ŚWIAT ŻYCIA CODZIENNEGO DZIECKA...

RocznikPedagogiczny36/2013PLISSN0137-9585

Urszula Markowska-ManistaAkademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie

ŚWIATŻYCIACODZIENNEGODZIECKAMARGINALIZOWANEGO WAFRYCEŚRODKOWEJNAPRZYKŁADZIEDZIECI

ŁOWCóW-ZBIERACZYBA’AKAWREPUBLICEŚRODKOWOAFRYKAńSKIEJ

WPROWADZENIE

TekstzostałzaprezentowanywSupraśluw2012rokupodczasXXVILetniejSzkołyMłodychPedagogówzatytułowanej:„Światyżyciacodziennegouczest-ników interakcji wychowawczych”1. Jest jedną z wielu możliwych ilustracjifragmentów świata życia codziennego dzieckamarginalizowanegoBa’Akawewspółczesnymświeciewokreślonejprzestrzeniinaokreślonymterytorium.Au-torka,stojącnapoczątkowymetapiedrogibadawczej,zadającsobiepytanie:jakprezentowaćzłożonośćiwielowymiarowośćświatówżyciacodziennegodziecka,poprzez opis podejmuje próbę naświetlenia pewnych elementów tegoż świata,zdającsobiesprawęzproblematycznościifragmentarycznościdyskursuorazza-kodowaniabadańzachodnichwneokolonialnychdyskursach.

Artykułstanowiwięcanalizęwybranychaspektówżyciacodziennegodziec-ka marginalizowanego prezentowanych za pomocą słowa oraz pomocniczo –obrazu, który, jak przekonująRolandBarthes iWilliam J.T.Mitchell, równieżmacharakterjęzykowy2.PrzybliżonasytuacjażyciadzieckaBa’Aka3odnosisięrównieżdobadańterenowychprzeprowadzonychwinterakcjachzInnymiwśro-dowiskułowców-zbieraczyPigmejówBa’Aka4. Autorka nie czyni jednak w tej

1 Pierwotnawersjaartykułuukazałasięw:Światy życia codziennego uczestników interakcji wy-chowawczych. Eksploracje – analizy – interpretacje. (red.)A.Korzeniecka-Bondar,B.Tołwiń-ska,U.Wróblewska,XVIIZeszytNaukowyForumMłodychPedagogówprzyKomitecieNaukPedagogicznychPAN,Wyd.TransHumana,Białystok2012.ISBN978-83-61209-83-6(recen-zja:prof.zw.drhab.MariaDudzikowa).

2 Por. R. Barthes, Mitologie,przeł.A.Dziadek,Wyd.KR,Warszawa2000;W.J.T.Mitchell,Poka-zując widzenie. Krytyka kultury wizualnej,„ArtiumQuaestiones”,2006,nrXVII,s.273–294.

3 Ba’Aka to etniczna nazwamałolicznej grupyPigmejów zamieszkującychw regionieSanghaMbaéréwRepubliceŚrodkowoafrykańskiej.

4 BadaniabyłyrealizowanewramachprojektuBSTM5/11:„Prawodzieckadoedukacjijakowa-runekiszansajegoemancypacjispołecznej.DiagnozastanuedukacjimetodąORAwśródBantu,Baka i Mbororo w regionie niejednorodnym kulturowo i etnicznie, w Monasao i Belemboke

URSZULA MARKOWSKA-MANISTA244

pracyobszernychodwołańdowypowiedzi,językaludówrdzennych,ichnarracjiiwspomnieńzrejestrowanychwwywiadach,leczodwołujesiędoanalizinnychautorów–jakoważnychźródełwiedzy.

Badaczewskazują, żenierównościgospodarcze i społeczne środowiskży-ciadziecispychają jenamargines,uniemożliwiają„byciedzieckiem” i tworząnierówności ich szans5. Ograniczają tym samym zdolność dzieci do rozwojui edukacji oraz partycypacji w budowaniu struktur i zaplecza obywatelskiego iekonomicznegopaństwa,naktóregoterytoriumzamieszkują.Wefekciedema-terializująpotencjałi talenty–takpotrzebnewdobieszybkoprzeobrażającychsięspołeczeństw,zaprzepaszczajądziecięceaspiracjeimarzenia,pogłębiająlukęzwiązanązwykluczeniemspołecznymidyskryminacjąorazmarginalizacjądzie-ciurodzonychwdysproporcjiubóstwanaterytoriachokreślanychjakoperyferiacywilizacji.

DZIECKOZGRUPYBA’AKA

Problematyka życia dziecka pigmejskiego prezentowana była dotychczasw wymiarze antropologicznym i socjologicznym na kartach naukowej i popu-larnonaukowej literatury światowej zarówno kolonialnej, jak i postkolonialnej.Jakopewnaegzotycznaciekawostkawdyskursiespołecznym,kreowanymprzezśrodki masowego przekazu, odzwierciedlała izolację geograficzną i mentalnązrośniętych z lasem tropikalnym ludów rdzennych. Pigmej przez dziesiątki latjawił się jako niskorosły, archaiczny, karłowaty przedstawicielHomo sapiens, „dziki”,ale„szczęśliwy”nomadaprzynależącydoplemieniałowców-zbieraczy6 zamieszkującychnaturalneśrodowiskodeszczowychlasówrównikowych.Jegocodzienność wyznaczały: presja identyfikacyjna, pierwotna architektura życiarodzinnego oraz granice przestrzenne w postaci kopulastych konstrukcji zabu-dowań chat/szałasów skonstruowanych z pędówdrzew i liścimongongo7. Ko-lejnymwyznacznikiembyłulokowanywczasieiprzestrzeninomadyzmopartynaprzemieszczaniusięwposzukiwaniupożywienia(zbieraniekorzeni,owoców,grzybów,roślinjadalnych,termitów,łowiectwoipolowanie)oraztradycyjnych

wRepubliceŚrodkowoafrykańskiej”wpierwszejpołowie2012rokuorazeksploracjiwcześniej-szych,prowadzonychwlatach2002–2012.

5 Najnowszebadanianadwpływemubóstwa i nierówności nadzieci na różnychkontynentachiwróżnychśrodowiskachżyciaprezentujeraport:M.Woodhead,P.Dornan,H.Murray,What Inequality Means for Children. Evidence from young Lives,YoungLives,January2013,http://www.younglives.org.uk/files/policy-papers/what-inequality-means-for-children-evidence-from-young-lives (pobrany24.03.2013).

6 Wksiążce:Hunter-gatherer Childhoods: Evolutionary, Developmental & Cultural Perspectives, z2005rokubadacze:BarryS.HewlettiM.E.,Lambomawiającodziennośćżyciadzieciwspo-łecznościachzbieracko-łowieckich.

7 Opigmejskichchatach(liściankach)pisałJ.Olędzki:Ludzie wygasłego wejrzenia, Wydawnic-twoAkademickieDIALOG,Warszawa1999,s.43.

ŚWIATŻYCIACODZIENNEGODZIECKAMARGINALIZOWANEGOWAFRYCEŚRODKOWEJ... 245

obrzędach8ściślepołączonychzmuzyką9–najważniejszymelementemichżycia.Tenklasyczny,zmitologizowanyportretświatacodziennegonomadówpozosta-jącychwdoskonałejharmoniiznaturą,ukazujePigmejów jako ludpierwotny,atawistycznąspołecznośćzodległejprzeszłości,bezhistorii(„niesątaknapraw-dęludźmiiniemająswojejcywilizacji”10),reprezentującąjedyniewczesnyetapewolucjiludzkości.Jeston–conależypodkreślić–szczątkowymodbiciemichcodziennościwXXIwieku.OwaantropologicznawizjaPigmejów–koczowni-kówzwanych„dziećmilasu”,świetniedostosowanychdożyciawlesie,traktu-jącychgojakoźródłowszystkiego,coniezbędnedoegzystencji,odchodzidziśwzapomnienie.Przemianyglobalne,wpływającnatradycyjnystylicyklżyciaPigmejówzdemistyfikowałystereotypowyprzekaz,uwypukliłyproblemywza-kresieformowaniasiętożsamościdzieciimłodzieżyBa’Akaoraztrudności,najakienapotykająwprocesieadaptacjidonowychspołeczno-kulturowychiekono-micznychwarunkówżyciapozalasem,„pomiędzy”tradycjąanowoczesnością.DziśdzieckoBa’Akawywłaszczonezterytoriumlasurównikowego–tradycyj-nejprzestrzeniżycia,poddaneprocesowiwielowymiarowejakulturacji11, negacji walorówiwzorówkulturywłasnej,nieposiadająceaktuurodzenia,beznadanegonumeruewidencyjnegoibezuwzględnieniawspisieobywatelinadalpozostajeniewidoczneimarginalne.Jestlokowanewsystemiespołecznymwpozycjigor-szego,niższejkategorii„obywatela”RepublikiŚrodkowoafrykańskiej.

Wbogatejliteraturzeantropologicznejnatematludówzbieracko-łowieckichwAfryceŚrodkowejstosunkowomałouwagipoświęconokategoriidzieciństwaiproblemommarginalizacjidzieckapigmejskiegoorazjegomiejscuwspołecz-ności plemiennej w obliczu dokonujących się zmian cywilizacyjnych. Dziecitradycyjnychłowców-zbieraczystanowiączęstook.40%tychpopulacji,awięcprawiepołowaludnościpozostajeniewidoczna,naobrzeżachprowadzonychnaterytorium państwAfryki Środkowej badań etnograficznych12. Stąd zazwyczajniewidzialnyświatżyciacodziennegodziecka–marginalizowanegoautochtonawAfryceŚrodkowejtrwa,dopókiniezniknie.Incydentalnieproblematykatajestwostatnich latachwłączanawszerszeantropologiczne, etnograficzne,psycho-logiczneipolitologicznebadaniadotycząceprzemianrozwojowych,konfliktów,

8 Por. praca o Pigmejach BaMiki BaNdula:K.Duffy,Children of the Forest: Africa’s Mbuti Pyg-mies,WavelandPressReissue,1995.

9 Por. prace etnomuzykologa Louisa Sarno: L.Sarno, Songs from the Forest: My life Among the Ba-Benjella Pygmies,1994; L. Sarno, B.L. Krause, Bayaka: the extraordinary music of the Ba-benzélé pygmies and sounds of their forest home,Vol.1.EllipsisArts,1995.

10 Więcej:P.Raffaele,The Pygmies’ Plight,Smithsonian,December2008,Vol.39, Issue9orazwersjaelektroniczna:http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Pygmies-Plight.html(pobrany11.12.2012).

11 Więcej:C.M.Turnbull,The Mbuti Pygmies: Change and Adaptation, Holt, Rinehart and Win-ston,NewYork1983.

12 Za: Hewlett B.S., Lamb M.E., Hunter-gatherer Childhoods: Evolutionary, Developmental & Cultural Perspectives,TransactionPubishers,NewBrunswick,NewYersey,2005.


zdrowia,migracjiimobilności,cross-culturalorazafricanstudies13iuwzględniareprezentacjeludnościrdzennej.

Zainteresowania niniejszym tematem wynikały z wcześniejszych badańrealizowanych wśród Ba’Aka, analizy antropologicznej literaturymiędzynaro-dowej odnoszącej się do studiównaddzieciństwem,problematyki prawdziecidyskryminowanych imarginalizowanychwpaństwachAfryki Subsaharyjskiej.KoncentrowałysięwięcnasferzeemocjonalnejimaterialnejdzieciństwaBa’Akazarejestrowanychbezpośredniowświecieżyciacodziennego,wśródśrodowiskwychowawczych klanu Pigmejów, w przestrzeni wioski, lasu i plantacji, sawanny ipobliskiegomiasteczkaorazmiastoddalonychokilkadziesiątkilometrów,doktórychBa’Akadocierająokazjonalnie;jakrównieżwtrakcieanalizpracinnychautorów.Analizaobejmowałarelacjerodzinne,sąsiedzkieimiędzyetniczne(Ba-’Aka–Mbororo,Ba’Aka–Gbaya, Ba’Akaosiadli iBa’Akazosadprzy ścianielasu),stosunekdodzieckawewspólnocielokalnejipozanią,przestrzeńspołecz-ną, edukacyjną, prawną, kulturową i polityczną,w której funkcjonująBa’AkawRepubliceŚrodkowoafrykańskiej.Kluczoweokazałysiępowtarzalne iprzy-padkowe (incydentalne) zdarzenia z/w codzienności obejmujące: pożywienie(przygotowanieikonsumpcjanp.świerszcza,termitów,szczuraleśnego),higienęizdrowie,zabawę(patykiem,żywymowadem,owocemmango,puszkąpococa--coli, oponą), odpoczynek i rozrywkę,pracę (pracadorosłych i dzieci), śmierć(wtymśmierćdziecka),tradycjeirytuałyzwiązanezkulturowymdziedzictwemBa’Akainabytewprocesiemieszaniasiękulturinarzuceniadominującychnormkulturowych(przezsąsiadówBantu)orazincydentalnespotkaniazObcymi14.

ŚWIATŻYCIACODZIENNEGODZIECKAMARGINALIZOWANEGO

Kategoriaświatażyciacodziennegojestwykorzystywanawbardzoróżnychkontekstach.Świat życia (Lebenswelt)15wujęciu fenomenologicznym to światotaczający jednostkę, stanowiący jej przestrzeń codziennego funkcjonowania,rozpiętypomiędzyhoryzontemoczekiwańa przestrzeniądoświadczeń,zakorze-nionywkontekstach.ówświatpojmowany jestprzez jednostkęsubiektywnie.Jestabsorbowanyprzezpryzmatznaczeńisiatekpojęćnarzuconych(przezśrodo-wiskawychowawcze)ikonstruowanychindywidualniedlazrozumieniacodzien-nościjakoświatarzeczywistego,wktóryjednostkajestuwikłanażyciem.

13 Por.: badaniaB.Hewlett’a naWashington StateUniversityVancouver dotyczące antropologiidzieciństwawperspektywiekulturowej,badaniaAlicjiWrzesińskiejdotyczącedzieckawKa-merunie zaprezentowanew książce:MWANA znaczy dziecko, DIALOG, Wyd. Akademickie, Warszawa2005.

14 Szerszyoglądsygnalizowanejproblematykiprzedstawiamwprzygotowywanejksiążce:Dziecko na rozdrożach edukacji. Pigmeje Ba’Aka w obliczu wyzwań rozwojowych. Publikacja w przygo-towaniu.

15 Schutz A., O wielości światów, Szkice z socjologii fenomenologicznej,ZakładWydawniczyNO-MOS,Kraków2008.


Wkategoriiświatażyciacodziennegozawartesąwięccodziennedoświad-czenia,codziennedziałania jednostki, jejmarzenia idoznaniawsferachprofa-num i sacrum,wyznaczającychkryteriawartościowości.Codzienność jakoka-tegoria rozpatrywana w perspektywie antropologicznej stanowi swoisty rodzaj oczywistości,będącejspołecznymikulturowymwytworem,efektemzbiorowejpracydokonującej sięwkonkretnejgrupie (klanie, rodzinie,wspólnocie lokal-nej) i uwarunkowanej wpływem tak czynników wewnętrznych (wewnątrzgru-powych), jak i zewnętrznych. Trudno, jak wskazują badacze, o jednoznacznąiprecyzyjnądefinicjęświatażyciacodziennego,stądkategoriatatraktowanajestinterdyscyplinarnie16.NapotrzebyniniejszychrozważańrozumiemcodziennośćmarginalizowanychdzieciPigmejówBa’AkawRepubliceŚrodkowoafrykańskiejjakocałątkankężycia,która:

– jestdlaPigmejówmozaikąsytuacyjności(tuiteraz),pozytywnieinega-tywniewartościowanym światem swojskim, zagospodarowywanymw nowychprzestrzeniachimiejscachprzeobrażającejsięrzeczywistościRepublikiŚrodko-woafrykańskiej;niekiedy„światemcodziennościwpotrzasku”,zmuszającymdopodjęciawyborupomiędzyżyciemzgodnymztradycjąprzodkóważyciem,jakieoferujenowoczesnacywilizacja,

– jestniewidocznadlaoczuturystówiinnychczasowopojawiającychsięObcych(nieprzyswojonychiegzotycznych),

– stajesięwyrazistaimożliwadointerpretacjidlaoswojonej,dopuszczonejdoczęściowejpartycypacjiwrytuałachżyciacodziennegobadaczki,awymykasięmedialnymprzekazomzuwaginaswojąmałostkowość,oczywistośćibraksensacji–interpretowanąjakorutynę,

– nie jest rejestrowana w historii zdarzeniowej, bo dotyczy marginalizowa-nychiubogichorazichprzestrzeni,miejscidziałańlokowanychnaperyferiach;niekiedyzwiązanajestznieuznawaniemiłamaniemprawczłowieka,

– jednocześniedotycząc„ludzizbędnych”–„redundantnych”(przyjmujętękategorięzaZygmuntemBaumanem17),kurczysięiznikapodnaporemprefe-rowanychwcentruminaperyferiachnowinekzachodniejcywilizacjiirytuałówkonsumpcyjnychwsferzepublicznej.

Światżyciacodziennegojestzbytpotoczny,niezauważalny,zwykły,nazbytswojski,typowy,abyautochtonidostrzegligojakointeresujący.Oniwinnyspo-sóbizapomocąinnychodniesieńprzyglądająsięswojemuświatucodzienności,wyznaczającsobiecelewpostacimarzeńipotrzebpoznawczychorazchroniącrytualnepozostałościdziedzictwaprzodkówprzed„wzrokiemludzizzewnątrz”.Dodać należy, że świat dostrzegalny jest jednocześnie odmienny w zróżnico-wanym krajobrazie miast, wiosek i osad w kulturowo-społecznych rzeczywi-stościach wieloetnicznego terytorium środkowoafrykańskiego lasu i sawanny.16 Szerzej: E. Tarkowska, życie codzienne jako kategoria interdyscyplinarna, [w:] M. Czerepaniak-

-Walczak,M.Dudzikowa(red.),Wychowanie,Tom5,Pojęcia–procesy–konteksty.Interdyscy-plinarneujęcie,GWP,Gdańsk2007.

17 Z. Bauman, życie na przemiał,WydawnictwoLiterackie,Kraków2004.


Podlegazmianomdokonującymsięwtokuhistoriitkanejpoepocekolonializmuzamachamistanu,przewrotamiwojskowymiirebeliami.Zaśnagruncieprzemianglobalnychzwiązanyjestm.in.zpolitykąregionalnąimiędzynarodową,wydo-byciemihandlemsurowcaminaturalnymi,inwestycjamikoncernówmiędzynaro-dowych,niesieniempomocyrozwojowejihumanitarnejorazwewnątrzpaństwo-wą imiędzynarodowąmobilnością imigracjami, jakiedokonują sięwwynikukryzysuipogłębiającychsiędysproporcjispołecznych.Przemianycywilizacyjnew Republice Środkowoafrykańskiej, procesy urbanizacji, przybierające na silewewnętrzneizewnętrznemigracjeludnościwostatniejdekadzieorazwybudo-waniesiecidrógnapotrzebylogistyczno-handlowekoncernówzmiędzynarodo-wymkapitałemotworzyło dotychczas niedostępną przestrzeń lasu, komercjali-zująciimplikująckonsumpcjonizmwcodziennościżyciadzieckaBa’Aka.Ko-lejnymelementemburzącymdotychczasową równowagęw tradycyjnymżyciułowcówzbieraczyilasusątworzoneiposzerzanechronioneobszarylasóworazjegoeksploatacjaprzezmiędzynarodowekoncerny.Novi et veteres–diada uwi-kłaniawtradycyjneinarzuconekontekstykulturoweorazzmianaprzestrzeniży-cianaosadyiwioskinazewnątrzlasurównikowegopotęgująprocesspołecznejmarginalizacjidorosłychidzieciBa’Aka.Pigmejewchodząwrolępoddanych,sązależniod tradycyjnego inowegokumu18 (wyższejstatusemrodzinyBantu,misji czy organizacji pozarządowej). Jednakw nowychwarunkach funkcjono-wania,wswoichspołecznościachpozostająautochtonami,dziećmi–nomadamiżyjącyminarozdrożu:wczęściowoosiadłymśrodowiskuwstrukturachwioskii czasowej symbiozie z deszczowym lasem – domem ich przodków w regionie Sangha-MbaéréwRepubliceŚrodkowoafrykańskiej.

MarekZiółkowskiwskazał,że„oczywistośćświatacodziennegożyciaiutar-tych sposobów myślenia o nim to chyba najbardziej charakterystyczna cechapotoczności.Odsłanianieproblematycznościowejoczywistościwymagazatemzburzeniastrukturycodziennych ludzkichczynności”19.Światżyciacodzienne-godzieciBa’Akazostajewięcodartyzdomysłów.Jawisiębadaczowi–obser-watorowi i jegowspółodbiorcy jakowieloaspektowy.Jegorozumieniewdużejmierze zależy od kultury,w której człowiek sięwychowuje i przebywa, gdyżjestelementemkolektywnegodorobkuspołeczności,doktórejprzynależąobser-wowaniorazzmiennychingerującychwśrodowiskoichfunkcjonowania20. Jego granicesąnieostreipłynne.Światżyciacodziennegomarginalizowanychdziecka18 Terminem Kumu określani są patroni – opiekunowie Pigmejów,wywodzący się z luduBan-

tu, prowadzący osiadły tryb życia (zamieszkującywwioskach imiasteczkach).Współcześni„Kumu”,dziedziczącteskomplikowanerelacjeprzodków,wykorzystująswoichPigmejów(czę-stozaichprzyzwoleniem)doróżnychprac,np.:uprawapola,sprzątanieipracedomoweorazprzydomowe, niepłacąc im sprawiedliwie i zgodnie z czasem oraz zakresem wykonywanego zadania.

19 M.Ziółkowski, Znaczenie – interakcja – rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej,Warszawa1981,s.150.

20 Por.W.Kędzierzawski,Codzienność jako kategoria antropologiczna w perspektywie historii kul-tury,WydawnictwoUniwersytetOpolski,Opole2010,s.7.


Ba’Akamaswojewyrazistepodkategorie:miejsceijegospołeczneikulturowezasięgi,przestrzeńigranicewowejprzestrzeniograniczaneprzynależnościądoklanu iwiarąwsiłęwspólnotyorazramyczasoweoparteodziejowośćprzod-kówitradycyjnydwuletnikalendarzzbieracko-łowiecki.Codziennośćjestwięc„obszaremoswojonejzwykłościokreślonegoczasuimiejsca,konkretnejczaso-przestrzenispołeczno-kulturowej.Zpewnościącodzienność,mimopozornejiner-cyjnościpodstawowychjejstruktur,jesthistorycznieikulturowozmienna”21.

MARGINALIZACJADZIECKAWŚWIECIECODZIENNYM – OBSZARY ZNANE I NIEZNANE

Pigmeje należą dziś „do najbardziej dyskryminowanych grup na świecieimaksymalniezmarginalizowanychspołeczności”22.Sąofiaraminaciskówaso-cjacyjnychidysocjacyjnychodnoszącychsiędoprocesuprzeobrażeńukształto-wanego przez terytorium, na którym zamieszkiwali i przez miejsce, jakie historia nakreśliłaimwstrukturzespołecznejorazprocesuopartegooprzeszłedoświad-czeniażycioweiuwikłaniewrelacjeizależnościzinnymigrupamietnicznymiispołecznymi.Marginalizacja społeczna23 ipozostawanienauboczużyciaspo-łecznego oznaczają równieżw ich przypadku „zajmowanie pozycji społecznie„peryferyjnych”, z którymi łączą sięmniejsze uprawnienia, przy częstowięk-szychobowiązkach,mniejszemożliwości decyzyjne iwyboru, gorsza sytuacjaekonomiczna, niższe możliwości edukacyjne, zawodowe, ochrony zdrowiaitp.”24.Marginalnośćtłumaczyrzeczywistość,gdyżjednostkiigrupymarginalne,doświadczającdobrowolneji/lubwymuszonejuwarunkowaniamizewnętrznymiizolacji,niepartycypująnarównizniemarginalnączęściąspołeczeństwawnaj-ważniejszychitychmniejważnychsferachżyciawświecieżyciacodziennego.Wchodząwrolębiernychobserwatorówlubpodległychwykonawcówpewnychzadań.Prawienigdyniestająsięichinicjatoramii/lubpełnoprawnymiuczestni-kami25, coobrazujechociażbynierównypodziałpracy,nierównomiernydostępdodóbr,zajmowaniepierwszychławekwklasieszkolnejprzezdzieci,któreniesąPigmejami,wykluczaniedziecipigmejskichzzabawdziecizwioski.Odmien-ność inarzuconaodgórnieprzezgrupydominująceniższapozycjastratyfikuje,

21 W.Kędzierzawski,op.cit., s.7.22 G.Michałowska,Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, Wyd. Naukowe Scholar, Warsza-

wa2008,s.243.23 T.Kowalak,hasło:marginalizacja społeczna,[w:]B.Rysz-Kowalczyk(red.),Leksykon polityki

społecznej,ASPRA-JR,Warszawa2001.24 E. Psyk-Piotrowska, Demarginalizacja wsi drogą: urbanizacji, skansenizacji, samodzielnego roz-

woju, http://www.isp.org.pl/files/5817730480358727001128607475.pdf,[pobrany22.05.2012].25 Niniejszyfragmentpochodziztekstu:U.Markowska-Manista,Obszary dyskryminacji i margi-

nalizacji Pigmejów w Afryce Środkowej, [w:]K.Jarecka-Stępień,J.Kościółek(red.), Problemy współczesnej Afryki. Szanse i wyzwania na przyszłość, Kraków2012,Wyd.KsięgarniaAkade-micka,s.83–97.


wyklucza,wprowadzapodziałispychanamarginesbądźstrącapozanawiasprawiprzywilejówspołeczeństwa26.

Marginalizacja jakoproceszagrażającyprawidłowemurozwojowidziecka,awkonsekwencjirozwojowidanejgrupymniejszościowejstanowipoważnąprze-szkodęwfunkcjonowaniuPigmejówwewspółczesnychspołeczeństwachpaństwAfrykiŚrodkowej.Wtekściewymieniamaktualneobszarymarginalizacjidziec-kaBa’AkawświecieżyciacodziennegonaprzykładzieżyciawwiosceMonasaow wieloetnicznym społeczeństwie Republiki Środkowoafrykańskiej w świetlezachodzącychtamwostatnimdziesięcioleciulokalnychprzemianspołecznych,ekonomicznych,politycznychiszerszychprzeobrażeńcywilizacyjnych.„Margi-nalnośćtobrakuczestnictwajednostekigrupspołecznychwtychsferachżycia,wktórychuzasadnionejest–stosowniedookreślonychkryteriów–oczekiwanie,żejednostkiteigrupybędąwnichuczestniczyły”27.MarginalnośćdzieciBa’Akawidocznajestmiędzyinnymiwpolitycznej,ekonomicznej,społecznej(interak-cyjnej),socjalnej,kulturowejiedukacyjnejsferzeżycia.Nowepraktykimargina-lizacyjne(np.praceczasowedzieci,pracawkopalniachdiamentówbezgodziwe-gowynagrodzenia)opartenadziejowychrelacjachocharakterzesymbiotyczno--feudalnymprzyczyniająsiędopogłębianianierównościwspołecznościPigme-jówisąwyrazistewśródludnościprzynależącejdoinnychgrupetnicznych,takwwymiarzeedukacyjnym,społecznym,kulturowym,jakipolitycznymwżyciucodziennym.Nasilającesiędysproporcjewynikłeznapiętejsytuacjipolitycznejwregionie,brakperspektywnaprzyszłośćiniemożnośćpowrotudotradycyjne-gostylużyciazaprzepaszczająszansemłodegopokoleniaPigmejówBa’Akanarozwójipartycypacjęwwieloetnicznymspołeczeństwie.Pigmeje,jakoistotnyfaktorekosystemu lasudeszczowego (nienarzucającyprzyrodziewłasnychwa-runków,skutecznieeksploatującyśrodowiskobezpowodowaniawnimdrastycz-nychzmian),potrzebująochronyiwsparciawżyciucodziennymorazwarunkówniezbędnychdoprzetrwaniaichwłasnejspołeczności,jednakcodziennośćzmie-niasięszybciejniżmożliwościadaptacyjnejejodbiorców.Proceswdrukowaniaspołeczeństwuwiększościowemunowych,poprawnychwzorówzachowańisto-sowanieichwpraktycewobecgrupydyskryminowanejimarginalizowanej(comożemyzauważyćwEuropiewstosunkudoRomów)wymagaczasuiodpowied-nichmechanizmów,tak,abydezaprobataniezamieniłasięwsilniejsząwrogośći pogardę oraz nie skutkowała silniejszymwykluczeniem i autowykluczeniemgrupy marginalizowanej.

Najbardziej marginalizowane są dzieci Ba’Aka w wieku szkolnym, gdyżtoonewprzestrzeniwieloetnicznejklasyszkolnej stykają sięzbezpośrednimiaktami dyskryminacji i wykluczenia tak w niematerialnej przestrzeni szkolnych

26 Szerzej pisze o tym: M. Jarosz, Obszary wykluczenia w Polsce, [w:] Wykluczeni, wymiar społecz-ny, materialny i etniczny,InstytutStudiówPolitycznychPAN,Warszawa2008,s.10–11.

27 G. Germani, Marginality,TransactionBooks,NewBrunswick1980,s.49,[cyt.za:]R.Szarf-fenberg,Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykład monograficzny 2004/2005, [w:] wersja on-line:http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/definicje.pdf,[pobrany22.05.2012].


interakcji, oficjalnym, jak i ukrytym programie szkoły orazw przestrzenima-terialnej – środowiskowej. Świadomość dziecka marginalizowanego w wiekuszkolnymodbieraróżnebodźceiprzedmiotyjakoskładowewieluniejednorod-nychsferrzeczywistości,wktórychsięporusza.Dzieckojestświadomewielo-płaszczyznowościizmiennościświatacodziennego,któryprzeżywa.Jestświado-meprocesówmarginalizacjiidyskryminacji,którychstajesięświadkiemiofiarą(kozłemofiarnym).Niekiedyprocesmarginalizacjiwzbudzawnimagresorabądźpowodujepęknięciewrelacjachiwycofanie.Codziennośćkonstruują:profanum –jawa,któraprzeplatasięz„odskocznią”odmarginalizacji:sacrum, z tradycyj-nymi rytualnymi przestrzeniami dorosłych, do jakich dopuszczane są dorasta-jące dziewczęta i dorastający chłopcy. Spośródwielu rzeczywistości,w jakichfunkcjonujądzieciBa’Aka,podstawowąjestrzeczywistośćprzeżywaniadniaco-dziennegowwiosce.Wioskajakomiejscestałe,bezpieczne,odbieranajestwspo-sób najbardziej intensywny i świadomy.Myślenie dzieci owioscema charak-teruporządkowany.Życiecodziennewmiejscu–wiosceujętezostajewpewnewzorypowtórzeńiregularności.Obierapewienrytmdziękiznajdującymsiętamobiektom(domrodzinny,szkoła,boisko,przychodnia,kaplica,studnia)umożli-wiającymdzieckupodjęcieaktywnościiobserwacjężycia.Życiecodziennejestrównieżzobiektywizowane.Określa jepewienporządekwystępującychwnimprzedmiotówisekwencjazdarzeńwyznaczanychporamiroku(suchaideszczo-wa)orazporamidnia(11hdniai13hnocy).

OBRAZYJAKOREJESTRACJACODZIENNOŚCIŻYCIADZIECKA

Problematyka codzienności dzieckamarginalizowanegowAfryceŚrodko-wejodnosisięzazwyczajdodanychzamieszczonychwraportachorganizacjinon profit bądźdomedialnychdoniesień.Związanajestznośnymimedialnieobsza-rami konfliktów, przemocy, chorób, niedożywienia, z realizacją politykiMile-nijnychCelówRozwoju(MDG)orazwyzwaniamirozwojuwRepubliceŚrod-kowoafrykańskiej, Kamerunie i Demokratycznej Republice Konga, w KongoDemokratycznym.Obrazytepełniąnamedialnympiedestalerolęideologiczną,perswazyjną,niekiedymanipulacyjną.

Oileźródłapisanebyłydotejporydosyćczęstowykorzystywanewbada-niachnaddziejamidziecka idzieciństwa,o tyle ikonografia stanowiładonichjedynieilustrację–załącznik,niebędącrównorzędnymanalizowanymźródłemrejestracjicodzienności28.Niekiedypozostająceanonimowymiwopisiezdjęciagrupydzieci,rozkładającsięnacałąpopulacjęnajmłodszych,wzmacniałystereo-typy,uprzedmiotawiały.

28 Problematykęcodziennościdzieckaopisywanejzarównosłowem,jakiobrazemwujęciuhisto-rycznymwodniesieniudokontekstuziempolskichpodejmująD.Żołądź-Strzelczyk,K.Kaba-cińska-Łuczak,Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku,DiG,Warszawa2012.


Fotografia–jakoważnyfragmentnabywaniaiprzekazywaniawiedzytere-nowej–umożliwiadokonaniedogłębnejanalizyzarejestrowanychsytuacjiiichuczestników.Możebyćrównieżwykorzystana jakofotodokument,którymówisam za siebie29.Stądświatżyciacodziennegodzieckamarginalizowanegorozpa-trujęrównieżprzezpryzmatobrazówdokumentującychprzestrzenieimiejsca,ja-kiebudują:wioskaidom(wychowanie),szkoła(edukacja)ipraca(las,plantacja,praceczasowe,pracawkopalnidiamentów) iwjakichdoświadczająmarginali-zacji.Systemyprzedstawianiapozwalająnato,byelementyżyciacodziennegobyływydobyteiprzetworzonewróżnychkontekstachnakanwiesłowaiobrazu.

Zgromadzonadokumentacjafotograficzna30 przedstawia:1. Społeczne konsekwencje życia codziennegowynikające z opresyjnego

charakterurelacjizBantu,wpływającychnacodziennośćdzieciidorosłychBa-’Akawwiosce,którajeszczekilkalattemubyłatylkoichdomem(modelochron-negogettadlaetnicznychBa’Aka)widocznewpodzialenawioskęBa’Akaiwio-skęBilo;

2. Życie codzienne jako zimbardowski „paradoks czasu”, które odkrywaprzed badaczką (obserwatorką) nowe wymiary współczesnego „niewolnictwa”dzieciodzwierciedlające:ciężkąpracęnarzeczwioskowychprzypompie,wobej-ściu,pozawioską:wkopalniachdiamentów,naplantacjach,popadaniewnałogi);

3. Kulturowekonsekwencjeżyciacodziennego–załamaniesię–kryzystra-dycyjnychkoncepcjiwychowaniadzieckawkulturachikolektywnychspołeczno-ściachAfrykiŚrodkowejjakowynikprocesówcywilizacyjnych,walkiosurowce,konfliktównatleetnicznym,degradacjirodziny,chorób,cowidocznejestwrozluź-nieniuwięziklanowych,zachowaniuirelacjachwwiosceiprzedchatami;

4. Uwięzieniepomiędzyświatami(tradycjiicywilizacji)–dylematyfunk-cjonowaniawwarunkachtradycyjnego(leśnego)inowego(wioska,miasto)śro-dowiskażyciadzieciBa’Akajakodziecimarginalizowanychzauważalnewroz-proszeniudzieci,które sąprzezchwilęwszkole,przezchwilęw lesie,a resz-tę czasu spędzająw przestrzeniwioski, poszukując –w przypadkumłodzieży–możliwościszybkiego,czasowegozarobkowaniairozrywki;

5. Edukacjętradycyjną(leśną)iedukację„nowoczesną”(szkolną),wprowa-dzającądywergencjęwfunkcjonowaniuspołecznymwcodziennymśrodowiskużyciaBa’Aka;

6. WykluczaniedzieciBa’Akazedukacjitradycyjnejiszkolnej:powszech-nej31 i prywatnej, w tym nierespektowanie praw dziecka (Senda ndia ti Amolenge32);

29 S. Pink, Etnografia wizualna. Obrazy media i przedstawienie w badaniach (przeł.M.Skiba),WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego,Kraków,2009.

30 Załączonedotekstufotografie(jedyniesześćzuwaginaograniczeniawydawnicze)przedsta-wiającefragmentycodziennościdzieciPigmejówwwiosceMonasao,wykonanezostałyzazgodądzieciidorosłych.Pozostałalicznafotodokumentacjaznajdujesięwprywatnychzbiorachautorki.

31 TenproblemwieloaspektowoopisujeA.Koulaningawksiążce:L’Education chez les pygmees Centrafrique.

32 Tłumaczeniewjęzykusango.


7. Problemy, jakich doświadczają dzieci Ba’Aka w życiu codziennymwzróżnicowanymetnicznie, społecznie izhierarchizowanym,postkolonialnymświecie codziennymprzezpryzmatnowejkategorii:miejsca (wioski), awśródnich ubóstwo, marginalizacja, akulturacja wielokrotna;

8. Ubóstwoorazjegokonsekwencjedlateraźniejszościiprzyszłościdzieciidorosłych,naktórewskazujestaniwyposażeniegospodarstwdomowych,poży-wienie,wyposażenieklasszkolnychorazubiórBa’Aka,jakrównieżmarginalnerozmieszczenieczęścichatBa’Akawwioscepigmejskiej,którądziśzasiedlająinne grupy etniczne.

Zdjęciastanowiąprzedstawieniekonkretnychzdarzeń,sytuacjiterenowychzapisanychwkontekściewprocesiezaangażowaniasiębadaczkiwżyciecodzien-ne33Ba’Aka.Sąistotnymi–zakładającymiproceskomunikowaniasiępomiędzyfotografowanymiafotografującą–aktamispołecznymi.

33 V.Cardarolprzyjął trzyzałożeniadotyczącedokumentowaniapoprzez fotografie: „zdjęcia sąprzedstawieniem konkretnychwydarzeń (co pociąga za sobą odrzucenie roszczeń – przynaj-mniejwwypadkubadańdokumentacyjnych–doprzedstawianiarzeczyisprawogólnych);podrugiekażdeznaczeniezdjęciawynikazkontekstu,wjakimjezrobiono(anietylkozzawartejwnimnarracjiczytreści);potrzecierobieniezdjęćtozdarzeniespołecznezakładającekomu-nikacjęiwzajemnezrozumieniemiędzyfotografującymifotografowanym”.źródło:M.Banks,Materiały wizualne w badaniach jakościowych,Warszawa2009,s.127.

Scenailustrującapraktykimarginalizacjiwprocesieedukacji:przykładniewielkiejliczbydzieciBa’Aka– uczniów i uczennic uczęszczających do szkół i kończących szkołę podstawową. Na zdjęciu dzieci Ba’Akawklasieszkolnejpodczaslekcji.DzieciPigmejówzajmujączęstotylne,ostatnieławkiwklasieFot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykańska, 2012.


Scenazżyciacodziennegowwiosce:przykładsposobuspędzaniaczasuwolnegodzie-ciBa’Akawwiekuprzedszkolnymiwczesnoszkolnym. Nazdjęciudzieciwcentrumwioski,bezdostępudoofertykulturalno-oświatowejiaktywizującej Fot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykańska, 2012.

Scena ilustrująca codzienną pracę wykonywaną przez dzieci: przykład pracującejdziewczynki Mo’Aka przygotowującej paski kory liany niezbędne do wyplataniasznurka.Częśćstarszychdzieciwykonujepraceprzydomowe,gospodarczezarównowswoichdomachzamieszkania,jakiwdomachsąsiadówzinnychgrupetnicznych.Częstozaswojąpracęmłodzieżotrzymujeniewielkiewynagrodzeniebądźprzedmio-ty:grzebień,lusterkoitp.lubpożywienieFot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykańska, 2012.


Scenailustrującacodziennąpracę wykonywaną przezdzieci: przykład chłop-ca dźwigającego szczapydrzewa do wioski. Wskutek kontynuacji relacji feudal-nych zdarza się, że dzieciprzynoszą drewno na opałnie tylko rodzinie, ale rów-nieżpatronomBantuFot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykań-ska, 2006.

Scena ilustrująca codzienną pracę wykonywaną przez dzieci: przykład chłopcadźwigającegowodędowioski.Wskutekkontynuacjirelacjifeudalnychzdarzasię,żedziecinosząwodędomyciaigotowanianietylkorodzinie,alerównieżpatro-nom BantuFot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykańska, 2004.


ZAKOńCZENIE

„Z naszych codziennych zachowań wyrasta właściwie wszystko społeczeń-stwo, instytucje, cechy, które się przypisuje systemowi (…). Ale wyrasta nie z pro-stego dodawania się jednostkowych codziennych zachowań, lecz ze współzależ-ności, jakie występują między ludźmi, współzależności, których ludzie nie muszą sobie uświadamiać”34.

ŚwiatżyciacodziennegodzieciwAfryceŚrodkowejnie jesthybrydą.Jestwieloaspektowy i nie daje się odczytać jednoznacznie. Dzieciństwo Ba’AkawRepubliceŚrodkowoafrykańskiej,rozpatrywanewkategoriicodziennościzo-stajewięcwdużejmierzenaznaczonetrudnymidoświadczeniami,wynikającymizwyzwańdorastaniairozwojuwśrodowiskucharakteryzującymsięzróżnicowa-nymiinterakcjamimiędzyetnicznymi,wysokąmobilnościąimigracjamiekono-micznymiprzebiegającymiwatmosferzeubóstwainiepewności jutra(filozofiateraźniejszości,zorientowanienadzieńdzisiejszy).

CodziennośćrzucaświatłonażyciedziecimarginalizowanychBa’AkawRe-gionieSanghaMbaérékształtowanewrelacjach,wopozycjido…, w odniesieniu do…,wzróżnicowanychwarunkachspołecznych,politycznych,ekonomicznychietnicznych.Wskazujenaprocesuwikłaniadzieckawsytuację,którejpoddajesięonosamoistnie,niepróbującjejzmienić.Takiezachowaniewynikazfilozofiiży-ciaspołecznościBa’Akaopartejobrakświadomościomożliwościrównoprawnejpartycypacjiwcodziennymżyciuipoczuciasprawstwawodniesieniudoświata

34 życie codzienne. ZMirosławąMarody rozmawiaAnnaKuczyńska: http://www.is.uw.edu.pl/wp-content/uploads/04_Marody.pdf,s.29[pobrany20.09.2012].

Scenailustrującawarunkiżyciacodziennego–przykładdomostwaBa’Akanaskrajuwioski. Na ubogie warunki wskazuje stan i marginalne rozmieszczenie chaty w wiosce pigmejskiej,którądziśzasiedlająinnegrupyetniczne,spychającPigmejównaobrzeżaFot. U. Markowska-Manista, Republika Środkowoafrykańska, 2012.


pozalasem.DzieckomarginalizowaneBa’Aka,podobniejakjegomarginalizo-wanirówieśnicyzetnicznychgrupmniejszościowychwpaństwachnakontynen-cieazjatyckimczyeuropejskim,choćmamarzeniaipotrzebypoznawcze,zuwa-ginaokolicznościisytuację,wktórejsięznalazłoorazdysonansodczytywaniai funkcjonowaniawnowychdlasiebiekategoriachmiejsca,czasu iprzestrzeni– jako obce i zewnętrznie narzucone ramy bycia, nie jestw stanie realizowaćswoichpragnień.PodjętawtekściepróbaprzybliżeniaświatażyciacodziennegodzieckamarginalizowanegoBa’AkawAfryceŚrodkowejjestteżpróbązobrazo-waniaświatadzieci,októrychzapomniałświat.

BIBLIOGRAFIA

Barthes R., Mitologie,przeł.ADziadek,Wyd.KR,Warszawa2000.Banks M., Materiały wizualne w badaniach jakościowych,Warszawa2009.Bauman Z., życie na przemiał,WydawnictwoLiterackie,Kraków2004.DuffyK.,Children of the Forest: Africa’s Mbuti Pygmies,WavelandPressReissue,1995.Germani G., Marginality,TransactionBooks,NewBrunswick,1980,s.49.[cyt.za:]R.Szarf-

fenberg,Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykład monograficzny 2004/2005, [w:] wersja on-line:http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/definicje.pdf,(pobrany22.05.2012).

Hewlett B.S., Lamb M.E., Hunter-gatherer Childhoods: Evolutionary, Developmental & Cul-tural Perspectives,TransactionPubishers,NewBrunswick,NewYersey,2005.

Jarosz M., Obszary wykluczenia w Polsce, [w:] Wykluczeni, wymiar społeczny, materialny i etniczny,InstytutStudiówPolitycznychPAN,Warszawa2008.

KędzierzawskiW.,Codzienność jako kategoria antropologiczna w perspektywie historii kultu-ry,WydawnictwoUniwersytetOpolski,Opole2010,s.7.

Koulaninga A., L’Education chez les pygmees Centrafrique, Paris, L’Harmattan,2009.KowalakT.,hasło:marginalizacja społeczna,[w:]Rysz-KowalczykB.(red.),Leksykon poli-

tyki społecznej,ASPRA-JR,Warszawa2001.Markowska-Manista U., Obszary marginalizacji i dyskryminacji Pigmejów w Afryce Środko-

wej[maszynopis2012].MichałowskaG.,Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, Wyd. Naukowe Scholar, War-

szawa2008,s.243.Mitchell W.J.T., Pokazując widzenie. Krytyka kultury wizualnej,„ArtiumQuaestiones”,2006,

nrXVII,s.273–294.Pink S., Etnografia wizualna. Obrazy media i przedstawienie w badaniach(przeł.M.Skiba),

WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego,Kraków,2009.Psyk-Piotrowska E., Demarginalizacja wsi drogą: urbanizacji, skansenizacji, samodzielnego

rozwoju, http://www.isp.org.pl/files/5817730480358727001128607475.pdf,(pobrany22.05.2012).RaffaeleP.,The Pygmies’ Plight,Smithsonian,December2008,Vol.39,Issue9,wersjaelek-

troniczna artykułu: http://www.smithsonianmag.com/people-places/The-Pygmies-Plight.html (po-brany11.12.2012).

Sarno L., Songs from the Forest: My life Among the Ba-Benjelle Pygmies,1994.Sarno L., Krause B.L., Bayaka: the extraordinary music of the Babenzélé pygmies and sounds

of their forest home,Vol.1.EllipsisArts,1995.Schutz A., O wielości światów, Szkice z socjologii fenomenologicznej,ZakładWydawniczy

NOMOS,Kraków2008.Tarkowska E., życie codzienne jako kategoria interdyscyplinarna, [w:] Czerepaniak-Wal-

czakM.,DudzikowaM.(red.),Wychowanie,Tom5,Pojęcia–procesy–konteksty.Interdyscypli-narneujęcie,GWP,Gdańsk2007.


Turnbull Colin M., The Mbuti Pygmies: Change and Adaptation, Holt, Rinehart and Winston, NewYork1983.

Woodhead M., Dornan P., Murray H., What Inequality Means for Children. Evidence from young Lives,YoungLives, January 2013, http://www.younglives.org.uk/files/policy-papers/what-inequality-means-for-children-evidence-from-young-lives(pobrany24.03.2013).

WrzesińskaA.,MWANA znaczy dziecko,Dialog,Wyd.Akademickie,Warszawa2005.ZiółkowskiM.,Znaczenie – interakcja – rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjoni-

zmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej,Warszawa1981,s.150.Żołądź-StrzelczykD.,Kabacińska-ŁuczakK.,Codzienność dziecięca opisana słowem i obra-

zem. życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku,DiG,Warszawa2012.życie codzienne. Z Mirosławą Marody rozmawia Anna Kuczyńska:http://www.is.uw.edu.pl/

wp-content/uploads/04_Marody.pdf,s.29(pobrany20.09.2012).

Author:Urszula Markowska-ManistaTitle:EverydaylifeofamarginalizedchildinCentralAfrica.BasedonBa’Akahunter-gathererschildreninCentralAfricanRepublicKeywords:margninalizedchild,everydaylife,hunter-gathererschildrenDiscipline:PedagogicsLanguage:PolishDocumenttype:Article

AbstractThe article is an illustration of everyday life of marginalized children

belongingto indigenouspeoples. ItelucidatesselectedaspectsofeverydaylifeofmarginalizedBa’Akachildren inCentralAfrica at thebeginningof the21st

century.TheproblemofPygmychildren’severydaylifeispresentedbymeansofwords, and assisted with images.

ŚWIAT ŻYCIA CODZIENNEGO DZIECKA...

Documents

Transcript of ŚWIAT ŻYCIA CODZIENNEGO DZIECKA...