İRAM HAKKINDA

Oğuzlar Mh. 1397. Sk. No: 14 06520 Çankaya / Balgat - Ankara / TürkiyeTel: +90 312 284 55 02 - 03 Faks: +90 312 284 55 04 e-mail: info@iramcenter.org www.iramcenter.org

"Bu çalışmanın tüm telif hakları İran Araştırmaları Merkezi'ne (İRAM) aittir"

Yeni, bağımsız bir düşünce kuruluşu olan İran Araştırma Merkezi (İRAM), temel bir özelliğiyle ülkemizdeki diğer araştırma merkezlerinden farklılık göstermektedir. İRAM, yalnızca İran ve bağlantılı konular üzerine araştırmalar gerçekleştirmektedir. Ciddi bir kültürel ve tarihsel derinliğe sahip, Ortadoğu’daki siyasal etkinliği artan ve çok yönlü ilişkilere sahip olduğumuz komşu ülke İran ile ilgili konuları layıkıyla inceleyebilmek zaruret haline gelmiştir. İRAM’ın ana hede� kamuoyunun birincil kaynaklardan doğru ve kapsamlı bilgi ve analize ulaşmasını sağlamaktır. İran ile ilgili konularda çalışma yapan akademisyenler ve araştırmacılar için çeşitli eğitim ve araştırma imkânları sunmayı ve alanda çalışan kişiler için ortak bir platform olmayı amaçlamaktadır. İran iç ve dış politikaları, ekonomisi ve toplumsal-kültürel yapısı alanlarında üretilen bilgiler, iki ülke arasındaki ilişkileri ve anlayışı geliştirmeye de katkı sağlayacaktır. Merkezimiz İran'da, Ortadoğu'da ve Batı'daki bilgi birikimini ülkemize ve ülkemizdeki birikimi de dünya kamuoyuna taşıyacak kadroya sahiptir.

Perspektif Mayıs 2019

SURİYE'DE ARTAN İRAN-RUSYA REKABETİ

Muhammed Abdulmecid

Telif Hakkı © 2019 İran Araştırmaları Merkezi (İRAM). Bu eserin bütün hakları saklıdır.

Bu eser İRAM’dan yazılı izin alınmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz. Metnin dijital versiyonu için www.iramcenter.org adresini ziyaret ediniz. Dijital kopya bu siteye aktif link verilerek kısmi olarak paylaşılabilir.

Burada ortaya konulan görüşler öncelikli olarak yazara aittir ve İRAM’ın kurumsal görüşlerini yansıtmak zorunda değildir.

Editör : Umut BaşarGrafik Tasarım : Hüseyin Kurt

İran Araştırmaları MerkeziOğuzlar, 1397. Sk., 06520, Çankaya Ankara / Türkiye Tel: +90 (312) 284 55 02-03 | Faks: +90 (312) 284 55 04 e-posta : info@iramcenter.org | www.iramcenter.org

Increasing Iran-Russia Competition in Syria

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

افزایش رقابت ایران و روسیه در سوریه

Muhammed Abdulmecid

Tahran Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümünde “Fars Nesrinde Arapların Tasviri” başlıklı teziyle doktorasını tamamlamıştır. Bir müddet Sabancı Üniversitesinde ders vermiştir. Hâlihazırda İstanbul Şehir Üniversitesinde eğitim vermektedir. Farsçadan Arapçaya iki kitabın yanında pek çok makale tercüme etmiş ve muhtelif Arap ülkelerindeki araştırma merkezleri için İran’a ilişkin birçok araştırma yapmıştır.

iramcenter.org

İÇİNDEKİLER

Özet ......................................................................................................................................... 3Giriş ........................................................................................................................................ 4İttifak veya Rekabet ............................................................................................................. 4

1- Milis Kuvvetler Oluşturma ............................................................................... 52- Silahlı Kuvvetlerin ve Güvenlik Kurumlarının Teşkili ..................................... 63- Rejim Müttefikleri Arasında Çatışma ............................................................... 64- Yeniden İnşa ve İmtiyaz Kazanma .................................................................... 75- İsrail Faktörü ..................................................................................................... 96- Arap Dünyasıyla İlişkilerde Normalleşme ........................................................ 97- Rusya’nın Türkiye ile İş Birliği ....................................................................... 108- Yumuşak Güç Vasıtasıyla Nüfuz ...................................................................... 10

Sonuç ......................................................................................................................... 11Kaynaklar .................................................................................................................. 12

info@iramcenter.org

ÖZET• İran ve Rusya, kısa vadeli hedefleri olan Esed’i rejimin başında tutmayı ve muhalifleri mağlup etmeyi

başarmışsa da iki ülkenin Suriye’deki orta vadeli hedefleri birbirine ters düşmektedir.• Rusya İran’a işlevsel olarak bakmakta ve bölgede ve uluslararası siyasette kendi çıkarlarına hizmet ede-

cek bir vasıta olarak İran’a ihtiyaç duymaktadır.• Her ne kadar Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, 2015 yılında İran’ı stratejik ortak olarak tanımlamışsa

da Rusya ve İran’ın Suriye’deki pozisyonu taktiksel bir iş birliğinin ötesine geçmemiş ve bir koalisyona dönüşmemiştir.

• Rusya ve İsrail ilişkileri, Rusya’nın Suriye’yi yeniden inşa etme ve Esed rejiminden imtiyazlar edinme projesi, Arap ülkeleriyle Esed rejimi arasındaki ilişkilerde normalleşme ve Rusya ile Türkiye arasındaki iş birliği Tahran’ın Rusya’ya karşı güvensizliğinin başlıca sebepleridir.

• Rusya, nihai olarak İran’ın Suriye’deki nüfuzunu kırmak istiyorsa da şu aşamada bu ülkenin kara gücüne duyduğu ihtiyaç nedeniyle İran’a bağlı askerî unsurların Suriye’yi terk etmesini istememektedir. Suri-ye’de siyasi diyalog sürecinin başlaması İran ve Rusya arasındaki görüş farklılıklarını arttıracaktır.

Anahtar Kelimeler: İran, Rusya, Suriye, Bölgesel Rekabet

SUMMARY• Iran and Russia achieved their short-term objective of keeping Bashar al-Assad in power by defeating the

opposition forces. However, the two countries have conflicting medium-term objectives regarding Syria.• Russia’s approach to Iran is rather instrumental. Moscow needs Tehran as a leverage to achieve its

regional and global objectives.• Although the Russian President Vladimir Putin called Iran as a strategic partner in 2015, their shared

position in Syria has not gone beyond a tactical cooperation and is far from a coalition.• Russia’s relations with Israel, its plans regarding Syria’s reconstruction which includes obtaining

privileges from the Assad regime in this respect, the process of normalizing relations between Syria and the other Arab countries and finally the cooperation between Russia and Turkey over the Syrian crisis are Tehran’s major sources of distrust vis-à-vis Moscow.

• Although Russia’s ultimate aim is to curtail Iran’s influence in Syria, it does not presently want Iranian military forces out of the country because of the significance of the latter’s land forces on the ground. However, the inception of the political dialogue process in Syria will increase the disagreements between the two countries.

Keywords: Iran, Russia, Syria, Regional Rivalry

چكیده روسیه و ایران توانسته اند به هدف کوتاه مدت خود یعنی ابقای بشار اسد در قدرت و شکست مخالفان نایل شوند، اما

اهداف بلندمدت آنها نه تنها یکی نیست، بلکه متناقض است.• روسیه نگاه ابزارگرایانه ای نسبت به ایران دارد و به آن به عنوان یک ابزار برای تحقق اهداف خود در سطح

منطقه ای و بین المللی نیاز دارد.• اگرچه پوتین در سال 2015، ایران را متحد استراتژیک کشورش خواند، اما نوع مناسبات دو کشور در سوریه

از شراکت و همکاری تاکتیکی فراتر نمی رود و به سطح اتحاد یا ائتالف نمی رسد.• تالش مسکو برای انحالل گروه های شبه نظامی وابسته به ایران، بازسازی نیروهای مسلح و دستگاه های امنیتی

با ایران، روابط روسیه با گروه های مورد حمایت وفادار روسیه توسط روسیه، درگیری گروه های سوریه اسرائیل، پرونده بازسازی و امتیازگیری از رژیم اسد، بازگشت روابط کشورهای عربی با رژیم اسد و همکاری

روسیه با ترکیه از دالیل بدبینی تهران نسبت به مسکو است.• روسیه به دنبال تضعیف نفوذ ایران است، اما نمی خواهد در مرحله کنونی نیروهایش از سوریه خارج شوند، زیرا

هنوز به آنها نیاز دارد. شروع روند سیاسی جدی، اختالفات میان دو کشور را افزایش خواهد داد.

كلید واژه ها: ایران، روسیه، سوریه، رقابت منطقه ای

3

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

4 iramcenter.org

GirişBeşşar Esed’in iki müttefiki olarak İran ve

Rusya, düzenledikleri kara ve hava operasyon-ları marifetiyle kısa vadeli hedefini yani Esed’i rejimin başında tutmayı başarmıştır. İç savaş ve çatışmalar müttefikleri aralarındaki ihtilafları bir kenara bırakmayı ve ciddi bir iş birliği sür-dürmeyi gerekli kılmıştır. Ancak askerî operas-yonların son bulması, çatışmaların azalması ve siyasi diyalog sürecinin başlamasının ardından iki ülkenin Suriye’ye ilişkin uzun vadeli he-deflerinin aynı olmadığının ve hatta birbiriyle ters düştüğünün anlaşılmasından sonra İran ve Rusya arasındaki anlaşmazlıklar iyice su yüzü-ne çıkmıştır. Rusya, Suriye’de jeostratejik ve ekonomik amaçlar gütmektedir. Bu nedenle re-jimi korumayı önceleyen Rusya’nın uygun şart-lar oluşması durumunda Esed’e verdiği desteği çekmesi muhtemeldir. İran ise Esed rejiminin ayakta kalmasını kırmızı çizgi olarak görmekte ve aksi bir durumu kendi bölgesel projesi açısın-dan tehdit olarak algılamaktadır. İran’ın bölgeye yaklaşımını salt ideolojik çerçevede değerlen-dirmek doğru değildir. Zira bu ülke nüfuzu-nu artırmak suretiyle bölgenin en güçlü gücü konumuna gelmek istemektedir. Diğer yandan Rusya, isteklerini rahatlıkla kabul ettirebileceği zayıf bir yönetim konumundaki Esed’in varlı-ğını kısa vadede gerekli görmektedir. Esed’in üç defa Rusya’yı ziyaret ettikten sonra Tahran’a gerçekleştirdiği ziyaret, Moskova’nın katılımı olmaksızın Şam’da Suriye-Irak ve İran genel kurmay başkanlarının düzenlediği toplantı, İran ve Rusya’ya bağlı milisler arasında yer yer ya-şanan çatışmalar ve İsrail’in Suriye’de İran’a ait hedeflere düzenlediği saldırıları arttırması, İran ile Rusya arasındaki örtük rekabetin artık açık bir mahiyet kazandığını göstermektedir.

İttifak ile Rekabet Arasındaİran ve Rusya’nın Suriye merkezli bölge-

sel çıkarlara sahip olduğu ve bu bağlamda bir-birlerine ihtiyaç duydukları açıktır. Sovyetler Birliği'nin çöküşünden özellikle de ABD’nin her iki ülke için benzer tehditler arz ettiğinin anlaşılmasından sonra iki ülke ilişkilerinde iyi-leşme görülmüştür. Rusya İran’a işlevsel olarak bakmakta ve bölgede ve uluslararası siyasette kendi çıkarlarına hizmet edecek bir vasıta ola-rak İran’a ihtiyaç duymaktadır. İran ise esasen Rusya’nın Suriye’deki askerî varlığına olumlu

bakmasa da Esed rejimine bağlı hava kuvvet-lerinin dört yıl savaştan sonra çökmesi ve İsra-il’in İran Hava Kuvvetlerinin Suriye’de varlık göstermesine muhalefeti gibi gerekçelerle Rus-ya’nın ülkeye müdahalesini kabullenmek duru-munda kalmıştır. Diğer bir deyişle, İran’ın Esed muhalifi güçler karşısında mevzi kaybetmesi onu Rusya ile iş birliğine ve koordinasyona zor-lamıştır. Nitekim Rusya’nın müdahalesi İran’ı muhalifler karşısında mağlubiyetten korumuş-tur. Ancak bu müdahale Eylül 2015’e kadar muhaliflere karşı yürütülen savaşta güçlü bir rol oynayan İran Devrim Muhafızları Ordusu ve ona bağlı milis güçlerin sahadaki etkinliğini azaltmış ve bu grupları Rusya hava kuvvetlerine bağlı unsurlar haline getirmiştir.

Her ne kadar Rusya Devlet Başkanı Vladi-mir Putin, 2015 yılında İran’ı stratejik ortak ola-rak tanımlamışsa ve iki ülkenin Suriye’deki as-kerî operasyonlar ve ülkenin siyasi gidişatı konusunda kapsamlı bir koordinasyon çerçeve-sinde hareket ettikleri iddia edilse de Rusya ve İran’ın Suriye’deki pozisyonu taktiksel bir iş birliğinin ötesine geçmemiş ve bir koalisyona dönüşmemiştir. Rusya Dışişleri Bakan Yardım-cısı Sergey Ryabkov CNN’e verdiği bir röpor-tajda açık bir şekilde Suriye’de, Moskova ve Tahran’ın müttefik olarak isimlendirilemeyece-ğini ve bu iki ülkenin yalnızca iş birliği içerisin-de olduğunu belirtmiştir.1 İranlı makamlar, kısa bir süre öncesine kadar bu taktiksel iş birliğini hatalı bir şekilde stratejik ortaklık şeklinde te-lakki etmekteydi. Ne var ki İranlı siyasilerin son açıklamaları Rusya’ya olan güvenin azaldığını göstermektedir. Rusya ve İsrail arasındaki iş birliği, söz konusu güven eksikliğinin asli sebe-bidir. Fakat İran’ı Rusya karşısında endişelendi-ren başka hususlar da bulunmaktadır. Örneğin, Şam rejimine ait askerî ve güvenlik unsurlarının Rusya tarafından yeniden yapılandırılması ve bu süreçte İran’a yakın yüksek rütbeli subayla-rın emekliye sevk edilmesi veya yerlerinin de-ğiştirilmesi, Rusya’nın kâr marjı yüksek yeni-den inşa projelerinden İran’ı uzak tutmaya çalışması, Rusya’nın İran’ın sahadaki nüfuzu-nun azalacağını taahhüt etmesi ve Şam rejimi-nin Moskova’nın teşvikiyle Arap ülke-leriyle bozulmuş olan ilişkileri normalleştirme ihtima-linin ortaya çıkması, Rusya ve Türkiye arasın-daki iş birliği, Suriye’nin kuzeyinde Türki-1 CNN Newsroom ile Röportaj, 25 Ocak 2019, http://edition.cnn.com/

TRANSCRIPTS/1901/25/cnr.20.html

info@iramcenter.org 5

ye’nin varlığının güçlenmesi ve iki ülkenin İran’ı dışarıda bırakarak Soçi’de vardığı muta-bakat; ABD ve Rusya’nın Suriye meselesinde anlaşması, ve Rusya’nın baskılar neticesinde İran’ın Suriye’den çıkarılmasına ikna olma ihti-mali söz konusu hususlardan bazılarıdır. Çalış-manın bu bölümünden itibaren yukarıda zikre-dilen hususlar ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

1- Milis Kuvvetler Oluşturma

İran, bölge ülkelerinde Devrim Rehberi Ali Hamenei’ye bağlı yerel milis güçler oluşturma konusunda tecrübelidir ve bu yolla bölgede et-kin bir rol oynayabilmiştir. Fakat Suriye’deki savaş şartları göz önünde bulundurulduğunda İran, halkı bastırmak ve rejim muhalifleriyle sa-vaşmak için yeterli sayıda milis güç oluşturma fırsatı bulamamış ve Pakistan, Afganistan ve Irak Şiilerinden Esed’i korumak üzere savaşa-cak paralı milis güçler devşirmek durumunda kalmıştır. Ancak, son tahlilde İran er ya da geç gerek askerî personeli gerekse de milis kuvvet-leriyle Suriye’den çıkmak durumunda kalacağı-nı anladığı için tamamen yerel unsurlardan olu-şan milis güçler oluşturmanın gerekliliğine kani olmuştur. Yerel milis kuvvetlerin teşkil edilmesi durumunda İran’ın ülkede ne askerî personel ne de Fatimiyyun ve Zeynebiyyun gibi milis güçler bulundurmasına gerek kalacak dahası Suriye’deki çıkarları garanti altına alınacaktır. Yerel milislerin teşkilinden sonra İran, Haşdi Şabi örneğinde olduğu gibi milis güçleri tek bir çatı altında toplayarak hükûmete bağlama-ya çalışacaktır. Bu durumda resmiyet kazanan milis güçler, Suriye’nin geleceğinde İran’ın çı-karlarını korumak üzere siyasi yapının içerisine girmiş olacaktır. Lakin bu projenin Suriye’deki dinî-mezhebî yapının Irak ve Lübnan’la aynı olmadığı ve ülkedeki itikadi anlayışın İran’ın ideolojisiyle farklılık arz ettiği dikkate alındı-ğında kısa vadede başarıya ulaşması mümkün görünse de orta ve uzun vadede akim kalması muhtemeldir. Ayrıca Rusya bu tarz bir girişime sıcak bakmayacak ve hâlihazırda İran’a yakın

milis güçleri dağıtmaya ve İran’ın desteğiyle millî tugaylar oluşturma girişimini engelleme-ye çalışmaktadır. Örneğin stratejik gözlemci ra-poruna göre son birkaç ayda Rusya’nın baskısı neticesinde hava kuvvetleri istihbarat dairesin-de 6.500 kadar milis gücün istihdamına ilişkin anlaşma feshedilmiş, Şam'ın etrafındaki millî savunma tugayları, Baas ve Kalemun komando-ları lağvedilirken Deyru Zor’daki millî savun-ma askerlerinin bir kısmı tutuklanmıştır.2

Geçen sene ABD, İsrail ve Rusya’nın Suri-ye’deki yabancı güçlerin ülkeden çıkarılması konusunda mutabakata varması üzerine İran, yerel güçlerden milis kuvvetler oluşturma stra-tejisine yönelmiştir. Ancak Suriye’de Şii nüfus az olduğundan yerel güçleri para ve çeşitli vaat-ler vermek suretiyle Sünniler arasından oluştur-mak zorunda kalmıştır. Suriye İnsan Hakları Gözlemcilerinin raporuna göre İran, son günler-de Suriye’nin güneyinde yaklaşık 2.390, Fı-rat’ın batısında, Hum ve Deyrizor’da ise 1.270 kişiyi milis kuvvetlerine eklemeyi başarmıştır.3

Rusya bir taraftan Suriye’de İran’a bağlı grupların nüfuzunu kırmaya çalışırken diğer ta-raftan İran’ın Lübnan, Irak ve Yemen’deki stra-tejinin benzerini Suriye’de de takip etmektedir. Rusya bir süre önce İran’ın engellerine rağmen “Beşinci Ordu” adıyla Suriye’nin güneyinde bir yapı teşkil etmiştir. Hâlihazırda ise “Altıncı Ordu” adıyla yeni bir milis kuvvet oluşturmak-tadır ki söz konusu birlik genellikle Sünnilerden birliğin subayları ise ya rejim subaylarından ya da rejimle anlaşan eski muhaliflerden oluşmak-tadır. Rusya’nın teorik olarak Suriye ordusuna

2 “Aile İçi Anlaşmazlıklar Mahir Esed’in Amcası Raif’i Karşısına Alma-sına Yol Açacak Mı?, Stratejik Gözlemci, 3 Mart 2019, https://strate-gy-watch.com/wp-content/uploads/190113-Reports-and-Studies-1.pdf

3 “Esed’e ve İran’a bağlı milis güçler…” Suriye İnsan Hakları Gözlemci-leri, 14 Mart 2019. http://www.syriahr.com/?p=314164&fbclid=IwAR-23byUrZqWWeT0H3wYtFIZR4T2yWjdOiIssEwqDfRzsUgkzi-GqR47p1-jk

Rusya hâlihazırda İran’a yakın milis güçleri dağıtmaya ve İran’ın desteğiyle millî tugaylar oluşturma girişimini engellemeye çalışmaktadır.

Suriye İnsan Hakları Gözlemcilerinin raporuna göre İran, son günlerde Suriye’nin güneyinde yaklaşık 2.390, Fırat’ın batısında, Hum ve Deyrizor’da ise 1.270 kişiyi milis kuvvetlerine eklemeyi başarmıştır.

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

6 iramcenter.org

pratikte ise kendisine bağlı olan bu grupları teş-kil etmekteki amacı İran’ın milis kuvvetler üze-rindeki nüfuzunu azaltmak ve İran’ın himaye-sinde olan yerel güçleri kendi tarafına çekmektir. Nitekim Rusya, birkaç yıldır İran’a bağlı bir milis yapılanma olarak kabul edilen Kaplan Güçleri ve Filistinli Kudüs Tugayı’nı kendi ta-rafına çekmeyi başarmıştır.

2- Silahlı Kuvvetlerin ve Güvenlik Kurumlarının Teşkili

İran ve Rusya, Suriye’de bazı milis kuvvet-leri desteklemenin yanı sıra silahlı kuvvetlerin ve güvenlik kurumlarının teşkilini de destekle-mektedir. Bir noktaya kadar bu devlet kurumla-rının her iki ülkeden birine bağlılığından bahse-dilebilir.

Her ne kadar İran Savunma Bakanı Emir Ha-temi Ağustos 2018’deki Şam ziyaretinde, Şam yönetimiyle Suriye’nin silahlı kuvvetlerinin yeniden inşası ve silah sanayisinin geliştirilme-si için imzalanan bir anlaşmadan bahsetse de Rusya geçen yılın sonlarında teşkilat ve düşün-ce yapısı bakımından Devrim Muhafızlarından ziyade Rus ordusuna daha yakın bir şekilde Su-riye silahlı kuvvetlerini oluşturmaya başlamış-tır.4 Bu doğrultuda, sözde Esed’in kardeşi Mahir Esed’e bağlı bazı kumandanlar ile İran’a ya-kınlığıyla bilinen 4. Ordu Komutanı görevden alınmış, bazı subaylar yaş haddinden emekliye sevk edilmiş, bir kısmı merkezden uzak bölge-lere sürülmüş, bazıları ise çeşitli suçlamalar ne-ticesinde tutuklanmıştır. Sonuçta bu uygulama, orduda Rusya’ya yakın kumandanların pozis-yonunu güçlendirmiştir. Buna mukabil İran 4.

4 “İran ve Rusya Arasında Savunma Alanında Mutabakat Zaptı”, 24 Nisan 2018, İSNA Haber Ajansı, https://www.isna.ir/news/97060401905

Ordu, Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı, Askeri İstihbarat Dairesi ve Hava Kuvvetleri İstihbarat Dairesi gibi kurumları hâlâ desteklemeye devam etmektedir. Ayrıca İran, Şam rejiminin silah sa-nayisini yenilemeye ve 4. Ordu'yu modernize etmeye çalışmaktadır.

3- Rejimin Müttefikleri Arasında Çatışma

Suriye’deki bazı bölgeler stratejik öneme sa-hip olduğu için İran ve Rusya söz konusu böl-gelerde nüfuzunu arttırmaya çalışmaktadır. Bu çabalar, iki ülkenin taraftarları arasında zaman zaman rekabete zemin hazırlamakta ve son ay-larda söz konusu bölgelerde İran ve Rusya yan-lısı gruplar arasındaki çatışma haberleri basına yansımaktadır. Çatışmalar çoğunlukla ticari güzergâhlar gibi stratejik öneme sahip nokta-larda gerçekleşmektedir. Bazı uzmanlar, bu ça-tışmaları ABD ve İsrail’in Rusya’ya, Suriye’de İran’ın konumunun zayıflatılmak için uygula-dığı baskıya bağlamaktadır. Ancak kuşkusuz Suriye’deki yeni süreçte, Rusya’nın İran’ın ül-kedeki nüfuzunun azalmasına ihtiyaç duyması ve ticaret yollarıyla geçitler üzerinde muhtelif grupların rekabete girişmesi de bu çatışmanın nedenleri arasındadır.

Hama şehrinin kuzey batısındaki Sehli’l-ğab bölgesinde, Akdeniz’e yakın bir noktada Ocak 2019’un ortalarında rejime bağlı güçler arasın-da silahlı çatışmalar meydana gelmiştir. İran’ın himayesinde Mahir Esed’in komutasındaki 4. Ordu ile Rusya destekli Süheyl Hasan komu-tasındaki “Kaplan Komandolar” karşı karşıya gelmiştir.5 Bu çatışma onlarca kişinin ölümüy-le sonuçlanmış, Rusya’nın desteklediği güçler İran’ın kontrolünde olduğu kabul edilen böl-gede nüfuzunu artırmış ve İran destekli gruplar hâlâ bölgede bir eğitim üssü ve silah deposuna sahip olmasına rağmen ikinci plana düşmüştür.6 Rusya Hama’nın batısında toplamda 11 askerî üs ve kontrol noktasına sahiptir. Adı geçen böl-ge Hmeymim üssünün asli güzergâhı olması sebebiyle hayati öneme sahiptir. Bu bölgenin muhaliflerin kontrolünde bulunan İdlib’e ya-kın olmasının yanı sıra ticaret yolları ve kara yolu geçiş güzergahlarının ele geçirilmesiyle elde edilecek milyonlarca dolarlık gelir de bu çatışmanın nedenleri arasındaydı. Çatışmanın 5 “4. Ordu ile 5. Ordu Arasındaki Çatışmalarda Artış”, el-Modon,22 Ocak

2019, https://tinyurl.com/y2c7w8kx6 Söz konusu üs ve silah depoları Selma ve Sulunfa bölgeleri arasında yer

almaktadır.

Esed’in kardeşi Mahir Esed’e bağlı bazı kumandanlar ile İran’a yakınlığıyla bilinen 4. Ordu Komutanı görevden alınmış, bazı subaylar yaş haddinden emekliye sevk edilmiş, bir kısmı merkezden uzak bölgelere sürülmüş, bazıları ise çeşitli suçlamalar neticesinde tutuklanmıştır.

7info@iramcenter.org

ardından misilleme amacıyla 4. Ordu, Hama bölgesinde el-Mübarek Tugayı gibi Rusya ta-raftarı bazı grupların silahlarına el koymuş ve bazı şahısları da tutuklamıştır.

2017’nin sonu ve 2018’in başlarında Suri-ye’nin kuzey doğusundaki Deyrizor’daki strate-jik noktaların özellikle Ebu Kemal ve el-Meyadin gibi sınır bölgelerinin ve ayrıca Fırat Nehri üze-rindeki geçitlerin kontrolüne ilişkin İran ve Rus-ya arasında bir rekabet yaşanmıştır. Öyle ki Rus hava kuvvetleri İran’a bağlı milisleri DEAŞ’ın Ebu Kemal’e düzenlediği saldırı karşısında yal-nız bırakmıştır. Mart 2019’da rejim ordusunda Rusya ile iltisaklı grupların Deyrizor’da İran destekli el-Bakır tugayının nüfuzunu kırmaya çalıştığına ilişkin haberler çıkmıştır. Adı geçen tugayın komutanı birkaç hafta önce Rusya’nın baskısı neticesinde rejim istihbaratı tarafından tutuklanarak ev hapsine alınmıştı.7 Bu türden baskılar üzerine bu tugayın insan kaynaklarında kayda değer bir azalma yaşanmıştır.

Halep’te de geçtiğimiz yılın son günlerinde İran ve Rusya’ya bağlı milis kuvvetler arasında çatışmalar baş göstermiştir. Mart ayının ilk gün-lerinde ise Rus devriyeler tarafından İran’a bağ-lı bir milis kuvvet olan Nüceba’ya mensup bazı şahıslar tutuklanmış ve ancak İran’ın araya gir-mesiyle serbest bırakılmıştır. Ayrıca aynı ayın son günlerinde Haleb’in kuzeyinde İran destekli 4. Ordu ve el-Bakır Tugayı ile Rusya destekli Kudüs Tugayı arasında çatışmalar yaşanmıştır.8 Yerel kaynaklar, 20 Nisan’da el-Bakır Tuga-yı ile Kudüs Tugayı arasında Halep Havaalanı ve Halep’in doğusunda çatışmalar yaşandığını belirtmektedir. Bu çatışmalar, Rusya’nın İran’a bağlı milis kuvvetlerin Halep Havaalanını terk etmesini istemesine muhalefet etmeleri sebe-biyle yaşanmıştır.9 Halep Havaalanı tamamen İran’a bağlı milis kuvvetlerin kontrolündedir ve İran yıllardır bu havaalanını Halep’teki güçle-rine yardım ulaştırmak adına bir üs olarak kul-lanmaktadır. İran, Halep’te Rusya’ya kıyasla daha etkin durumdadır ve şehirdeki çatışmalar genellikle İran’a bağlı milis güçlerin nüfuzunu kırmak için gerçekleşmektedir.

7 “Rusya Deyrizor’da İran’a Bağlı Milis Güçleri Dağıtmak Mı İstiyor?, Orient, 11 Şubat 2019, https://orient-news.net/ar/news_show/162232/0

8 “Halep’te Kudüs Tugayı ile 4. Ordu Arasında Şiddetlenen Çatışmalar”, el-Modon, 25 Mart 2019, https://tinyurl.com/y5ar65gc

9 “Suriye: İran’a Bağlı Milis Kuvvetler Arasındaki Çatışmalarda Birkaç Ölü ve Yaralı”, Anadolu Ajansı, 19 Nisan 2019, https://tinyurl.com/y6n42kl5

Rusya’nın bu çatışmadaki amacı ise İran’a bağlı milislerin Haleb’in batısında nüfuzunu azaltmaktı. Dera ve Kamışlı’da da benzer du-rumlar yaşanmıştır. Ayrıca İran ve Rusya iş bir-liklerini sürdürebilmek için Türkiye ve ABD ile bir denge oluşturmak durumundadır. Bu bağ-lamda yakın gelecekte Suriye’deki milis güçler arasında çatışmaların devam edeceği öngörüle-bilirse de çatışmaların geniş çaplı bir hâl alması beklenmemektedir.

4- Yeniden İnşa ve İmtiyaz Kazanma

Hem İran hem de Rusya Esed’in hâlâ ikti-darda kalabilmesi nedeniyle kendilerine borçlu olduğunu düşünmekte zaman zaman bunu Esed’e hatırlatmakta ve Suriye’de katlandıkları maliyetlerin tazmin edilmesini istemektedir. Her iki ülke de Suriye’de olabildiğince çok im-tiyaz edinme arzusundadır ve Esed’in ülkenin kaynaklarını İran ve Rusya’ya bırakmaktan baş-ka çaresi yoktur. Bu doğrultuda Esed ülkesinin petrol ve gaz işletmelerini Rusya’ya, fosfat kay-naklarını ise İran ve Rusya’ya devretmiştir. Rusya bölgesel ve uluslararası güç dengesini dikkate alarak uzun vadeli ve kârlı anlaşmaları Şam rejimine dikte etmek suretiyle Suriye’deki geleceğini garanti altına almıştır.

Rusya’yla imzalanan bu türden anlaşmalar İran’ın tepkisini çekmiştir. Moskova ve Şam arasında 49 yıllık bir anlaşmanın imzalandığı duyulduğunda İran makamları adına Yahya Ra-him Safavi benzer anlaşmaların İran’la da im-zalanmasını talep etmiştir.10 Her ne kadar İran makamları Esed yönetiminin kendilerine borçlu olduğunu düşünse de Suriye’nin kısa ve hatta orta vadede İran’ın Suriye iç savaşı boyunca yaptığı harcamaları telafi edemeyeceğini ol-dukça iyi bilmektedir. İranlı siyasi elitlerin bu türden açıklamaları hem İran kamuoyundaki tepkiyi azaltmakta hem de Esed rejiminden yeni imtiyazlar edinmek adına baskı unsuru olarak kullanılmaktadır. İran, Suriye’deki harcama-10 “Rahim Safavi: İran Suriye’de Yaptığı Harcamaları Tazmin Etmelidir”,

Afitap Gazetesi, 17 Şubat 2018, http://aftabnews.ir/fa/news/509012

Esed ülkesinin petrol ve gaz işletmelerini Rusya’ya, fosfat kaynaklarını ise İran ve Rusya’ya devretmiştir.

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

8 iramcenter.org

larını petrol, doğal gaz ve fosfat kaynaklarının çıkarılması gibi kârlı projeler yoluyla karşıla-mak istemektedir. Ancak Rusya, İran’dan daha önce bu girişimde bulunmuştur. Ayrıca geçtiği-miz yedi yıl içerisinde İran ve Suriye arasında imzalanan bazı anlaşmalara rağmen fosfat kay-naklarının teslimi ile ülkede üçüncü GSM ope-ratörünün kurulumuna ilişkin anlaşmalar Esed tarafından askıya alınmıştır.

İran, Rusya’nın Esed’e ülkedeki nüfuzunu zayıflatmak için baskı yaptığını ve rejimin sı-nırlı mali kaynaklara sahip olduğunu bilmesi-ne rağmen kendisi de Esed’e baskı yapmış ve rejime olan mali desteğini çekmiştir. Nitekim Suriye’ye aylık 200 milyon dolar değerinde iki petrol tankeri gönderen İran, Ekim 2018’den beri Suriye’ye olan petrol ve petrol dışı yardı-mını durdurmuştur. Bu nedenle rejim güçlerinin kontrolünde olan bölgede gaz, benzin, motorin ve gıda maddesi gibi ürünlerin arzında sıkıntı-ya ve millî para biriminde değer kaybına şahit olunmaktadır. Söz konusu baskılar neticesinde İran, uygulanmayan anlaşmaları Orta Vadeli Stratejik Anlaşma gibi 11 yeni anlaşmanın im-zalanması suretiyle garantiye almış ve Esed’in Tahran’a ziyaretinin gerçekleşmesini sağlamış-tır.11 Akabinde İran tarafından Şam’da 200.000 konutun inşa edilmesine ilişkin iki ülke arasında anlaşmaya varıldığı basına yansımıştır. 30 Mart 2018’de ise Esed yönetimi, Lazkiye’de İran’la iş birliği içerisinde elektrik santrali inşa edilme-sine ilişkin imzalanan anlaşmayı onaylamıştır.

Son günlerde Lazkiye Limanı’nın işlet-mesinin İran’a devredileceğine dair haberler çıkmıştır.12 Bu haberlere göre İranlı şirketler mallarını bu limana sevk etmeye başlamıştır. Uzun süredir Akdeniz’e açılma arayışında olan İran, limanı yalnızca Suriye, Lübnan ve diğer ülkelere mal taşımak için değil ABD yaptırım-larını delmek ve mümkün olursa Hizbullah ve Suriye’deki milis güçlere silah sevk etmek için de kullanmak istemektedir. Ayrıca limanın bir bölümünün askerî amaçlarla kullanılması da mümkündür. Şimdiye kadar Fransa ve Suriye menşeli iki özel şirket tarafından işletilen Laz-kiye Limanı’na ilişkin sözleşme Ekim 2019’da sona erecektir. Öte yandan İran ile Irak arasında

11 “İran ve Suriye Arasında Uzun Vadeli Stratejik Anlaşma”, Seda ve Sima Haber Ajansı, 28 Ocak 2019, http://www.iribnews.ir/fa/news/2340705

12 “Tahran Suriye’nin Lazkiye Limanını Akdeniz’e Açılan Kapı Olarak Görüyor”, The Times, 15 Mart 2019, https://tinyurl.com/y67nyrc5

imzalanan son anlaşmaya göre Şelemce-Basra Demir Yolu en kısa zamanda tamamlanacaktır. Bu güzergâhın açılmasıyla İran, demir yoluyla Irak’a oradan da Lazkiye Limanı’na bağlana-bilecektir. Ayrıca Irak Genel Kurmay Başka-nı 18 Mart 2019 tarihinde Irak ve Suriye ara-sında el-Kaim ve Ebu Kemal sınır kapılarının yakında açılacağını duyurmuştur.13 ABD’nin bu projeyi Irak’ta engellememesi durumunda İran hem demir yoluyla hem de deniz yoluy-la Akdeniz’e ulaşabilecektir. Ancak Amerikan uçaklarının rejim kontrolünde olan bölgelere girmekte olan petrol tankerlerine peş peşe yap-tığı operasyonlar, Amerika’nın İran’ın ne kara ne de demir yoluyla Şam’a ulaşmasına müsaade etmeyeceğini göstermektedir. Bu minvalde, Su-riye’deki limanlarda rakip istemeyen ve Devrim Muhafızlarının Hmeymim Hava Üssü ile Tartus Üssü'ne komşu olmasına olumsuz yaklaşan Rusya, Lazkiye Limanı’nın İran’a devredilme-sini engellemeye ve İran’ı Akdeniz’den uzak tutmaya çalışmaktadır. Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ile Esed arasındaki görüşmede muhtemelen ele alınan konulardan biri de bu-dur. Lazkiye Limanı’nın İran’a devredileceğine ilişkin haberlerin çıkmasının üzerinden bir ay geçmemişti ki Rusya Başbakan Yardımcısı 20 Nisan’da Tartus Limanı’nın 49 yıllığına Mosko-va’ya kiralandığını duyurmuştur.14

İran’ın petrol boru hatlarını Irak üzerinden Akdeniz’e ulaştırma projesi de Rusya’yı endi-şelendirmektedir.

Suriye’de yeniden inşa sürecini hızlandır-mak isteyen Rusya, yeniden inşa projelerini hayata geçirmek için Avrupa ve Körfez ülkele-rinin sermayesine ihtiyaç olduğunu bilmektedir. Bu bağlamda AB, Suriye’de siyasi sürece geçişi şart koymuş, Körfez ülkeleri ise İran’ın ülke-deki nüfuzunun azalması durumunda yardıma hazır olduklarını ilan etmiştir. Ancak ABD ta-rafından kabul edilen bir kanuna göre yalnızca Esed rejimi değil rejimle ticaret yapan şirketler de ABD yaptırımlarıyla karşı karşıya kalacaktır. Bu sebeple İran’ın Suriye’deki nüfuzunun kı-rılması başta Rusya gelmek üzere uluslararası toplumun öncelikli hedefi hâline gelmiştir.

13 “Irak Ordusu: Suriye Sınırı Birkaç Gün İçerisinde Yeniden Açılacak”, el-Cezire, 18 Mart 2018, https://tinyurl.com/y4ut7uuf

14 “Tartus Limanı 49 Yıllığına Rusya’ya Devrediliyor”, el-Cezire, 20 Ni-san 2019, https://tinyurl.com/yxaxh7a5

9info@iramcenter.org

5- İsrail Faktörü

İran, Suriye’nin güneyinde yani İsrail sını-rında varlık göstermeye ve böylelikle Lübnan Hizbullah’ının yanında İsrail’e de yeni bir cep-he açmaya ve bu amaçla Suriye’nin güneyini Lübnan’ın güneyine çevirmeye gayret etmekte-dir. İsrail ise İran’in özellikle sınır bölgelerin-deki varlığına açık bir şekilde karşıdır. Netan-yahu birçok defa İran’ın Suriye’yi askerî üsse çevirmesine müsaade etmeyeceklerini vurgula-mıştır. Suriye’de İsrail ve İran arasında yaşanan gerginlik özellikle İsrail’in Suriye’deki İran he-deflerine düzenlediği operasyonlarını artırması ve bu operasyonların Rusya ile koordineli yü-rütüldüğüne ilişkin iddiaların gündeme gelmesi İran-Rusya ilişkilerine de yansımıştır.

İran, İsrail’in güvenliğinin Rusya açısından oldukça önemli olduğunu bilmektedir. Ancak İsrail’in düzenlediği operasyonlar sırasında Rusya’nın S-300 Hava Savunma Sistemlerini kullanmaması İran’ın Rusya’ya olan güvenini sarsmış ve bu durum İranlı yetkililer arasında, İsrail’in güvenliği söz konusu olduğunda Mos-kova’nın hiçbir şekilde İran’ın yanında yer al-mayacağı kanaatini hâkim kılmıştır.15 İsrail, Su-riye iç savaşının başlamasından bugüne kadar pek çok defa İran ve İran’a bağlı Şii milislere ait mevzilere saldırı düzenlemiştir. Fakat şimdi-ye kadar İran tarafından bu saldırılara herhangi bir karşılık verilmemiştir. İran Ulusal Güvenlik Konseyi Sekreteri Ali Şemhani’nin açıklamala-rına göre İsrail’in saldırılarından kaynaklanan zayiat henüz İran’ın kırmızı çizgisini geçecek seviyeye ulaşmamıştır.16 Şemhani’nin bu açık-laması İsrail saldırılarının kırmızı çizgiyi geç-mediği sürece cevapsız kalacağını ve Tahran yönetiminin zayiat vermeye katlanacağını orta-ya koymuştur.

İran’ın Suriye-İsrail sınırına yaklaşık 50 ki-lometre uzaklıkta bulunan Şam Havaalanı’nda-ki varlığı, Rusya’nın İsrail’e, İran’ı İsrail sınır-larından en az 80 kilometre uzakta tutma yönünde verdiği taahhüdü yerine getiremediği-ni göstermektedir. Ancak son günlerde Şam Ha-vaalanı’ndaki askerî komuta merkezi ile Dev-

15 “Dışişleri Bakan Yardımcısı: Rusya İsrail Konusunda Hiçbir Zaman İran’ın Yanında Olmamıştır”, Deutsche Welle Farsça, 7 Mart 2019, htt-ps://www.dw.com/fa-ir/iran/a-47813678

16 “Şemhani: Petrol Akışını Kesmek İçin Farklı Seçeneklere Sahi-biz”, Fars Haber Ajansı, 23 Şubat 2019, https://www.farsnews.com/news/13971204000717

rim Muhafızlarına ait bazı askerî tesisatın Humus’un doğusundaki T-4 ve Humus ile Şam arasındaki Nasıriye Üssü’ne taşındığına ilişkin haberler yayımlanmıştır.17 İran’a ait güçlerin Şam Havaalanı’nı tahliye etmesiyle Rusya bir noktaya kadar taahhüdünü yerine getirmiş ol-maktadır. Lakin İran’ın askerî kuvvetleri Şam’ın etrafında özellikle de güneyinde hâlâ ciddi şe-kilde varlık göstermekte ve kısa vadede bu böl-geden ayrılmaları beklenmemektedir. Muhte-melen Rusya ile koordinasyon hâlinde gerçekleşen bu son gelişme, İsrail’i bir nebze memnun edebilir ancak Telaviv yönetiminin Suriye’de İran’a ait mevzilere operasyon dü-zenlemekten vazgeçmesi uzak bir ihtimaldir.

İsrail’in İran’a ait mevzilere düzenlediği operasyonlar, Rusya’nın Suriye’de durumun normalleştiğini gösterme çabalarını boşa çı-karsa da İran’ın ülkedeki nüfuzunu kırdığından Rusya’nın işine gelmektedir. Önümüzdeki sü-reçte Rusya muhtemelen İran’a Suriye’yi terk etmesi için daha fazla baskı uygulayacaktır. Bu sebeple İsrail’in İran ve İran’a bağlı gruplara düzenleyeceği operasyonları görmezden gelme-yi sürdürecektir. Hatta İran’ın Suriye’deki as-kerî güçlerine ilişkin İsrail’e ayrıntılı bilgi ver-mesi bile mümkündür. Ayrıca Suriye ordusuna S-300 Hava Savunma Sistemlerinin verilmeme-si, başta İran gelmek üzere yabancı güçlerin Su-riye’den çıkarılması için bir çalışma grubunun oluşturulması ve İsrail’in Suriye’de daha rahat operasyon düzenleyebilmesi gibi konularda Pu-tin ve Netanyahu anlaşmaya varmıştır.

6- Arap Dünyasıyla İlişkilerde Normalleşme

Rusya, Arap ülkelerini Esed rejimiyle ilişki-lerini normalleştirmeye ve İran’ın ülkedeki nü-fuzunu kırmaya teşvik etmektedir. Esed, Arap ülkelerinden mali yardım alması durumunda Arap ülkelerinin safına yeniden katılmaya ol-dukça isteklidir. İran, Suriye ile Arap dünyası arasındaki ilişkilerinin normalleşmesine kuş-17 “İran Askeri Üslerinden Birini Bu Bölgeye Gönderiyor”, Arabi 21, 7

Şubat 2018, https://arabi21.com/story/1158084

Önümüzdeki süreçte Rusya muhtemelen İran’a Suriye’yi terk etmesi için daha fazla baskı uygulayacaktır.

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

10 iramcenter.org

kuyla yaklaşmaktadır. Tahran yönetimi, bir taraftan ilişkilerin normalleşmesinin Esed’in konumunu güçlendireceğini, ülkenin yeniden inşasında gerekli olan sermayeyi sağlayacağını ve böylelikle İranlı şirketler için yatırım yapma ve kâr elde etme fırsatının doğacağını düşün-mektedir. Diğer taraftan ise Körfez ülkeleriyle Suriye’nin yakınlaşması, beraberinde baskılar neticesinde Şam ile Tahran’ın arasının açılma-sını getirebilir. Fakat Şam ile Tahran arasındaki son yakınlaşma Esed’in İran’a karşı eğiliminin daha fazla olduğunu, Arap Birliği’nin özellikle de Körfez ülkelerinin rejime siyasi ve ekono-mik yardımlar vererek Esed’i İran’dan uzak-laştırma çabalarının sonuç vermeyeceğini ve Tahran-Şam ilişkilerindeki yakınlığın mevcut haliyle süreceğini göstermektedir.

7- Rusya’nın Türkiye ile İş Birliği

İran her ne kadar Astana Süreci’nin bir or-tağı olsa da özellikle Rusya ve Türkiye’nin İran’ı dışarıda bırakarak Halep’in tahliyesi ve Soçi Mutabakatı gibi tasarruflarda bulunması sebebiyle sürece şüphe ve tereddütle yaklaş-maktadır. İran, Rusya’yla Türkiye arasındaki mutabakatı desteklediğini açıklasa da pratik-te mutabakatın hayata geçmesini engellemeye çalışmıştır. Türkiye, Astana Süreci’nin devre-ye girmesinin ardından Suriye’nin kuzeyinde kendine yer açabilmiştir ki İran bu durumdan rahatsızlık. İdlib’in durumu da İran ve Rusya arasındaki ihtilaf konularından biridir. Türki-ye, Soçi Mutabakatı’nı uygulamakta kararlı olduğunu Rusya’ya göstermiştir. İdlib artık Hmeymim Hava Üssü için tehdit oluşturmaktan çıkmış ve rejimin kontrolünde olan bölgelerde-ki askerî operasyonlar neredeyse sona yaklaş-mışken İran, Esed’i Soçi Mutabakatı’nı akim bırakmak pahasına İdlib’i bombalamaya teşvik etmektedir. Ayrıca Türkiye’nin Fırat Nehri’nin doğusunda güvenli bölge oluşturma önerisine karşı çıkmayan Rusya bu bölgenin Adana Mu-tabakatı çerçevesinde Suriye topraklarına doğ-ru 30 kilometre yerine 10 kilometre derinlikte oluşturması gerektiğini düşünmektedir. İran ise açık şekilde bu öneriye karşı çıkmaktadır.

8- Yumuşak Güç Vasıtasıyla Nüfuzİran ve Rusya arasındaki rekabet yalnızca

siyasi, iktisadi ve askerî konularla sınırlı kal-mamış kültürel meselelere de sirayet etmiştir. Her iki ülke de Suriye toplumu nezdinde kabul

görmedikleri müddetçe uzun vadeli hedeflerine ulaşamayacaklarının farkında olduğundan yu-muşak güç araçlarıyla Suriye toplumunda kabul görmek adına çalışmalar yürütmektedir.

Suriye’de dinî hedefleri olmayan Rusya, ül-kedeki askerî, siyasi ve iktisadi nüfuzunu pekiş-tirmeye çalışmaktadır. İran ise rejimin ideolojik boyutunun yanı sıra ülkede sayısı oldukça az olan Şiileri dikkate alarak fikrî ve kültürel faa-liyetlere yoğunlaşmaktadır. Öte yandan Rusya, Suriye’de birçok okul açarak Rusçayı yaygın-laştırmaya çalışmaktadır. 2015 yılının sonla-rında Suriye’deki devlet okullarındaki öğretim programlarına Rusça, İngilizce ve Fransızcadan sonra yabancı dil olarak eklenmiştir.18 Nitekim hâlihazırda yaklaşık 18.600 öğrenci Rusça öğ-renmektedir. Ayrıca Rus Dili ve Edebiyatı bölü-mü Şam Üniversitesinde19 kurulmuştur ve yeni eğitim döneminde Lazkiye ve Humus Üniversi-telerinde de Rus Dili ve Edebiyatı bölümünün açılması kararlaştırılmıştır.

Rusya bunun yanı sıra öğrencilere burs ver-mekte ve Moskova’daki harp okullarına Suriye-li öğrenci almaktadır.20 Ayrıca Şam yakınların-daki Duma ilçesinde Rus kiliseleri geniş yardım faaliyetleri yürütmektedir. Dahası Rusya, bölge halkının mezhebî hassasiyetlerini göz önün-de bulundurarak ülkenin muhtelif bölgelerin-de Sünni Çeçen polislerden faydalanmaktadır. Rusya’nın kültürel faaliyetlerinin ülkede ilgi görmesi Suriye toplumunun İran’a olan tepki-sine bağlanabilir.

Buna mukabil İran, Suriye’de metfun Şii din büyüklerinin türbelerini restore etmekte, İran, Lübnan ve Iraklı Şiileri bu türbeleri ziyaret et-mek için teşvik etmekte, İran üniversitelerinin Suriye’de şubelerini açmakta ve savaş mağdur-larına yardım ulaştırmaktadır. İran’ın Suriye’de Farsça öğretimi, kültür festivalleri ve burs ver-mek gibi yaklaşık 20 yıl önce başlamış olan fa-aliyetleri hâlihazırda ise had safhaya ulaşmıştır. Özellikle Şam ve etrafındaki bazı bölgelerde konut edinme yoluyla toplumsal yapıyı değiş-tirme çabaları, dar gelirli bireylerin kazanılması 18 “Suriye’deki Okullarda İkinci Dil Olarak Rusça”, el-Mayadeen, 17 Ara-

lık 2014, http://www.almayadeen.net/news/631908 19 “Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü En Kısa Sürede Lazkiye ve Humus Üni-

versitelerinde Açılacak”, Sputnik, 26 Nisan 2019, https://arabic.sputnik-news.com/arab_world/201904261040720546

20 “Rusya Bir Grup Suriyeli Çocuğu Askerî Okullarda Eğiterek Gelece-ğe Hazırlıyor”, Euronews, 18 Ağustos 2019, https://arabic.euronews.com/2018/08/16/syrian-kids-arrive-in-russia-for-military-education

11info@iramcenter.org

adına sosyal hizmet projelerinin hazırlanması ve kırsaldaki kabile reisleriyle iyi ilişkiler tesis edilmesi gibi faaliyetlerde İran’ın bu kapsamda-ki stratejileri arasında zikredilebilir.

SonuçSuriye’deki istikrarsız ortam devam ederken

İran ve Rusya’nın rekabete girişmesi sürpriz de-ğildir. İran’ın Suriye’deki nüfuzunun azaltılma-sı Rusya ve uluslararası camianın ortak hedefi olsa da Rusya bu aşamada İran’ın tamamen Su-riye’den çekilmesi taraftarı değildir. Rusya ve İran henüz birbirine ihtiyaç duyduğundan bu iki ülkeye bağlı gruplar arasında çatışmanın artma-sı uzak bir ihtimaldir. Bu sebeple her iki ülke de kendi konumunu düşünerek diğer tarafın tep-kisini çekecek girişimlerde bulunmaktan kaçı-nacaktır. Rusya savaşın sonuna kadar İran’a ait kara kuvvetlerini Türkiye ve ABD’yi dengele-

mek ve Suriye meselesinde istediğini alabilmek için ihtiyaç duyduğu gibi güçlü bir bölgesel müttefikini kaybetmek de istememektedir. Rus-ya İran’ın Suriye’deki nüfuzunu kırmak istese de İran’ın ülkedeki geniş askerî, siyasi ve ikti-sadi varlığı bu isteği zorlaştırmaktadır. Nitekim iki ülke arasındaki gerginlik Suriye’de çatışma sürecinden diyalog sürecine geçişte ciddi olarak kendini göstermiştir.

Oldukça zor bir süreçten geçen İran İslam Cumhuriyeti, askerî olarak hassasiyet uyandı-racak girişimlerde bulunmaktan kaçınmakla birlikte Suriye’deki kamu kurumları ve iktisat sektöründe nüfuzunu arttırmaya çalışmaktadır. Rusya, Amerika’nın İran karşı arttırdığı baskıyı fırsat saydığından İran’ın Suriye’deki nüfuzunu olabildiğince zayıflatacaktır. Bu durum ise iki ülkenin arasının daha da açılmasıyla sonuçlana-caktır.

Suriye'de Artan İran-Rusya Rekabeti

12 iramcenter.org

Kaynaklar• “4. Ordu ile 5. Ordu Arasındaki Çatışmalarda Artış”, el-Modon,22 Ocak 2019, https://tinyurl.com/y2c7w8kx

• “Aile İçi Anlaşmazlıklar Mahir Esed’in Amcası Raif’i Karşısına Almasına Yol Açacak Mı?, Stratejik Gözlemci, 3 Mart 2019, https://strategy-watch.com/wp-content/uploads/190113-Reports-and-Studies-1.pdf

• “Dışişleri Bakan Yardımcısı: Rusya İsrail Konusunda Hiçbir Zaman İran’ın Yanında Olmamıştır”, Deutsche Welle Farsça, 7 Mart 2019, https://www.dw.com/fa-ir/iran/a-47813678

• “Halep’te Kudüs Tugayı ile 4. Ordu Arasında Şiddetlenen Çatışmalar”, el-Modon, 25 Mart 2019, https://tinyurl.com/y5ar65gc

• “Irak Ordusu: Suriye Sınırı Birkaç Gün İçerisinde Yeniden Açılacak”, el-Cezire, 18 Mart 2018, https://tinyurl.com/y4ut7uuf

• “İran Askeri Üslerinden Birini Bu Bölgeye Gönderiyor”, Arabi 21, 7 Şubat 2018, https://arabi21.com/story/1158084

• “İran ve Rusya Arasında Savunma Alanında Mutabakat Zaptı”, 24 Nisan 2018, İSNA Haber Ajansı, https://www.isna.ir/news/97060401905

• “İran ve Suriye Arasında Uzun Vadeli Stratejik Anlaşma”, Seda ve Sima Haber Ajansı, 28 Ocak 2019, http://www.iribnews.ir/fa/news/2340705

• “Rahim Safavi: İran Suriye’de Yaptığı Harcamaları Geri Almalıdır”, Afitap Gazetesi, 17 Şubat 2018, http://aftab-news.ir/fa/news/509012

• “Rusya Bir Grup Suriyeli Çocuğu Askerî Okullarda Eğiterek Geleceğe Hazırlıyor”, Euronews, 18 Ağustos 2019, https://arabic.euronews.com/2018/08/16/syrian-kids-arrive-in-russia-for-military-education

• “Rusya Deyrizor’da İran’a Bağlı Milis Güçleri Dağıtmak Mı İstiyor?, Orient, 11 Şubat 2019, https://orient-news.net/ar/news_show/162232/0

• “Suriye’deki Okullarda İkinci Dil Olarak Rusça”, el-Mayadeen, 17 Aralık 2014, http://www.almayadeen.net/news/631908

• “Şemhani: Petrol Akışını Kesmek İçin Farklı Seçeneklere Sahibiz”, Fars Haber Ajansı, 23 Şubat 2019, https://www.farsnews.com/news/13971204000717

• “Tahran Suriye’nin Lazkiye Limanını Akdeniz’e Açılan Kapı Olarak Görüyor”, The Times, 15 Mart 2019, https://tinyurl.com/y67nyrc5

• CNN Newsroom ile Röportaj, 25 Ocak 2019, http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/1901/25/cnr.20.html

• http:/ /www.syriahr.com/?p=314164&fbclid=IwAR23byUrZqWWeT0H3wYtFIZR4T2yWjdOiIs-sEwqDfRzsUgkziGqR47p1-jk

• “Suriye: İran’a Bağlı Milis Kuvvetler Arasındaki Çatışmalarda Birkaç Ölü ve Yaralı”, Anadolu Ajansı, 19 Nisan 2019, https://tinyurl.com/y6n42kl5

• “Tartus Limanı 49 Yıllığına Rusya’ya Devrediliyor”, el-Cezire, 20 Nisan 2019, https://tinyurl.com/yxaxh7a5

• “Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü En Kısa Sürede Lazkiye ve Humus Üniversitelerinde Açılacak”, Sputnik, 26 Nisan 2019, https://arabic.sputniknews.com/arab_world/201904261040720546

14 iramcenter.org

İRAM HAKKINDA

Oğuzlar Mh. 1397. Sk. No: 14 06520 Çankaya / Balgat - Ankara / TürkiyeTel: +90 312 284 55 02 - 03 Faks: +90 312 284 55 04 e-mail: info@iramcenter.org www.iramcenter.org

"Bu çalışmanın tüm telif hakları İran Araştırmaları Merkezi'ne (İRAM) aittir"

Yeni, bağımsız bir düşünce kuruluşu olan İran Araştırma Merkezi (İRAM), temel bir özelliğiyle ülkemizdeki diğer araştırma merkezlerinden farklılık göstermektedir. İRAM, yalnızca İran ve bağlantılı konular üzerine araştırmalar gerçekleştirmektedir. Ciddi bir kültürel ve tarihsel derinliğe sahip, Ortadoğu’daki siyasal etkinliği artan ve çok yönlü ilişkilere sahip olduğumuz komşu ülke İran ile ilgili konuları layıkıyla inceleyebilmek zaruret haline gelmiştir. İRAM’ın ana hede� kamuoyunun birincil kaynaklardan doğru ve kapsamlı bilgi ve analize ulaşmasını sağlamaktır. İran ile ilgili konularda çalışma yapan akademisyenler ve araştırmacılar için çeşitli eğitim ve araştırma imkânları sunmayı ve alanda çalışan kişiler için ortak bir platform olmayı amaçlamaktadır. İran iç ve dış politikaları, ekonomisi ve toplumsal-kültürel yapısı alanlarında üretilen bilgiler, iki ülke arasındaki ilişkileri ve anlayışı geliştirmeye de katkı sağlayacaktır. Merkezimiz İran'da, Ortadoğu'da ve Batı'daki bilgi birikimini ülkemize ve ülkemizdeki birikimi de dünya kamuoyuna taşıyacak kadroya sahiptir.

Perspektif Mayıs 2019

SURİYE'DE ARTAN İRAN-RUSYA REKABETİ

Muhammed Abdulmecid