yay ın t i c a r e t l td . şti. / B a s k ı : E m e k matbaas ı ,
526 24 86 - İstanbul / Fotoğra f lar : O d a k fotoğraf atölyesi, E n v e r Karakoç , S a m i m Ş i şmanoğ lu , Şevket R a d o , y
D e r g â h yay ın lar ı v e A j a n s 1400 özel arş iv ler i / K a y n a k göster i lmeden d e r g i d e n i k t i b a s yap ı l amaz .
Dör t sayıl ık yıllık a b o n e 1 . 1 0 0 . — T L .
i
i &tX-<i>?<rA\A^ l i Ü
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
Dr E m e l E s i n K Ü T j P H ğ N E S !
f b. 00032 no :
Tasnif A _
no:
g !
E M E L ESİN İ L E MÜLAKAT
K a p l a n — S i z T ü r k i y e ' d e Tü rk t a r i h , s a n a t ve kültü rü üze r inde y ı l l a rdan be r i a raş t ı rma y a p a n , h e r k e s i n sayg ı d u y d u ğ u b i r şahsiyete s a h i p s i n i z . Ün i v e r s i t ede p e k çok Tü rk kızı, s i z i ya k ından tan ımak, s i z d e k i ta r i h , s a n a t v e kü l tür aşkın; ö rnek a l m a k i s t i y o r . B u ba k u n d a n s i z i o kuyucu l a r ım , z a tan ı tmak i s t i y o r u m . Lüt f e n b i ze a i l e n i z i , çocuklu ğunuzu , nasıl yet iş t iğ in iz i , b a y a t tecrübe ler in i z i b i r a / ayr ınt ı l ı o l a r a k an la t ı r mı s i n i z ?
E m e l E s i n — M a z i çok u z u n . B a b a m A h m e t Fe r i t T e k , s i y a s i v e d i p l o m a t i k
h a y a t t a tan ınmışt ı r Mülki ye M e k t e b i m e z u n u . U s m a n i i t a r i h i n i okumuş, Os m a n i i t a r i h i n i çok i y i b i l i r . A n n e m M ü f i d e F e r i t T e k , r o m a n yaza r ı yd ı Bazı değ i şik yaz ı l a r ı d a v a r . B e n çoc u k k e n b a b a m h a r i c i y e y e int ısab e t t i . B e n d ışar ıda İng i l i z M e k t e b i ' n d e o k u d u m . B a k o l a r y a ' d a n s o n r a m i m a r i o k u m a k için Eco le de B o z a r a g i t t i m . O r a d a y a p a m a d ı m . Çok h u s u s i y e t i o l a n b i r m e k t e p t i . H a y a t z o r d u . B e l k i b i l i y o r s u n u z ,
I o r t a çağ usulüne bağ l ı yd ı l a r . H e r t a l e b e k e n d i s i n d e n yaşlı b i r t a l e b e n i n ç ı rağ ı
i o l u y o r d u . A ğ ı r har ç ı rakl ık .
I t ı ıv ı ıkl i ' r kı içı ıgn ııdıM.ıı / u l incel iyorlardı , u n u l u mesu l . nlamiKİım Kaç t ım Sc i enc e P o i i t ' p u e ' i n t a r i h b o l u m u n d e n m e z u n o l d u m J a p o n y a ' d a e v l e n d i m . Babanı o r a d a s e f i r , z e v c i m ise s e f a r e t te baş kâtipt i . E v l e n i n c e b u işleri b ı rak t ım. J a p o n y a ' d a n T ü r k i y e ' y e dönerken bütün Asya ' y ı geçt ik . İkinc i D ü n y a H a r b i y ı l lar ı i d i . J a p o n y a , S i b i r y a , Türk i s t a n , H a z e r d e n i z i , A z e r b a y can ' ı do laşarak T ü r k i y e ' y e g e l d i k . B u s e y a h a t b e n d e b i r İç A s y a sevdası u y a n dırdı . A h b a b ı m M a t m a z e l A u b o y e r ' e b u n u an la t t ım. «Sen de İç A s y a m i k r o b u n a yak l anmışs ın » d e d i . İkim i z de büyüsüne kapı lmıştık. S o n r a z e v c i m M o s k o -v a ' y u s e f i r o l d u O z a m a n S o v y e t hüküme t inden i z i n i s t e d i . Bütün Tü rk C u m h u r i y e t l e r i n i g e z d i k . 1955 yı l ında i l k k i t ab ım o l a n Türk i s t a n seyehatnâmes i 'n i y a z d ı m . B u k i t a p t a k i r e s i m l e r i de b e n ç i zd im. Bugün b u k i t a p v e s i k a k ıymet in d e d i r . D o k t o r a k o n u m « T ü r k kül tür ve sanat ında e jder »d i . B u n d a n s o n r a k o n g r e l e r e d a v e t e d i l d i m T eb l i ğ l e r y a z d ı m .
M e h m e t K a p l a n — Ecda d i n i z k i m l e r , lüt fen atalar ı n ı zdan b a h s e d e r m i s i n i / - '
E m e l E s i n — E n e s k i ec d a t o l a r a k babamın b a b a a n n e s i t a ra f ından M e r k e z 1
E f e n d i ' y e dayan ı yo ruz M.» b a m m büyük babasının babası Y en i ç e r i E f e n d i s i ;
EÜSEKiz ( Z A Y N A - A - • 1 •
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
a s k e r değ i l k a l e m e f e n d i -
s iymiş. İnci Eng inün — Y u s u f
A k ç u r a i l e y ak ın l ı ğ ı n ı z ned i r ? A n n e n i z i n r oman ı A y d e m i r i n k a h r a m a n ı Y u s u f A k ç u r a m ı y d ı ?
E m e l E s i n — A k ç u r a t e y z e m i n z e v c i , babamın da çok y a k ı n a rkadaş ı i d i . A v -d e m i r ' d e k i k a h r a m a n Y u s u f A k ç u r a ' d ı r . A n n e m r o man ın ı o n u n t e s i r i i l e y a z mışt ır . A k ç u r a babamın Fünun-ı M e k t e b - i H a r b i y e ' -d e n a rkadaş ı i d i . . B a b a m a y a z d ı ğ ı m e k t u p l a r v a r . B u m e k t u p l a r d a T ü r k i y e ' n i n k ron iğ in i b u l m a k m ü m k ü n . B i r Frans ı z b u m e k t u p l a r l a b i r a z i l g i l enmiş t i r .
M e h m e t K a p l a n - E v i n i ze k i m l e r g e l i r d i ? Çev r e n i z d e k i m l e r v a rd ı ?
E m e l E s i n — A n n e m i n m u h a r r i r a rkadaş l a r ı g e l i r d i . A b d ü l h a k Hâmid , Sül e y m a n N a z i l i , Y a h y a Ke m a l . Y a h y a K e m a l demişt i k i «Sen b e n i m m e r s i y e m i yazacaks ın . A m a sakın ben i d i n d a r tan ı tma. B e n r i n d im. » S o h b e t l e r d i n l e r d i m . Y a h y a K e m a l b a n a çok te--. s i r e t t i . A k ç u r a t e y z e m l e e v l i o lduğu için a i l e m i z d e n g i b i y d i . O n l a r a çok i n s a n g e l i r d i . E c n e b i l e r , T a t a r l a r . A ğ a o ğ l u A h m e t de g e l i r d i . Z i y a Göka lp ' i t an ımad ım . M e h m e t A k i f de ge l i rmiş . O n a y e t i ş emed im.
M e h m e t K a p l a n — Siz c e d l e r i n i z i b i l e n n a d i r i n s a n l a r d a n b i r i s i n i z , nasıl o l d u d a b u d e v a m e t t i ? Na k i l l e m i , k i t a p l a mı?
E m e l E s i n -— B a b a m çocuk luğuna k a d a r M e r k e z E f e n d i v a k f i y e s i n d e n maaş a lmış . K e n d i s i tar ihçi i d i , Osman l ı t a r i h i n i b i l i r d i . K e n d i a i l e s i n i n de t a r i h i n i b i l i r ve a l â k a d a r o l u r d u .
M e h m e t K a p l a n — N e r e de doğdunuz?
E m e l E s i n — Beşiktaş ' ta D o ğ d u ğ u m z a m a n b a b a m S i n o p ' t a men fadaym ı ş . Se-r e n c e b e y yokuşunda küçük b i r e vde k i r a d a o t u r u y o r -la rmış .
M e h m e t K a p l a n — Çok güze l b i r ya l ın ız v a r . H a n g i t a r i h t e yap ı lm ı ş a c a b a ?
E m e l E s i n — Ya l ı z e vc i m i n a i l e s i n e a i t . Z e v c i m i n babası P l e v n e g a z i l e r i n d e n İb rah im E t h e m Paşa. A n n e s i S u d u l l a h Paşa taraf ınd a n Esa t M u h l i s Paşa soy u n d a n g e l i y o r . Ya l ı h a k kında b i r yaz ı ya zmış t ım . Ya l ı için t a p u d a a raş t ı rma yap t ım . V a k ı f kaydı yapı l dı. N e j a t G ö g ü n ç Bostancı d e f t e r l e r i n e baktı . X V I I I . a s r a a i t b i r ya l ı imiş. K o c a Y u s u f Paşa nın han ımın ın imiş. D a h a e v v e l h ü k ü m d a r
..bahçesine a i tmiş . Ya l ı t a p u d a I . A b d ü l h a m i d d e v r i v a k f i y e s i n e a i t g ö z ü k ü y o r . D a h a d a e s k i o l a b i l i r .
M e h m e t K a p l a n — Size t e s i r e d e n k i t a p l a r h a n g i l e r i d i r ?
E m e l Es in —- B a n a i k i k i t a p t e s i r e t t i . B i r i n c i s i K u r -an-ı K e r î m . G e n ç l i ğ i m d e n b e r i o k u r u m . İkincisi A h m e t Y e s e v i ve o n u n Divan- ı h i k m e t ' i . K e n d i m i Y e s e v f -y e çok bağl ı h i s s e d i y o r u m .
M e h m e t K a p l a n — B i m i l l e t i n kü l tür haya t ınd sanat ın y e r i n e d i r ? T ü r t a r i h i n d e s a n a t a g e r e k e n ö n e m ve r i lm i ş m i d i r ? B u g ü n T ü r k l e r s a n a t a gerek e n önem i v e r i y o r l a r mı?
E m e l E s i n — Tü rk sanatının k e n d i n e m a h s u s h u s u s i y e t l e r i v a r . B u n l a r m u h t e l i f d i n l e r d e m u h a f a z a ed i lm iş . B e n c e Tü rk sanat ın ın i k i büyük öze l l iğ i v a r : 1. Hamas î -des tan o l u şu. 2. t e f e r r u a t a g i t m e y i p g e r ç e ğ i büyük ç izg i l er i i l e v e r i y o r . B u h u s u s i y e t i i l e İran ve T a h o r e s e r l e r i n d e n ay r ı l ı yo r . O n l a r d a küçük şey le r üze r inde d u r u l u r . Ta f s i l â t a g i r m e m e s i bence , g öçebe l i k l e a l â k a d a r deği l d i r . Çarp ı c ı b i r şey y a p m a k a r z u s u i l e t e f e r r u a t a g i r m i y o r .
M e h m e t K a p l a n — S i z i n İ s lâml ık tan öncek i Türk s a n a t ve kü l türüne büyük önem ve rd i ğ in i z i b i l i y o r u z . B u d e v r e n i n s izce önemi n e d i r ? İ s lâml ıktan önceki Tü rk s a n a t ve kü l türüne a i t d e ğ e r l e r ve öze l l ik l e r d a h a s o n r a d a d e v a m etmiş m i d i r ?
E m e l E s i n — K r o n o l o j i b a k ı m ı n d a n t a r i h i şey ler i yaz ı l ı m e t i n e dayand ı r ı r -s a k K ı rg ı z , U y g u r v e Çinlil e r i n T i n g L i n g ded iğ i boy l a r a a i t , M Ö. I I I . - I I . a s r a a i t m e t i n l e r v a r . B u k a v i m l e r e a t f e d i l e n s a n a t ese r l e r i v a r . B u n l a r İç Asya 'n ın U r a l d a ğ l a r ı n a k a d a r d a yan ı yo r , kanş ı k .göçebe sanat ın ın d e v a m ı g ö z ü k ü y o r
3. KAYNAKLAR/ 1 984 E LU DOKU/
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
W9** i } I ; | ¡ 1 P i ' 1 " ,
•
Göktürk sanatı d a m a z i n i n devamı o l a r a k ge l iyor . Bu -d i zme V I . asırda g i r i y o r . B u r k a n d i n i devlet d i n i ola r a k k a b u l ed i l i yor . Gob i çölünde o n l a r a d a i r eserler b u l u n d u . Bud is t t es i r i . Bu dönemde h e m Çin, hem H i n t tes i r i var . Çin tes i r i eskiden be r i k u v v e t l i . Ben Türklerdeki «nizam-ı âlem» f i k r i n i Çinlilerdeki üniver-sal izme bağladığım için Osman T u r a n kızmış ve Türklerde nizam-ı âlem f i k r i n i n eskiden be r i var olduğunu söylemişti.
M e h m e t K a p l a n — Çin meden iye t i i l e Türk meden i y e t i n i n münasebeti ned i r? Ebe rha rd «Çin'e atlı k a v i m l e r ge l i r ve hâkimiye t kurar» der. Türklerde hâkimiyet idea l i asırlarca sürmüş. Konfüçyüs ahlâkının (Taoizm) Türk hâkimiye t i altında teşekkül ettiğin i söyler. N izam/ve kâinata hâkim o lma f i k r i Türkl e rden gelmiş o lamaz mı?
Eme l Es in — Gerçi bu
E m e l E s i n
f i k r i i l e r i sürenler çok. Meselâ Pu l l y C loch da inanıyor . Cau hanedanı M . 0 . 1250 yıllarında k u r u l u y o r . Ben b u n a inanmıyorum. Cau l a r Avrupalı ırktı d i yen le r de var . B u n u n ispatı zor.
M e h m e t K a p l a n — Cau-ların d e v r i n d e k i sanat eserl e r i ne l e rd i r ? Emel Es in — A t ve aske
ri kıyafetin M . ö . 4. yüzyılda prototürklerden geldiği m u h a k k a k . Faka t sanat anlayışı Şang geleneğinin devamıdır. C a u l a r k im l e rd i ? Onların n i z a m f i k r i n i getirmiş olmaları mümkün. Bazı k e l ime l e r i araştırıcılar Türkçeye i r c a ed iyor lar . Faka t s istem o l a rak n i z a m f i k r i n i n teşekkül edişi Çinl i l e re a i t . O n l a r dünyanın her şeyini sisteme u y d u r u yo r l a r .
12 hayvanlı t a k v i m meselesinde de bazıları Çinlilere bazıları Türklere a i t t i r d i yo r . Chavannes Türkl e r i n d iyor . Bazin'e göre f i
k i r Türklere a i t , s is temi ise Çinliler geliştirmiş. B u meselelerde k e s in b i r şey söyl emek çok zor.
M e h m e t K a p l a n — Sana t eseri de yazı. g i b i değerlendirilemez mi? Türk sanatının be l l i b i r ka rak t e ristiği var . Bağlantı k u r u l a b i l i r m i ?
Eme l Esin — Bağlantı üslûpta. Tek şey kalıpla i l g i l i d i r . C a u , Sa^ıg sanatının devamı. B u n a k a y n a k da Çin sanatıdır. Fakat tef e r r u a t t a Türk u n s u r u çok. Meselâ tuğ. Tuğ C a u l a r m d i l i n d e de Türkçe o l a rak b u l u n u y o r . Türk üslûbu, tç Asya göçebelerinin üslûbudur . Realist, tabiatı görüyor, hayvanların boğuşmasını v e r i yo r . Çin b u n l a rı dört köşeli da l ga şekline sokuyor . St i l i ze ediyor. B i r de kmgırak ke l imes i var . îç Asya göçebeleri ve İskitler kılıç şeklinde b i r savaş m a b u d u n a ibadet ederler. Bu Heredo t ' t a ve Çin d i l i n de var . He r i k i i s im aynı. F i l o log lar Heredot ve Çin d i l i n d e k i k e l imey i Türkçe kmgırağa bağlıyorlar. Kın-gırak i k i tarafı k e s k i n kılıç manâsına gel iyor . Türkle r kılıç üstüne y e m i n ediyo r l a r . Bu Divan-ı Lugat i ' t -Türk'te var. Türklerin b i r de savaş m a b u d u var . Adı Aloşan.
M e h m e t K a p l a n — Atlı k a v i m l e r var . Türk kültüründe a t önemli b i r yer t u tuyo r . Atı Türklerin eh l i -leştirdikleri söyleniyor. Kaşgarlı M a h m u t «kuş ka-
ALTMIŞ 3. KAYNAKLAR/1984
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
nadı i le Türk atı ile» d i yo r . Eski Çin kültüründe at ne zaman o r t a y a çıkar?
Emel Es in — IV . asırda, Türk zanned i l en , Çin'in k u zey indek i b i r k a v i m Cau-l a r d a n öğreniyor. Sadece atı değil asker i e lb iseyi de.
M e h m e t K a p l a n — Jas-pers «Tarihin menşei ve mânâsı» i s i m l i kitabında farklı saha la rda yüksek medeni y e t l e r i n teşekkülünden bah sederken W e b e r ' i n b i r f i k r i n i kullanıyor. Atl ı k a v i m l e r i n geniş mesafelere kolayca g i t m e l e r i sayesinde geniş bölgelere de kend i kültürünü taşıdığını söylüyor. Onları meden iye t t a şıyıcısı o l a r a k görüyor. A t lı k a v i m l e r hakkındaki f i k i r l e r i n i z ne l e rd i r ?
Emel Esin — B u k o n u d a çök araştırma var . H u n sanatı Caulardaıı d a h a canlı, ha reke t l i . B u n u H u n tes i r i i le i zah ed iyor la r . Ejder m o t i f i yakın doğuya k a d a r ge l iyor . H i n d i s t a n ' a i nd i k l e r inde aralarında Peçenek-ler olduğunu söylüyorlar.' Büyük Türkolog Klyaştor-n i y «Göktürk k i t abe l e r ine göre tarih» i s i m l i kitabında Pasinakis d i ye b i r boy olduğunu söylüyor. Bunların Peçenekler olabileceği üzer i n d e d u r u y o r . S i r iderya ' -d a n a k m eden ve H ind is tan'ın şimalindeki Y u n a n dev l e t in i yıkan boy l a r arasında Peçenekler de var . Hintçe k i tabede de b u zikred i l i yo r . Göçebe sanatının mezar maske l e r i var . Ruh b u n u n t i m s a l i . R u h u n üç gözü var. Ben onu Tepegöz
•' © M î itim
U y g u r B e y l e r i hanımlar ı i l e
i le alâkalı b u l u y o r u m . Bu da b i r tesir . Tepegöz eski Y u n a n d a n d a h a yakın. Mas ke l e rden U y g u r sanatına geçiyor. Resimlerde yekler i n üçüncü b i r gözü var . B u n l a r hakkında r e s im ve edeb i ya t t ak i b i l g i l e r Oğuz'a k a d a r gel i r . Üç göz bakımından Yunanlılarla münasebet yok . Üç gözlü şiva ve d a h a başka maske ler var . Üç göz U y g u r m e t i n l e r inde de var . Bedük göz. Per i de öyle. Peri , k i n a r a . U y g u r sanatında kadın başlı kuş.
M e h m e t K a p l a n — Sümer l e r i le Türkler arasında münasebet v a r mı?
Eme l Es in — B i l m i y o r u m . M e h m e t K a p l a n — Türk
le r için atlı göçebe d i yo ruz . B i r de şehirlerden bahsedil i r . Türkler yabancı d i n l e r i k a b u l e tmeden önce şehirde yaşıyorlar mıydı?
Eme l Esin — Kıblasov b u n u n üzerinde durmuş. V I I I . asırda b i r Türk m i m a -
B u r k a n ' a armağan ( a l t t d
rı T ibet 'e çağrılmış. V I . asırda b i r i n c i sülâlenin i k i me rke z i var . Şimalde ötü-
3. KAYNAKLAR/1984 ALTMIŞBİR
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
k e n , g ü n e y d e Y i n ç a y . Şe h i r d e o t u r u r l a r . Ç in l i l e re m a ğ l û p o l u p kaça rken şe h i r haya t ından v a z g e ç e r l e r . S i b i r y a ' d a b u d i s t o l m a d a n d a şehir k u r u y o r l a r E s k i T ü r k ç e d e bal ık -şeh i r » , mânâs ına g e l i y o r . O r f
d u bal ık «başşeh i r » d e m e k B u n l a r kışlak. S i b i r y a ' d a p ro to türk l e r kışlak iç inde yaş ıyor lar . K ış lak halkın | o turmas ı için. H ü k ü m d a r j k a l e d e y a n i o r d u d a o t u r u j y o r . O r d u ise içiçe i k i k a - j l e d i r . B i r i n c i k ısmı köşk, | o tağ d e m e k . H ü k ü m d a r a m a h s u s t u r .
M e h m e t K a p l a n — O t u k e n b i r şehir m i y d i ?
E m e l E s i n — ö t ü k e n b i r m a b u d e n i n i s m i d i r . Moğo l ca. H a n g a y dağ l a r ın ın m a b u d e s i d i r . Gök tü rk k i t a b e - j l e r i n d e y e r o l a r a k kullanı j l ıyor. B i r i n c i sü lâ l eye a i t | B o g u t yaz ıs ı H a n g a y dağla r ında b u l u n d u . T a r y a t yazıs ı , ö t ü k e n U y g u r dev r e s i n e a i t , ayn ı y e r d e b u l u n d u .
M e h m e t K a p l a n — U y \ g u r sanat ı ü ze r inde de d u r j d u n u z . B u s a n a t hakk ında b i l g i v e r i r m i s i n i z ?
E m e l E s i n — U y g u r sanatı O r t a A s y a sanat ın ın e n büyüğü. B u n d a n önce T o b a r ( İ ran A v r u p a l ı ) de n i l e n b i r s a n a t v a r . U y g u r sanat ında T a b g a ç l a r ı n tes i r i gö rü lüyor . O r t a A s y a ' d a halâ a b i d e l e r i d u r a n ve d ü n y a müze l e r in i d o l d u r a n b i r sanatt ı r . T a b g a ç l a r V . ve V I I . as ı rda Ç in 'de h ü k ü m d a r o l a n b i r Türk sülâlesidir .
M e h m e t K a p l a n - Berl i n ' d e T u r f a n müzes inde g ö r m ü ş t ü m . U y g u r sanatının T ü r k sanat ındak i y e r i n e d i r ? H i n d ' i n B u d i s t t es i r i k e n d i s i n i gös te r i r m i ?
E m e l E s i n — T i p o l o j i t a m a m e n Türk . U y g u r s a n a tı Tü rk l e r in i l k büyük yer l i , şehir sanat ı . M a b e t l e r i , t ap ınak lar ı , h a s t a h a n e l e r i , h e r şey ler i . R e s i m bak ımın d a n h u s u s i y e t l e r i v a r . Üslûp büyük çapta h a m a s i o l u p k ı rmız ı r e n k hâk im. C e s u r r e n k l e r v a r . Büyük b i r s a n a t . K e n d i no rmlar ı v a r . U y g u r Budası 'n ı başka l a r ından a y ı r m a k mümkün. B u d i s t l e r h a m a s i şeyl e r i s e v m i y o r l a r f a k a t U y gur la r ın iç inden g e l i y o r . Bod isa tva 'n ın f edakâr l ık la rını, m u h a r i p mabud la r ı s e v i y o r l a r . On la r ın r e s i m l e r i n i yap ı yo r l a r . B i r de ejd e r e e h e m m i y e t v e r i y o r l a r .
M e h m e t K a p l a n — Y a l nız, T ü r k kül türü dışa dönük. B u d i z m ise içe dönük.
E m e l E s i n — T a n t i r i s t . R a h i p e r e n - a l p o l u y o r . Rah i p , r i y a z e t y a p a r . A l p ' i n Hintçesi r i v a d a . B u d i s t r a h i p l e r : «B iz haya t ın i ğva-l a r ından kaçmay ı z , f a k a t o n l a r a l âkayd ka l ı r ı z » d e r l e r , meza r l ı k ta y a t a r l a r . K a l e n d e r d i r l e r . B u Yese-v i ' d e de vard ı r . U y g u r me d e n i y e t i öneml id i r . Türkl e r d e h e t e r o d o k s m e z h e p l e r i n t e s i r i v a r . S i y a h k a l e m , b u h e t e r o d o k s derv iş l e r i n baş langıc ı o lmal ı . Bunlar ı O r t a A s y a kısmınd a a raş t ı rd ım. B u d i s t e r e n l e r l e n g e r l e r i n i t a b i a t t a
kurmuş lar . U y g u r l a r üzer i n d e H i n t t e s i r i d e v a r d ı r F a k a t , b u b i r a z d a k a h r a man l ı k a r z u s u n d a n g e l i r . H i n t l i l e r k e n d i l e r i n e b u k a d a r e z i y e t e t m i y o r l a r . A m a T ü r k l e r b u işi i l e r le tmişl e r . K e n d i l e r i n i k u r b a n e d i y o r l a r .
İnci Eng inün — E s k i T ü r k l e r d e t i y a t r o y u n e y e bağ l ı yo r sunuz?
E m e l E s i n — B u k o n u d a Şinasi T e k i n yazd ı . B e n o m e s e l e y i o k a d a r b i l m i y o r u m . B a z i n , K a r a g ö z ü , gölge o y u n u n d a ar ıyor . B i r öze l k o n u ş m a m ı z d a b a h setmişt i . T ü r k l e r d e t u l u g ( b e b e k ) d i y e b i r şey v a r . Cese t yak ı l d ı ğ ı için z e n g i n l e r k e n d i l e r i n e a l t ın mas k e yap ı yo r l a r , f a k i r l e r ise b e b e k yap ı yo r , ö l ü yan ın-c a r u h mekân ın ı nasıl b u l a c a k . M a s k e ve t u l u g l a r -l a . B a z i n ' e g ö r e b u b e b e k l e r i n b e n z e r l e r i yap ı l a rak oyna t ı l ı rm ış .
M e h m e t K a p l a n — ö l ü l e r g ö m ü l ü y o r m u , yakı l ı y o r m u ?
E m e l E s i n — Çin k a y nak l a r ı na g ö r e Gök tü rk ve K ı r g ı z l a r önce ler i y ak ı yo r -la rmış . S o n r a Ç in t e s i r i i l e g ö m m e y e baş lamış lar . Ç i n g L i n g sülâlesi z a m a n ında aç ık o l a r a k m e z a r a g ö m m e v a r . ö l ü y ü e l i n d e o k v e y a y ı y l a g ö m ü y o r l a r . G ö k t ü r k l e r V I . as ı rda ha kan ın ö lüsünü at ı üstünde yak ı yo r l a r .
M e h m e t K a p l a n — O r
h u n a b i d e l e r i n i n b u l u n d u
ğu y e r şehir m i ?
ALTMIŞIKİ 3. KAYNAKLAR/1984
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
E m e l E s i n — H a n g a y d a ğ l a n . O r a d a ö t ü k e n m a b u d e s i b u l u n u y o r , ö t ü k e n o n l a r a k u t v e r i y o r . « Iduk s u başı » k u t s a l y e r l e r v a r .
M e h m e t K a p l a n — A b i d e m e z a r taşı. O k u m a yazm a v a r k i a b i d e l e r d i k i l miş. K i m i n için?
E m e l E s i n — O k u m a yazm a b i l e n l e r as ı r la rca o k u s u n d i y e . T ü r k l e r d e yaz ı M . O. I V . - V . a s r a k a d a r g i d e r . A l t ı n a d a m ı n E s i k Tü rkü o l d u ğ u n d a ısrar e d e n l e r v a r . Bun lar ın neş r i ya t ına a i t a r a y a z ı l a r da bulunmuş. B u k o n u d a Lo-u i s H a m b i s v e K lyaş to rn iy ya z ı l a r yazmış t ı r . Tü rk l e r i n d a h a s o n r a b u yaz ıy ı f o r j e e t t i k l e r i n i söy lüyorl a r .
M e h m e t K a p l a n — A l l a be coğra f i s a h a o l a r a k ne r e y e k a d a r g i d e r ?
E m e l E s i n — O r h u n ' d a n R o m a n y a ' y a k a d a r .
M e h m e t K a p l a n — Bu b i r kü l türdür . Y a z ı o l m a d a n g i d i l e b i l i r m i ?
E m e l E s i n — Y a z ı Tü rk ' e has . ö n A s y a göçebe l e r in d e n g e l m e . Baz ı l a r ı d a m g a d a n g e l d i d e r l e r . Gök tü rk yazıs ını G ö k t ü r k l e r b u l muştur. M . O. V I . a s r a k a d a r uzanır . M o ğ o l c a d a b i t i k t a b i r i v a r . B u n u t a h t a üzer ine ç izg i ç i zmek d i y e karş ı lamış lar . B u d a h a k i k a t t e b i r yaz ı çeşidi. M u 4'âlUr d a K a z a k l a r g i b i * * » J> « ? t ç ıd i r . E s k i b i r H a n f ^ * « ı n a G ö k t ü r k ç e basıla n O n l a r H a n paras ı d i yorlar. Gök tü rk yaz ıs ı tslâ-
m i y e t t e n s o n r a d a A f g a n i s t a n ' d a A z l a r ta ra f ından kul lanı lmışt ı r . A z l a r X I . -X I I . as ı r larda M a h a b a n dağ l a r ında yaşamış la rd ı r . İs lâmi m e z a r taşları d a G ö k t ü r k yaz ı l a r ı i l e yazı l mıştır .
M e h m e t K a p l a n ~ Türk i y e ' d e b u d e v r e merak l ı o l a n l a r az. Kü l tü rümüze gen iş o l a r a k g i rmemiş t i r . A c a b a T ü r k i y e ' d e T u r f a n g i b i b i r m ü z e y a p ı l a m a z mı? K o p y a l a r , reprodüksi -y o n l a r g e t i r i l e m e z m i ?
E m e l E s i n — E l b e t t e y a pı labi l i r . F e vka l âde o l u r
M e h m e t K a p l a n — İslâ-m r y p t t e n s o n r a Türk mede n i y e t i b i r s e n t e z vücuda g e t i r i y o r . Tü rk A r a p - F a r s m e d e n i y e t l e r i b i r l eş iyor
E s k i T ü r k kül türü de dev a m e d i y o r m u ?
E m e l E s i n — K a r a h a n h -l a r ( H a k a n î l e r ) d e v r i n d e oüyük ö lçüde d e v a m e d i y o r . T a b i i İs lâmi t e s i r l e b i r l i k t e . O büyük B u d i s t k u l e l e r i n i y a p a n l a r art ık m i n a re yap ı yo r l a r . Büyük B u d i s t k u l e l e r i yap t ık la r ı için tekniğ i b i l i y o r l a r . İlk büyük a b i d e v i m i n a r e l e r i Ka -rahan l ı l a r yap ıyo r la r . Dah a öncek i m i n a r e l e r t a h t a . Y u v a r l a k t i p m i n a r e Türk i s t a n m i n a r e s i d i r . Büyük k u l e l e r e eş şeki lde yapı l mışt ır .
M e h m e t K a p l a n — Tek k e l e r i n m imar î s inde de isl âmiye t önces in in t e s i r i v a r mı?
E m e l E s i n — E s k i Türk l e r d e buyan l ık v a r . B u y a n -lık h a y r a t d e m e k . K a r t han l ı la r buyan l ık o l a r a k Kaşga r ' da B u d i s t b i n a l a rın usulüne g ö r e yap ıyor l a r . A y n ı üslûp Is lâmiyet -t e n s o n r a d a d e v a m e d i y o r . Se l çuk lu la r K a r a h a n l ı kültüründen g e l d i l e r . B u r a y a g e l i n c e baz ı değ iş ik l ik l e r o l u y o r . O n g u n l a r (hükümd a r a r m a l a r ı ) Se lçuklu lard a a y n e n ka l ı yor . S i r i d e r -y a ' d a , H o r a s a n ' d a , Yak ın doğu 'da s a n a t değ iş ik üslûp aldı . Ka rakuş , hükürm d a r a r m a l a r ı n d a görü ldü . M u y a n l a r l a Se lçuk h a n l a rını ay ı r t e t m e k güç.
M e h m e t K a p l a n — A l p t i p i İ s l âmiye t t en s o n r a ga z i t i p i şek l ine g i r i y o r . Asırl a r c a d e v a m e d i y o r . S e n tez k e n d i s i n i gös ter i yor .
) • ATMAKLAR/1934 ALTMlŞUÇ
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
B u r k a n ve m a i y e t i U y g u r kız ı
Emel Es in — Beyler var . Çeşitli mes lek i g u r u p l a r a ayrılmışlar. Lonca g ib i . K u -tadgu Bi l ig 'de bey, u l ema, sanatkâr, köylü ve hayvan l a r l a uğraşanlar var . Bey-lo r in b i r husus iye t i dr bu alpILk. Er-a lp mur l .nho . s i
t am b i r sentez. tnc i Enginün — Haçlı se
f e r l e r i i le Selçuk üslûbun u n Batı'ya götürüldüğü doğru mu?
Emel Es in — G o t i k üslûb u n b u r a d a n geldiğini söylüyorlar (Oj iv , s i v r i kem e r l e r ) . Bu k o n u d a b i r t a kım şüpheler o r t a y a çıktı. Haçlılar İslâm dünyasından aldılar, dend i . Sonra İspanya'da V i z i go t ki l isesi b u l u n d u . O d a k e m e r l i . Böylece Haçlılar öncesine bağlanıldı. S i v r i kemer Bu -d i zmden gelmiştir. Buda inc i r ağacının altında is
tiğraka da lar . Ka l ender l e r i n c i r ağacının altında o tu r maz lar . S i v r i kemer , Buda i n c i r ağacının yaprağının şekli. Bazılarına göre de V i z i g o t l a r O r t a Asya 'dan göçedorken s i v r i k emer i götürmüşler.
İnci Enginün — Eski A n a d o l u meden i ye t l e r i i le
Türk kültürü u r u s m d u münasebet bulunduğu iddiasın a ne ders iniz?
Eme l Elsin — B u n a i n a n mıyorum. Be lk i bilmediğim için. Bence Selçuklular b u r a y a gel ince k e n d i meden i ye t l e r ine daha çok bağlandılar. Z i r a yabancı b i r m u h i t t e id i l e r . K e n d i gelenekl e r ine daha çok bağlanmış olmalıdırlar. Sana t ta İran ve İslâm âlemine dayandılar . Bazı Bizans t es i r l e r i va rsa da Bizanslılara da benzememeye çalıştılar. B i
zans t es i r i t e f e r rua t t a aran a b i l i r . Sanat t a r i h i n d e bağ şarttır.
M e h m e t K a p l a n — Bugüne ge le l im. Bu sahada Avrupalıların yaptıkları araştırmalardan bahsederin İsini/,?
Eme l Esin •— Doğu Berl in 'de A l t a i s t i k kongres i yapılıyor. Doğu A l m a n İlimler A k a d e m i s i Başkanı k o n g r e y i açarken, «Bütün insanlığa ışık veren U y g u r meden i ye t i üzerinde dur malıyız.» dedi . Bizde araştırma yapılamamasının sebebi ma l z emen in olmayışı. Yapılacak bütün araştırmaları tercüme e tmek zor. Yazıldıkları l i sandan o k u yacak mütehassıslar yetiş-me l i . B u sahanın malzemesine güç ulaşılıyor.
M e h m e t K a p l a n — Sizce i y i b i r Türkolog nasıl o l -
ALTMIŞDÖRT 3. KAYNAKLAR/1984
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı
malı? Hang i lisanları b i l
mel i . Emel Esin — B u n a Prıt-
sak cevap verd i . 2 2 Türk lehçesi bildiğini söyledi. Hattâ, beni davet etseler bunları öğretirim dedi . Bunların dışında Çince, Farsça, Arapça, Sanskritçe b i lme l i . Hiç değilse luga t la -rını kullanmasını b i lme l e r i lâzım. As l i kaynağa gideb i lme l i .
Mehmet K a p l a n — Türkolo j i en çok nerede gelişmiş?
Emel Esin — Doğu Berl i n , Budapeşte ve Sovyet ler Birliği'nde.
Mehmet K a p l a n — Sovyet ler Birliği'nde çok m u gelişmiş?
Emel Esin — O sahada çok b i l g i l e r i var . Araştırm a merkez l e r i ve o ra l a rda çalışan Türkologlar var .
Mehme t K a p l a n — Amer i k a ' d a nasıl?
Emel Esin — I n d i a n a ve Chicago 'da A l t a i s t i k merkezleri var .
Mehmet K a p l a n — Türkiye 'deki araştırmaları ye-tor l i b u l u y o r musunuz?
Emel Esin — Eks ik l e r var. B i r inc i s i neşriyat gelmiyor . Bu mühim. B i r şey b u l u n d u m u b u n d a n gençler ist i fade e tme l i . İkincisi, kaynak d i l l e r i b i l i n m e l i . Şimdi gençlerimizde d i l öğrenme gay re t i var . Üçüncüsü, kongre lere g i d ip görüş mübadalesine imkân ver i lme l id i r .
Mehme t K a p l a n — Bu konuda k a m u o y u n a i h t i
yaç v a r mı? Eme l Es in — Başka ülke
leri'fÇin b u b i r araştırma sahası, b i z i m için ise b i r gıda demek t i r . O n u n için ef-kâr-ı u m u m i y e yaratılması çok önemlidir. Dünya Türkologları tarafından hem Türkçe, hem yabancı d i lde b i r Türk kültürü t a r i h i yazılsa b u maksa t gerçekleşir.
M e h m e t K a p l a n — Unes-co devam e t t i r m i y o r mu?
Emel Es in — F u n d a m e n ta d e vam etmedi . Türk hükümeti t a l i p olsa gayet i y i o l u r d u . Zek i V e l i d i b u n u t ek l i f etmiş a m a devam etmed i . Bütün saha l a rdak i mütehassısların yazması da i y i o l u r d u .
M e h m e t K a p l a n — O k u y a n Türk kızlarına hayat larında ve çalışmalarında başarılı olmaları için neler tavsiye edersiniz?
Eme l Es in — Türkoloji okusun la r . Tıbbiyeye g i denler de tıp t a r i h i o k u sunlar .
3 KAYNAKUR/1984 ALTMIŞBEŞ
Tek-Esin Vakfı
Tek-Esin Vakfı