www.cizgiliforum.com enginel

Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya'nn slamclk Cereyan-II adl kitabnda u gzlemleri toplanyor: Trkiye'de, iki belli evre arpyor: Devrimcilerle, devrim aleyhtar, devrimci hkmetlere muhalif gruplarla birleerek kabaran gelenekiler. Sava, bu iki kuvvet arasnda. Bu biim atmalar baka lkelerde de yok deil. Trkiye'deki zellik, geleneki evrenin daimi surette, devrimle kurulmu bir devletin temellerine hcum etmesinde. Bu zmre sustuu ya da susturulduu zaman iin iin yaayabiliyor, kendini inandracak bir ortam bulabiliyor. Trk devrimi bugn varsa ve yayorsa, bunun nedeni her eyden nce bize gelecei sevmeyi, karlamay alam olmasnda; XX. yzyln sosyal ve siyasal gereklerine uyan ilkelere dayanmasndadr. Trk devrimine kafalarmz ve kalplerimizle balanmamzn nedeni onun bu gcnde aranmaldr. Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya'nn yakn tarihimize k tutan bu bilimsel almasn, gelecek cuma gn bayinizden yine gazeteniz Cumhuriyetle birlikte alacaksnz.

SLAMCILIK -1

CEREYANI

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. ubat 1998

S L A M C I L I K C E R E Y A N I - 1 -

k i n c i M e r u t i y e t i n Siyasi H a y a t B o y u n c a Gelimesi ve B u g n e Brakt Meseleler

Prof. T A R I K

D r . T U N A Y A

Z A F E R

GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER

NSZ GR BRNC BLM SLAMCILIK CEREYANININ ANA HATLARI I SLAM VE OSMANLI DNYASININ GERLEME TABLOSU 1 - slam dnyasndaki gerilemenin sebepleri 2- Osmanl Devleti'ndeki paralanma ve sebepleri Taklit Bilgisizlik ve tembellik ktisadi esaret II SLAMLAMANIN MANASI VE SLAMCI BR RNESANSIN DAYANDII ESASLAR 1-slamlamak nedir? 2- slamiyet "manii terakki" (ilerilie engel) deildir. 3- slamiyet devrimcidir 4- Osmanl mparatorluu'nun kurtulu yolu: slamlamak 5- slamc rasyonalizm slamclk forml ki rasyonalizmden biri

9 13

17 19 19 20 22

25 26 28 31 32 32 33 5

III SLAMCILIK CEREYANI MENSUPLARINA GRE SLAMIN SYASET PRENSPLER 1 - slam sosyal bir dindir ve hkmeti emreder slam sosyal bir dindir .. Laiklik meselesi slamiyet ve hkmet ktidarn dayana ve snr olarak adalet Huru Kaidesi (htill hakk) Meveret Devlet Reisi'nin sorumluluu slam hkmetinin ekli ne olmaldr? Devlet ilerinin ehline tevdii Hkmdara itaat 3- slam Devletinde halk unsuruna (idare edilenlere) ait esaslar Cemaat ve ttihat kaidesi slamiyette halk ve demokratik zihniyet slamiyet ve insan haklan slam Devletinin vazifeleri ,.. ,; . . > . . . . 38 ........38 39 41 45 46 .47 48 49 .50 51 ........ 52 52 .............54 56 59

2- slam siyaset prensiplerine gre hkimiyet ve snrlar . . . .43

IV SLAMCILIK CEREYANI TARAFINDAN BELRTLEN PRENSPLERN TEKABL ETTKLER DEVLET SSTEM VE TEORS, HKMET EKLLER ARASINDA SLAM HKMET EKLNN YER 1- Merutiyet ve Hilfeti Kmile teorisi ( > 61

Merutiyet ekli ve zellikleri Mutlakiyetin reddi Hilfet ngiliz Sistemi V OSMANLI MERUTYET SLAM ESASLARINI GEREKLETREBLM MDR? 1- Merutiyet taraftan fikirler 2- Merutiyet aleyhtar fikirler Ayrlk ve taklit Said Halim Paa'nn tenkitleri Sonu 3- Kanunu Esas (anayasa) meselesi Leyhte fikirler Aleyhtarlara gelince 4- Parlmantarizm ve siyasi partiler VI SLAMCILARIN DER CEREYANLAR KARISINDAK DAVRANILARI 1- Garplk Cereyan ve slamclk Bat maneviyat bakmndan gerileme halindedir slamiyet yalnz Bat tekniine muhtatr slamclarla Garplarn fikri atmas

61 63 64 65

2- slam halifeliinin ngiliz merutiyeti ile mukayesesi . . . .64

70 72 ."...................72 .73 .77 77 77 79 82

87 89 91 93 7

slamclara gre "Garpllamann" mahiyeti ve metodu . .88

Dr. Abdullah Cevdet'le atma slamc-Garplk 2- slamclar ve Trklk (Milliyetilik) slamiyet ve kavmiyet slamclarla Trklerin fikri atmas slamc-Trkler 3- Osmanlclk (ttihad Anasr) ve slamclk

94 95 .. .98 .98 .99 103 .107

8

www.cizgiliforum.com enginel

NSZ Siyaset lmi Serisi'nin 3. kitab, hayli uzun saylabile cek bir gecikme sonunda, km oluyor. lk devimiz, bir trl tamamlanamayan formalara bakarak mitsizlie ka plan dostlarmzdan af dilemek olacak. Bu kitap slam dini zerine yazlm klasik bir dene me deildir. Zaten byle bir konunun incelenmesi ihtisas mz dnda kalr. Belli bir dini gr bir memleketin, ken di memleketimizin, sosyal ve siyasal hayat zerine nasl tesir eder? "Din adna" hareket ettiklerini ileri srenler si yasi iktidara (geni anlam ile hkmet edenlere) nasl bas k yaparlar? Siyasi iktidara verdikleri nedir? Ondan ne alr lar? Trk Devriminin etii, temel prensipleri dna kan geleneki bir evre, Trk toplumu iinde nasl bir siyasi kuvvet olur, semenle seilenler arasnda nasl bir rol oy nar ve oynayabilir? slam dnyasnn dier memleketlerin de ayn nedenler benzer sonulan douruyor mu? Bu soru lara cevaplar aradk. kinci Merutiyetin bandan bugne (1908-1962) yarm yzyl aan bir sre iindeki olaylar deerlendirmeye altk. Asl mesele, u mahedede toplanyor: Her yenilik ha reketi karsna, geleneki bir zmre kmaktadr. Mesela Kabak Mustafa hareketinden bu yana, bu zmre, zama nn deiimlerini hesaba katmakla beraber, hemen hemen ayn tezleri savunmaktadr. Bu zmre iinde skolastik ala n savunan, hatta bir eit rasyonalizmle din unsurlarn bir letirme abasnda olan samimi kimseler var. kinci mese le, bu evreden olduklarn syleyen, yazan, fakat, yksek seviyeli bir dini tamamen politika unsuru yapan, olaylara 9

ilim asndan bakamayan daha da ileri giderek dini, belli bir kar pahasna kalplatran ve znden uzaklatran ki ilerin ounlukta olmas. Trkiye'de, iki belli evre arpyor: Devrimcilerle, devrim aleyhtar, devrimci hkmetlere muhalif gruplarla birleerek kabaran gelenekiler. Sava bu iki kuvvet ara snda. Bu biim atmalar baka memleketlerde de yok de il. Trkiye'deki zellik, geleneki evrenin daimi surette, devrimle kurulmu bir devletin temellerine hcum etmesin de. Bu zmre sustuu ya da susturulduu zaman iin iin yaayabiliyor, kendini inandracak bir ortam bulabiliyor. Semen kitlesine bask yapt iin de, iktidarlarn da, mu halefetlerin de ilgisini ekebiliyor. Bu sinsi gelime kar snda devrimci prensipler ve messeseler, verilen tavizle re, giriilen "rtulara" ramen canllklarn muhafaza edebiliyorlarsa bunu yalnz savunucularnn enerjisinde ara mamak gerek. Trk Devrimi bugn varsa ve yayorsa, bu nun sebebi hereyden nce bize gelecei sevmeyi, karla may alam olmasnda, XX. yzyln sosyal ve siyasal ge reklerine uyan prensiplere dayanmasndadr. Trk Devri mine kafalarmz ve kalplerimizle, balanmamzn nedeni onun bu kudretinde aranmaldr. Aratrmalarmz bizi bu sonuca vardrd. Siyaset lmi metodonu bu almalarmzda da uygu lamaya altk. Gerei aramann ne kadar zor ne kadar teh likeli olduunu yazdmz her satrda, bir kere daha anla dk. Bu kitap sadece yazarna ait deildir. Eer samimi bir arkadalk evresinin heyecanl iklimi iinde yaamasaydk, deil bu kitab, tek satr bile yazamazdk. 10

lk olarak, bu kitabn basmnda hibir fedakrl esirgemiyen aziz dost Erol Simavi'ye teekkr etmek isteriz. Dr. etin zek'i ise unutabilmemize imkn var m? Gen meslektamz 1960 ylndan beri bu kitabimiz iin, al ma planmza uygun olarak, malzeme ve zetler toplam tr. zellikle yeni yaynlardan bir ksmnn taranmasn ken disinden rica etmitik. Getirdii notlar, isteklerimize ve metodumuza o kadar uygundu ki, baz dzeltmelerle kita bmzda yer almalarn zevk saydk. Bu almalarn "Tr kiye'de Laiklik" adl zl ve gzel eserinin tamamlanma sna da yardm olduu iin, kendimize bir iftihar pay karyoruz. ok sevgili arkadamz Prof. M e m d u h Yaa'nn byk yardmn da teekkrle anmalyz. Aziz Ho camz, rnek insan Prof. Ragp Sanca, nc Ksm' ta mamen gzden geirdi ve kendisine has nazik ve deerli uyarmalarn bizden esirgemedi. ki aziz dost, Reit lker ve T a r h a n Erdem, her almamzda olduu gibi, ileri nin okluuna ramen, sonsuz bir samimiyet ve ballkla, yorulmak bilmeden tavsiyelerini esirgemediler, dizilen k smlar okudular, eksikleri belirttiler, kitabn bir an nce k mas iin bizi daima tevik ettiler. Hikmet Nursal karde imiz de, her zamanki ilgisi ile kitabn hazrlanmasna can dan katld. Gen meslekdalarmz Doent Dr. Seluk zelik, asistan Erdoan Tezi, Halk Dedehayr ve Sait G r a n bize byk yardmlarda bulundular. Paris'teki g revimiz sresince Sencer Asena, kr Elekda, Adnan Erda, Kemal C a n t r k , Sermet Pasin arkadalarmzn byk yardmlarn burada anmalyz. Habil Yonat, Tl enol, Uur Nursal ve Tahir Tahirolu'nun, TBMM Ki taplk Mdr sayn Melih Ege'nin, Ulvi Okar'n, Ayhan 11

Erer'in yardmlarn da hatrlamak zevkli bir dev olacak tr. Sayn stat Nevzat Aya'a da ayrca kranlarmz bil dirmek isteriz. Nihayet Baha Matbaas, bata sayn Baha Batr olmak zere, btn kadrosu ile, kitabn gecikmesin den doan g durumlar byk bir tahammlle karlad ve ricalarmz yerine getirdi. Yakndan uzaktan, bu kitabn hazrlanmasna katlan btn aziz dostlarmza burada i ten minnet ve teekkrlerimizi sunuyoruz ve etdmz kendilerine ithaf ediyoruz. Okuyucularmzdan bir noktada zr dilemek isteriz. Kitabn basm ile ilgilenen Dr. etin zek'in ksa rahat szlklar ve ok megul bulunmas, bizim memleket d bir grevde olmamz, bask esnasnda, baz yanllarn g zmzden kamasna sebep oldu. Bunlar bir listede gs termeye altk. Okuyucularmzn hogrlne gve niyoruz. Son olarak u noktalan belirtmek istiyoruz: Bu kitab yazmakla, Trkiyemizin en nemli bir me selesi zerine eildiimiz kansndayz. Bu bir retici ve aratrcnn en tabii devidir. ncelemeler gsterdi ki, or tada bitmeyen bir sava var ve Trkiye'nin nemli mesele lerinden biri de Yirminci yzyla uygun zmlerini bek lemekte. Bu zmlerin, aydn evrelerce aranmaya balan mas zaman oktan gelmitir. Yalnz dikkat: "Yirminci Yzyl sabrszdr.'

Tark Zafer TUNAYA Mart 1962, 184, Bld. Malesherbes Paris 12

SLAMCILIK CEREYANI K N C M E R U T Y E T N SYAS HAYATI BOYUNCA GELMES VE BUGNE BIRAKTII MESELELER GR slamclk cereyan, kinci Merutiyet'in dncesine hkim siyasi ve ideolojik cereyanlarn muhakkak ki, en tesir li ve kuvvetlisi olmutur. Bu cereyan da, Garplk, Trk lk, Adem-i merkeziyetilik ve fikir alannda ikinci plan da kalm sosyalizm cereyanlar gibi ideolojik ve siyasi bir karaktere sahiptir. delojiktir nk, messeseler ihdas ede cek bir fikir ve inan sistemi olduunu iddia, gereklemek iin de sosyal bir hareketi davet etmektedir. Siyasidir, nk topluluu, yani Osmanl Devleti'ni blok halinde muhafaza ve btnln idame iin de onu belli bir gayeye yneltmek is temektedir. slamclk cereyannn asl zellikleri dier cere yanlara nazaran daha fazla eitlilie sahip oluunda da siya si messeseler zerinde daha fazla durmu olmasndadr. slamc cereyan savunduu fikirleri, eski bir maziden almaktadr. Bu mazi, "vahet ve bedeviyet halindeki bir kavmin dnyann en yce imparatorluklarndan biri haline ykselmesini salam olan slam medeniyetidir". Kur'an esaslar zerinde ykselmi olan bu medeniyet, maddi ve manevi nfuz ile ktalara hkmetmi, yzyllar boyunca bu uzun hakimiyet ve parlak bir medeniyet ayn zamanda es ki Yunan ve Roma'nn fikri ve siyasi miraslarndan da fay dalanarak gayet geni bir felsefe ve tefekkr vcuda getir13

mistir. Osmanl mparatorluu, hilfeti devir aldktan son ra son byk slam imparatorluu halinde hl yaamak tadr. Ve onu yaatmak, bakasn temin iin de slami bir rnesans istenmektedir. slamn asli prensiplerine dn, " s l a m c " ad verilen fikir cereyannn ana tezidir. Mazi si, medeniyeti ve dncesi bakmlarndan, slamn zengin tarihi istenilen ve aranlan delilleri ve emsalleri salamak tadr. Bu birinci derecede bir tesir kudretidir. slamc cereyan, taraftar bakmndan da fevkalade bir ta lihe maliktir. mparatorluun nfus itibariyle ekseriyeti slamdr. Osmanl padiah Arabistan, Suriye, Msr gibi b tn Ortadou, Hindistan, hatta Uzakdou'yu kaplam olan slam aleminin halifesidir. slamc cereyan, bu byk kitle ye hitap frsatn bulduu gibi, Osmanl Devleti snrlar iin deki btn mslmanlara dayanmaktadr. Hkmdar halife dir, kabinede ise bir eyh-l- slam vardr. slamc cereyan devletin m slen id bulunduu, onun etik temellerini vcude getiren kaidelere de dayanmaktadr. slamc grler devle tin i ve d siyasetinde messirdirler. Bb- Meihat (eyhlslamclk) asayie mteallik beyannameler, Cihad- Ekber (Btn mslmanlar ayn bayrak altnda toplayan b yk sava) ilan eden, padiahlar hal'eden fetvalar neretmitir. slamc cereyan mensuplar arasnda sadrazamlar, eyh lislamlar, nazrlar bulunmaktadr. Hkmet siyasetini y neltmek, iktidar zerinde messir olmak bakmndan bu ce reyan Osmanl siyasi hayat iinde nemli kuvvettir. slamc cereyan mensuplar, fikirlerini yaymak iin devlet otoritesini emirlerinde bulmakla, yetinmemilerdir. Byk ve kalabalk halk kitleleri, imparatorluun bir par asn gasp etmekle, mslmanlar yenilgiye uratmakla biten harplerin ve sosyal karklklar iinde bunalp, kur14

tulu aresini Tanrdan aramak ve dilemek zere camilere sndklar zaman, ibadetlerini mteakip slamc cereyana mensup hocalarn vaazlaryla karlamakta ve derin bir i acs ve vecd iinde kendilerine bu cereyana hkim ana fi kirlerin telkini imkn bulunmaktadr. Hkmetin arm, ordunun perian, iktisadi, "itimai ve ahlaki durumlarn bo zuk ve sarsk" bulunduklar bir zamanda, bu vaazlarndan mminler ifa beklemektedir. Bylece, slamc cereyan psi kolojik telkin imkn ve kudretine de sahip olmutur. slamc cereyann maddi ve manevi kudretiyle, kinci Merutiyetin birok siyasi olaylarna messir ve hkim ol duu da bilhassa kayda deer. Bunlardan en nemlisi mu hakkak ki, 31 Mart 1325 irticaidir. Merutiyetin ilk sene sinde, hrriyet rejimine bir reaksiyon tekil eden bu hare ket, mahede laboratuvarna getirildii takdirde, slamc grlerin soysuzlatrlm bir ekli olarak grlmektedir. Ne var ki, imparatorluu ve henz kurulmak istenen reji mi etin bir tehlike halinde sarsm ve dndrmtr. slamclarn bizzat doumlarna amil olduklar siyasi olaylar yannda eitli devrelerin siyasi hadiselerini, iltihak veya ret suretiyle, yorumlaylar da hatrlanmaldr. Mem leketi derin surette ikiye blen partiler, minberlerde mda faa edilmi, bir sentez halinde beliren Anadolu hareketi pa yitahtn camilerinde "kuvvei baiye' (ekyalar) olarak isim lendirilmi ve "elebalar" idama mahkm eden fetvalar ve rilmitir. Fakat Anadolu hareketinin de kar fetvalar vardr. slamc cereyann geni yayn faaliyeti teki cereyanlarnkine nazaran kyas kabul etmeyecek kadar fazladr. s lamclar, barnda toplayan "Srat- M s t a k i m " ve "Sebil-r-read", " M e k t i p ve M e d r i s " , " B e y a n l h a k " , "Livay slam", " M a h f e l " dergileri doktrini ana-hatlar ba15

kmmdan muhtevidirler. " s l a m Mecmuas"na gelince, Trklerin yayn organ kalmtr. kinci Merutiyetin s lamc cereyan incelenirken bu mecmualara bavurmak za ruridir. Bu dergilerden baka, yalnz imparatorluk snrlar iinde deil bu snrlar dndan gelen, memleketi ve bilhas sa dini tehlikede grerek acil tedbir ve kurtulu areleri tav siye eden saysz kitap ve risaleleri de unutmamak gerekir. slamclar bakmndan ilave edilecek baka bir nokta da, slamc cereyann, teki fikir cereyanlar karsndaki durumudur. nce, bizzat slamclar bilhassa slahat bahsin de, rasyonalist ve geleneki olarak grneceklerdir. Daha sonra, ana nehirden baz kollara ayrlarak, slamc gr ler Garplk ve Trklkle birleeceklerdir. Ksa aklamamzdan kolaylkla anlalacana gre, slamc cereyann ksmda incelenmesi mmkndr. Bi rinci Blmde, slamc doktrini tetkik icab eder. Genel ola rak, slamn siyaset ve devlet esaslar ve bu bakmdan kin-' ci Merutiyetin deeri ne olabilir? kinci Merutiyet slami kaidelere dayanm mdr ve bu bakmdan tatminkr m dr? Dier cereyanlar karsnda, slamclarn davranlar ne olacaktr? slamclar, hangi artlarla teki siyasi fikir akmlarna katlm veya bunlardan tamamyla uzaklam lardr? kinci Blmde, slamc cereyan kinci Meruti yet'in siyasi hayatnda nasl bir rol oynamtr? Hangi olay lara katlm ne gibi sonular alnmtr? Trk devrim ha reketleri karsndaki tutumu ne olmutur ve bugne han gi meseleleri brakmtr? Bu meseleler zerinde durmak gerek. nc Blmde de, slamclk cereyannn fikir ve aksiyon alanlarndan elde edilen mahedeler ve tezler incelenecektir.

16

BRNC BLM S L A M C I L I K C E R E Y A N I N I N ANA H A T L A R I I SLAM VE O S M A N L I DNYASININ G E R L E M E TABLOSU slamclar, fikirlerini serdetmeden evvel bir mahe de zerinde srarla bir znt ile dururlar. slam lemi in hitat (gerileme) halindedir. Bu gerileyi, zamann tek b yk ve son slam devleti, kinci Merutiyeti ilan etmi olan Osmanl mparatorluumda da grlmektedir. 1- slam dnyasndaki gerilemenin sebepleri slam leminin k hakkndaki gr mterektir. Vahi bir lke sakinlerini, yeryznn en byk medeni yet kurucusu bir imparatorluk haline getirmi olan slami yet "bu derece saadete isal edici (iletici)" mahiyetine ra men, "yeryznde istikllini muhafaza etmi bir slam h kmeti, bir slam heyeti itimaiyesi" grlemiyor. (1) Hak kn kuvvetle kaim olduu bir devirde, "Ehl-i slam" dn yann her tarafnda byk bir zaaf, bir inhitat iindedir (2). slam dnyasndaki gerilemenin pek ok sebebi var. Konu muz dna kmamak iin ksaca bu sebeplerin iki ksm da tetkiki mmkn grlmektedir. sebep, slamiyete de(1) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 52. (2) Azmzade Refik: slam ve Avrupa, s. 26. 17

www.cizgiliforum.com enginel

il, Mslmanlarn atalet ve gafletlerine dayanmaktadr. Zamanla mslman kavimler ve hkmetler slamiyet pren siplerinden uzaklamlardr. Bu bir yenilik dmanl ol mutur. (1) Ayn zamanda slami hakikatlardan inhiraf ve Mslmanlarn bir ruhanilik tesiri ile "bir taraftan kendi mazileri, dier taraftan da edyan- sairenin dalletleri iin de pyan" (2) olmalarn ifade eder. te zamanla, bu yeni lik ve hakikat dmanl yznden, "lem-i slamda" bir gerileme grlmtr. yle bir gerileyi ki, Mslman memleketleri her trl nimet ve saadetten mahrum, hatta tabiatn feyizlerinden dahi istifadeye imkn brakmyacak derecede byk bir sefalet iinde yaatmaktadr (3). D sebep, Bat'nn ayn Avrupa'nn, nasraniyet (H ristiyanlk) eklinde slamn son kalesi Osmanl mparator luu zerindeki ar basksdr. Avrupa kltr ile, teknii, rasyonel idaresi ile nihayet mstemlekeci kini ile, maddi ve manevi btn kuvveti ile Mslmanlk dnyasna saldr maktadr (4). Adaletten, hakka ballktan geleneklere say g hasletlerinden yoksun, ahlak dkn, mstemlekeci ve smrc Avrupa, slam dnyasnn zerine kyor (5). slam dnyasna yneltilmi olan bu hcumlan, her ka vim ve devletten evvel en fazla Osmanl mparatorluu duy maktadr. Kaynan uzak maziden alan Hristiyan kini bu devleti durmadan hrpalamak, sarsmak, mahvetmek istein(1) eyh Muhsini Fni (Hseyin Kzm): Felaha doru, s. 32. (2) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 62- Said Halim (Paa): slmlamak s. 16. (3) eyh Muhsini Fni: Ayn Eser, s. 28. (4) Ayn Eser, s. 28. (5) Mehmet Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammed Abduh'un tslam Mdafaas, s. 50, 52, 76. 18

dedir. Avrupa'nn "vazife-i temeddn" (Medeniyet devi) maskesi artk kalkmtr. Menfaati icab Avrupa Osmanl Devleti'nin paralanmasn istemekle, "slamiyetin son mi di binay hilfeti" mahvetmek azmindedir. Din kaygusu, asr lk intikam duygular ve nihayet menfaat bu yrtc itihann amilleridir (1). Demek ki, "lem-i tslamiyete" indirilen bu yumruklarn iddetini evvela Osmanl Devleti duyuyor. B yk gerileyi ve saldr nce onun lkeleri zerinde mes sir oluyor, onu nursuz, ruhsuz bir harabezra eviriyor (2). Filhakika, Avrupa'nn malm tecavz ve istismar si yasetinden bir an iin sarfnazar edilse bile, Osmanl mparatorluu'nu vcuda getiren toplumun byk dertleri onun kn olduu gibi gstermektedir. 2- Osmanl Devleti'ndeki p a r a l a n m a ve sebepleri Osmanl Devleti'nin ve dayand toplumun gerileyiini incelersek, slam dnyasndaki bozulma sebepleri ze rinde durmu olacaz. Taklit Osmanl mparatorluu'nu kemiren byk sebeplerin ba nda taklit gelir. slamc cephe mensuplar, Osmanl Devle ti'nin Batllara benzemek yolunda hereyi feda ettiini, asln dan, benliinden ve geleneklerinden uzaklatn, aslna ben zemez, ekilsiz bir hale geldiini sylemektedirler: ".. .Dini tak(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 37. (2) Seyyid (zmir Mebusu): ttihad ve Taklid (slam Mecmuas, 1330 , no. 4) s. 104-107: 'Herkesin bildii bir hakikattir ki, bugn cihan- medeniyetle en geri kalm bir millet varsa o da biziz." 19

lit, dnyas taklit, dat (adetleri) taklit, kyafeti taklit, selam taklit, kelam taklit, hlsa hereyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki, kabil deil, hakiki bir heyeti itima iye vcuda getiremez; binaenaleyh yaayamaz." (1) Taklit se bebi ile, Osmanl toplumunun idamna karar verilmitir. e itli mellifler de fikri ve sosyal taklitlere iaret etmilerdir. "inlilerin ahlkiyetini, Hintlilerin itimaiyatn, Meksikal larn siyasiyatn kabul eden bir Fransz, yahut bir Alman aca ba ne olabilir?". O, ne Alman, ne de Franszdr. te slam ah lakn, inan ve siyaset prensiplerini bilmeyen, bir Mslman gibi dnp hareket etmeyen, bir kimseye de slam denemez (2). Halbuki topluma baklnca, bu durumu gremiyoruz: Ms lman vatanda yabanc felsefelerden kopya ettii siyasi ve sosyal bir sistem sayesinde slamiyeti kurtarmak istiyor. Bu taklit a iinde de hem fert hem toplum kvranmaktadr (3). Bilgisizlik ve tembellik Osmanl Devletini bu uuruma srkleyen amillerin banda cehalet ve atalet gelmektedir. Bir bakma, Msl manlarn byk ounluu hurafelerin esiridirler. slam esaslarndan habersizdirler (4). Cehlin sebebi gayet uzak mazidedir. Btn ticaret, teknik ve tefekkr servetleri hep (1) Mehmet! Akif: Tefsiri erif, (Sebilrrcad), 1328, No. 27-209. (2) Said Halim: slamlamak, s. 5. (3) Taklidin mul ve zarar hakknda bk. Ahmel Naim: lslamda davay kavmiyet, s. 4- eyh Muhsini Fni: Felaha doru, s.33, 34-35- Hulusi (Nafa Na zr esbak): Itikadat ve tiyadat Islaniye, 1328, s. 28,29.-M. emseddin: Zulmet ten Nura, s. 400-401- Said Halim: Buhranlarmz, s. 10, 13, 22, 23-25: Mukallidliklerimiz, s. 44-45; Buhran timaimiz, s. 4,6, 10, 14- Musa Carullah: eriat Islamiyeye benim nazarm (slam Mecmuas, 1130, No. I, s. 10-13)- Seyyid: ltihad ve Taklid (slam Mecmuas, 1330, No. 4,5,7, s. 104-107,133-138,194-197.) (4) Mehmed Sadk (Milasl Durmu Zade, Hafz): Alemi slam Cihad Ekber, s. 5- Halim Sabit: timai Usul Fkh (slam Mecmuas, 1330, No. 5 s. 150). 20

bilgisizlik yznden yok olmutur. Ortaya bedbaht bir yurt kmtr. Cehaletin dourduu marazlar "varlmz kemiriyor" bnyemizi saryor, bizi bugnk feci ukura srklyor (1). Fakat imparatorluu yalnz cehalet deil, byk bir ha reketsizlik, yzyllarca sren bir uyku da sarmtr. Eski vi layet ve tebalarnn gayret ve alkanl onlan birer devlet haline getirmitir. Endstriden, ticaretten mahrum, tembel Osmanl mparatorluu ise "yaya kalmtr" (2). Devleti bu aalktan ve miskinlikten kurtarmak gerek. Zira "Kanun suzluk , hissizlik, atalet mikroplarn" brakmak, aalk ve esirlik boyunduruklarndan kurtulmakla birdir (3). Zaten sos yal kmzn dkn seviyesini "Hazreti Akif'in iir lerinde tasvir ettii sefalethanelerden anlamak zor deildir (4). Taklidin deitirdii, cehil ve ataletin alaltt bu top lumda bir ahlak gerilemesinin de nne geilebilir mi? Her ferdin ahlak bizzat yaamas gerekirken, toplumun gayet ar ahlak slahat devlerini yklenmesi gerekirken (5), ak sine slam kaidelerine riayetsizlik onlar kt ahlaka sahip klmaktadr (6). te bu gerei grmemezlik, slamiyeti anlamamazlk Mslmanlar zulm ve istibdadn, sosyal buh ran ve felaketlerin av haline getirmi (7), neticede slamlk tan uzaklalmtr (8). (1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 2,3,4,7,16,40,52,61,91.92,394. (2) lbnl Fni Zeynelbidin: Mslmanlk, 1328, s 59. (3) Aksekili Ahmed Hamdi: Mev'ize (Filibcdc Muradiye Camii erifinde. Sebilrread, 1328, No. 23-205, s. 440-41). (4) M. emseddin Zulmetten Nura, s. 61. (5) Said Halim: Buhran tihamiz, s. 21. (6) Mehmed Sadk: lemi tslam Cihad Ekber, s. 5. (7) Scyh Muhsini Fani: stikbale Doru, 1331, s. 49. (8) Said Halim: Islamlamak, s. 18- Ahmed Agaycf: slam leminde gr len inhitatn sebepleri (slam Mecmuas, 1330, No. 2). s. 57-58. 21

Aslndan, geleneklerinden ve dininden bu derece uzak lamak. Osmanl Devletimin Mslman vatandalarn mitsizlik ve karamsarla drmtr. Bir eyhlislam, durumu beyannamesinde btn akl ile itiraf etmekte dir. Merutiyet beklenilen midi gerekletirmemitir (1). ktisadi esaret mitsizlii ve karamsarl arttran sebeplerden birisi de ekonomik gerilik ve bilhassa kapitlasyonlardr. Muaz zam bir ekonomik sefalet, memurluk hastal ile birlee rek imparatorluu kasp kavuruyor (2). slam dininin em rettii ilim ve marifet, sanat ve ticaretten yoksun bir kitle, er'i erif ile badaamayan maddi bir yoksulluk iinde, zengin memleketlerinin tabii ve ticari imknlarn bakala rnn eline vermi bir halde, gezinmekte. Yalnz bu durum btn slamiyeti mahveden ve onu "her milletten geri b rakan, Tunuslularn, Buharahlarm, ranllarn, daha baka hkmetlerin ykllarn sratlendirmi olan sebeplerin

(1) eyhlislam Musa Kazm: Beyanname. '"Merutiydin ilann mteakip umum tarafndan edilen izhar admaniden artk btn ehli ilamda devri inti baln hll etmi olduuna ve binaenaleyh beyelmslimin din namna ilkay ni fak ve ikakn bir daha avdet etmemek zere zevale yz tutmu bulunduuna bi raz hasl olmu idiyse de muahheren bu midin pek bo olduu grlm ve asr lardan beri alemi islam ahnedar eden ve diyanelli celilei islamiyc namna siya si entrikalar evirmek istidadnda bulunan, bu seretle alemi Islamn duar oldu u felaketleri kfi grmeyen pek ok ehasn hl iimizde ncvcd olduklar su reti katiyyede anlalmtr. Otuz Bir Mart hadisesi elimesi buna pek byk ahid-i adildir" (Srat Mstakim, 1327, No. 169), s. 197-198. . (2) Said Halim Paa'nn u iki eserine bk: Mukallidiklcrimiz. s. 39 ve Buh ranlarmz, s. 16. 22

banda gelenlerden saylabilir" (1). Kapitlasyonlara ge lince, bunlar bir milletin esaretini ifade ederler. Adli kapi tlasyonlar halkn izzetinefsi, haysiyeti, vatan sevgisi ile as la badaamaz (2). Adli kapitlasyonlarn bu fecaatma mu kabil, btn devleti bir ahtapot gibi saran umumi kapit lasyonlar Osmanllarn her bakmdan kalknmalarn en geller. En basit ihtiyalarn bile tatmin etmek istedikleri her an karlarna "bir eddi iskender" gibi dikilirler. O kadar ki, Osmanl mparatorluu'nun "Kapitlasyon karsnda idama mahkm, her eit tahkire maruz, haysiyetten, insan ve hatta hayvan haklarndan mahrum bir millet" olduu bi le ileri srlmtr (3). ktisadi esaretin yan sra bir geri lik sebebi daha vardr ki, o da idaresizliktir.

(1) smail Stk: Hayyc alclintibah, 1329, s. 11 (2) Mardini Zade Ebul'la: Adl stikll. (Srat Mstakim, 1324, no. 11) s. 165-170. (3) Abdrreid brahim: Kapitlasyon, (Srat Mstakim, 1327, No. 157), s. 15-16. 23

I! SLAMLAMANIN MANASI VE SLAMCI B R R N E S A N S I N DAYANDII E S A S L A R 1- slamlamak nedir? slamlar, slam-Osmanl mparatorluumda grdk leri gerileme durumlarnn hepsini, slamlamamanm, Ms lmanla aykr gidiin ve slamc zihniyeti anlayamama nn eseri saymlardr. Bu anormal toplum, bu sebeplerin eseri ve esiri-olunca onu kurtaracak are kendiliinden or taya kmaktadr. Osmanl Devleti, manen ve maddeten kalknmak, medenilemek, eski "azamet ve satvetine (y celiine)" sahip olmak arzusunda ise, gerek surette slamiyete dnmelidir. slamlamaldr. yleyse, slamlamak ne demektir? Prens Mehmed Said Halim, slamlamann en ak tariflerinden birini vermitir: slamn din ve dn yay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din ol duu kabul edildikte, slamlamak demek slamn itikad, ahlak, itimaiyat ve siyaset sistemini " d a i m a zaman ve muhitin ihtiyacna en muvafk bir suretle tefsir" ve bunlara uymaktr (1). Said Halim Paa'nn taklit bahsin deki fikirlerini, Osmanl toplumunun ecnebi yamalardan yaplm bir rtye benzeyen durumunu grdkten sonra demek icap eder ki, yabanc dncesiyle Mslmanlk id dias yersizdir. Le Play, Durkheim sosyolojilerine inana rak, slam olmayan gayeler peinde slamlalamyaca (1) Islam'amak, s. 5 25

gibi, bir Osmanl Devleti de bu ekilde payidar olamaz. Said Halim Paa, btn slamclara nc olarak bu telakki yi savunmutur (1). slamlaan fert ve devlet, o kimse ve o teekkldr ki, siyasi olduu k a d a r sosyal b t n h a k ve vecibelerini, rejimini, hrriyet ve adaleti slami prensip lerden karacaktr, bu prensipler ise bizzat islam akidele rinden, inan sisteminden domaktadrlar (2). Bylelikle fert de millet de, devlet de uurlarn tezatlara kaptrmaya cak netice itibariyle bocalamayacaklar. ark, Garp, Fran sz, ngiliz hayranlklar iinde bu aalk duygusuna d meyeceklerdir. te, slam dnyas ve bilhassa Osmanl m paratorluu iin ilerleme ve kurtulu yolu budur. 2- slamiyet "manii terakki" (ilerilie engel) deildir u halde, slamlamak mparatorluu terakki ettirecek tir. Fakat, asl nemli mesele de burada ortaya kyor. " D e rin bir tevekkl, kadere iman nitcesinde slamiyet, atalet ten (hareketsizlikten) baka ne salayabilir?" sorusu ile balayan bir tenkit, slamiyetin parlak medeniyet mazisin den ok uzakta olduunu belirtiyordu. Artk teknik ve mil liyet anda bulunulduu iin, slamiyetle byk bir dev leti kalkndrmann imknszln, bu bakmdan slamln (1) Ayn eser, s. 5: "BirKant'm, yahut bir Spencer'in ahlkiyatna inanan, bununla beraber itimaiyatta Fransz'n, siyasette ngiliz'in tarz telkkilerini ka bul eden bir Mslman, ne kadar mtekahhir alim olursa olsun, ne yaptn bil meyen bir kimseden baka birey deildir. Bir adamn zihninde mtenakz, mteanz, gayr kabili imtiza bunca eyler tesadm halinde bulunmakla beraber hep si birden yan yana durup durursa artk o adam ne kafada, ne vicdanla olmak la zm gelir, tasavvur edilsin?" (2) Ayn Eser, s. 32, 26

ve slamlamann ilerilii engel olduunu ileri sryordu. Bu hrpalayc grn vard sonuca gre, Mslmanlk modern sosyal prensiplerle badaamazd. Avrupa manzu mesine dahil devletlerin yaplarna hkim olmamalyd.Zi ra baklar daima geriye evirmekte, milletleri medeniye te gtrecek yerde eskimi kaidelere rcu ettirmekteydi. XX. yzylda ykselmek ve medenilemek isteyen devlet ler slam esaslarn devlet idaresinden ayrmaktaydlar. Os manl mparatorluu da ancak bu suretle ykselebilirdi. Memleket iinde bu fikirlere taraftarlk eden genlerin ve aydnlarn bulunmas slamclar teessre sevkederken, bir Fransz tarihisi Hanotaux (Hanoto) Tunus meselesini ele alarak, Tunus'un slam dnyasndan ayrldm ve "yava yava" hem Mekke'den hem de Asya'daki mazisinden kur tulmak zere" bulunduunu u dileine ilave ediyordu: "te rnek alacamz, teki Mslman memleketleri de kendisine benzeteceimiz bu memleket Tunus'dur." ( ^ s lamc cereyan, kendini aklarken, en nce memleketin iinden de dndan da ykselen bu tenkitlere temelini te kil eden bir prensiple cevap vermitir. "slamiyet manii te rakki deildir." Btn slamclar, en ufak brorlerinde bi le, evvela bu fikrin ispat ve dorulanmas ile fikir sava meydanna atlmlardr. slamclar, "lem-i slamn inhitat halinde" olduunu zaten kabul etmilerdir. Osmanl mparatorluu'nu boca lamaya sevkeden sosyal felaket ann da bu gerilik sebep leriyle rldn anlatmlardr. Ne var ki, dnyann he(1) Mehmcd Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhnnmcd Abduh'n Islam mdafaas, s. 21. 27

www.cizgiliforum.com enginel

men her tarafnda Mslmanlarn esarete mahkm, zillet ve sefalete gmlm, "ini Mainden Maribi Aksaya ka dar" her yerde onulmaz bir ahlaki ve sosyal sefalet iinde, hayatn her trl nimetlerinden mahrum olarak yaadkla rn grenler, btn bu soysuzlamann msebbibi olarak slam dinini gstermekle, hata ederler (1). Bu gr olay lara nfuz etmeyen, tamamen sathi bir grtr. O kadar ki, bugnn Mslman lemine, hele Osmanl mparatorlu u'na hkim olan gerek slamiyet deildir. Mslmanlar slamiyetin ulvi ruhu, adalet ve medeniyet nuru iinde ya amyorlar. Mslman dnyas bugn lzumsuz alkanlk larn "esatiri hurafelerin, uydurulmu bid'atlerin" esiridir (2). Batllar, byle bir dnyann incelenmesine giritikle ri ve urad sefaletin ve geriliin sebeplerini aradklar za man pein bir hkmle slamiyeti itham etmektedirler. Bu hkm tamamen yanltr. slamiyet de hibir suretle ma nii terakki deildir. 3- slamiyet devrimcidir Mslmanlk ferdi, sosyal, siyasi hayat kaplayan ve bu hayat tanzim edici kaideler koymu bir dindir. Bu sos yal din, tamamen devrimcidir. Yenilikidir. Her zaman ve mekn iin vazedilmitir. Dnya iinden, devlet idaresin den ayrdamayan bu din, hibir zaman atalet tavsiye etmez. Bizzat Peygamber en faal ve alkan bir insan rnei ol mam mdr? nklap ve faal bir din olan Mslmanlk t) M. emseddin (Gnaltay: Zulmcttcn.Nura, s. 75-76,91- 94, 112. 154cyh Muhsini Fni: stikbale Doru s. 1. 7, 52. 28

ta, btn yenilikleri ve zamana gre tdil imknlarn ii ne almasndan tr, slhat yapmak isteyenler yenilik ham lelerini daima bulabilirler. Mslmanlk asrlarca evvel bugn Bat'nm benimse yip pek yeni sayd devrimci toplum esaslarn koyduu iin, adeta inklaplardan tasarrufu temin etmitir. Avru pa'nn yeni esaslar addettii prensiplere dayanan toplum ve devleti asrlarca evvel kurmaya muvaffak olmutur. slamiyette, akl ve tabiat d hibir hurafe yoktur. Baka dinler le mukayese edildii takdirde, Mslmanlk kadar idari, si yasi ve ahlaki esaslara mstenid bir din grlemeyecektir. Tam manasyla sosyal bir din olan Mslmanlk halkn re yine mracaat, hrriyet, adalet, msavat, uhuvvet (karde lik), dmana kuvvetle mukabele, ruhanilie (ruhban yani din adamlar snfna) ve tegallbe yer verilmemesi, istib dat ve zulme kar huru (isyan) gibi sosyal ve siyasi pren sipleri kabul etmekle ada medeniyet seviyesinde bir dev let ve hayal vcuda getirmek kabiliyetine de, kudretine de sahiptir. Sadece fertler arasnda deil, zmreler, kavimler, millet ve devletleraras kardelii, beynelmilel sulh proje lerinden hatta sosyalizmden daha iyi baarm ve gerek letirmitir. Zalimleri mahvetmitir. Bu bakmdan slami yet "manii terakki" deil, bilkis, "amiri terakki" (ilerilii emreder)dir. Gerileyi sebeplerine gelince, evvela bu se bepler tam olarak incelenmi saylamaz. Nitekim Roma mparatorluu'nun ykl hakknda da saysz teoriler ile ri srlmtr. Fakat slam mparatorluklar, Osmanl m paratorluunun hali hazr durumu hakknda byle bir fik ri alma henz yoktur. u halde slamiyetin gerilik tohum larn ihtiva ettii nasl iddia edilebilir? Hristiyan Avrupa, 29

byle bir delili ileri srmekte mazurdur. nk kendi dev letleri din yznden inkiraz bulmulardr. Roma mparator luu bu vaziyeti hakiki surette canlandrr. Batnn slami yet hakkndaki iddialar kesin olarak btldr, esasszdr. slam dnyasnn alar boyunca penesine dt is tibdat rejimleri onun bugnk felaketlerini dourmutur. Onu sanayisiz ve ilimsiz brakmtr. "lcm-i slama me dar teselli ve istinadgh olacak" tek byk devlete, Osman'' mparatorluuma gelince, bu devletin de uzun bir istib dat boyunduruundan henz kurtulduu her halde inkar edilemez. slam devletlerindeki gerilik sebeplerini slamn fikir ve inan sistemlerinde deil de, Mslmanlarn haki ki Mslmanlktan uzaklama veya uzaklatrlmalarnda aramak lazmdr. "Kabahat Mslmanlktan ziyade Ms'manlarda"dr. Mslmanln tahrif edilmi, yanl anla r m ve anlatlm, yanl yorumlanm olmasndadr. Oy sa Mslmanlk yalnz Arap lemini deil, vazettii ds turlarla btn insanla faydal olmutur. slamiyet, nerede Yerleti ise, oradaki halk kitlelerini vahilikten ve iptidailik ten kurtarmtr. Ayn lkeleri "medeniyeti fazla"ya, "ileri r

bir medenilie" kavuturmutur. slamiyet kaideleri yp-

anm tecrbelerinden medeniyet iin fena sonular aln

m bir doktrin deildir. Avrupa'nn bozuk ve saldrgan ah'akiyeti, soysuzlamaya eilimli, istismarc ayaklar zerin de duran medeniyeti slam dininden kurtulu areleri dahi bekleyebilir. Kald ki, Avrupa'nn slam dnyasna ektii kl Mslmanlar birletirecektir. ttihad slamn (slam birliinin) kuruluunu hzlandracaktr. Bu bakmdan, Ms30

lmanlk perian milletleri kalkndracak tam manasiyle birlik ve adalet idealine ulatracak bir "kprdr." (1) 4 - Osmanl m p a r a t o r l u u ' n u n kurtulu yolu: slamlamak slamln ilerilie engel olmad bu delillerle ispat edilmek istenildikten sonra, Osmanl Devletini kalkndra cak yolu aramak gerekir. Bir tarafta, ahlaki ve sosyal yap s dejenere saldrgan, hl misyonerleri ile douyu fethet mek, paralamak gayesini gden, ark meselesini hibir za man sndrmeyen, fakat ilim ve teknik lemi yksek bir Avrupa vardr. Bir tarafta ise, km bir ark. Asya'nn illetlerine maruz, geriliin ukuru iinde henz dertlerini dahi idrak edememi, slamlktan uzaklam, hakikattan uzaklam bir Mslman dnyas kurtulu saatini bekle mektedir. 1908'den itibaren, Dvel-i Muazzama ihtirasla rnn mtemadiyen bilendiini, milletlerin dev admlarla Bi rinci Dnya Harbine srndklerini tespit zor bir tarih ko nusu olmaktan kmtr. Btn bu ihtiraslar girdab iin(1) Bu zet slamclarn muhtelif eserlerinden alnmtr, bk. Mehmed Ferid Vecdi: Mslmanlkta Medeniyet (Srat Mstakim, 1327, No: 158), s. 19-20 - eyh Abdlhak Badad Islamiyetin Avrupa'ya Son Sz, 1328. - eyh Muhsini Fni: Felaha Doru. s. 37 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 92 - Meh med (Said Halim): Taassub, 1333, s. 10-11, 13 - Said Halim: slamlamak, s. 1320 - Musa Kzm: Klliyat, 1336, s. 278,279,280,284 - eyh Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, 1340, s. 198, 202-209, 218 - Hanoto'nun Hcumu na Kar eyh Muhammed Abduh'un Islanl Mdafaas, s. 50, 76 - M. emscddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, 75-76, 112, 154 - Mustafa Sabri: Dini Mceddidler, 1340, s. 4-15,94-153,98-101 - eyh Muhsini Fni Elzhir: Yirminci Asr da islamiyet, 1339, s. 161-170 - eyh Mr Hseyin Kaydav: slama ekilen Kl, s. 35 - Veliyddin: Hukuku slam, (slam Mecmuas, 1330, No: 9.s. 258260) - Scyyid: Itihad ve Taklid, (slam Mecmuas, s. 105). 31

de, Mslman lemi, pasif, sadece efendilerine tbi, atale ti tevekkl ile izah edilen bir kleden farkszdr. Dnya nn gidii hakknda hibir karar alamamaktadr. Hibir fa aliyete itirak etmemektedir. Ancak verilen kararlarn ne ticelerine katlanmak mecburiyetini ve aaln duymak tadr. te byle bir slam dnyasnn kalknmas gerekiyor. Bu kalknma, daha dorusu dirilme aresi ne olabilir ve ne rede bulunabilir? slam leminin tarih devirlerini kaplayan medeniyet ve ycelii sonunda elinde kalan tek ve byk devlet, Osmanl mparatorluu'dur. Tesirleri kabul edilmi, siyasi reeteler, ancak bu devlet elinde kalan teebbs kud reti sayesinde hazrlanabilir. Fakat, Osmanl mparatorlu u, Bat medeniyetinin zaruri kld sratle nasl kalkna bilecektir? Madem ki, slamiyet ilerilie mani deildir, madem ki Avrupa'nn ahlaki ve sosyal buhranlar slamiyette mevcut deildir, u halde Osmanl mparatorluu istinat edecei devlet eklini ve esaslarn slam siyasetinde bulabilecek tir. Ve bulmaldr. O esaslara dn, maziye rcu, slam dev letini ihya edecektir. Bylece, slamclar, siyasi ve sosyal alanlarda slami bir rnesans istemilerdir. Osmanl mparatorluu'nun kurtuluunu bu yolda aramlardr. 5- slamc Rasyonalizm slamclk forml Grld gibi slamclk, btn sosyal ve siyasi ha yata uygulanmas istenen inan, fikir ve davran kaidele rini iine alan iki ynl bir ideolojik forml haline getiril32

mistir. Bir yn ferdi plandadr. slam dnyasnda yaayan fertlerin, bilhassa Mslmanlarn tek tek hayatlarn dzen lemek ister. zel hayatlarna karr. Onlara bir yaama yo lu izer. teki yn ile de, kolektif plandadr.slam dn yasnda, henz milletlememi halk kitlelerine, bamsz la kavumam milletlere, devletlere kurtulu, kurulu ve kalknma yolu izer, birbirleriyle mnasebetlerini sala yan kaideler yapar. Ksaca slam dnyasnda yaayan in sanlarn ve toplumlarn hayat prensibidir. kinci merutiyetin bunaltc yllarna kadar, slamc kurtulu teklifleri daima ne srlmt. slamclk cereya n kinci Merutiyetle balamamtr. Fakat, gerek ve hayli mtecanis (homogen) bir fikir akm haline bu devrede gel mitir Merutiyetin dinamik hayat iinde, siyasi olaylara arpa arpa ekillenmi ve bir siyasi kuvvet olmutur. ki rasyonalizmden biri... Merutiyet slamclar, slam dnyasndaki "modernizm" eilimlerinden faydalanmasn bilmilerdir. Gerek ten, slam dnyasndaki adalama iki cereyana dayan makta idi: Birinci cereyan, laik ve gerek rasyonalisttir (aklc). Din ve dnya ilerini birbirinden ayrmak, devle tin din ilerine karmasn mmkn klarak devlet idaresi ni dinin vesayetinden kurtarmak amacn gden bu cereyan ada medeniyetin artlarna da uygundu. kinci cereyan, slamc adn alan cereyand. Modernizmi, ksmen rasyo nalist oluundadr. Kur'an, snnet gibi slam esaslarna da yanmakla beraber, bunlarn yorumlanmasnda, ferdin ve toplumun yaaylarn dzenleyecek kaidelerin slam kay33

naklarndan karlp uygulanmasnda akl ve ilmi esas tut mak isteyiindedir. Daha dorusu rasyonel bir metotla, ki tap ve snnetten sonular karacaktr. Gaye slamn ahlak ve siyaset prensiplerini btn "saflk ve sadeliiyle ortaya karmak" bunlar fertler, toplumlar ve devletler iin birer hayat prensibi haline getirmek, bunlara ideolojik bir deer vermek. Btn bu uygulamalar, slam rneklerine gre ya placaktr. slamclar, Bat medeniyetine deil, slam me deniyet alanna ait esaslarn aratrlmas ve muhafazas ile uramlardr. Bylece, Bat medeniyeti karsnda bir Do u slam medeniyetinin varln ispat etmek istemilerdir. Bu medeniyetin maddi (teknik) ve manevi (etik) unsurlar, daha sonrada Bat-Dou medeniyetlerinin karlamas me seleleri zerinde durmulardr. slamclk formlnn bu suretle d a r (ferdi planda) ve geni (toplumsal planda) olmak zere iki anlam da or taya kmtr. slamc rasyonalizmi, genel rasyonalizmden ayran, en byk zellik ns'lardan hareket ediidir. Meto du, tartlmaz, deeri ispat edilmi sayd fikir ve olay lardan akl yolu ile, sonular karmtr. (1) Klasik kyas ve icma yollan da bylece yeniden Bab tihat (tihat Ka ps) ile beraber alm olacaktr. Demek oluyor ki, slam clarn modernizmi, XX. yzyla uymalar, slamc esasla r donmu kalplar olmaktan kurtararak ada ihtiyalara gre yorumlamak istediinde birlemektedir. slamclar, dini bir kadro iinde kalmak artyla, serbesttirler. Rasyo nalizmleri slamn sosyal ve siyaset prensipleriyle smrl(1) Bu alandaki aklamalarmz iin u deerli ettten faydalandk: Nev zat Ayas: Mehmet Akif, zihniyeti ve dnce hayat, (Bu ett iin u esere bak. Eref Edib: Mehmed Akif, Hayat, eserleri ve 70 muharririn yazlar). 34

dr. Akl bu snlar iinde serbesttir. Bu snrl rasyonalizm slamc rasyonalizm adn alr. Bu bakmdan dnceleri, araylar ve bulgularn uygulaylar zerinde dinin vesa yetini kabul etmilerdir ve laiklik prensibinin aleyhinde, onun tamamen karsnda cephe almlardr. slamclar olay lara antilaik, dini alardan bakmak yoluna gitmilerdir. ou zaman muayyen bir klerikalizmin, ilmiyenin tesiri al tnda kalmlar, mensup olduklar cereyanla Merutiyetin teki cereyanlar arasnda bir sentez teebbsne de ge milerdir. Fakat her zaman iin muhafazakr bir evrenin temsilcileri olmulardr. (1).

(I) Bu meseleye slamclarn teki cereyanlarla olan mnasebeti incele nirken temas edilmitir. Bak.: s. 67 ve m. 35

III SLAMCILIK CEREYANI MENSUPLARINA G R E SLAMIN SYASET P R E N S P L E R slamc rnesans formlnde, slamclar arasnda itti fak vardr. Btn mtefekkir ve melliflerin bu koundaki fikirleri incelenirse, mesele zerinde srarla durduklar, soruyu cevaplandrmaya altklar grld. stanm siyaset prensipleri nelerdir ve bunlar nasd bir devlet ekline tekabl ederler? Bu prensiplere nis petle Osmanl Merutiyeti nasl deerlendirilebilir? Os manl Merutiyeti, bu prensipler bakmndan, eksikle rini hangi yoldan tamamlayabilir? slamclar bu sorulara ortak cevaplar vermilerdir. Da ha rasyonalist ve daha geleneki olanlarn ileri srm ol duklar teklifler slahat konusunda belli olur. slamclarn her eyden nce slamn genel siyaset prensiplerini aratr dklar ve bu hususta ittifak ettikleri grlr. Osmanl, hat ta Trkiye tarihinin hibir safhasnda, genel siyaset pren siplerinin, btn eksiklerine ramen, bu derece ilgiyle, cid diyetle aratrld grlmemitir. u halde, bu fikir ak mnn ana tezlerini anlayabilmek iin, bunlar, onlarn di linden, hatta slubundan, derlemek ve gzden geirmek gerekir. Zira, daha sonra slamclar bu genel prensiplerle mukayese yoluna bavurarak, Merutiyetin siyasi olaylar n deerlendireceklerdir.

37

www.cizgiliforum.com enginel

1- slam sosyal bir dindir ve hkmeti emreder slam sosyal bir dindir slam sosyal bir dindir. Bu bakmdan sadece teki dnya ya ait (uhrevi) deil, fakat bu dnyaya ait (dnyevi) esaslar da vazetmitir. Yeryznden, fertlerin, toplumlann, devletin iyi bir gelecee, refaha ve saadete kavumalar iin slamiyeti kabul etmeleri lazmdr. slam akidelerine mstenit ferdi ve sosyal hareket tarzlar ve ahlaklar, Allah'n hidayetine mazhar olur lar ve ancak bu yol ile necata (kurtulua) refaha kavuurlar. u halde slami kaideler bir devletin hayat iin lzumludur. Bu sebeplerdir ki, Tanr, Resul vastasiyle Kuran'm kullarna bil dirmitir. Onlara devlet halinde hayatlarn tanzim edecek ka ideler de vermitir. Yenilik sevgisi, nklap ve slahat esaslary la mcehhez slamlk, siyasi prensipleri ile yalnz mabetler iinde kalmaz. Umumi hayata, gndelik davranlarmz ala nna karr. Devletten aynlmaz. Devletin hayat ve idaresine i tirak eder, hatta devlet hayatn kurar ve dzenler. Bu sebeple slam devletinin idarecilii bir amme velayetidir. slamclar, bu prensiplerden hareket ederler. Gerekten, slamlk bir eriat- itimaiyeye, bir sosyal ahlaka yer vermi tir. Bu sosyal eriatn gayesi, "salh- lem (dnyevi bir iyi lik ve huzurdur)" dir (1). Zaten eriat dnyevi meseleler iin konmutur. ncil'in bu alandaki yetersizliine karlk Kur'an tam bir siyaset, siyasi prensipler birliine sahiptir. Fakat, iyi

(1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 4, 5, 6, 43 - Enver Rdvan (Sa dk Vicdan): Hitabiyat, 1336 s. 10. 38

anlatmak ve anlamak artyla. O kadar ki, Kur'anda bir dev leti, bir sosyal yapy ilerletecek btn esaslar mevcuttur. slamn esaslar siyaset ve medeniyetten ayrlmaz. (1). Laiklik meselesi Avrupa'nn dini devletten ve medeniyetten ayrmas ken dine ait bir itir. Bu bakmdan slam dnyasn tenkit etme si bounadr. Hristiyanlk, bugnk Avrupa'nn emellerini tatminde aciz gsteriyorsa, bu durumun Mslmanla te mili yersizdir. Zira "Bu kadar hususi bir halden o derecele re umumi bir netice istihsal eylemek elbette bir hatay fahi tir." nsanlk tarihi, insanlarn din ve idealleri arasndaki bir mnasebeti daima kaydedegelmitir. Kald ki slamlk, be er saadetini bir hayal olmaktan kurtarp mspet bir hakikat klar (2). Bu suretle, slam toplumunu saadet ve tekamle sevkeder (3). Mslmanl kabul etmi bir topluluk daimi su rette ahlaki ve sosyal geliime mazhar olur. Zaten payidar ol mas iin de sosyal ve ahlaki inkiaf arttr. Ferte ve cemi yete ahlakn gelitirmemi bir devletin slami olmasna, bi naenaleyh mrl olmasna imkn yoktur. Zira bu inkiaf tan yoksunluk ykl demektir (4). Bu itibarla eriat Mu(1) Musa Kzm: Klliyat, s. 5,6,9,26,28,32,33,35; slamda Usul Me veret ve Hrriyet, 1324, s. 3-4 - ibnlhatip Cemaleddin: Arabn Nazariyeleri, k r Ganem ve Tanin. - Velyiddin: Hukuku slam (slam Mecmuas, 1330, No: 9, S. 258-260). (2) Said Halim Paa'ya ait bu fikirler iin bk: Buhranlarmz, s. 250 - Ta assup, s. 6, 7,9 - Buhran timaimiz, 15-16-ntihat islam hakknda birtecrbei Kalemiye, s, 20. (3) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 73 - Kavmi Cedid Ubeydullah Efgan: Mucizei Peygamberi, 1332, s. 3, 4, 29. (4) Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 38-39 - Musa Carullah: eriat islamiyeye benim nazarm, zikredilmitir. 39

hammediye ayni zamanda sosyal ve siyasi bir ahlaktr. Fer de yekdierinin azas olduunu, insann insana manen ve maddeten bal bulunduunu (Ben dem zy yekdierend) telkin ve bu uurda almay emreden (1) bir etiktir. . Ayn zamanda da "Devletin siyasetine, memleketin imar ve terakkisine", memleket ahalisinin refah ve rahatna matuf (2) kaideler vaz'eden bir btndr, bir ideolojidir. Onda bug nn ve yzyllarca sonrasnn sosyal refah ve bekasna ait kaideleri buluruz. O bu kaideleri bir kere vaz'etmitir. Za mann icaplarna gre tadil art mahfuz kalmak zere, s lam dini (ve koyduu kaideler) ebedidir. Devletten de top lumdan da ncedir (3). slam dini, Avrupallarn anladkla r manada sadece ahlak kaidelerinden ibaret deildir. Me deni bir toplumu idare eden kesin bir mecburi kaideler de mektir. u halde slam dini btn "saadeti dnyeviye ve uhreviyeyi mutazammn kavanini mahsusa olarak irsal buyrulmutur". slami devlette eriat hukuk demektir (4). Ni hayet btn kaideleri kapsayan Kurankerim'deki dnyevi esaslar gzden geirilince (5), siyasi planda varlacak b yk ve nemli sonu u olacaktr: slam Devleti dine m essestir, eriata tabidir ve din-devlet ayrl byle bir dev(1) Ahmed Naim: Ahlaki Islamiye Esaslar, 1340, s. 66. (2) Aksekili Ahmed Hamdi: Ulemay slamiyeye Bir Sual ve Abdullah Gvilyam Efendinin Cevab, 1332, s. 28. (3) eyh Muhsini Fani: Felaha Doru, s. 37 - Mustafa eref: Fukahaya G re Hukuku Amme (slam Mecmuas," 1330, No. 3), s. 83. (4) Mehmcd Fehmi (lgcner): Hikmeti Hukuku slamiye, 1329, s. 4, 14 Mehmet Atf (skilipli): Me dineyeti er'iye, Terakkiyat Diniye, 1329, s. 5,7 - Mar din! Zade Mehmed Arif: Hikmet-i Edyan (Srat- Mstakim, 1324, No. 2) s. 17. (5) Kur'andaki dnyevi esaslar muhtelif islamclar tarafndan sarahatle ba his mevzuu edilmitir, bk.: Musa Kazm: Klliyat, s. 243-244; Islamda Usul Me veret ve Hrriyet, s. 3 ve mt. - eyh Abdlhak Badadi: tslamiyetin Avrupaya son sz, s. 13 - Ahmet Rasim Avni: Kitabttenvir, 1334, s. 29-31 - Mehmed Ha lis: lemi slam Cihad Ekber, s. 13. 40

lette mevzubahis olamaz.Din, insaniyet ve medeniyet yek dierine bir zincir halkalar gibi merbutturlar, bat de olsa birinin kopmas, dierini temellerinden mahveder, birinin yerinden oynamas dierlerini sarsar (1). Din, hukukunu tekil ettii devletten ayrlamaz, zira tanzim ettii devleti, kendi vaz olan Tanrya balar. Burada bir tekrikten bahsetmek mmkndr. Acaba klliyatn Cenab- Hak tarafndan vaz'na mukabil, cziyat, cari nizam ve kanun lar, Tanrya bal mdr? Bu durum bir vaazda cemaata an latlmaktadr: " ...cz'iyat iin ehli var, onlar tarafndan tan zim olunur. O nizama dair talimat yok mu? Hep onlar e riat icraya vesiledir, adalet rehberleridir" (2). slamclar bu noktaya bilhassa ehemmiyet atfetmilerdir. Siyasi hadise lere mtenazran, mtareke senelerinde, devletin mdafaai hukuku bahis mevzuu olurken, mer Rza u hkm vermektedir: "Dini devletten ayrmak haince bir teebsstr" (3). Tamamen mcerred, hatta srf doktrinal sanlan bu keyfiyet, grld gibi slamclar hayli megul etmitir. slamiyet ve H k m e t Kaynan, Ssnlerden, hatta ok daha uzak maziden alan, Osmanl mparatorluuna tamamen teokratik vasfn sunan Din-Devlet (slamiyet ve hkmet) kardelii Os manl mparatorluunun can ekime annda dahi hatrla(1) Halim Sabit (Kazan Ulemasndan): slamiyet, fikri dini. medeniyet (srat- Mstakim, 1324, No. 2), s. 30 (2) Manastrl smail Hakk: Mcvaiz.(Srat- Mstakim, 1324, No. 5), s. 80. (3) mer Rza: slam Mefkuresine Doru, (Sebilrread, 1335, No. 1-400) s. 91. 41

tlmakta (1), ve devletin "teokratik" olduu sarahatle kay dedilmektedir (2) . Fakat bu teokrasinin slami cepheden tevlit ettii bir netice vardr ki, o da eriatn bizzat hk meti emretmesidir. Filhakika, slamiyet siyaseti ve hk meti amirdir. "Hkmetlerin teesss vecaibi akliyeden midir, vecaibi er'iyeden midir?" sualine Mustafa Zihni Paa u uzlatrc cevab bulmaktadr: "Hkmet esasen vecaibi akliyeden olmakla beraber vecaibi er'iyeden bulunduu da diyaneti mukaddesei Ahmediye tarafndan kemali ehemmiyetle kabul ve tasdik buyrulmutur", hilafetin bir "emri dini" addedilmesi bu sebe be mstenittir.(3) mam nasbi mmet zerine vaciptir, ka idesini bir eyhlislam, beyannamesinde hatrlatmtr. Ay n durum eyhlislam Musa Kzm tarafndan da bahis mevzuu edilmitir: "Medar medeniyet ve nizam adalet olacak" unsurlardan birisi de hkmettir. Medeniyetsiz h kmet olamayacana gre, din ve itikadn eseri, medeni yeti sahiha ancak meru bir hkmet ile beka bulabilir. (4) Ne var ki, imdiye kadar slam dnyasnda, slam dininin icaplarna uygun bir hkmet ekli kurulamamtr. slam clarn belirtmek istedikleri, ilk byk siyasi sonu udur (1) Hukuku Seltin (hadisi Erbain fi Hukuku Seltin), (mrettip ve mter cimi): mer Ziyaeddin, 1326, s. 10. (2) Ahmed Naim: Bizde din ve Devlet, (Sebilrread, 1334, No. )s. 294. "...Ahkm diniye denince biz yalnz tealim-i itikadiye ile ibadeti anlamayz. Muhasini ahlak da, muamelat hukukiye ile ikamet hududu Ilahiycyi de bu mefhu ma idhal eyleriz. Bu muhtasar tarife gre, Islamda ekli hkmet teokratiktir de nilebilir. Fakat ruhbaniyet olmad iin bir Avrupal'nn veya zihniyeti Avrupa efkrndan bakasn hazmedemeyen bir gencin anlad manaca teokratik deil dir. Zira bizde muamelat ns yle dursun, ibadat bile idareye memur bir sn f mahsus yoktur." Yine bk.: Musa Kzm: Klliyat, s. 21, 22. (3) Mustafa Zihni: Islamda Hilafet, 1327, s. 9 -Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 51, aksi kanaattedir. (4) Musa Kzm: Klliyat, s. 11-12. 42

ki: slami siyaset ve amme hukuku kaideleri her trl ce miyet ve devletten ncedir. slamda siyaset ahlaka dahildir. slami devlette din-devlet ayrl yoktur. Bu devlet iktida rm Tanr'dan (airi Azamdan) alan teokratik bir devlettir. Hkmet ve nihayet hkimiyet meseleleri eriatn emirle ridir. eriatn ferdi ve itimai ahlak ve siyaset prensipleriy le btn amme hukukunu kaplamas, siyaseti ahlaka ba lamas ve devleti, hkimiyeti ahlaki- dini zemin zerine bi na etmesinin byk faydas, slamiyetin bahsettii saadet ve nihayet adalettir. Gerekten ahlakn devlet hayatnda ha zrlayc bir rol vardr. Ahlak adaleti temin eder. Fakat her devlette adalet mevcut olamaz, ancak ahlak yksek bir he yeti itimaiyede adalet temin edilebilir, en yksek ahlak "eriat Ahmediye" ihtiva ettiine gre en yksek adalet ve slamiyeti kabul eden ve ona tbi olan bir toplulukta mev cut olabilir. Bu takdirde, ahlak, adil bir cemiyeti medeni yeti fazlaya ulatrmak hususunda bir nevi kprdr. 2- slam siyaset prensiplerine gre hkimiyet ve snrlar. Tanr ile kul, Halik ile mahlk rabtasna dayanan ha yat ekli siyasi plana intikal edince, hkimiyetin kayna Ha inlemektedir. Zaten teokratik bnye bu durumu kafi dere cede aklam bulunmaktadr. Hkimiyetin menei, ka demeden szlerek gelmektedir: Tanr, Peygamber, HalifcHkmdar. Asl sri olan Tanr (1) sosyal dinin esaslarn, bu arada siyasiyatn Kuran'mda cem etmitir. Kur'an, b(1) Manastrl smail Hakk: Mevaiz (Srat-i Mstakim, 1324, No: 5), s. 80 - Manastrl smail Hakk: Usul Merutiyete Kar Husemayi Milletin tirazatna Mdafaai Muhikka, (Srat- Mstakim, 1324, No: 14), s. 220. 43

tn zamanlar iin konmu, deimez bir anayasadr. Kuran'n Resul vastasyla kullarna (Devletin halk veya n fus unsuruna) bildirmitir. Byk ve medeni bir toplum za ten Allah'n bir ltfudur.(l) Byle bir toplum iinde "ittihad ve cemaat" de onun emridir. Kur'ana gelince, Ebu e rif Huzai'den rivayet olunan bir hadis bize bunu gayet ak ekilde anlatmaktadr: "phe yoktur ik bu Kur'an bir ucu yedullahta, dier ucu sizin elinizde olan selamet ve necat ha latdr. O halde ona uyunuz ki, ondan sonra ebediyen ne yo lu arasmz, ne de kimsenin yolunu artasnz".(2) "n sanlar kendi ihtiyar ve iradeleriyle umuru hayriye ve ef'ali haseneye sevkeden bir vaz' ilahi ve bir kanun-u subani olan ve insan hfz ve himaye hikmetine mebni taraf- lahiden vaz olunan bu kanunun insanlara neir ve teblii yine nev'i beere mensup" Peygamberlere tevdi edilmi bir vazifedir. Bu vazife Peygamberlerin sonuncusu Hazreti Muhammed ile tamamlanmtr. u halde tedrici inkiaf kanunu bu ka nunun ikmaline de hkmn icra etmitir. Bu durumun se bebi nedir? Burada insanlarn bir nev'i tabii ve saf yaama halinden bahsedilmektedir. Bu devrede insanlar "henz hevesat nefsaniyelerini teksir ve ihtisasat hayvaniyelerini tev si edememi" olmalar hasebile masum ve sakin bir hayat geirmekte idiler. Nitekim Bakara suresinde de durum ay n ekilde izah edilmitir "nsanlar mmeti vahide idi. Muahharen ihtilafa dmeleri zerine kendilerine Enbiya buus ve irsal olundu".(3) Peygamberin vazifesi bu suretle tebel(1) Ahmed Naim: Islamda Davay Kavmiyet, 1332, s. 29-30. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 21, (Mellif ayn zamanda Beni srail Dev leti ve tarihi misalini hatrlatmaktadr). (3) Musa Kzm: Klliyat, s. 13-14; lslamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 3-4 - ahmed Naim: lslamda davay Kavmiyet, s. 28-29. 44

lr etmektedir. slamiyetin Peygamberi Hazreti Muhammed sosyal ahlak ve siyaset kaidelerini de muhtevi Tanr kanu nunu bu suretle insanlara bildirmitir. Bu kanun, kaydedil dii gibi topluluklarn hayatna hkimdir ve hibir zaman "benim saltanatm bu dnya deildir" gibi bir prensiple badaamaz.( 1) Hkimiyetin menei bu suretle tebellr et tikten sonra, kullan ekli hakknda da muhalif esaslar mev cuttur ve bu ekil bizi slam amme hukukunun iki byk prensipine, "adalet" ve "meveref'e gtrr.(2) ktidarn dayana ve snr olarak adalet Siyasi iktidar kullanan ve Peygambere halef olan Halife (hkmet reisi) btn icraatnda bilhassa bu byk prensibe riayetle mkelleftir. Adalet prensibinin kkleri, slam tarihi nin aan ok uzak mazidedir. Her eyden evvel, sosyal yap nn zemin ve temelini tekil eden ahlakn adaleti hazrlad sylenmiti, filhakika "ahlak- ilahi adaletle tahalluk edilir".(3) Adaletsiz bir hkmet mstebittir. Mstebit bir hkmet ise ahlakszdr ve slamiyete de mensup olamaz. slam dini istib dad reddeder. Bu suretle hkimiyeti ve hkmran, toplulu un bizzat ahlak ve "tahalluk" tarz olan adalet hudutlamaktadr. Adalet hakiki medeniyetin, binaenaleyh beeri saadetin "sslesasf'dr. Adaletsiz hakiki bir hkmetin payidar ola mamas lazmdr. Bizzat devlet bakan adil olmaldr: "Si ti) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 30-31 - Mustafa eref: Fukahaya Gre Hu kuku amme, zikredilmitir, s. 82-83. - Veliyddin: Hukuku slam, s. 258. (2) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, 1340, s. 166, 167 - Mardini Zade Mehmet Arif: Hikmeti cdyan, (Srat Mstakim, 1324, No: 2), s. 17 eyh Muhsisini Fani elzahiri: Yirminci asrda islamiyet, s. 149-152. (3) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 13. islam ve adalet, (Saday Hak, 1324, No: 9. s. I) - Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku amme, s. 83. 45

tan adilin bir gn altm sene ibadetten efdaldr (daha fazi letlidir)". Adaletle hareket sultana yardmc devlet persone linde de aranr. Zalim bir hkmete yardm eden, "zalime ka lem aan, divitine lif koyan da avam zalimedendir." Tarih, ada letsiz bir devletin payidar olduunu gstermi olsa dahi, hi bir saduyu bunu kabul edemez. Adalet, Kur'an Kerim'in si yaset (amme hukuku) prensipleri iinde ba yeri igal etmek tedir: Osmanl mparatorluu'na da intikal eden bu kaide muh telif eserlerde ve metinlerde daima zikr ve padiaha " itidal ze re" hareket etmesi tavsiye edilir.(l) Adalet ilahi bir emirdir. En byk bir siyaset kaidesidir ve iktidar mutlak surette s nrlar.^) Yalnz insanlar zerinde deil, devletlararas mnasabetlerde de adaletin rol nemlidir. Ancak adalet ve huku ka sayg gstermesi artiyle, mahkm bir millet, hkim bir mil letin idaresine katlanabilir. Oysa zamanmzda Avrupa'nn s mrgecilik siyasetinde riayet etmedii bir kaide de adalettir.(3) Adalet, slamr eitliini ekillendiren bir mefhum dur. slamn bu adalet duygusudur ki, Hazreti mer'e bir hutbesi esnasnda "sende bir erilik grrsek kllarmz la dorulturuz" dedirtmitir.(4) H u r u Kaidesi (htilal Hakk) Fakat adaletin, ilahi kanunlara riayetsizliin bir mey yidesi vardr: Huru, Mslmanlk adaletten ayrlan, er'i hu(1) Musa Kzm: Klliyat, s. 35,106,241,244,281 -282; Islamda Usul Me veret ve Hrriyet, s. 7 - Osmanl mparatorluu iin bk. Naima Tarihi, Cild I, s. 30. (2) Mahmud Hamza (Demk-l-am mfts): Bakay Saltanat Osmani ye, s. 8 - eyh Muhsini Fani: stikbale Doru, s. 32 - Mehmed Atf: Medeniyeti er'iye, Tcrakkiyat- Diniye, s. 13., (3) Mehmet Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammcd Abduh'un Cevab, s. 50, 52: (4) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, S. 166. 46

www.cizgiliforum.com enginel

dutlara, sayg gstermeyen Emirlere (devlet reislerine) kar Mslmanlarn hurucuna cevaz vermitir. Durumu Hila fet messesesine tatbik edelim. slam dini, yalnz ihtiva etti i esaslar dahilinde "icray adli emretmi" ve Mslmanla ra kar mesuliyeti Tanr huzurundaki mesuliyet ile ayn ad dedilmitir. O kadar ki, Halife, Hak yolundan ayrld tak dirde, eriatn tayin ettii hkmler dairesinde suiistimaline engel olmak, yahutta "kendisini hal yahut katletmek" (hu ru yahut ihtilal) btn Mslmanlar zerine vacip olur.(l) Adaletin meyyidesi, zulm ve istibdadn, anari halinin slamlkla badaamayaca hususunda bir delildir. Adaletin bir eitlik prensibi, ilahi bir emir halinde abideletirilmesi do laysyla zulm ve istibdat yahutta tagallp bahis mevzuu ola maz. Zira byle bir durum slamn adaleti ve hrriyetsever zihniyeti ile taban tabana zttr. slami kaidelerden derin bir ayrlkalametidir.(2). Zalim bir hkmete "hkmet" demek bi le abestir. O bu isme layk deildir. nk istibdat er'an da, aklen de merdut bir batl fikirdir. Fena ve gaddar bir Devlet Bakan da Tann'nn kullarna verdii bir cezadr.(3) Meveret Hkimiyeti hudutlayan, dier bir slami siyaset prensi bi de meverettir: Meveret de, slam siyasetine hkim bir prensiptir. Kur'an Kerim'in sayd dnyevi esaslarn en (1) Ayn eser, s. 50 - evketi (Eref Efendi Zade): Say ve Sermaye Mcadelatmm Dinen Sureti Halli, s. 8-41. (2) Said Halim Paa'nn eserlerine bk.: slamlamak, s. 14-15 ve Buhran larmz, s. 18,19-20. - Mustafa Sabri: (srat- Mstakim, 1324, No.: 3) s. 41 - Mu sa Kzm: Klliyat, s. 282 - eyh Muhsini Fani Elzahiri: Yirminci Asrda sla miyet, s. 151-153. (3) Dergzini Zade Hasan Rza tbni Ahmed: er'i siyasi crt-i Kanunu Esa si, s. 12-13 - Mustafa Zihni: Islamda Hilafet, s. 4 - Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevsp, s. 167. 47

nemlilerinden biri olan ve bir eit halk murakabesine de yer veren ray mmet veya meveret iki ayet ile meruiyet kazanmtr: "Her ite mmetinle mavere et", "btn Ms lmanlarn ii aralarnda radan ibarettir." Yani Mslman lar btn ilerini mzakere usulyle danarak, konuarak, tar tarak zmelidirler.( 1) er'an bu derece nemi haiz bir h kmet kaidesi olan meveret dolaysyla "hilafet-i Islamiye" meruti bir rejimin en parlak bir rnei, en baarl bir ekli dir. Asr- Saadette, Hazreti Muhammed'in bizzat bavurdu u bu usule halefleri de devam etmiler, baarl sonular el de etmilerdir. Yalnz, o devrin meveret usulyle bugnn parlamento mzakereleri arasnda fark vardr. Bununla bera ber prensip ayndr. Bu usul, yani ray mmet yolu, slam dnyas zerine ken istibdat ve zulm kbuslar iinde sar slm, istifade edilmemi ve yok olmaya yz tutmutur. Devlet Reisinin Sorumluluu Meveret -adaletle birlikte- amme hukukunun dier ve mhim bir kaidesini vcuda getirirler: Hkmdarn me suliyeti. Adalet ve Meveret Devletin ve hkmetin en yk sek icra ve teri salahiyetlerini haiz olan Halife - hkm darn raiyesine (halka) kar mkellef bulunduu vazifele ri ve iktidarnn snrlarn tayin ederler. Bir ahlaki snr (1) Mardini Zade Ebl'la: Surei ra, (Srat- Mstakim, 1324, No: 1. s. 6-7)-Ali Haydar Emin: Delaili Meveret, (Srat- Mstakim, 1324, No: 2) s. 2627 - Manastrl smail Hakk: Usul Merutiyete Kar Husemay Milletin tira zna Mdafaai Muhikka, (Devaml yaz, Srat- Mstakim, 1324, No: 14), s. 209 - Musa Kzm: Klliyat, 1. 279-280; Islamda Usul Meveret ve Hrriyet, -1. H. (KocaemirZade): mmeti slam Tekilat esasen Nasldr, Bugn Nasl Olma l? 1332, s. 9 - Mchmed zzet (Akaabad Mfts): Mir'at Merutiyet, 1326, s. 7-15. - Mehmed Hilmi: eriat steriz diyenlere Kavuz, 1326, s. 8-9. 48

olan adalet ve siyasi bir snr olan meveret, (her ikisinin de birer emr-i ilahi olduklarn unutmamak arttr), devle tin kendi kendini frenlemesini mmkn klar. Bu meruiyet meselesidir.(l) Haksz yolundan dndrlemeyen Halife ye kar huru, veya onu yerinden atmak Mslmanlar ze rine farz olmaktadr. Bu "inorganik" (tanzim edilmemi) bir ihtilal hakk karakterine sahiptir. Devlet Bakannn sorumluluu, bir hukuki problem ola rak mspet ve demokratik bir gelime kaydetmemitir. Ehli Snnet ulemas zamanla mstebide kar ihtilal, zulme mu kavemet prensibini terk etmiler ve mutlak itaat doktrininde karar klmlardr. Merutiyet islamclar arasnda da bu ge limeye uyanlar olmutur. Mutlak itaat doktrininin savunu cular padiahlarn sorumluluunun ilahi olduunu belirtmi lerdir. Byle olunca, halktan doma bir iktidar kullanmayan hkmdarlar ancak Tanr mesul edebilir ve yerlerinden ede bilir. Tanrdan baka hibir kuvvet onlar mes'ul edemez. O kadar ki, Tanr'ya boyun emeyen, zulmeden Padiahlar bi le, bunlar ne sorumludurlar ne de tab'alan tarafndan azledilebilirler. Hulefai Raidin durumun hukuki ve tarihi rnekle ridir. Padiahlar ancak "Ahrette mes'ul olurlar."(2) slamclk cereyanndaki bu ayrlk dikkate eder ma hiyettedir. slam Hkmetinin ekli ne olmaldr? ra ve adalet o kadar nemlidir ki, bu iki prensibe da(1) Mustafa eref: Fukataya gre Hukuku Amme, s. 82. (2) Mehmed Ziyaeddin: Mir'at Kanunu Esasi, 1324. s. 3,9, 10,24,37-40, 44,45, 54, 57, 58. 49

yanan devletin eklini aramaya lzum yoktur. slamiyet, h kmet eklinden ziyade ahlakiyatla megul olmutur. Ku ran'a sayg, adalet (hakkaniyet) ve Meverete dayanmak artiyle slamiyet her trl devlet rejimini ve hkmet e killerini kabul etmektedir. Hkmdarlk, Cumhuriyet, muh telif velayet ekilleri arasnda bu itibarla hibir fark gzet m e z ^ ) Bu meseleye ileride tekrar temas edilecektir. Devlet lerinin ehline tevdii Hkimiyetle ilgili olarak Kur'an Kerim'in vazettii bir esas da, bir emanetullah olan devlet ilerini (tedbir-i umur-u memleketi ve tesviye-i mesalih-i mmeti) ehline tevdi etmek tir. "e gre adam bulmak" prensipi bylelikle ortaya kar. Devlet umuru, din ii, nihayet bir eriat ve ahlak ii olunca, bu gibi faaliyetin, Tanr'nn bir emaneti olduu ve Tanr ema netlerini de en kabiliyetlilerine vermek icabettii aikrdr. Bu takdirde, mesalih-i ammenin tevdiinde akrabalk, "hasep ve nesep" aranmayacaktr; bu ehliyetin art Allah korkusu, ya ni takva'dr. Takva'nn zellii ise, Allah'n ve kullarn huku kuna tecavzden ekinmektir. Byle bir endieye ve duygu ya sahip olan kimsenin her eyden evvel her iki hukukta da derin bir bilgi sahibi olmas gerekir. Netice itibariyle, Devlet (ve din) ilerini deruhte edecek kimseler vazife ve memuri yetlerine ait bilgi, "istikamet ve reviyetle" mcehhez, muk tedir ahsiyetlerdir. Hkmet-i fazlaya giden yol bu suretle (doruluk), ehliyet ve adalet duraklarndan da gemelidir.(2) (1) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine cevap, s. 167-190. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 243-245; tslamda Usul Meveret ve Hrri yet, s. 4, 6, 7. 50

H k m d a r a itaat Hilafetin muhtelif artlarna ek olarak, adaletli, mem leket ilerini ehliyete gre tevzi eden ve meveret kaidesini tatbik ile devli olan Halife veya herhangi bir slam Hkm dar, hibir zaman halkn haklarn ineyen bir mstebit ve zalim olamayaca gibi, bir yar ilah da olamaz. Kendisini bu ekilde gsteremez. Tabii bulunduu siyasi ahlak (eriat- itimaiye) buna manidir. Zaten byle olsa bile, llemrin istibdat ve zulme sapmas halinde huru ve ademi itaat (itaat etmemek) kaidesi uygulanr. " n n e m e t t a te fil ma ruf" dsturu bu meyyideyi temsil etmektedir. slam tari hinde bu daima byle olmutur. Gaddar bir padiah zama nnda, bu kaideye bavurmayan ve ona itaat eden halkn bu kusuru hibir zaman slamiyete atfedilemez. u halde, avrupallarn nsan ve Yurtta Haklar Beyannamelerinden uzun zaman nce, slam dini, "marufu emretmeyen, yani ka nunsuz hareket eden zalim hkmdarlarn keyfi ve gayri ka nuni emirlerini tanmamay" emretmitir. Bu Mslmanlar iin sadece bir hak deil, ayn zamanda bir vazifedir.(l). llemre itaat slamiyetin iktidar iin koyduu bir kaide dir. Fakat bu kaide ancak yukardaki izahlarla birlikte tetkik edilmelidir. Muhakkak olan, Halifeye, llemre itaat arttr ve kkl bir kanundur. Halife (Osmanl Padiahn gznnde bulundurarak sylemek icabederse), Tanrnn saye ve glgesidir. Gnein yakt insanlar nasl bir glgeye snmak is terlerse, btn zayflar ve mazlumlar, hakszlk ve adaletsiz di Mustafa Sabri: dini Mcedditler, s. 93-94 - Mchmcd Fehmi: Hikmeti Hukuki fslamiye, s. 52 - eyh Muhsini Fani Elzahiri: Yirminci Asrda slamiyet, s. 152-153, 180-181. 51

likten, hayatn ktlklerinden kaanlar, doru yolu ve refah onun idaresinde bulur. Dnya refahna bu yoldan nail olurlar. Bu itibarla padiaha itaat arttr. taatsizlik Allahm gazabn o millet zerine evirir ve Mslman topluluunda bir gedik al m olur (1). Bylece, hkmet emirlerine uymak, sadece si yasi deil, ayn zamanda dini bir devdir. Devletin devam, y celii ve selameti dini hkmlere itaatle olur. 3 - slam Devletinde halk u n s u r u n a (idare edilenle re) ait esaslar slamc mtefekkir ve melliflerin hkimiyetle ilgili slami siyaset kaideleri hakkndaki aklamalardan sonra, s lam Devlet mefhumuna varmak iin halk meselesine ait kai deleri gzden geirmek gerek. ktidar sahibinin haiz olaca artlara mukabil, idare edilenelrin de eitli devleri vardr. Bunlardan birisinin, llcmre itaat olduu kaydedilmiti. Cemaat ve ittihat kaidesi kinci Merutiyetin slamc mtefekkirleri bilhassa dier bir art bulmaktadrlar: Cemaat ve ittahat (birlik). Cemaat ve ya ittihattan maksat, btn slamlarn, ayrlk davas gtmeksizin birbiriyle kenetlenmeleri ve sadece din balarndan r l geni bir slam Birlii Birlii vcuda getirmeleridir. Ms lmanlar arasnda sosyal balarn temelini atan bu "Kanunu Esasii slam" u kelm ilhidir: nnemel m'minne ihve" (Btn Mslmanlar kardeten baka bir ey deildir). u hal(1) Hukuka Seltin, zikredilmitir, s. 7, 15 - Mehmet tzzet. Mir'at Meru tiyet, s. 27. 52

de btn mminler kardetir. Bu kardelik, yani uhuvvet Ms lman milletler birliinin en manal fakat en salam temeli dir. Bir Mslman, aile ve kardeinden fazla cemaatn dn melidir (1). Bu husus Hadisi erifle de meyyettir (2). slamn dnyevi siyaset umdelerinden, lotrtulu yollarndan, "vesilei necat uhreviye"sinden maduttur (3). Zaten sylendi i gibi, "dnyada slamn payidar olmas ittifak ve ittihada, ittihad da sevimeye, mhasini ahlaka mtevakkftr". Milli ve dini bir sevgi, ballk bu ittihatta sakldr. Onu gerekletir mek, slam dnyasnn ykselmesi demektir (4). Cemiyet ve cemaat, toplu olarak birbirinden ayrlmamak, zaten birbiriyle mcadele halindeki insanlara Rabbin ihsan et tii bir ltaftur (5). Bu nimeti tepmemek her Mslmann va zifesidir. Tanr nimeti olan bu cemaat Kur'an ve hadislerin din sevgisi ile terbiye ettii byk slam birliidir. u halde bu it tihad slam kuvvetlendirmemek, muhtelif ayrlklar tevlit ederek birlik ban sarsmak ve zayflatmak dalalettir. Allahm Kitab, Peygamberin Snneti ile mmin arasndaki rabtay ko parmaya almaktadr. Byle bir teebbse kalkan ise, an cak "b"lik ile vasflandnlabilir. Netice itibariyle, kavmi yet ve milliyetilik ihtiras iinde ve "kr bayrak" altnda top lananlarn lhi bir cezaya arptrlacaklar phesizdir ve yer leri de cehennemdir. (6). slamlarn byk bir itithat halini mu hafaza etmeleri ve bu blokun hibir yerinde atlak ve krk bu(1) Ahmed Naim: slamda Davay Kavmiyet, s. 19-20 - M. emscddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 22-76. (2) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 20. (3) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 21: "elhasl cemaat, hep cemaat! Din-i s lamn umdei siyaseti dnyeviyesi, vesilei necat uhreviyesi hep cemaattr". (4) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 48. (5) Ahmed Naim: Ayn eser, 28-29. (6) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 41. Bu fikirlerle Merutiyetin dier ve m him fikir cereyanlarndan birisi olan "Trklk Cereyan" tenkit edilmektedir. 53

lunmamas slami bir mme hukuku kaidesidir. Aksi halde y klm ve ilhi ceza tehlikesi daima mevcuttur. slamc cereyan mensuplar Montesquieu'y hatrlatan baz fikirlerini hadislere dayamlardr. Bu hkmetin iyi olmas iin en esasl art, ahalinin yani halkn iyi olmas dr. slam dnyasndaki gerilemelerin sebebi hkmet ek linden domamtr. Hkmet eklinin dayanmas gereken halk meselesi olarak grnmektedir. slamiyet te halk ve demokratik zihniyet Dier bir kaide olarak da, slamdaki halk ve demok ratik zihniyeti ve vcuda getirdii halk idareyi zikretmek lazmdr. Filhakika, idare edilenlere kar mesuliyet hissi, adalet ve meveret ile zaten tesis edilmitir. slam, VI. yz yl Avrupasna byk bir kurtarc olarak grnmtr. nk bu tarihte Avrupa harp ve mukatele (adam ldrme) iinde idi. slamiyetin getirdii tevhid esas insanlar bir letirmekte, ayn seviyede tutmakta, adalet ve insaf hkim klmakta idi. Bu suretle, slamiyet fikri kitleleri ve kt'alan cezbeden bir mihrak halinde parlatmtr. slamiyet yal nz Mslmanlara deil, gayr mslimlere de Mslman larn haiz olduu haklar, ibadet ve vicdan hrriyetini tan mtr, haklarnn alnmasn kabul etmitir (1). Fakat, eriat Ahmediye istibdat ve zulm peneleri al tnda kvranan, manen a insanlar kendine davet ettii za man karsnda menfaatlerinde mterek iki hasm bulmu tur: Ruhban ve Zadegan (Din adamlar ve Aristokratlar). Bunlara hkmdarlar, nfuz ve servetlerinin elden gidece(1) Abdlziz avi: Ayn eser, s. 199, 190, 200-205. 54

ini hissedenler de iltihak etmitir. Onlar iin tevhide iman menfaatlerine tamamen aykr idi. slam, her eyden nce imtiyazl snflara kar savamtr (1). slamiyet evvela, dini basks altna alan bir ruhani snf tanmaz ve byle bir snfn mevcudiyetini iddetle reddeder. Saniyen, zadegan ve imtiyazllar zmresi olarak da bir sn f asla kabul etmez. Bu bakmdan aristokrasinin mevcudiye tini bilmemekte ve benimsememektedir. Eer onda aristok rasi duygusu varsa, bu yksek mevkilerde bulunanlarn umu mi saadeti garanti etmelerinden doan bir gvenin neticesi dir. Bu itibarla, slamiyet, umumi bir eitlik ve tevhid bakm larndan demokrat ve halkdr (2). O derece ki, zadegnlk bir ykl almeti saylmaktadr. Bilhassa son ve byk bir slam Devletinde, Osmanl mparatorluunda, lmiye sn fnda zuhur eden zadegnlk gerek bir ykl sebebi tekil etmitir. Zadegnlk "mutlak ve mstebit idarelerin eseridir" (3). Mstebit hkmdarlarn etraflarna topladklar su or taklardr. Nihayet slam dnyasnn gerilemesinin sebebi; za ferlerini ve yceliini sahayan demokrat ruhun (ve eklin) kaybolmasnda aranmaldr (4). (1) Abdlaziz avis: Ayn eser, s. 204-205-38. (2) Said Halim: Buhranlarmz , s. 20; slamlamak, s. 6-7, s. 11: "...Kal d ki, cemiyetin saadetini, refahn temin eden ey tefevvuku ahsiden ibaret old uu iin bilmukabele cemiyet de ona kar takdir, hrmet, muhabbet gstermek ten geri durmayaca gibi, zman idaresini kemali itimad ile onun eline tevdi ed er. te bunun iindir ki, Cemaat Islamiye arasnda yksek tabakalar demokra siye, aadaki tabakalar ise aristokrasiye mtemayil bulunurlar. Yksek tabaka lar demokrattr: Zira zayflarn hakkn mdafaa ve iinde yaadklar cismani, ruhani ahval ve eraiti slah ederek saadeti mtereke tahakkukunu temin ancak onlardr. Aadaki tabakalar aristokratik hissiyat besler, u itibarla ki; ihzarn arzu ettikleri ye saadetlerini ancak orada grdkleri tefevvuku ahsiyi hrmet lerle, takdirlerle telakki ederler.'' (3) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 181. (4) Abdlaziz avi: slam ve Medeniyet, (sebilrread, 1334, No. 371,4 yaz), s. 128. 55

www.cizgiliforum.com enginel

Mtegallibe ve imtiyazl snfa (Ruhban ve zadegan) ma lik bulunmayan bir slam toplumunda, siyasi iktidarn sahibi, halk ile kar karya kalmakta ve aralarnda baka bir kuvvet bulunmamaktadr. Fakat unutulmamaldr ki, iktidarn evvel beevvel "eriatn sadk bir hizmetkr "dr. Bu hkimiyet teba alarn ahsi hrriyetine ve eitliine "gc yettii kadar hr met etmek mecburiyeti kat' iyesidir". Aksi takdirde, iktidar ma hiyetini, hukukunu ve meruiyetini kaybeder ve "Hkimiyeti slamiye" olmaktan kar (1). Bu bakmdan slamda bir nevi otolimitasyona iaret edilmi olmaktadr. Ve Kur'andan, psi kolojik, ahlaki bir iktidar, ferdi haklar muvazenesi, karlkl s nrlanma sistemi karlabilir. Her vazifenin hrriyete mste nit bulunmas keyfiyeti de, durumun dier bir aklandr(2). slamiyet ve t n s a n haklar slamclar bu aklamalaryla slamda ferdi haklar me selesine gelmi bulunmaktadrlar. Modern demokrasilerle yaplacak mukayeselerde, slamiyetin insan haklarn, n san ve Yurtta Beyannamelerinden asrlarca evvel ilan et mi bulunmas, tezlerini destekleyecek en kuvvetli delildir. Genel olarak insan haklar problemi, slamiyeti zaten megul etmitir. yleki modern demokrasileri vcuda ge tiren bir program, modern ihtilallerin bir zihniyeti eseri ola rak kabul edilen Haklar Beyannameleri ile, Kur'ann insan lara bahettii haklar arasnda aykrlk yoktur. Ayniyet var dr. Bu ayniyet," 1789 Hukuk-u Beer Beyannamesi" (3) ile (1) Said Halim: slamlamak, s. 13, 14. (2) eyh Muhsini Fani: stikbale Doru, s. 28 - eyhi Mir Hseyin Kaydavi'nin nutku (Mslman Protestosu, 1919 s. 23). (3) Bedi Nuri: Hakk ntihap, 1330, s. 64, 68 - Kolcal Abdlaziz: Kur'an- Kerim ve Kanunu Esasi, 1326. Bu hususta bilhassa u esere bk: "Hak mefhumu nun ve kuveii meyyidesinin sureti telakkisi hakknda slam felsefi hukuku ile Av rupa felsefi hukuku arasnda bir mukayese". Mderris Seyid Beyin bu konferans 56

slami prensipler karlatrlmak suretile tesis dahi edilmi ve Beyannameye nazaran slamiyete on drt asrlk bir ka dem ve nclk hakk tannmtr. Batnn "insan hr olarak doar" vecizesile slamiyetin "insan yaamak iin doar" kaidesi arasnda gaye ba kmndan bir fark yoktur. slamiyet nazarnda hayatn za ruri artlar olan hak "hakk hrriyet, hakk ismet ve hak k temellk (mlkiyet)"tr (1). slamclarn ekseriyeti, Seyyid Bey'in tasnifini kabul et mekle beraber, slamiyetin "hrriyet ve uhuvvet" telakkisi zerinde durmaktadr (2). Kanunu Esasi'lerde yer alm olan hrriyet, Kur'ann dnya ile ilgili siyasi hkmlerinden say lr. Ve bu hrriyet, istibdadn gayr makl ve gayri meru ve btl kaytlarndan azade, mevzu kanunlar, dini kaideler ve milli detlerle snrl bir hareket serbestliidir (3). Bat mede niyetinin eitli gelimeler neticesi ulat ve drt elle sarl d hrriyete, Mslmanlk kadar nem veren ve "ahsi hr riyet masuniyetini gzeten" hi bir din ve kanun yoktur (4). Eitlie gelince, slamiyetin sosyal temel sayd mef humlardan birisidir. slam toplumu ve Devleti, Tevhid doktri ni gereince, demokratik mahiyeti icab eitlii tesis art ile kurulmutur. slam toplumunun zemini msavatla rlmtr. Eitlik, dini hukukun en esasl bir hkmdr. "Daha dorusu Mslmanln hukuku nsa verdii ehemmiyet bizzat Hak li) Seyyid: Ayn Konferans, s. 37. (2) Said Halim: Buhran timaimiz, s. 21-22, 23-25- 26-33 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 28-p9; Yirminci Asrda slamiyet, s. 205-215. (3) Musa Kzm: Klliyat, s. 250 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 250. (4) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 28 - eyh Abblhak Badadi. Zikredilen eseri, s. 18 - Mehmet Fehmi: Zikredilen eseri, s. 26 - eyh Muhsini Fni Elzahiri: Yirminci Asrda slamiyet, s, 199-205. 57

kullaha kar gsterdii ihtimamdan ok ziyadedir" (1). Bu nunla beraber, eitliin de hrriyet gibi snrlandn (2), slamda msavat kmilenin mevcudiyetini (3) unutmamak la zmdr. slamiyetin sosyalizmle olan mukayese veya rabtas bu noktada tesis edilmek istenmitir. Filhakika slamiyet ne de receye kadar sosyalizmle badar? Durum komnizmle izah edilemez, zira komnizm er'i erife mugayirdir. slamiyet Marksist bir ihtilli kabul etmemektedir. Ancak Kur'ann te sis ettii hayat ekli benimsendii takdirde, Batnn iinde bo-' calad sosyal mcadeleler kknden yok olabilecektir. slami esaslara nazaran, dnya servetine marur, fakir leri hakir gren sermayedarlar makbur deillerdir. Tanr Ka run'dan daha fazla servet ve saman sahibi kimseleri de mahv etmitir (4). slam esaslarna riayet eden bir Devletin bte sinde zekt yer almaldr ve "sosyalizm karmas dn len" fkaray mslimine tahsis olunmaldr. Uhuvvet de slamn tabii ve ferdi haklarndan birisidir (5). Ayni zamanda, evvelce de grld gibi, dini uhuvvet, byk slam birli ini vcuda getirecek en mhim itimai badr (6). Fakat, bil hassa kayda deer cihat, slamiyetin sbjektif ve mcerred hakdan ziyade, ferde vazife tanm olmasdr. Fert, vazifesi ni ifa edebilmek hakkn talep edebilir (7). (1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 29. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 274-280,282-283. (3) Koca Emir Zade: mmeti slam Tekilat Esasen Nasldr, Bugn Na sl Olmaldr? s. 10-12 - Said Halim: islamlamak, s. 9,29; Buhran timaimiz, s. 21-22, 23-25, 26-33 - Mehmet izzet: Mir'at Merutiyet, s. 16-20. (4) evketi (Eref Efendi Zade): Sy ve Sermaye Mcadeltnn Dinen Sure ti Halli, 1342, s. 11-33 - Abdlziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 207-208. (5) Mehmet izzet: Mir'at Merutiyet, s. 23-26 - Ahmed Naim: Islamda Davai Kavmiyet, s. 21, 28. (6) slam mme hukuku prensiplerinden cemaat ve ittahd tedkik edilirken grlmt, bk.: s. 22. (7) Bu durum bilhassa kayda deer, Bk.: Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku mme, s. 82. 58

slam Devletinin vazifeleri eriata mstenit, idare edenlerle edilenleri, Meveret. Adalet ve tabii haklarla birbirine balyan slam Devleti, s lamc tetkiklere gre, baz mkellefiyet ve vazifelere sahip tir. Bu devlet, hereyden evvel yabanc boyunduruunu ka bul etmemek, istikbalini tesis ve idame ile mkelleftir. slami Devlet emperyalizme yer vermiyecektir. Nihayet slam Devleti medeniyet bayraktarlm zerine almaldr. slamiyetin devrimci ve yeniliksever zihniyetini yayacak olan s lam Devleti medeniyeti iki ekilde tesis edecektir: lkesini, yahut yerleecei lkeleri, iktisadi refah ve kalknmaya ka vuturacaktr. Nihayet perian kavimlerin kurtarcs olarak, hrriyet ve adaleti saacak, btn siyasi messeseleri, belli mme hukuku prensipleri yani ariat zerine bina edecektir. slam Devleti, temeli olan dnyevi esaslarda bir medeniyet enerjisini bulacaktr. Yeryz Devletleri arasna bu sayede da ha fazla ahlklik yaylacaktr. Bir Devletleraras ahlak ku rulacaktr. Bir slamcnn szyle, dnya byle bir ahlaka muhtatr, nitekim "Silahlarn snrlanmas konferans" ye rine "ihtiraslarn snrlanmas konferans" uygun olur (1). Ve dnyann bozulan Bat ruhunun buna iddetle ihtiyac var dr. Zira btn kltrne ve sanayiine mukabil Bat, temiz ve przsz bir ahlak ancak slam dnyasnda bulabilir. Kur'an nasl bir anari halini bundan on drt yzyl nce n lemi ve dzene kavuturduysa, XX. yzylda da ayn tesir le ayn byk vazifesini baarabilir. (1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 17,19-Musa Kzm: Klliyat, s. 279-285 - M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 73 - Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 172, 206, 208, 210 - evketi: Zikredilen ese ri, s. 20 - Mustnfa abri: Zikredilen eseri, s. 78-88. 59

SLAMCILIK CEREYANI TARAFINDAN BELRTLEN PRENSPLERN TEKABL ETTKLER DEVLET SSTEM VE TEORS, HKMET EKLLER ARASINDA SLAM H K M E T EKLNN YER slamc doktrin evvela bir nokta zerinde duracaktr: Evvelce kaydedilidi gibi, Adalet ve Meverete, eriat Ahmediyeye dayanan bir Devletin eklini aramaya ve akla maya lzum yoktur. Bu devletin dayand etik, ahlak sis temine baldr (1). Bununla beraber, eitli hkmet e killeri arasnda, slam hkmet eklini tayin mmkn m dr? Mesele baz mellifler tarafndan gzden rak tutul mamtr ve baz aydnlklar verilmitir. 1 - Merutiyet ve Hilfet-i Kmile Teorisi Merutiyet ekli ve zellikleri slam hkmet ekli hereyden evvel Merutdir. Bu e kil Avrupaya nazaran eskidir. slam hkmet eklinin ilk kadrosu bu suretle ortaya kar. Zira, Mslmanlarn H kmdarlarn semek yetkileri mevcuttur. bana seim le gelen Hkmdar ayn zamanda bir Halifedir (2). Meru(l)Bk. s. 33. (2) Mchmcd Fehmi: Hikmeti Hukuku Islamiye, s. 5:-52. 61

tiyet ayn zamanda er'dir. "Hkmeti Merutai er'iye" yeni deildir. Peygamberin zamanndan beri mevcut olan "Hkmeti Mukaddesei slamiye" (l)dir mutlak ve Cumhur ekillerden de ayrlmaktadr. Hkmdar nasbi mutlak ve Cumhur hatta Merut ekillere nazaran farklar arzeder, zellikleri de bu suretle belirir. Merut hkmette riyaset bir hanedana, Cumhuriyette halkn reyine, Mutlakiyette ar zusu kanun olan bir hanedan mensubuna aittir. Fakat, slamn hkmet ekli olan "Hilafeti Kmile" (Tam Hilafet) de, bunlardan farkl vasflar vardr. Hilfeti Kmile ne de mektir? Bu yle bir "Hkmeti slamiyedir ki, anda riya seti hkmet tevars tariki ile bir hanedan efradna mnha sr olmayp aray mmetle efrad milletten" muayyen art lar haiz bir ahsa aittir, ve bu kimse "feragat veya vefat ya hut da azil edilmedike makam hilafeti muhafaza eder ve her trl hareketinde eriata tbi kalr". Hilafetin dier e killerden bir fark da, halkn yalnz dini ileri deil, ayn za manda dnya ilerini de tanzim salhiyetine sahip bulun masdr. u halde, bu rejimde din-devlet ayrl yoktur. Bu ekil srf iki cephesile mrekkep bir devlettir (2). Fakat yi ne iaret edildii gibi teokratik merutiyet (Hilafeti Kmi le) esaslarnda meveret ve adalet yoluyla, hkmdarn mes'uliyetini ve eriata ballm tesis suretiyle, halkn oyuna ve kontroluna da ksmen yer verilmitir. slamclar bu durumu demokratik bir vehe saymaktadrlar, bahsettik leri demokrat ruh ve ekil bu noktada toplanmtr (3). (1) Dergzin Zade Hasan Rza bni Muhammed: er'i Siyas ve erh-i Ka nunu Esasi, s. 12-13. (2) Mehmed Atf Hoca (skilipli): Yalnz bir formas intiar etmi eserin de bu bapta mukayeselere girimitir: Medeniyeti er'iye, Terakkiyat Diniye, s. 10-13. (3) Bk.: s. 18 - Said Halim: Mukallidliklerimiz, s. 43. 62

Mutlakiyetin reddi Fakat burada akla bir soru gelebilir: Halifelik rejimi ile ifade olunan meruti sistemde hkmdarn kanunlarla ba l olduu sylenmekle beraber, bu kanunlarn millet tara fndan sdar edilmemesi (meydana getirilmemesi) hk met ekline tesir etmez mi ve bu takdirde mutlak bir hk met ekli karsnda kalmyor muyuz? Sorunun cevabn veren ve slamc doktrini mdafaa eden eserinde Mustafa Sabri Hoca yle bir lye ba vurmaktadr: Maksat kanunlarn halk veya mmessilleri tarafndan yaplmas deildir. Maksat hkmetin kanunu kendi kendine yapamamas ve yine kendi kendine deitirememesidir. Merutiyetin ekline deil de ruhuna nfuz edildii takdirde, eriata bal, ondan "muktebes" slam devletlerinin birer merutiyet olduklar grlr. Zira bu ka nunlar, hkmet, "mesa er' olmakszn" (eriatn m saadesi olmadan) kendiliinden tanzim ve tdil edemez. "te merutiyetin ruhu manasn vcuda getiren takyid". Herhangi bir slam hkmeti de bylece, hakiki ve meru ekline yani teokratik merutiyet sistemine kavumu ol maktadr (1). Devletin kendini bizzat vcuda getirdii ka idelerle takyidi, (balamas), merutiyet meselesini mey dana karmaktadr. slam bu prensibe, Batya nispetle yz yllarca evvel varmtr (2).

(1) Mustafa Sabri: Din Mccddidler, s. 80-81. (2) Muslafa eref: l-'ukahaya Gre Hukuku mme, s. 82. 63

2- slm Halifeliinin ngiliz Merutiyeti ile Mukayesesi Hilafet Genel olarak, Tam Hilafet teorisiyle kar karya bulun maktayz. slam merutiyeti teorisi bir hilafet teorisidir. Hila fetin yapsn, hakiki veya sur (ekli) olup olmadn, eitli slam frkalarna gre mecburi veya ihtiyari bulunup bulun madn, velhasl hilafet doktrininin cidden alaka verici ba hislerini, konu dna kmak endiesiyle tetkik arzusunda de iliz. Yalnz, Hintli bir mtefekkir olan Seyyid Abdlme cid'in, ngiliz merutiyet teorisiyle mukayese ederek tahliline giritii slam merutiyet teorisini gzden geirelim (1). " m m e i Mslimin" (slam halk) zerinde velayeti mme yani hakimiyet icra edecek bir Halife seimi, cmal mmetle sabittir. Hilafet Mslmanlar zerinde Peygam beri temsilen dinin koruyuculuu ve dnya ilerini dzen leme yetkilerinin, muayyen artlar haiz bir kimseye tefvi zidir. Yetki verilmesi (tefviz) halifeyi semek ve seilen ha lifeye bat etmekle olur. Bu bakmdan gerek seenler, ge rekse seilen halife bu vazifeler iin gerekli artlara gre hareket etmek mecburiyetindedir. Mslman kitlesi de Ha lifenin sz geen usuller ve hkmler, dairesinde hk met ettii mddete ona mutlak surette itaatla devlidir. Ha life, bu artlara riayet etmedi takdirde, ona itaatsizlik far(1) Seyyid Abdlmecid: ngiltere ve lemi slam. Hilafet hakknda birok slamclarn eser ve yazlar mevcuttur, fakat Seyyid Abdiilmccid'in eserini muh telif bakmlardan setik. Mellif evvela bir Hintlidir, Hindistan mtefekkirleri nin slamc ve mterake hadiselerinin tefsiri bakmndan oynadklar rol ise ma lumdur. Ayrca, Seyyid Abdlmecid bu fikirleri 8 Aralk 1910 tarihinde Lond ra'da mnakaal bir konferans halinde vermi ve derin alaka toplamtr. Niha yet ayni mellif slam ve ngiliz merutiyet nazariyelerini mukayese etmitir ki, bir yenilik tekil etmektedir. 64

zolur ve hal'i mmkndr. Netice itibariyle, taraflar muka vele artlarna uygun hareket etmezlerse cezaya mstahaktrlar. Burada grlen bir nokta da slam merutiyeti yahut Hilafet sisteminin halkn reyine verdii ehemmiyet, yani de mokratik cephesidir (1). ngiliz Sistemi Halifelik teorisi bu derece ksa bir ekilde aklandk tan sonra, Seyyid Abdlmecid slam merutiyeti teorisini ngiliz merutiyet teorisi ile mukayeseye giriecektir. Te orik alanda, slam merutiyeti bir akde veya mukaveleye da yand iin, itima mukavele nazariyecilerinin fikirleriy le karlatrlmaldr. Hobbes, Locke ve Rousseau'nun fikirleri gzden gei rildikte, slam mertiyet teorisi ile Locke'un izahlar ara snda uygunluk olduu grlr. Filhakika, her iki teoride de hkimiyet bir mukavele neticesi ve mahsl addedilmekte dir. Locke'un fikri ve slam merutiyeti teorisi arasndaki uygunluk artc saylamaz. Zira, slam merutiyeti tarihen ok daha eskidir ve VII. yzyl balarnda yaylmtr. Hat ta Magna Carta'nn (1215) slam siyasi fikirlerinden ml hem olarak olduu iddia da edilebilir. Zaten Locke da slam teorilerine vakf bulunduunu sarahatle kaydetmitir. Yalnz slamn merutiyet teorisi, ngiliz merutiyet teori sine nazaran daha genitir. Evvela, seim meselesinde bir fark kaydedilmelidir. Emlak ve arazi sahiplii slamda bir seime ehliyet art tekil etmez. slamiyet ok daha halkdr. Sani yen, Lord Lamington'un doru mahadesi gereince, nem(l)Aym eser, s. 49-50, 58-59. 65

www.cizgiliforum.com enginel

li bir fark da halife ve kral arasndadr. ngiltere Kral gayri me suldr saltanat icra ederse de hkmet icra etmez. slam Ha lifesi ise mesuldr ve icray hkmet etmekle de er'an m kelleftir. VVitangemoot ad verilen meclislerin, ngiltere'nin meruti inkiafndaki rolleri azmsanmamakla beraber, bunlar umum kanaati deitirecek kudrete sahip deildir (1). Bununla beraber, ngiliz Devlet anlay ile slam me rutiyet telkkisi arasnda bir menzerlik mevcuttur. slam devleti de teamllere sayg ve riayet besler. slam doktri ninde teamllerin, rf ve detin byk deeri vardr. Bu ba kmdan Tarihi Mektebe de yaklaan cihetleri bilhassa m ahede olunmaktadr (2). Bir eit tabii yaama halinin fesatla ve nifakla bozu luu zerine gnderilen ve Hazreti Muhammed tarafndan insanlara bildirilen ve aklanan Kur'an din ve dnya ile rini dzenler. Her iki sahaya ait ahlak ve hukuk kaideleri ni ihtiva etmektedir. Siyasi hukuk prensipleri itibariyle, adalet, meveret kaideleri mutlak idareye set ekmektedir ler. Halkn reyi nemli olmakla beraber, Kur'ann tespit et tii ekil er'i bir merutiyettir. Bu hilafettir ve cumhuriyet ile mutlakiyetten farkldr. Bir sosyal yapnn devam ve be kas iin lzumlu btn kaideleri muhtevi olan Kur'an ve Hadisler, nihayet cma' ve Kyas'a mstenit esaslar, ifsat (fesat) edilmi bir hayata, adeta bir vahet hayatna son ve rerek, manevi bir sefalet iinde yaayanlar byk ve par lak bir medeniyetin ncleri yapmak kudretine sahiptir. s lamc doktrin burada, bahsettiimiz, hkmn tekrarla(1) Ayn eser, s. 65-73. (2) Veliyddin: Hukuku slam, s. 260 - Abdlziz avi: Anglikan Kili sesine Cevap, s. 172. 66

maktadr: Bu kudret ve kuvvete sahip olan slam siyasi esaslar bugn de, ifsat edilmi bir dnyadan, perian ol mu bir ahlaktan insanlar kurtarmak kabiliyetini gstere bilir (1). u halde, slam esaslarna dnmek gerek, slami bir rnesans arttr. Bu rnesans, mmkn mertebe Ms lmanl inhitat ve inkraza sevkeden millerden syrla rak, asla rcu, kaynaa dn olacaktr. "Dinin", eriatn ve slam medeniyetinin esas olan Kitabullah'a dn, "Os manl mparatorluunu ve slam dnyasn" Zulmetten Nur'a, karanlktan aydnla karacaktr (2). "Allann emir lerine, Peygamberin snnetine snarak kurban olduu muz btn ayrlklardan ve ekimelerden kurtulmak." Ta kip edilecek yol budur. Akl da nakil de bunu emretmekte dir (3).

(1) Bakara Sresi, Cz II, yet 214: "Ns tek bir mmet idi. Onlar ihtilf etmekle Allah da mjde verici ve azap ile korkutucu olarak Peygamberleri gn derdi; ihtilaf ettikleri eyde ns arasnda hkmetmek zere Peygamberler ile be raber doru olarak Kitap da inzal etti. Halbuki kendilerine Kitap verilenler ge linceye kadar ihtilafa den olmad. Bu da ak deliller geldikten sonra hasetle rinden ni idi. Allah kendi izni ile, iman edenleri ihtilaf ettikleri hakka gtr mtr. Allah diledii yola gtrr." (Trke Kuran Kerim, zmirli smail Hak k tercmesi, 1932, s. 56) - Ayn mealde sreler iin bk. eyh Muhsini Fni Elzahir: Yirminci Asrda slamiyet, s. 49-51. (2) eyh Muhsini Fni Elzahir: Ayn eser, s. 49-50. - Mehmet emseddin: Mslmanlk leminde intibah emareleri (slam Mecmuas, 1330, No. l,s.