stecak bosna i hercegovina

1

Serijska meudravna nominacija nekropola sa stecima

Bosna i Hercegovina

PLAN UPRAVLJANJA

Sarajevo, oktobar 2013

2

Plan upravljanja za serijsku meudravnu nominaciju nekropola sa stecima Koordinator izrade Plana upravljanja za Bosnu i Hercegovinu, Mirela Mulali Handan, izvrni funkcioner Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Autori Plana upravljanja:

A. Plan upravljanja na meudravnom i dravnom nivou - Mirela Mulali Handan, dipl.ing.arh; izvrni funkcioner, Komisija za ouvanje

nacionalnih spomenika, koordinator izrade Plana upravljanja i autor - MSc Mirzah Foo, pomonik izvrnog funkcionera, Komisija za ouvanje nacionalnih

spomenika, ko-autor - Tarik Jazvin, dipl.ing.arh; saradnik za implementaciju Konvencije o zatiti svjetskog

naslijea, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, asistent koordinatora

B. Planovi upravljanja za FBIH (BH001-BH012)

- MSc Azra Hadi, struni savjetnik za graditeljsko i arheoloko naslijee, Zavod za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta

- Mulija Tabak-Abedpour, struni savjetnik, Federalno ministarstvo prostornog ureenja - Krunoslav etka, struni savjetnik, Federalno ministarstvo okolia i turizma

C. Planovi upravljanja za RS (BH 013-BH022)

- MSc Milijana Okilj, naelnica odjeljenja za kulturno-istorijsko naslijee, Republiki

zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijea RS - Vanja otra - Dursun, slikar konzervator, Republiki zavod za zatitu kulturno-

istorijskog i prirodnog naslijea RS - Jelena Savi, dipl. ing. arhitekture, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i

prirodnog naslijea RS - Milena Timotija, dipl. ing. arhitekture, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i

prirodnog naslijea RS - Ljiljana Pareanin, dipl. Arheolog, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i

prirodnog naslijea RS - Snjeana Gligori, dipl. Etnolog, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i

prirodnog naslijea RS - Slaana Petroni, biolog, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog

naslijea RS - Sara Todorovi, prof. biolog, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i

prirodnog naslijea RS - Sanja Danilovi, vii struni saradnik za urbanizam i prostorno planiranje, Ministarstvo

za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS - eljka Stojii, vii struni saradnik za zatitu prirode, Ministarstvo za prostorno

ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS - Brankica Ivanovi, vii struni saradnik upravno-nadzornih poslova, Ministarstvo za

prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS - Valentina Brankovi, vii struni saradnik, Ministarstvo trgovine i turizma RS - Miroslav ii, dipl.ing.saobraaja, Ministarstvo saobraaja i veza RS - Darko Vuenovi, dipl.pravnik, Ministarstvo uprave i lokalne samouprave RS

Administrativno tijelo Plana upravljanja:

- Biljana amur, pomonik ministra za nauku i kulturu Ministarstva civilnih poslova, sektretar Dravne komisije za saradnju sa UNESCO-m,

- Edin Veladi, struni savjetnik za evropske integracije i meunarodnu kulturnu saradnju, Ministarstvo civilnih poslova

3

Mrea podrke lokalnih zajednica: Opina Stolac, Stjepan Bokovi, naelnik Opina Konjic, Emir Bubalo, naelnik Opina Novi Travnik, Refik Lendo, naelnik Opina Jablanica, Dedi Salem, naelnik

Opina Ljubuki, Nevenko Barbari, naelnik

Opina Kladanj, Jusuf avkunovi, naelnik Opina Olovo, emal Memagi, naelnik Opina Tuzla, Jasmin Imamovi, naelnik

Opina Gorade, Muhamed Ramovi, naelnik Opina Trnovo, Ibro Berilo, naelnik Opina Kupres, Perica Romi, naelnik Opina Nevesinje, Momilo iljegovi, naelnik Opina Rogatica, Tomislav Puhalac, naelnik Opina Kalinovik, Mileva Komlenovi, naelnica Opina Bilea, Miljan Aleksi, naelnik Opina Sokolac, Milovan Bjelica, naelnik Opina Berkovii, Nenad Abramovi, naelnik Opina Pale, Miodrag Kovaevi, naelnik Opina ekovii, Nini Budimir, naelnik Opina Foa, Radisav Mai, naelnik

Saradnja:

Dijelovi Plana upravljanja koji se odnose na meudravnu saradnju napravljeni su u saradnji

sa koordinatorima za izradu planova upravljanja u Hrvatskoj (MSc Zoran Wiewegh), Srbiji

(MSc Maja orevi) i Crnoj Gori (MSc Mitra Cerovi)

Prevod na engleski jezik: _______________________

Lektori na bosanski, srpski i hrvetski jezik ____________________

4

Sadraj

UVOD

Izrada planova upravljanja na meudravnom nivou

Izrada plana upravljanja za Bosnu i Hercegovinu

Politika UNESCO-a i smjernice

I POLAZITA ZA IZRADU PLANA UPRAVLJANJA

1. ZAJEDNIKE VIZIJE I CILJEVI

1.1. Vizija

1.2. Ciljevi

2. VRIJEDNOSTI, AUTENTINOST I INTEGRITET

2.1. Jedinstvena univerzalna vrijednost

2.2. Kulturne vrijednosti i atributi

2.3. Historijat

II IDENTIFIKACIJA

3. NEKROPOLE SA STECIMA U BOSNI I HERCEGOVINI

3.1. Geografski poloaj

3.2. Predstavljanje nekropola sa stecima

3.2.1. Prilozi (karte, fotografije)

4. PROVEDBA PLANA UPRAVLJANJA

4.1. Provedba plana upravljanja na meudravnom nivou

4.2. Provedba plana upravljanja na nivou Bosne i Hercegovine

4.3. Upravljanje i administracija

4.4. Zakoni i propisi

4.5. Provedbene mjere

4.6. Zatiene i buffer zone

4.7. Postojei planovi

4.8. Financije

4.9. Prilozi

III ANALIZE (Zavodi za zatitu naslijea trebaju dostaviti pojedinane planove upravljanja za

poglavlje III, konane tekstove u postavljenom formatu)

5. Pojedinane nekropole sa stecima - site management plans

5.1. BHNS 01. Nekropola sa stecima Radimlja Stolac FBiH

5.2. BHNS 02. Nekropola sa stecima Biskup kod Konjica, FBiH

5.3. BHNS 03. Nekropola sa stecima Maculje-Novi Travnik, FBiH

5.4. BHNS 04. Nekropola sa stecima Dugo Polje Jablanica, FBiH

5.5. BHNS 05. Nekropola sa stecima Bijaa Ljubuki, FBiH

5

5.6. BHNS 06. Nekropola sa stecima u Olovcima kod Kladnja Kladanj, FBiH

5.7. BHNS 07. Nekropola sa stecima na lokalitetu Mramor u Musiima, Olovo,

FBiH

5.8. BHNS 08. Nekropola sa stecima u Starim Kuama, Donje Breke, Tuzla,

FBiH

5.9. BHNS 09. Nekropola sa stecima Hranii, Kuarin Donje Polje, ilii,

Gorade, FBiH

5.10. BHNS 10. Nekropola sa stecima Boljuni I i II, Stolac, FBiH

5.11. BHNS 11. Nekropola sa stecima Umoljani, Trnovo, FBiH

5.12. BHNS 12. Nekropole sa stecima Ravanjska Vrata, Kupres, FBIH

5.13. BHNS 13. Nekropola sa stecima Kalufi Nevesinje, RS

5.14. BHNS 14. Nekropola sa stecima Borak, selo Burati-Rogatica, RS

5.15. BHNS 15. Nekropola sa stecima Gvozno-Kalinovik, RS

5.16. BHNS 16. Nekropola Sa Stecima Grebnice-Bunii, Radmilovia Dubrava

Bilea, RS

5.17. BHNS 17. Nekropola sa stecima u Luburia Polju, Sokolac, RS

5.18. BHNS 18. Nekropola sa stecima Potkuk u Bitunji, Berkovii, RS

5.19. BHNS 19. Nekropola sa stecima Mramorje u selu Bu, Pale, RS

5.20. BHNS 20. Nekropola sa stecima u selu Beani, ekovii, RS

5.21. BHNS 21. Nekropola sa stecima na lokalitetu Mramor (Crkvina) u Vrbici,

Foa, RS

5.22. BHNS 22. Nekropola sa stecima engia Bara, Kalinovik, RS.

Sadraj site plans (5.1. - 5.22.)

Opis i postojee stanje

Geografski poloaj

Opis (struktura) dobra

Namjena prostora

Arheologija

Prirodno okruenje

Pjeaka namjena

Dostupnost i sigurnost

Infrastruktura

Makro-infrastruktura

Mikro-infrastruktura

Motorni i stacionarni saobraaj

Zatita ivotne sredine

Konzervacija

Dokumentacija, snimanja, studije

Istrani i konzervatorsko-restauratorski radovi

Stanje ouvanosti dobra

Odravanje i monitoring

Duh mjesta (genius loci)

6

Materijalni elementi

Nematerijalni elementi

Elementi koji potencijalno ugroavaju genius loci historijskog podruja

Turizam i upravljanje posjetiocima

Prezentacija i interpretacija

Zatita i provedbene mjere

Upravljanje i administracija

Zainteresovane strane, vrijednosti i konflikti

Provedeni projekti i financiranje

Drutvo

Drutvena pitanja

Osvjeivanje javnosti, edukacija i obuka

Procjena

Rizici i opasnosti

Konflikti

SWOT analiza

IV CILJEVI I AKCIJSKI PLAN

Plan aktivnosti meudravni nivo

Plan aktivnosti dravni nivo

Plan aktivnosti entitetski/lokalni nivoi (zavodi za zatitu naslijea trebaju dostaviti

konane planove aktivnosti)

7


Izradi plana upravljanja za nekropole sa stecima prethodilo je potpisivanje Pisma namjere o uspostavljanju meuinstitucionalne suradnje na pripremi i prezentaciji zajednikog projekta izrade nominacijskog dokumenta pod nazivom Nominacija steaka srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za Upis na listu svjetske kulturne batine UNESCO-a. Pismo namjere 2. 11. 2009. u Sarajevu su potpisale sljedee institucije: Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika i Ministarstvo civilnih poslova ispred Bosne i Hercegovine, Ministarstvo kulture Republike Srbije, Ministarstvo kulture, sporta i medija Crne Gore i Ministarstvo kulture Republike Hrvatske. Formirana je meudravna koordinacijska grupa koju ine koordinatori za izradu

Nominacijskog dosjea i koordinatori za izradu Plana upravljanja, koji su imenovani od

nadlenih institucija drava potpisnica Pisma namjere.

U razdoblju od 2010. do 2012. odrani su radni sastanci na kojima je dogovorena

metodologija rada i zajedniki dijelovi tekstova Tentativnih listova, koji ine privi slubeni

dokument koji se u postupku nominacije dostavlja UNESCO-u. Sve drave lanice predale

su Tentativni list s opisom svojih lokaliteta sa stecima Centru za svjetsku batinu do 15.

travnja 2011. godine.

Zajedniki cilj je kreiranje nominacije serijskog meudravnog dobra i dobivanje statusa svjetske batine, meudravnim priznavanjem iznimne univerzalne vrijednosti, sukladno navodima iz UNESCO-vog prirunika Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. Svih odabranih 30 nekropola sa stecima (22 iz BiH, 3 iz Srbije, 3 iz Crne Gore i 2 iz Hrvatske) predstavljaju komponente jednog svjetskog dobra i doprinose razumijevanju predloene iznimne univerzalne vrijednosti. Tijekom 2012. i 2013. intenziviran je rad i suradnja meudravnih koordinacijskih grupa na zajednikoj izradi nominacijskog dosjea i zajednikih dijelova plana upravljanja. Imajui u vidu razliite administrativne, pravne, znanstvene, financijske, ekonomske i drutvene uvjete u dravama, razlike u broju, veliini i teritorijalnoj rasprostranjenosti nekropola sa stecima, dogovoreno je da e svaka drava pripremiti spoj plan upravljanja, uz uspostavu koordiniranog sistema upravljanja za pojedine segmente planiranih aktivnosti. Svaka drava je odgovorna za zatitu, konzervaciju i upravljanje nekropola sa stecima koje

se nalaze na njenoj teritoriji. Razliite dravne, regionalne i lokalne vlasti unutar svake od

drava podravaju zajedniku nominaciju te njihovo ukljuivanje u provedbu Plana

upravljanja predstavlja kljuan imbenik za odrivo koritenje nominiranih kulturnih dobara.

UVOD


Izrada plana upravljanja za Bosnu i Hercegovinu

Politika UNESCO-a i smjernice

8

S obzirom da sve komponente nominacije, svaka odabrana nekropola sa stecima, treba doprinositi integralnosti cijele nominacije i doprinositi efikasnoj zatiti i upravljanju i primjeni Konvencije o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine, utvrena je potreba za uspostavljanjem koordiniranog sistema upravljanja i meudravnog koordinacijskog odbora. Na meudravnoj razini, sve etiri drave su usvajanjem Planova upravljanja izrazile podrku radu i obavezu da aktivno sudjeluju u Meudravnom koordinacijskom odboru koji e se osnovati nakon upisa steaka na Listu svjetske batine UNESCO-a. Zadaci koordinacijskog odbora su utvrivanje zajednikih strategija, principa i standarda (konzervacija, izgradnja kapaciteta, razmjena i objava rezultata istraivanja, prezentacija, itd.) vanih za kvalitetno upravljanje lokalitetima. Plan upravljanja oslanja se na meudravne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama. Konzervatorski principi sadrani su u tim dokumentima. Izrada plana upravljanja za Bosnu i Hercegovinu

Serijska nominacija u BiH broji 22 nekropole u 20 lokalnih zajednica i 2 entiteta, sa razliitim administrativnim, financijskim i tehnikim uslovima, razliitim kapacitetima i infrastrukturom institucija i lokalnih zajednica, te je i na nivou Bosne i Hercegovine osiguran koordinirani sistem upravljanja i koordinirani proces izrade Plana upravljanja. Koordinator izrade Plana upravljanja za BiH je ujedno i lan meudravnog koordinacionog odbora za implementaciju zajednikog projekta Nominacija steaka srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za upis na Listu svjetske batine UNESCO-a. Vijee ministara Bosne i Hercegovine na svojoj 143. sjednici odranoj 09.02.2011. godine donijelo je zakljuak da su: Ministarstvo civilnih poslova i Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika BiH zadueni za izradu nominacijskog dosjea i plana upravljanja, uz ukljuivanje strunjaka iz entitetskih zavoda za zatitu kulturno-historijskog naslijea.

Vlada RS je na 56. sjednici, odranoj 08.03.2012. godine, donijela zakljuak kojim zaduuje Ministarstvo prosvjete i kulture RS da poduzme sve potrebne aktivnosti u vezi sa projektom. Opine na ijem teritoriju se nalaze nekropole sa stecima su pruile podrku izradi Plana upravljanja na nain da su sprovele anketiranja i inspekciju stanja na terenu i osigurale neophodne informacije, terenske vodie, ienje nekropola od samonikle vegetacije i pomo strunjacima prilikom valorizacije i tehnikih snimanja. Mrea podrke izradi Plana upravljanja formirana je imenovanjem predstavnika 20 opina na ijem teritoriju se nalaze nekropole sa stecima. Prilikom izrade Plana upravljanja za BiH voeno je rauna da sve komponente nominacije, svaka nominirana nekropola, treba doprinositi integralnosti cijele nominacije i doprinositi efikasnoj zatiti i upravljanju i primjeni Konvencije. U tom cilju napravljen je Projektni zadatak za izradu Plana upravljanja koji sadri tematski okvir i sadraj Plana upravljanja, metodologiju tehnikih snimanja nekropola sa stecima, metodologiju utvrivanja sadanjeg stanja i okolinskih utjecaja na nekropole sa indikativnom listom pritisaka, odabir meunarodnih konvencija i povelja ije preporuke treba ugraditi u plan upravljanja, prijedlog vizije i ciljeva, shemu postojee strukture upravljanja, okvirne i pojedinane zadatke za strunjake sa rokovima izrade. Utvrena je metodologija anketiranja, prikupljanja i obrade podataka vezanih za nekropole; izgled i sadraj evidencionih/anketnih kartona sa podacima za svaku nekropolu i steke kao to su tipologija steaka, vrste motiva, natpisi, vrste kamena, stanje u kojem se nalaze, specifini rizici i sl.(anketni karton). Sastavljeni su upitnici za opine za traenje podataka o oekivanjima od upisa na Listu svjetskog naslijea, naina aktivnog ukljuivanja opina u upravljanje. Komunicirano je i uspostavljeno razumjevanje IUV i kriterija, vizije i ciljeva od strane institucija ukljuenih u tim i lokalnih zajednica.

9

Tim sastavljen od entitetskih institucija izradio je pojedinane Planove upravljanja za svaku nekropolu, koji e se provoditi na entitetskim i lokalnim nivoima. U izradi plana upravljanja uestvovali su predstavnici 11 institucija nadlenih za poslove zatite i upravljanja naslijeem i predstavnici 20 oina na ijem teritoriju se nalaze nekropole sa stecima. Koordinaciona grupa za BiH

Subjekti meunarodnog sistema zatite kulturnih dobara su drava Bosna i Hercegovina i njene institucije (Vijee ministara BiH, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH i Ministarstvo civilnih poslova BiH). Subjekti unutar drave su entitetske i kantonalne institucije nadlene za prostorno ureenje, kulturu, kulturno naslijee i inspekcijske poslove. Plan upravljanja nudi sistem aktivnog ukljuivanja u upravljanje dobrima lokalnih organa uprave i lokalnih zajednica. Nakon upisa na Listu svjetskog naslijea upravljanje e se organizovati na principu koordinacionog odbora. Struni tim i tim za podrku izradi Plana upravljanja e prerasti u koordinacioni odbor. Donosioci odluka (struni tim za izradu plana upravljanja i tim podrke) formirae koordinacioni odbor. Koordinacioni odbor bie odgovoran za implementaciju i uspjeh plana upravljanja. Kriteriji za odabir nekropola (Ed. Dubravko Lovrenovi)

Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika je utvrdila kriterije za odabir nekropola sa stecima i predloila 22 nekropole za upis na Tentativnu listu svjetskog naslijea. Kriteriji za odabir nekropola Bosna i Hercegovina Prilikom odabira nekropola steaka kandidiranih za uvrtavanje na Listu svjetske batine UNESCO-a strunjaci iz Bosne i Hercegovine kojima je povjeren taj zadatak rukovodili su se sljedeim kriterijima:

a) Stanje nekropola na terenu: ouvanost i cjelovitost b) Pravni status nekropola: Odabrane nekropole su nacionalni spomenici BiH c) Regionalni raspored, tipologija, veliina i reprezentativnost nekropola, oblici steaka,

vrste ornamenata, kvaliteta izrade, epitafi d) Regionalne kole radionice klesanja steaka

a) Stanje nekropola na terenu: ouvanost i cjelovitost

Nekropole BiH koje se nalaze u sklopu ove serijske nominacije zadrale su visok stupnj cjelovitosti i integralnosti. Sagledane u cjelini i pojedinano, uglavnom udaljene od prometnica, naseljenih mjesta i gradova, one nisu izloene specifinim rizicima poput poljoprivredne djelatnosti, rudarstva, zagaenja okolia, poplava itd. S obzirom na vei broj devastiranih i unitenih nekropola, meu kojima i onih od najvie vrijednosti, izabrane nekropole predstavljaju reprezentativne primjere ouvanosti, a pojedine meu njima poput Radimlje i Dugog polja primjere uspjene konzervacije.

b) Pravni status nekropola: Odabrane nekropole su nacionalni spomenici BiH One uivaju status nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, pod pravnom su zatitom na dravnoj razini osiguranom odlukama o proglaenju nacionalnim spomenicima i harmoniziranim zakonima o implementaciji odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika BiH koji su primjenjuju u entitetima: Federaciji BiH, Republici Srpskoj i Brko Distriktu, krivinim i drugim zakonima i planskim aktima.

10

c) Regionalni raspored, tipologija, veliina i reprezentativnost nekropola, oblici

steaka, vrste ornamenata, kvaliteta izrade, epitafi Budui da su nekropole steaka u BiH rasporeene tako da u svim svojim bitnim odrednicama kao to su: tipologija, veliina i reprezentativnost, oblici steaka, vrste ornamenata, kvaliteta izrade i epitafi odraavaju regionalnu diferenciranost, regionalni kriterij predstavljao je vaan putokaz u njihovom odabiru. Na taj nain izabrane su nekropole sa stecima smjetene u pojedinim mikro-regijama Bosne i Hercegovine: istonoj i zapadnoj Hercegovini, srednjoj, istonoj i jugozapadnoj Bosni. Regionalne specifinosti vidljive u upotrebi oblika steaka, njihovoj veliini, vrstama ornamentalnih motiva, kvaliteti izrade i epitafima pokazuju da se odabrane nekropole uklapaju u postojeu klasifikaciju: od grobalja pojedinih porodica sa svega nekoliko primjeraka, grobalja itavih rodova prosjeno s 30 do 50 spomenika, do nekropola seoskih opina ponekad i s vie stotina nadgrobnika i reprezentativnih nekropola pojedinih vlastelinskih porodica, samog vrha feudalnog drutva.

d) Regionalne kole radionice klesanja steaka Odabrane nekropole, reflektirajui specifine politike, ekonomske i kulturne prilike pojedinih regija, takoer odraavaju posebne lokalne stilove i umjetnike kole klesanja steaka zastupljene u oblastima istone i zapadne Hercegovine, srednje, istone i jugozapadne Bosne. Politika UNESCO-a i smjernice

Plan upravljanja oslanja se na meudravne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama. Konzervatorski principi sadrani su u tim dokumentima. Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine1 utvruje koncept sistema zatite na dravnom i meudravnom nivou. Obaveza drave lanice na ijoj teritoriji se nalazi predmetno dobro je osiguranje svih uslova za zatitu i ouvanje dobra za sljedee generacije. Ove mjere provode se prvenstveno vlastitim naporima i finansijskim sredstvima drava potpisnica Konvencije. Meudravna pomo i saradnja prua se u sluaju da obim potrebnih sredstava prevazilazi mogunosti drave. Meudravna akcija predstavlja dopunu napora uinjenih na nacionalnom planu2. Operativni vodi za pripremu kandidature za upis dobra na Listu svjetske batine Svjetskog komiteta za naslijee UNESCO-a naglaava potrebu za donoenjem plana upravljanja za kandidirano dobro kao instrumenta zatite dobra i posebno razmatra plan upravljanja u sklopu kandidature sa ciljem utvrivanja efikasnosti uspostavljenog sistema zatite dobra od znaaja za svjetsku batinu.3 Prema preporukama Operational Guidelines for the implementation of the WH Convention4 serijska meudravna nominacija: a) pripada istom kulturno-historijskom korpusu; b) pripada istom tipu naslijea koje je karakteristino za odreenu geografsku zonu.

1 UNESCO, Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine (Paris, 1972).[e-book].

pristupljeno 15. avgust 2013.. Dostupno na: http://www.greenhome.co.me/fajlovi/greenhome/attach_fajlovi/lat/projekti/zeleni-resursnicentar/2011/10/pdf/Konvencija_o_zastiti_svjetske_kulturne_i_prirodne_bastine.pdf 2 Ibid., lan 4.

3 Operativne smjernice za upravljanje podrujima svjetske kulturne batine (UNESCO 2011.).

4 III.C Requirements for the nomination of different types of properties, Serial properties, par.138

b)

11

Prema preporukama Svjetskog komiteta za naslijee5u sluaju serijske meudravne nominacije potrebno je: -informirati WH Committee da osigura bolje planiranje i saradnju; -izabrati dravu lanicu nosioca nominacije i ta nominacija moe biti registrirana pod pokroviteljstvom te drave; -da planira sredstva za evaluaciju s obzirom na veliinu nominacije. Prema preporukama Komiteta za svjetsko naslijee6 u sluaju serijske meudravne nominacije potrebno je: a) uspostaviti zajedniki tematski okvir i zajedniko razumjevanje Izuzetne univerzalne vrijednosti; b) dogovoriti koncept upravljanja kao koordinirani sistem zasnovan na zajednikim principima i ciljevima upravljanja, npr.:

- dijeliti zajedniku viziju, konzervatorske prakse i principe, razvoj turizma sa slinim pristupima;

- imati jednak pristup upravljanja okruenjem i okolinskim faktorima; - dijeliti istu ideju odrivog razvoja itd.

c) potrebno je uspostaviti efektivne modele saradnje zasnovane na zajednikoj kontroli, zatiti, upravljanju i monitoringu stanja konzervacije svih dijelova zajednike nominacije, naunom razvoju i upravljanju znanjem institucija povezanih sa nominiranim podrujem kao to je saradnja obrazovnih i istraivakih institucija, muzeja i sl.; Deklaracija iz Budimpete o svjetskoj batini7poziva sve drave potpisnice da podre konzervaciju svjetskog naslijea putem stratekih ciljeva:

- Credibility (Kredibilitet), ojaati kredibilitet Liste svjetskog naslijea; - Conservation (Konzervacija), - osigurati efektivnu konzervaciju svjetskog naslijea; - Capacity building (Izgradnja kapaciteta) - promovirati razvoj efikasnih mjera za

izgraivanje kapaciteta; - Communication (Komunikacija) - podizanje javne svijesti i podrke putem

komunikacije; - Community (Lokalne zajednice) - svi prethodni strateki ciljevi su vezani za uloge

lokalne zajednice. Komitet za svjetsko naslijee je naknadno usvojio ovaj cilj. Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba odnosi se na zatitu kulturnog naslijea u sluaju oruanog sukoba i katastrofa. Naroito se primjenjuje na inventarizaciju svih lokaliteta. Konvencija o mjerama zabrane i spreavanja nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa vlasnitva kulturnih dobara (UNESCO, Pariz, 1970.) Sve drave uesnice u sklopu planova upravljanja za nekropole sa stecima obavezuju se da e poduzeti mjere u cilju potivanja preporuka Konvencije, a koje se posebice odnose na arheoloke nalaze sa nekropola sa stecima. Konvencija o zatiti i unapreenju raznolikosti kulturnih izraza (UNESCO, Pariz, 2005.) predstavlja okvir za jaanje meudravne suradnje i solidarnosti u duhu partnerstva, posebno u cilju poboljanja sposobnosti zemalja u razvoju da zatite i promiu raznolikost kulturnih izraza i potvrivanju vanosti veze izmeu kulture i razvoja za sve zemlje. Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine (UNESCO, 2003.) Dokument iz Nare o autentinosti (UNESCO, 1994.) Povelja iz Bure (ICOMOS, 1999.)

5 29. Sjednica, Durban, 2005.

6 32. sjednica, Quebec, Kanada, 2008.

7 WC-02/CONF.202/25,9.

12

Venecijanska povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika i lokaliteta (ICOMOS, 1964.) Povelja za zatitu i upravljanje arheolokog naslijea (ICOMOS, 1990.) Povelja iz Rige o autentinosti i historijskoj rekonstrukciji u odnosu na kulturno naslijee (ICCROM, 2000.) Povelja o kulturnom turizmu (ICOMOS, 1976, 2008) Povelja o interpretaciji i prezentaciji (ICOMOS, 2008) Deklaracija o duhu mjesta (ICOMOS, 2008.) Povelja o historijskim vrtovima i pejzaima (ICOMOS, 1982) Drugu znaajnu grupu optih akata koji se primjenjuju na dobro ine preporuke UNESCO-a: Preporuke o primjeni meudravnih principa za arheoloka istraivanja (New Delhi, 1956) Preporuka o mjerama za zabranu i spreavanje nezakonitog izvoza, uvoza i prenosa prava svojine na kulturnim dobrima (Pariz, 1964), odnosi se na arheoloke nalaze sa lokaliteta. Preporuka o zatiti spomenika kulture ugroenih izvoenjem javnih i privatnih radova (Pariz, 1968). Preporuka o zatiti na nacionalnom planu kulturnog i prirodnog naslijea (Pariz, 1972). Preporuka za zatitu ljepota i karaktera pejzaa i predjela (Pariz, 1962), osigurava okvir za zatitu pejzaa u kojima se nalaze nekropole. Preporuka o zatiti istorijskih i tradicionalnih cjelina i njihovoj ulozi u savremenom ivotu (Najrobi, 1976). Posebno mjesto u osiguranju sistema zatite dobra imaju i evropski opti akti: Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslijea, revidirana (Vijee Evrope, Valletta, 1992.) / Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslijea (Vijee Evrope, London, 1969.) obavezuje drave da e, sredstvima koja su prihvatljiva za dravu, uspostaviti pravni sistem zatite arheolokog naslijea i primjenjivati mjere fizike zatite (konzervacije i odravanja, po mogunosti in situ), te raditi na prikupljanju i irenju znanstvenih informacija i podizanju javne svijesti. Okvirna konvencija o vrijednosti kulturnog naslijea za drutvo (Vijee Evrope, Faro, 2005.) osigurava okvir za poduzimanje aktivnosti usmjerenih na ulogu kulturne batine u izgradnji mirnog i demokratskog drutva, u procesu odrivog razvoja i promoviranju kulturne razliitosti (Kulturno naslijee i dijalog); razvijanje modela za saradnju kad su u pitanju nadlenosti svih ukljuenih aktera, javnih, institucionalnih i privatnih; kao i osiguranju mjera za odrivo koritenje nekropola. Konvencija o evropskim krajolicima (2000) prua okvir za zatitu krajolika putem dravnih politika regionalnog i urbanistikog planiranja, i ugraivanje krajolika u politike koje se odnose na kulturu, zatitu okolia itd. Veina nekropola sa stecima nalazi se u izvanrednim krajolicima, ija zatita je osigurana uspostavom buffer zona i ukljuivanjem u prostorne planove. Preporuka REC (2003)1 Komiteta ministara dravama lanicama o promoviranju turizma radi unapreenja kulturnog naslijea kao faktora odrivog razvoja 8 daje okvir za utvrivanje strategija razvoja kulturnog turizma na nain da osigurava zatitu dobra i ukljuivanje lokalnih zajednica u pravilno koritenje dobra. Rezolucije Vijea Evrope: Evropska povelja o graditeljskoj batini (Vijee Evrope, 1975) Rezolucija o prilagodbi propisa kojima se ureuju pitanja zatite graditeljske batine (Vijee Evrope, 1976) Rezolucija o kulturnim rutama (Vijee Evrope, 1998).

8 Vijee Evrope - Komitet ministara, 15. januar 2003.

13

I POLAZITA ZA IZRADU PLANA UPRAVLJANJA

1.1 Vizija

Izabranih 30 nekropola sa stecima iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i

Srbije predstavljaju neobnovljiv resurs za odrivi razvoj lokalnih zajednica, za

uspostavljanje saradnje u razliitim oblastima i nivoima, kao i za pokretanje

interkulturnog dijaloga.

Ove nekropole izuzetne univerzalne vrijednosti dijelei jedinstvene konzervatorske

standarde, ujedinjene principe upravljanja, zajednike koncepte interpretacije kao i

integralne pristupe razvoja turizma, pruaju jedinstven doivljaj svjetske batine.

Sve odabrane nekropole sa stecima su komponente jedne serijske meudravne nominacije i doprinose razumijevanju predloene izuzetne univerzalne vrijednosti steaka. Sistem upravljanja osigurava efikasnu vertikalnu i horizontalnu koordinaciju izmeu Drava uesnica i njihovih dravnih, regionalnih i lokalnih vlasti i zajednica, i strunjaka, kroz koordinacione grupe. Upis na Listu svjetske batine doprinosi boljoj zatiti i konzervaciji i omoguuje bolju razmjenu znanja i iskustava i saradnju izmeu strunjaka, donositelja odluka i lokalnih zajednica. Kao dio Svjetskog naslijea, nekropole sa stecima su resurs za ekonomski i drutveni razvoj lokalnih zajednica. Upisom steaka na Listu svjetske batine UNESCO-a oni su dio ope batine ovjeanstva. 1.2 Ciljevi

Opi cilj upravljanja je osiguranje odrivog koritenja izabranih nekropola sa stecima serijske nominacije za dobrobit sadanjih i buduih generacija. U tom smislu odrivo koritenje podrazumjeva uspostavljanje ravnotee izmeu slijedeih faktora: - potreba za fizikom zatitom steaka od propadanja, - zatite i upravljanja prirodnim okruenjem, - sticanje znanja interdisciplinarnim istraivanjima. - ukljuenost lokalnih zajednica, - ekonomske valorizacije Plan upravljanja usmjeren je na jaanje svijesti javnosti o znaaju steaka, promicanje njihove kulturne, naune i obrazovne vrijednosti, te razvoju strategije za drutvenu i ekonomsku dobit.

1. ZAJEDNIKE VIZIJE I CILJEVI

1.1. Vizija

1.2. Ciljevi

14

Utvreni su zajedniki specifini ciljevi, koji predstavljaju okvir za podciljeve i aktivnosti i usmjeravaju djelovanja svih partnera na meudravnom, dravnim i lokalnim nivoima. Uz svakih od definisanih ciljeva vezuju se oekivani rezultati9: 1. Koordinacija (SC1) - osigurati efikasnu koordinaciju izmeu svih uesnika

nominacije

- Meudravna koordinaciona grupa doprinosi efikasnom upravljanju. Donose se odluke na transparentan nain, odluke su konzistentne i razumne;

- Dravne organizacijske strukture okupljaju regionalna i lokalna tijela u svakoj dravi, nakon to svaka drava provede mjere odobrene od strane Meudravnog koordinacionog odbora, i razvije aktivnosti specifine za tu dravu. Lokalne zajednice su ukljuene u rad preko svojih predstavnika. Sve ukljuene vlasti i uesnici su koordinirani. Rad je transparentan i u duhu uzajamnog uvaavanja;

- Meudravni, dravni, regionalni i lokalni strunjaci koji su ukljueni u aktivnosti ine visoko-efikasnu mreu;

- Uspostavljeno je efikasno upravljanje informacijama i standardizacija dokumentacije.

2. Kredibilitet (SC2) - ojaati kredibilitet drava uesnica

- Nominacija srednjevjekovnih nekropola sa stecima doprinosi kredibilitetu Liste svjetskog naslijea;

- Zajedniko upravljanje garantuje bolje razumijevanje sepulkralne srednjevjekovne umjetnosti i historije karakteristine za geografsko podruje;

- Krajnji rezultat je postizanje izvrsnosti u konzervaciji, zatiti i interpretaciji. 3. Konzervacija (SC3) - osigurati integralnu konzervaciju

- Ouvana je izvanredna univerzalna vrijednost, autentinost i integritet nekropola sa stecima

- U konzervaciju je ukljueno upravljanje promjenama tako da se na najbolji nain ouvaju vrijednosti dobra za sadanje i budue generacije. Promjene su neminovne, uzrokovane prirodnim, drutvenim i razvojnim procesima.

- Potencijalni konflikti izmeu ouvanja vrijednosti nekropola i drugih javnih interesa trebaju biti umanjeni traenjem mjera koje nee kompromitirati vrijednosti, autentinost i integralnost nekropola;

- Arheoloka iskopavanja su mogua samo ukoliko postoji izniman nauni interes ; - Istraivanja i konzervatorski tretmani ne naruavaju Izuzetnu univerzalnu vrijednost

serijskog dobra i vrijednosti ambijenta; - Ostvaren je integralan pristup za sistem zatite prirode i konzervacije steaka.

4. Izgradnja kapaciteta (SC 4) - razvoj efikasnih mjera za izgraivanje kapaciteta

- Znanje je kljuno za zatitu, konzervaciju i pravilno upravljanje dobrom, zato se ohrabruju svi vidovi uenja;

- Struno usavravanje se konstantno podstie - Strunjaci prenose znanja i ohrabruju druge aktere da ue i brinu se o dobru; - Dokumentacija je dostupna a sve intervencije i promjene se dokumentuju; - Lokalno stanovnitvo je educirano o aktivnostima vezanim za turizam i ostvaruje

ekonomsku i drutvenu korist;

9 Strateki ciljevi: Deklaracija iz Budimpete o svjetskoj batini, WC-02/CONF.202/25,9;

Conservation Principles, Policies and Guidance: for the Sustainable Management of the Historic Enviroment. English Heritage 2008;

Prehistoric Pile Dwellings around the Alps World Heritage nomination Switzerland, Austria, France, Germany, Italy, Slovenia

15

- Osigurana je permanentna edukacija na lokalnoj razini iz oblasti site management-a (odravanje nekropola, vrenje monitoringa i izvjetavanje, kao i upravljanje posjetama).

5. Komunikacija (SC 5) - podizanje javne svijesti i podrke

- Usvojena je zajednika komunikaciona strategija (interpretacija, kampanje, web stranica, bilteni, saradnja sa medijima i dr.) koja doprinosi boljem razumijevanju izuzetne univerzalne vrijednosti i potrebe da se zatite nekropole;

- Osigurano je razumijevanje vrijednosti nekropola sa stecima kao Svjetskog dobra, neophodnih za informiranje donositelja buduih odluka vezanih za upravljanje;

- Uspostavljen je prepoznatljiv vizuelni identitet nekropola sa stecima. Status svjetskog dobra je adekvatno oznaen na lokalitetima;

- Kampanje doprinose jaanju javne svijesti i izgradnji ponosa kod lokalnog stanovnitva.

6. Lokalne zajednice (SC 6) ukljuenost u upravljanje

- Lokalno stanovnitvo razumije vrijednosti steaka i potrebu za zatitom;

- Lokalne zajednice se stalno informiraju, i ukljuene su u pitanja koja se tiu nekropola sa stecima, ime se doprinosi boljoj zatiti;

- Sistem upravljanja dozvoljava lokalnim zajednicama da ostvaruju koristi i uivaju u dobru na nain koji ne kompromitira njegove vrijednosti.

16

2.1. Jedinstvena univerzalna vrijednost10

a) Izjava o jedinstvenoj univerzalnoj vrijednosti

Nastali kao umjetniko djelo, kao skulptura, s namjenom da besmrtnom uine

uspomenu na pokojnika, kao organski dio europske sepulkralne prakse, srednjovjekovni

nadgrobni spomenici steci predstavljaju osebujnu pojavu i specifinu sintezu razliitih

utjecaja koji se ogledaju kroz vie aspekata umjetnost (kiparstvo), vjeru, povijesni kontekst,

pismenost. Njihov primarni interpretativni kontekst jest regija jugoistone Europe kao

prijelazna zona europske kulture obiljeena preplitanjem i mijeanjem kulturnih utjecaja

srednjovjekovnog europskog Zapada i Istoka. Razvoj srednjovjekovnih drava (hrvatsko

ugarske, bosanske i srpske), uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i

niih slojeva plemstva, jaanje uloge crkvene vlasti, pojava Osmanskog carstva te sve

drutveno-politike i ekonomske relacije koje obiljeavaju srednji vijek uvelike se ogledaju u

razvoju ove vrste spomenika.

Izvanredna vrijednost i europska dimenzija steaka kao nadgrobnih spomenika

ponajvie je izraena kroz nekoliko izuzetno vanih odlika koje najbolje oslikavaju njihovu

kulturnu razliitost. Pojava steaka na prostoru triju srednjovjekovnih drava (kraljevstava)

Hrvatske (Hrvatsko-Ugarske), Srbije i Bosne nam takoer govori o njihovoj prihvaenosti i

popularnosti. Naravno, razlike postoje ali one su primarno regionalnog karaktera te se

odnose na individualnost kovaa (majstora-klesara) te njihov utjecaj na iri prostor vidljiv

ponajvie u odabiru pojedinih formi, upotrebi ornamentalnih motiva i kvaliteti izrade.

Nadalje, steci u sebi povezuju i dva, inae otro odvojena, koncepta

srednjovjekovne kulture visoke (dvorske ili klerike) i puke. Naime, pod njima se pokapaju

lanovi kraljevskih obitelji, pripadnici vieg i nieg plemstva, pripadnici crkvenih struktura te

svi ostali koji sebi mogu priutiti takav nadgrobni spomenik u bilo kojem obliku.

Univerzalna misao o kraju ljudske egzistencije te ona o obiljeavanju ivota

pokojnika, na stecima je ponajvie izraena kroz njihove reljefe. Oni se dijele u vie skupina

koje se meusobno isprepliu - socijalni i religiozni simboli (razliiti oblici krieva, orue,

oruje, mladi mjesec i zvijezde, antropomorfni ljiljani, solarni motivi itd.) figuralne predstave

(prikazi mukaraca i ena, borba, turniri, lov, povorke ljudi, tzv. posmrtna kola, prikazi

10 Tekst poglavlja 2. Vrijednost, autentinost i integritet preuzet iz Nominacionog dosjea

'Meudravna serijska nominacija nekropola sa stecima, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska i

Srbija'.

2. VRIJEDNOSTI, AUTENTINOST I INTEGRITET

2.1. Jedinstvena univerzalna vrijednost


2.3. Historijat

Tekst poglavlja 2. Vrijednost, autentinost i integritet preuzet iz Nominacionog dosjea

Meudravna serijska nominacija nekropola sa stecima, Bosna i hercegovina, Crna Gora,

Hrvatska i Srbija

17

ivotinja), brojni vegetabilni i geometrijski ornamenti te u sebi povezuju srednjovjekovnu

zbilju s prastarim antikim i prethistorijskim tradicijama.

Natpisi na stecima, koje sastavljaju i kleu dijaci (pisari), predstavljaju poseban fenomen

iako ih je u odnosu na broj steaka sauvan relativno malen broj (najvie na podruju Bosne

i Hercegovine). U odabiru pisma (bosanica-verzija irilice) a dijelom i jezika pokazuju

prilinu srodnost a po sadraju su uistinu razliiti i mogu se podijeliti dvije osnovne skupine:

vjerski ili religiozni i svjetovni (koji se opet dijele u manje skupine zavisno o veliini i

sadraju). Ovaj izuzetno vaan aspekt pojavnosti steaka predstavlja organski dio kranske

epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora, izuzetno vaan za prouavanje

pismenosti koja je zahvatila gotovo sve slojeve drutva.

Istraivanje grobova ispod steaka donosi nam esto puno vie rezultata nego istraivanje

samih steaka s obzirom da nam grob s nalazima (novac, nakit, dijelovi nonje, rijetko

vojnika oprema itd.) kao zatvorena cjelina jasno govori o odreenom vremenu obiljeenom

prepoznatljivim materijalnim ostacima. Arheoloki gledano takvi nalazi, neraskidivo vezani za

steke, nam prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni

horizont.

Koliko god bili povezani s opom srednjovjekovnom sepulkralnom praksom, upravo su steci

onaj dio naeg zajednikog kulturnog naslijea koji ove prostore kroz razliite aspekte jasno

izdvaja iz sveukupnog korpusa europske srednjovjekovne batine. Koliko god slini, toliko su

razliiti od svega to danas znamo o srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima, obiajima i

tradicijama u Europi (i ire) da bi unutar europske arheologije i povijesti umjetnosti morali

zauzeti svoje jasno mjesto.

b) Kriteriji za upis na WHL

Arheoloka nalazita moraju da poseduju kvalitete od izuzetne univerzalne vrednosti i da

ispunjavaju bar jedan od deset kriterijuma da bi bili ukljueni na Listu svetske batine. U tom

smislu na sednici svih timova za Zajedniku nominaciju srednjovekovnih kamenih spomenika

steaka za Listu svetske batine izabrana su tri kritetijuma koji svedoe o izuzetnoj

univerzalnoj vrednosti steaka.

Prvi izabrani kriterijum je kriterijum (ii) koji ukazuje da kulturno dobro predstavlja vanu

razmenu ljudskih vrednosti kroz odreeni vremenski period ili unutar kulturnog podruja

sveta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije, monumentalnih umetnosti, urbanizma ili

projektovanja predela. Obrazloenje ovog kriterijuma je sledee:

Srednjovekovni nadgrobni spomenici steci kroz 30 odabranih nekropola s podruja etiri

dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umetniki izraz ovog vida

srednjovekovne sepulkralne umetnosti.

Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su proimanja razliitih kulturnih uticaja

koje u tom vremenu (13. do 16. veka) nalazimo na ovim prostorima a koji veinom pripadaju

latinskom zapadu ali i vizantijskom istoku. Ipak veinu njihovih reljefa (koji su upeatljivi

aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od slubenih kanona, ipak moemo itati

kroz razliite sastavnice opte evropske srednjovekovne kulture (plemike, crkvene i

narodne) odnosno romanike i posebno gotike umetnosti.

18

S druge strane, ova specifina kultura duboko je povezana s znatno ranijim, praistorijskim,

antikim i ranosrednjovekovnim tradicijama. Praistorijske i antike tradicije se najvie

sagledavaju u odabiru mesta gde su postavljeni kao i u pojavi odreenih vrsta simbolikih

reljefa. injenica je da steci veim delom oznaavaju groblja na redove koje u evropskoj

arheologiji pratimo od ranog srednjeg veka i tzv. seobe naroda.

Razmena razliitih vrednosti posvedoena je i kroz sahranjivanje pripadnika svih drutvenih

slojeva pod steke i to bez obzira na njihovu tadanju etniku i politiku pripadnost na

prostoru najmanje tri srednjovekovne drave te nekoliko slobodnih komuna uz Jadransku

obalu. Arheoloki gledano, nalazi u grobovima ispod steaka prostor kojim se bavimo

ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Posebnu vrednost predstavlja tzv.

interkonfesionalnost odnosno injenica da se pod stecima sahranjuju pripadnici sve tri

srednjovekovne hrianske zajednice na ovim prostorima katolike crkve, pravoslavne

crkve, Crkve bosanske. S obzirom na njihove spoljanje karakteristike istonog i zapadnog

hrianstva steke svake od njih nije mogue razlikovati budui da se na sebi svojstven

nain odmiu od slubenih umetnikih kanona i stvaraju originalan izraz utemeljen na

prihvatanju odnosno meanju tih razliitih kulturnih uticaja.

Drugi izabrani kriterijum je kriterijum (iii) koji ukazuje da kulturno dobro predstavlja

jedinstveno ili izvanredno svedoanstvo kulturne tradicije ili civilizacije koja postoji ili je

nestala:

Iako uronjeni u srednjovekovnu evropsku kulturu kao i u istorijski kontekst i specifinosti

podruja na kojima ih nalazimo, s tragovima ranijih uticaja (praistorijskih, antikih i

ranosrednjovekovnih) steci u nekoliko svojih aspekata ostaju jedinstvena pojava u

srednjovekovnoj evropskoj umetnikoj i arheolokoj batini. Kroz 30 odabranih lokaliteta

nastojalo se da se pokau sve karakteristike njihove pojave.

Gavna specifinost je upravo brojnost kakva nije zabeleena u Evropi oko 70 000

dokumentovano evidentiranih spomenika! Nadalje, izrazita karakteristika je i razliitost oblika.

Danas su nam poznati sledei osnovni oblici: ploa, sanduk, sljemenjak, stub, krstaa-

kriina. Na izabranim lokalitetima u sklopu ove nominacije zastupljeni su svi navedeni oblici.

Meutim, svaki od njih dolazi u razliitim oblicima to najvie zavisi od mogunosti majstora-

klesara kao i elja vlasnika steaka odnosno naruitelja.

Njihovi reljefi predstavljaju izvanredno svedoanstvo srednjovekovne kulture koja je nestala a

iji su steci esto jedini trag. Razlog tome je neverovatno bogatstvo reljefa razliitih sadraja

prizori iz svakodnevnog ivota, simboliki i religiozni prikazi, dekorativni detalji.

Pojava razliitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifinosti s obzirom da se radi o

izuzetnim spomenicima srednjovekovne pismenosti koja zahvata gotovo sve slojeve drutva

a danas funkcionie na vie nivoa od istorijskog izvora do prouavanja razliitih kulturnih i

drutvenih uticaja.

Sami steci su nadalje i jedinstveni proizvod istorijskog konteksta odnosno dogaaja koji

obeleavaju srednji vek jugoistone Evrope. Razvoj srednjovekovnih drava (hrvatsko-

ugarske, bosanske i srpske), rast slobodnih komuna na obali (u prvom redu Dubrovnika),

uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i niih slojeva plemstva,

jaanje uloge razliitih crkvenih vlasti, pojava Osmanskog carstva te sve drutveno-politike i

ekonomske relacije koje obeleavaju srednji vek svakako se ogledaju i u nastanku, razvoju i

kraju produkcije ove vrste spomenika.

19

Trei izabrani kriterijum je kriterijum (vi) koji ukazuje da je kulturno dobro direktno i opipljivo

povezano sa dogaajima ili ivom tradicijom, s idejama ili verovanjima, s umetnikim i

knjievnim radovima izvanrednog jedinstvenog znaaja.

Srednjovekovni nadgrobni spomenici steci od nastanka a posebno od vremena od kada

se vie ne izrauju (poetak 16. veka) pa sve do danas duboko su ukorenjeni u razliite

obiaje i verovanja.

Takvi procesi postoje uprkos svojevrsnom prekidu istorijskog pamenja i batinjenja ovih

spomenika to je ponajvie izazvano razliitim migracijama tokom kasnog srednjeg i ranog

novog veka. Stoga fenomeni vezani uz steke (nazivi lokaliteta, praznovjerja, narodna

tradicija, prie) pokazuju nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru

njihova rasprostiranja to nam i dalje govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena.

Na celoj teritoriji rasprostiranja steaka zabeleen je niz naziva grobalja kojim su iskazani

potovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti i

reljefnim predstavama (Divsko groblje, Maete, Mramori-Mramorje, Grko groblje, Tursko

groblje, Kaursko groblje).

Narodna pria i bajka vekovima crpi motive iz srednjevekovnog vitekog miljea koji je

isklesan na stecima pripisujui njihovo klesanje i postavljanje fantastinim biima (vilama,

divovima), dovodei ih u vezu s legendarnim ratovima i sukobima itd.

Nadalje, ak i nauno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i

prostora na kojemu ih nalazimo. Tokom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (tanije od

druge polovine 19. veka) koliko traje nauno i institucionalno zanimanje za njih svedoci smo

sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, umjetnikoj i istorijskoj intrepretaciji.

Epigrafika i reljefi steaka znaajno su uticali i na savremenu knjievnost i ostale vidove

umetnosti. Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju steci za vajare (Boko

Kuanski), slikare (Mario Mikuli, Mirko Kujai, Zdravko Ani, Lazar Drljaa, Ibrahim

Novali, Danko Brki, Gabrijel Jurki, Petar ain, Virgilije Nevjesti, Devad Hozo, Nedim

Tahirovi, Seid Hasanefendi), pesnike (Mehmedalija Mak Dizdar, Skender Kulenovi, Petar

Gudelj, Janko Bubalo, Ivan Kordi, Kemal Mahmutefendi), filmske stvaraoce (Jan Beran),

pisce (Miroslav Krlea) i fotografe (Too Dabac, Dragutin Resner, Ado ahbaz).

c) Izjava o integritetu

Izbor trideset srednjovekovnih nekropola sa stecima koje su predloene za ovu serijsku

meudravnu nominaciju napravljen je u skladu sa kriterijuma koji se odnose na integritet

nekropola i autentinost nadgrobnih obeleja.

Celokupnost izabranih nekropola po sledeim aspektima je osnovni preduslov za izbor

nekropola: stanje ouvanosti spomenika, mere zatite koje se primenjuju u dravama na ijoj

teritoriji se nalaze nekropole sa stecima i vizuelno estetski kriterijum koji se odnosi na

poloaj nekropola u prirodnom ili drugom vidu okruenja.

Svih 30 predloenih lokaliteta sa stecima sauvani su in situ i u dobrom su stanju.

Opredeljene granice sredinje i bafer zone u potpunosti uvaju jedinstvenost celine

20

srednjovekovnih grobalja s okolinom koja ga okruuje i ini njihov objedinjeni prostor.

Utvrena zona zatite ire okoline dobra koje je nominovano obezbeuje da su

srednjovekovna groblja sa stecima dobro zatiena i obezbeena staranjem o nalazitu.

Ouvanost srednjovekovnih grobalja sa stecima prepoznata je u zakonodavnim merama

svih drava koje su predloile svoja srednjovekovna groblja za nominaciju. Ovaj aspekt

podravaju prostorno i regulaciono planiranje, kao i planovi upravljanja koje sve drave

pripremaju u cilju kvalitetne i celovite zatite, konzervacije i prezentacije steaka.

Na predloenim nekropolama za ovu nominaciju ne postoji rizik od prekomernog razvoja u

okruenju to se odnosi i na privredni i turistiki razvoj, kao ni od uticaja moguih

destruktivnih drutvenih procesa. Prostorni planovi teritorijalno nadlenih optina uglavnom

prostor gde se nalaze nekropole s stecima prepoznaju kao podruje turistikog potencijala

sa korienjem postojeih resursa i bez izgradnje novih objekata u zatienoj okolini.

Srednjovekovna groblja sa stecima na teritoriji drava koje su ih predloile nisu u funkciji od

vremena kad je obavljeno poslednje sahranjivanje i postavljanje nadgrobnog obeleja

steka. U jednom sluaju u neposrednoj blizini sahranjivanje se u ogranienom prostoru

obavlja i danas, a u nekoliko sluajeva dokumentovana je upotreba prostora izvan ue

okoline steaka kao prostor za sahranjivanje, najranije u 18. ili 19. veku, sa potpunim

prestankom ove prakse do polovine 20. veka, ali ovaj naknadno ustanovljeni kontinuitet niim

nije ugrozio steke.

Rizik za dobru ouvanost i stanje pojedinih nadgrobnih obeleja steaka predstavljaju

prirodni i klimatski uslovi specifini za mediteranski pojas s izuzetno toplim letima i veoma

hladnim zimama koji vie vekova utiu na povrinu spomenika. Integritet steaka na

izabranim nekropolama moe da ugrozi nekontrolisana vegetacija, ali i prirodni procesi

liajeva i mahovine nataloeni na povrini kamena. Erozivni procesi vode i leda takoe mogu

da doprenesu oteenju pojednih steaka.

Drave koje su predloile nekropole sa stecima u okviru svoje delatnosti zatite kulturnog

naslea obezbedie odgovarajue programe i aktivnosti koji bi trebalo da doprinesu

optimalnoj zatiti steaka od ovakvih faktora.

Vrednost steaka istaknuta je dobrim poloajem i malim intervencijama u prirodi i okruenju

gde takve intervencije postoje. Izuzetna univerzalna vrednost steaka nije naruena ni

saobraajnim komunikacijama koje u etiri sluaja nominovanih nekropola prolaze u

neposrednoj blizini, zapravo unutar zatitne zone.

d) Izjava o autentinosti

Steci predstavljaju autentini oblik nadgrobnog obeleja u periodu od 13. do kraja 15. veka

na gotovo celom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim delovima Srbije i zapadnom

delu Crne Gore, kao i sredinjim odnosno junim delovima Hrvatske.

Predloena groblja sa stecima, njihov arheoloki i istorijski kontekst, raznolikost tipova

nadgrobnih spomenika, ukrasa kao i sadraj natpisa predstavljaju autentine aspekte pojave

i prouavanja steaka. Groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju najvii stepen

21

autentinosti meu grobljima sa stecima te su stoga i izabrana za ovu serijsku

meudravnu nominaciju.

Verodostojnost steaka odraava se kroz sepulkralnu umetnost srednjeg veka unutar uticaja

zapadnoevropske i vizantijske kulture, kao i autohtonog kulturnog i istorijskog razvoja

tadanjih srednjovekovnih drava na Balkanskom poluostrvu. Steak kao grobni spomenik

objedinjuje dva inae odvojena koncepta srednjovekovne kulture visoku (dvorsku ili

kleriku) i puku kulturu. U isto vreme na ovim nadgrobnim obelejima objedinjena je misao

o kraju ljudske egzistencije korienjem i promanjem paganskih i kranskih motiva i izraza.

Natpisi upotpunjuju kompleksnu umetnost steaka.

Vrednost predloenih grobalja s stecima za ovu serijsku nominaciju nalazi se u injenici da

ih ine spomenici koji odraavaju sve karakteristike steaka na celoj teritoriji rasprostiranja.

Uglavnom su to nedirnute lokacije sa spomenicima koji stoje na onom mestu kako su

postavljeni u vreme nakon sahrane poslednjeg pokojnika. Ukoliko je i dolo do pomeranja to

je moglo biti usled prirodnih procesa, sleganja terena i klimatskih uslova, i u izuzetno retkim

sluajevima s namerom da se oteti spomenik ili grobni sadraj.

Oblik, kao i ornamenti i uklesani natpisi na stecima od vremena kad su postavljeni nisu

nikad menjani i na njima nije bilo nikakve naknadne intervencije. Promene kao to su

pukotine i fizika oteenja nastala su usled klimatskih promena. Na osam nekropola

obavljeni su radovi u vidu raiavanja prostora, ienja i konzervacije spomenika.

Steci i u svojoj najsloenijoj formi isklesani su od jednog komada stene. Na njima se ogleda

vetina i zanatsko umee tadanjih klesara. Kamen od kojih su steci klesani i mesta za

vaenje kamena nalazili su se u blizini nekropole, veoma retko je kamen dopremljen iz

udaljenih majdana. Centralni balkanski region obiluje stenama krenjakog porekla te je ovo i

najea vrsta kamena od kojih su izraeni steci.

U najveem broju groblja sa stecima se nalaze u predelima izuzetnih prirodnih lepota

udaljena od naselja. Za ova groblja moe se rei da se i dalje nalaze u ambijentu kakav je

bio u srednjovekovnom periodu. Manji broj grobalja sa stecima nalaze se u blizini objekata i

saobraajnica koji su veinom izgraeni u 20. veku. Na izabranim nekropolama graditeljski i

prirodni kontekst kvalitetno se dopunjuju i ne ugroavaju autentinost steaka ve ukazuju na

kontinuitet i tradiciju korienja ovih poloaja u dugom nizu vekova.

Autentinost steaka i srednjovekovnih grobalja sa ovom vrstom nadgrobnog obeleja

potvruje gotovo ceo vek intezivnog prouavanja i dokumentovanja. Ova aktivnost posebno

je bila intezivna u drugoj polovini 20. veka, kad se obavlja do tada najopsenije beleenje

lokacija sa stecima. Podaci o broju nekropola (3300) i broju steaka (70 000) na celoj

teritoriji rasprostiranja najveim delom potiu na osnovu rezultata naunog dokumentovanja

steaka sedamdesetih godina 20. veka. Predloene nekropole za ovu serijsku nominaciju

dokumentovane su i nauno obraene po principima savremene metodologije upravo

sedamdesetih godina 20. veka u vreme ove velike kampanje naunog prouavanja steaka.

Razumevanje znaaja steaka nastavlja se i u narednom periodu putem arheolokih

istraivanja, objavljivanja novih rezultata o evidentiranju steaka i prouavanjem pojedinih

nekropola. O tome svedoi brojna struna i nauna literatura kao i vei broj dokumentarnih

video zapisa.

22


Srednjovjekovni nadgrobnici (steci) predstavljaju originalni umjetniki izraz, koji se

manifestuje u specifinim okolnostima kada se udruuju razliite kulturne tendencije.

Srednjovjekovni nadgrobnici (steci) su jedinstvena pojava u okviru srednjoevropske

umjetnike i arheoloke batine zbog svoje tipoloke raznolikosti, brojnosti, bogatstva

dekorativnih motiva, prisutnosti razliitih epitafa i njihovog historijskog konteksta.

Od svog nastanka, srednjovjekovni nadgrobnici (steci) su duboko ukorijenjeni u

razliitim obiajima i vjerovanjima. Pojave povezane s njima (praznovjerja, narodne tradicije,

bajke i prie), pokazuju veoma sline obrasce koji se pojavljuju u podrujima gdje su

nalaeni. Epigrafija i simboli na stecima imali su uticaja na modernu knjievnost i druge

umjetnosti.

Istorijska vrijednost - nekropola je pouzdan, istinski svjedok istorije. Njena materijalna, fizika

struktura, kao i poruka koju prenosi iz prolih vremena je izvorna. Umjetnika i estetska vrijednost

- Autentinost - Integritet - U velikoj mjeri je sauvana cjelovitost i nedirnutost izvornih karakteristika - Proporcije - Vrijednost detalja - Kvalitet obrade.

itljivost (dokumentarna, nauna, obrazovna vrijednost) - Svjedoanstvo o odreenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

Simbolika vrijednost -Ontoloka vrijednost -Tradicionalna vrijednost

-Vezanost za rituale ili obrede -Znaaj za identitet grupe ljudi.

Ambijentalna vrijednost -Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline - Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili podruja.

Obrazovna vrijednost - potencijal za kulturni turizam

-predstavlja resurs za nauna istraivanja istorije regiona.

2.3. Historijat

Pojedini elementi na stecima kao nadgrobnih spomenika sa specifinim izrazom

sepulkralne umjetnosti srednjega vijeka nastali su pod uticajem istorijskih i umetnikih

promena koje su se deavale u Zapadnoj Evropi, Bizantu i na Balkanu.

Zapadnoeuropski kontekst pojave i razvoja steaka odreen je promjenom u obrednoj praksi

koja korijeni u europskoj renesansi XII. stoljea s otkriem vanosti osobe kao jednim od

najznaajnijih kulturalnih dostignua izmeu 1050. i 1200. godine. Rastua promjena vodila

je idejema individualizma i jaoj svijesti o sebi, to je zauzvrat rodilo naglaskom na

portretiranju, autobiografiji i romantinim priama. To je oznailo kraj perioda anonimnosti

grobova koji u kranskom svijetu, uz malobrojne iznimke, zapoinje u V/VI. st. a zavrava u

23

vrijeme razvoja ikonografije Posljednjeg suda tokom XI/XII. stoljea. Natpise na grobnim

spomenicima pratili su eshatoloki osjeaji (briga za vjeno spasenje) idui pod ruku s

osobnom komemoracijom i zemaljskom slavom. Ovaj preobraaj europskih mentalnih

struktura bio je praen nastankom gradova i nove drutvene klase graanstva ime je

nakon kristijanizacije, procesom njezine komercijalizacije, srednjovjekovna Europa ula u

novi proces svoje globalizacije.

Bizantski kontekst pojave steaka i nove sepulkralne prakse od XIXII st. zacrtan je

promjenom koncepta vladarske sahrane u Bizantu vidljive u naputanju obiaja sahrane

antikog porijekla polaganjem tijela u sarkofag u korist polaganja tijela izravno u zemlju i

postavljanjem sarkofaga iznad groba. Tako je umjesto antike tenje da se pokojniku osigura

vjeni dom grobni spomenik dobio funkciju slavljenja osobnog i dinastikog.

Pored ovih opih duhovnih strujanja istone i zapadne provenijencije, koja su korijenito

promijenila shvaanja europskog drutva o pitanju reprezentacije smrti, uz viestoljetne

utjecaje irilo-metodske kulturne i crkvene batine oslonjene na tradicije istonoga

kranstva, pojava steaka na teritoriji dananje Bosne i Hercegovine odreena je politikom

integracijom Balkanskoga kopna i jadranske obale pod ezlom ugarskog kralja Ludovika I

(13421382), kada komunalna drutva u Dalmaciji, Dubrovnik i Zadar posebno, doseu svoj

razvojni vrhunac, kada kraci uvozno-izvozne trgovine, praeni cirkulacijom novca i

poveanim obimom poslovanja, dopiru i do najudaljenijih mjesta. Ovu politiku i gospodarsku

integraciju regionalnih razmjera pratilo je proirenje dravnoga teritorija srednjovjekovne

Bosne na raun susjednih drava ka jugu, jugo-zapadu i zapadu nastanak drutvenih

struktura komplementarnih s europskim baziranih na oivljavanju rudarske proizvodnje u

reiji njemakih rudara Sasa, obnovi gradova i gradskog drutva, unapreenju trgovakih

veza posredovanjem Dubrovnika i drugih jadranskih komuna u vrijeme bana Stjepana II

(1322-1353), zatim bana i kralja Tvrtka I Kotromania (1353-1391) i njegovih nasljednika.

Time je pojava steaka bila odreena naraslim ekonomskim snagama feudalnog drutva

srednjovjekovne Bosne, odnosno eljom pojedinaca da vanjskim znakom na grobu afirmiraju

svoj ugled i svoju mo. Vei broj grobova i grobalja bez steaka upuuje na duboku klasnu

diferenciranost tog istog drutva, to znai da su steci u kronolokom pogledu pratili

razvitak, pa i propast feudalizma.

Primarni interpretativni kontekst steaka jest regija istone i centralne Europe kao prijelazne

zone europske kulture obiljeene preplitanjem i mijeanjem kulturnih utjecaja istonoga i

zapadnoga kranstva, smjetenaizmeu europskog Zapada i Istoka. Obiljeena inherentnim

dualizmom, to je regija koja in toto ne pripada ni jednoj strani. Kulturoloko postolje steaka

ini prostrano podruje slavenskoga jezika te glagoljske i irilske pismenosti koje se od

latinske jadranske obale, preko svih feudalnih partikularizama, u dubinu steralo sve do

rijeke Drine i dalje na istok u zapadnu Srbiju.

Sahranjivanje pod stecima esto se odvija u neposrednoj blizini crkvenih graevina.

Preminuli sahranjeni u crkvi ili u njezinoj neposrednoj blizini nastavili su na odreeni nain

biti lanovima zajednice; njihova blizina nije doputala da ih se zaboravi i znaila je da tokom

mise i ostalih obreda crkvena zajednica ivih koegzistira s njima. Model srednjovjekovnoga

kranskoga groblja povezan s crkvom model je koji se koristi do XVIII stoljea. To je

antropoloka injenica goleme vanosti jer je kombinacija crkve i groblja postala jedan od

esencijalnih elemenata urbane i seoske topografije.

24

II IDENTIFIKACIJA

3.1. Geografski poloaj Bosna i Hercegovina se nalazi u sredinjem dijelu Balkanskog poluotoka. Na sjeveru, zapadu i jugozapadu granii s Republikom Hrvatskom, a na istoku i jugu sa dravama Srbijom i Crnom Gorom. Bosna i Hercegovina ima izlaz na more u duini od oko 21 km obalne linije kod Neuma. Najddua rijeka je Bosna. Bosna i Hercegovina obuhvaa povrinu od 51 129 km po podatcima Savezne geodetske uprave SFRJ iz 1953. Godine.

Najvei dio teritorija ine planine i visoki kr, pokriveni umama i panjacima. Najvii vrh je Magli (2386 m). Nizine se nalaze na sjeveru i na jugozapadu. Na sjeveru BiH zastupljeni su npr. lipa, javor, grab, bagrem, klen, u sredinjem bukva, grab, javor, smreka, jasen itd., a u junom dijelu postoji makija.

Klima u BiH se razlikuje, tri klimatska pojasa su: u sjevernom dijelu BiH klima je umjereno-kontinentalna, u sredinjem planinska, dok je u junom dijelu klima mediteranska. 11

est osnovnih tipova klime u BIH: 1. Umjereno-kontinentalna 2. Predplaninska umjereno-kontinentalna 3. Predplaninska sredozemna 4. Planinska 5. Izmjenjena sredozemna 6. Sredozemna

Slika 1.- Karta regiona sa obiljeenim nekropolama Slika 2.- Historijska karta sa obiljeenim nekropolama(12.st -16st) Slika 3.- Karta Bosne i Hercegovine sa obiljeenim nekropolama Slika 4.- Klimatska karta BIH

Najslabije je naseljen brdsko-planinski prostor. Sela na tom prostoru "razbacana" su po strmim padinama, a gradovi su smjeteni u dolinama i zavalama. U nizinskom prostoru naseljenost je slaba zbog povremenih poplava. U Hercegovini naselja su smjetena pokraj krkih polja. Najvei gradovi BiH su Banja Luka, Zenica, Mostar, Sarajevo i Tuzla.

Bosna i Hercegovina se administrativno dijeli na Federaciju Bosne i Hercegovine (51%) i Republiku Srpsku (49%). Federacija BiH se dijeli na 10 kantona a kantoni na opine. Republika Srpska administrativno se dijeli na na opine.

11

Preuzeto: 1. hr.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovina

historija-geografija.weebly.com/.../9/7/.../klima_bosne_i_hercegovine.pp

3. Nekropole sa stecima u Bosni i Hercegovini

3.1 Geografski poloaj

3.2. Predstavljanje nekropola sa stecima

3.2.1. Prilozi (karte, fotografije)

25

Teritorij Brkog stavljen je pod upravu drave Bosne i Hercegovine kao zaseban distrikt12. Nekropole sa stecima koje su dio Plana upravljanja nalaze se u entitetima Federacija BiH 12 i Republika Srpska - 10. Rasprostranjenost po kantonima u FBiH je slijedea:

Bosansko podrinjski kanton: Gorade, Hercegovako Neretvanski kanton: Jablanica, Konjic, Stolac, Srednjebosanski kanton : Novi Travnik, Tuzlanski kanton : Kladanj, Tuzla, Zeniko-Dobojski: Olovo, Zapadno Hercegovaki kanton: Ljubuki, Kanton 10: Kupres i Sarajevski kanton : Trnovo.

Opine na kojima se nekropole nalaze su: FBiH: Gorade; Jablanica Kladanj; Konjic; Kupres; Ljubuki; Novi Travnik Olovo; Stolac;

Tuzla; Trnovo, RS: Berkovii; Bilea; Foa; Kalinovik; Nevesinje; Pale; Rogatica; Sokolac i ekovii. Tabela pregled nominiranih nekropola sa stecima

Broj komponente

Naziv nekropole

Opina /naseljeno mjesto

Entitet/ kanton

Geografske kordinate

BH 01 Radimlja Stolac

FBIH / Hercegovako Neretvanski

4419'39.8"N 1850'42.03"E

BH 02 Biskup Konjic, Glavatievo

FBIH / Hercegovako Neretvanski

4329'43.71"N; 18 7'30.23"E

BH 03 Maculje Novi Travnik FBIH / Srednje bosanski

44 3'23.17"N; 1740'37.18"E

BH 04 Dugo Polje Jablanica FBIH / Hercegovako Neretvanski

4340'4.68"N; 1732'40.61"E

BH 05 Bijaa Ljubuki FBIH / Zapadno Hercegovaki

43 07,44.9' N; 17 35,377' E

BH 06 u Olovcima Kladanj / Olovci

FBIH / Tuzlanski

4417'15.47"N; 1838'54.95"E

BH 07 Mramor Olovo / Musii

F BIH / Tuzlanski

44 6'14.66"N; 1831'10.21"E

BH 08 u Starim Kuama

Tuzla Donje Breke

F BIH / Tuzlanski

4435'46.89" N; 1840'43.88"E

BH 09 Hranii, Kuarin Donje Polje

Gorade / ilii

FBIH/ Bosansko podrinjski

43 40' 59.66 N; 18 45' 31.67" E

BH 10 Boljuni I i II Stolac FBIH / Hercegovako Neretvanski

43 1'40.38" N; 1752'29.36"E

BH 11 Umoljani Trnovo, FBIH / 4339'18.50"N;

12

Preuzeto sa web stranice Vijea ministara BiH - http://www.vijeceministara.gov.ba/osnovne_informacije_o_bih/default.aspx?id=95&langTag=hr-HR

26

Sarajevski 1814'13.24"E

BH 12 Ravanjska Vrata

Kupres FBIH / Kanton 10

4351'47.91"N; 1718'45.57"E

BH 13 Kalufi Nevesinje RS 4318'42.16"N; 1811'54.51"E

BH 14 Borak Rogatica / selo Burati

RS 4350'13.00"N; 1853'4.05"E

Bh 15 Gvozno Kalinovik RS 4333'27.60"N; 1826'18.30"E

BH 16 Grebnice Bunii

Bilea / Radmilovia Dubrava

RS 4253'48.91"N; 1826'58.04"E

BH 17 u Luburia Polju

Sokolac RS 4357'20.74"N; 1850'27.52"E

BH 18 Potkuk Berkovii / Bitunja

RS 43 6'35.86"N; 18 7'44.24"E

BH 19 Mramorje Pale / Bu

RS 43 49' 4.44" 18 45' 35.53"

BH 20 Beani ekovii RS 4419'39.8"N 1850'42.03"E

BH 21 Mramor (Crkvina)

Foa u Vrbici

RS 43 23' 24.99" N; 18 56' 34.99" E

BH 22 engia Bara

Kalinovik RS 43 25' 14.83" N; 18 24' 7.24" E

3.2. Predstavljanje nekropola sa stecima13

BH01 Radimlja, Stolac

Nekropola steaka Radimlja nalazi se u Vidovu polju, 3 km zapadno od Stoca, na putu

apljina Stolac, u podruju koje karakterie mediteranska (maritimna) klima. Lokacija je na

prostoru gdje rjeica Radimlja, desna pritoka rijeke Bregave, meandrira. Spomenici ove

nekropole su svrstavani i orijentirani u pravcu sjeverozapadjugoistok. Koriten je krenjak iz

kamenoloma sa oblinjeg Oanikog brda, oko 800 m udaljenog sjeveroistono od

nekropole, gdje do danas stoji jedan nedovreni steak. Nekropola broji 133 steka: 36

ploa, 1 ploa sa podnojem, 27 sanduka, 24 sanduka sa podnojem, 4 visoka sanduka, 5

13 Opisi nekropola sa stecima preuzeti iz Nominacionog dosjea 'Meudravna serijska nominacija

nekropola sa stecima, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska i Srbija'

27

visokih sanduka sa podnojem, 2 sljemenjaka, 31 sljemenjak sa podnojem i 3 krstae. Od

ukupnog broja 63 su ukraena.

Dekoracije su izvedene u plitkom reljefu, tehnikom urezivanja ili kombinirano ekiem sa

kratkom sjekirastom otricom, dok su glatke plohe glaane tvrdim kamenom. Najljepe

ukraeni oblici su sljemenjaci i visoki sanduci. Na uspravnim stranicama nekih spomenika

vide se arkade sa stupovima i lukovima. Krovni dio sljemenjaka i zabat su posebno istaknuti

isturenom nadstrenicom, cik-cak urezima ili plastinom debljom linijom, odnosno pletenim

uetom. Meu motivima koji imaju dekorativni karakter po broju i obradi istiu se povijene

trolisne lozice i tordirane vrpce, te motivi simbolinog znaenja kao to su sunce (krug),

zvijezde i polumjesec. Brojni su i motivi krsta, esto vrlo stiliziranog, te motivi tita, maa i

luka sa strijelom. Predstave ivotinja su zastupljene na nekolicini steaka, dok nekropola

obiluje figuralnim predstavama. Naroito se istiu muke figure sa visoko podignutom rukom.

U figuralne predstave spadaju jo borbene scene, te prikazi lova i igara.

Natpisi se pojavljuju na pet spomenika. Iz njih doznajemo za neke lanove porodice vlakih

katunara Hrabrena Miloradovia (Donji Vlasi), kao i to da je Radimlja na kojoj se sahranjuju

njihova batina na Batnogah. Radoje Vukovi, sinovac vojvode Petra i Radoje, brat vojvode

Petra i sin vojvode Stipana pripadaju klasi visokih feudalaca. Vojvoda Stipan se spominje na

natpisu iznad portala crkve u Oaniima kao i na veoj kamenoj stolici ispred te crkve.

Vojvoda Stipan je umro oko 1470. godine, a vojvoda Petar se spominje 1477. godine kao

starjeina vlakog katuna Hrabrena. Prema natpisu Radoja, drugi Stipanov sin je umro u

periodu iza 70-ih godina, a Radoja Vukovi, sinovac vojvode Petra, 80-90 ih godina XV

stoljea. U dva natpisa pominju se Vla ili Vla Vlahovi i Stipan. Prema pojavi titova na

njihovim spomenicima pretpostavlja se da su pripadali vojnikom redu dok se za Vukca

Petrovia ne moe rei nita odreeno.

Na spomenutim spomenicima potpisali su se pisari ili kovai Bolain Bogai, Miogost i

Ratko Brativo(-)ni /Brativojevi).

Slika BH001 - Nekropola sa stecima Radimlja, Stolac

BH02 Grka glavica u selu Biskup, Konjic

Biskup je selo u blizini Glavatieva, oko 30 km udaljeno od Konjica, prema jugoistoku. Na

manjem uzvienju Grka glavica, nalaze se ostaci crkve i nekropola sa stecima. Na

istonom dijelu nekropole nalaze se ostaci crkve iji je nastanak mogue okvirno datirati u XII

ili XIII stoljee. Od poetka XIV stoljea do 1404. godine ruevinu crkve koristila je porodica

Sankovi kao svoju nekropolu. Orijentacija steaka se sa preciznou moe utvrditi jedino u

dijelu ruevina crkve, gdje su nadgrobni spomenici orijentirani u smjeru sjeveroistok

jugozapad.

Nekropola se sastoji od 172 steka i velikog broja grobova bez spomenika. Po obliku se

izdvaja jedan primjerak sljemenjaka, dok su sve ostalo ploe i sanduci. Nekropola zauzima

povrinu od oko 1700 m2.

Ukraena su dva spomenika, jedan sanduk i jedan sljemenjak. Ukrasni motivi na stecima

su: friz od povijene lozice sa trolistovima, friz od niza kosih paralelnih linija i arkade.

Jedan sanduk ima natpis. Natpis govori da je ispod steka sahranjena Goisava, druga ena

vojvode Radia, gospodara Humske zemlje i nekih krajeva sjeverne Hercegovine iz ugledne

porodice Sankovia.

28

Slika BH002 - Nekropola sa stecima Grka glavica u selu Biskup, Konjic

BH03 Maculje, Novi Travnik

Nekropola Maculje, udaljenaje 21 km od Novog Travnika, na putnom pravcu za Gornji Vakuf,

nalazi se na nadmorskoj visini od 998 metara. Steci su orijentirani u smjeru zapad istok i

sjeverjug s tim to manji broj odstupa od navedenih orijentacija. Izraeni su od krenjaka I

poredani u redove. Spomenici su preteno dobro obraeni, ali ima I gotovo amorfnih

primjeraka.

Na nekropli se nalazi 101 steak; 32 ploe, 52 sanduka, 11 sljemenjaka, 6 steaka koji zbog

utonulosti nisu definirani i 16 krstaa.

Glavni oblik je sanduk s podnojem, zatim sarkofag sa ili bez podnoja, te manji broj obinih

ploa. Samo jedan steak posjeduje ukras kruga (jabuke).

Na nekropoli se nalazi i 16 antropomorfnih nadgrobnika koje neki autori nazivaju krievima

svi osim jednog su ukraeni. Ukrasi zastupljeni na antropomorfnim nadgrobnicima su; kri,

stilizirani kri, grki kri, krug (jabuka), polumjesec.

Natpisi nisu evidentirani.

Slika BH003 - Nekropola sa stecima Maculje, opina Novi Travnik izgled nekropole

BH04 Dugo polje na Blidinju, Jablanica

Blidinje je kraka visoravan koja se pravcem sjeveroistokjugozapad prostire izmeu planina

vrsnice, Muharice i Vran planine. Upodnoju Vranplanine, izmeu Blidinjskog jezera i

Hrbina, prostire se Dugo polje u kojem je smjetena i stoimena nekropola sa stecima.

Zauzima povrinu od 90 x 36 m, sa june strane makadamskog puta. Mali broj steaka je

orijentisan u pravcu jugoistoksjeverozapad. Izmeu steaka je uoeno nekoliko nepravilnih

fragmenata ploa i sanduka utonulih u zemlju. Svi steci su klesani od krenjaka sa oblinjeg

kamenoloma ispod padina Vrana ili iz Zreonice, gdje je takoe bio jedan kamenolom.

Sastojiseod 150 steaka; 72 ploe, 59 sanduka, 14 visokih sanduka, 4 sljemenjaka sa

podnojem i 1 sljemenjak bez podnoja.

Ukraena su 32 steka; 5 ploa, 22 sandukai 5 sljemenjaka.

Kaoukrasnimotivinajzastupljenijesurozete (ukupno 34 primjerka). Motiv kria se javlja 19

puta, u etiri sluaja stilizovan, a u jednom kao dvostruki kri. Interesantna kombinacija

motiva na jednom steku predstavlja jednu od osobenosti nekropole dva kraka kria se

zavravaju kao sidro, a dva kao trolisni ljiljani. Polumjesec se pojavljuje 16 puta, najee u

kombinaciji sa rozetom. Bordure se javljaju kao okvirovi ploha, u vidu zavojitih linija sa

spiralama ili trolistovima u slobodnim povrinama I kao cik-cak urezane linije. Neke su linije u

obliku velikog slova S, a neke su odvojene spirale. Interesantan je steak u obliku sanduka

na ijoj je gornjoj strani bordura od urezane linije i uz nju gusto poredanih spiralnih linija sa

obje strane. Kruni vijenci se pojavljuju 8 puta na etiri spomenika. Veinom su tordirani.

Tordirano ue na tri sljemenjaka uokviruje donju ivicu krovnih ploha stvarajui iluziju strehe

kue, odnosno kapka sanduka. Na tri mjesta prisutan je tit sa maem, a na jednome samo

ma. Dva tita su ukraena heraldikim znacima rozete ili dijagonalne pruge sa biljnim

ornamentom u obliku ljiljana. Nerazjanjen je motiv na jednom steku u obliku sanduka koji

podsjea na neki alat.

U figuralne predstave spada pet scena lova, dvije turnira, dva kola (jedno ensko i jedno

mjeovito) i jedna scena od tri figure koje izlaze iz kule. Turniri su pjeaki, sa buzdovanima i

29

maevima. Osamljene ivotinje srna sa podignutom glavom i konj prikazane su na dva

steka. Jedanput se pojavljuje i ruka. U najzanimljivije figuralne prikaze spada scena sa

fantastinom ivotinjom koja, po svemu sudei, predstavlja krilatog konja sa zmijom. Tri

figure sa rukama na prsima i pet mukih figura sa visoko podignutim rukama prvenstveno su

simbolinog znaenja.


Slika BH004 - Nekropola sa stecima Dugo polje na Blidinju, Jablanica izgled nekropole

BH05 Bijaa, Ljubuki

U neposrednoj blizini sela Donja Bijaa pored ceste LjubukiVid nalazi se nekropola s

stecima. Dio nekropole je 1931. Prekriven cestom ili konstrukcijom uz nju, a jedan ukraeni

steak prenesen u Muzej franjevakog samosatana na Humcu 2003. godine. Na lokalitetu se

nalazi 33 steka: 20 sanduka, 14 ploai 1 sljemenjak Po oblicima najzastupljeniji su sanduci

(20), ploaje 14 i 1 sljemenjak.

Ukraeno je 17 steaka. Meu simbolinim motivim azastupljeni su: kri, polumjesec,

tordirani vijenac, rozeta, zvijezda i sunce. Od oruja zastupljen je ma, tit, tit sa maem i

luk sa strijelom. Scene kola, ljudske figure i lova zastupljene su na osam steaka. Od

geometrijskih i arhitektonskih motiva susree se tordirano ue, lozica sa trolistom i arkade.


Slika BH005 - Nekropola sa stecima Bijaa, opina Ljubuki izgled nekropole

BH06 Olovci, Kladanj

Nekropola se nalazi kod sela Olovci uz put OlovciTuholj, oko 10 km sjeverozapadno od

Kladnja. Nekropola se nalazi na kosom terenu, blago sputenom prema putu. Zauzima

povrinu od 24,5 x 14 m. Steci su orijentirani u pravcu zapadistok i poredani u nizove,

osim jednog sljemenjaka i dva sanduka koji su orijentiaani u smjeru sjeverjug. Sastoji se od

18 steaka: 5 sanduka, 12 sljemenjaka i jednoga stuba.

Ukrasi su evidentirani na tri sljemenjaka, a pored ukrasa na jednom sljemenjaku nalazi se

natpis.

Ukrasni motivi zastupljeni na ovoj nekropoli su: dvostruka spirala, tordirana vrpca, kri sa

okruglim zavrecima krakova, dva motiva tapa, (T KRI).

Natpis je posveen pripadniku feudalne porodice Jurisali, ija je batina bila u ovom kraju.

Slika BH006 - Nekropola sa stecima u Olovcima, Kladanj izgled nekropole

BH07 Mramor u Musiima, Olovo

Nekropola je smjetena u selu Musii udaljenom od Olova oko 4 km u pravcu jugozapada.

Spomenici su orijentirani u pravcu zapadistok i sjeverjug. Sastojiseod 80 steaka: 25

ploa, 8 sanduka i 47 sljemenjaka.

Ukraeno je 12 primjeraka i to 2 ploe, 2 sanduka i 8 sljemenjaka. Najzastupljeniji motivi su u

vidu spirala, rozeta i tordirane vrpce, zatim krieva.


30

Slika BH007 - Nekropola sa stecima Mramor u Musiima, Olovo izgled nekropole

BH08 Stare kue,Donje Breke, Tuzla

Nekropola sa stecima nalazi se u selu Donje Breke, zaselak Nikolii. Selo je udaljeno od

Tuzle oko 8 km u pravcu sjeverozapada. Na lokalitetu se nalazi 23 steka: 2 sanduka i 21

stub razliitih zavretaka (luno zasvoeni, s lunim izboenjem i s ravnim zavretkom koji

se ire prema gore). Postavljeni su u pravcu zapadistok. Spomenici su dobro klesani i

danas su uglavnom polegli.

Ukraena su 3 stuba. Motivi su: jabuka, spirala, dvostruka spirala, luk, polumjesec, kri,

sjekirica, sablja i vie paralelnih linija na krovu.


Slika BH008 - Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, Tuzla

BH09 Kuarin u Hraniima, Gorade

Nekropola se nalazi u Donjem polju kod sela ilii, udaljenom oko 15 km zapadno od

Gorada na nadmorskoj visini 730 m. Na lokalitetu se nalazi 325 vidljivih steaka, veinom u

formi ploe i sanduka, manji broj u formi sljemenjaka. Zastupljena su oblici koji pripadaju tipu

poloenih monolita: ploe, sanduci i sljemenjaci.

Na 3 steka, od kojih je jedno korito, evidentirano je postojanje ukrasa.Na rubovima korita

nalaze se ukrasi u kanelurama, na uoj bonoj strani (zapadnoj) plastian ukras krsta s

krunim zavrecima, koji je smjeten unutar kruga, na duoj bonoj (junoj) strani, prikaz

jelena. Na drugom steku na gornjoj plohi u visokom reljefu nalazi se motiv srpa, dok se na

eonoj zapadnoj strani sanduka nalazi se motiv ljiljana raen u visokom reljefu.

Na jednom sljemenjaku nalazi se natpis posveen Njegou Vidojeviu.

Slika BH009 Nekropola sa stecima u Hraniima, opina Gorade

BH10 Boljuni, Stolac

Nekropola se nalazi u zaseoku Boljuni, 15 km jugozapadno od Stoca. Smjetena je u ravnici,

ispod seoskih kua i rasporeena u dvije skupine koje su na rastojanju od oko 400 m. Steci

su svrstani u nizove i orijentirani iskljuivo u pravcu zapadistok, ili sa malim skretanjem od

tog pravca. Na nekropoli Boljuni I i II nalazi se ukupno 274 steka; 82 ploe, 176 sanduka,

12 sljemenjaka i 4 krstae.

Od ukupnog broja 92 su ukraena: 29 ploa, 57 sanduka i 6 sljemenjaka. U najee

ukrasne motive spadaju povijene lozice sa trolistovima, kao bordura na vodoravnim

stranama ploa ili kao friz na uspravnim stranama sanduka. Potom titovi sa maevima i

rozete koje se javljaju u vie varijanti: kao heraldike oznake na titovima, u kompoziciji sa

polumjesecom ili samostalno. Pojavljuju se i kao stilizirane rozete sa tordiranim krunim

vijencima ili predstavljene kao krstrozete. Slijede plastine vrpce, razne bordure, krst (obini

ili stilizirani), polumjesec, ljiljani, biljnes tilizacije sa spiralama i grozdovima, arkade i maevi.

Brojne su figuralne predstave i kompozicije: scene lova na jelena, turniri i kola. Tu su i

fantastine ivotinje, figure lava i konjanika. Originalni motivi su: lav, ena sa djetetom u

naruju, stilizirane rozete, fantastine ivotinje u vidu gutera i kolo sa kolovoom koji jae

na jelenu.

31

Postoji ukupno 19 natpisa u kojima se spominju imena sahranjenih Bogavca Taraha

Boljunovia, umro prije 1477, Radia Vladisalia, Heraka i Radoslava Herakovia, Petra

Vukia i njegovog brata i drugih. Neke od tih linosti su i historijski dokumentirane. Tu su

sahranjeni pripadnici grupe Boljuna Vladisalia, koji su pripadali Donjim Vlasima.

Na nekoliko steaka potpisao se majstor Gruba, prepoznatljiv po svom umjetnikom izrazu

i motivima, dijak (pisar) Semorad i drugi (majstori Mili, Zelija i Dragia i dva dijaka Radoje i

Vuk). Smatra se da su Boljuni bili vaan klesarski, tj. umjetniki centar.

Slika BH010 - Nekropola steaka I i II Boljuni, Stolac

BH11 Dolovi u selu Umoljani, Trnovo

Nekropola se nalazi 1,5 km prije ulaska u selo Umoljani na lokalitetu Dolovi, sa desne stran

eputa. Sastoji se od 53 steka; 6 ploa, 37 sanduka, 5 visokih sandukai 5 sljemenjaka i 11

starih niana te ostaci temelja neistraene graevine koja bi mogla biti crkva. Glavnina

steaka orijentirana je u pravcu sjeverjug sa odreenim odstupanjima, dok ih je 13

orijentirano u pravcu zapadistok. Veina steaka izraena je od lokalnog kamena, imaju

oblik ploe, sanduka i sljemenjaka.

Ukraeno je 14 spomenika i to 4 ploe, 3 visoka sanduka, 4 sanduka i 3 sljemenjaka. Znatan

broj steaka ine realistika i simbolika obiljeja: tordirana vrpca, dvostruka vrpca od cik-cak

linija, linije raene u vidu reljefnih ispupenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa

spiralama, stilizirani kri, latinski kri, tit, ma, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog

kultnog plesa, zatim predstava stiliziranog stabla sa dva para spiralnih zavoja koji se

simetrino povijaju te predstava rozete.


Slika BH011 - Nekropola sa stecima Dolovi, selo Umoljani, opina Trnovo

BH12 Ravanjska Vrata, Kupres

Na lokalitetu Ravanjska vrata nalaze se Gornja i Donja nekropola. Nekropole se nalaze u

blizini sela Muii koje je udaljeno oko 15 km juno od Kupresa. Spomenici na Donjoj

nekropoli su dobro obraeni, postavljeni uglavnom po pravcu sjeverozapadjugoistok, dok su

na Gornjoj nekropoli orijentirani u oba pravca zapadistok i sjeverjug.

Donja nekropola broji 43 steka: 20 ploa, 20 sanduka i 3 sljemenjaka. Ukraeno je 18

primjeraka: 5 ploa, 10 sanduka i 3 sljemenjaka. Motivi su: vrpce i bordure od kosih cik-cak

linija, zatim biljne stilizacije u vidu ljiljana, scene lova i kola, ruka s maem, tit s maem,

dvije ene, ovjek s konjem, povijena lozica s trolistovima i tordiran kruni vijenac.

Gornja nekropola broji 25 steaka; 10 ploa, 8 sanduka i 7 sljemenjaka. Ukraeno je 15

primjeraka, i to 5 ploa, 5 sanduka i 5 sljemenjaka. Najbrojniji ukrasni motivi su u vidu rozeta,

polumjeseca, krunih vijenaca i krieva, ali se svojom obradom istiu turniri u arkadama i

stilizirani ljiljani. Tu su jo i povijene lozice s trolistovima, ruka, tit s maem, tap, bordure od

obinih i cik-cak vrpca, predstava jelena i scena dviju ljudskih figura u arkadama.


32

Slika BH012 - Nekropola sa stecima Ravanjska Vrata (Donja i Gornja nekropola),

Kupres

BH13 Kalufi u Krekovima, Nevesinje

Nekropola Kalufi najvea je nekropola steaka u Bosni i Hercegovini. Osnovna orijentacija

spomenika je zapadistok, tj. sa otklonom sjeverozapadjugoistok prema prirodnom

pruanju terena. U pravcu sjeverjug, tj. sjeveroistokjugozapad, orijentisano je 7 steaka.

Broji 462 steka, od ega 295 ploa, 150 sanduka, 3 sljemenjaka i 14 antikih spolija u

sekundarnoj upotrebi. Steci su klesani od krenjaka bolje kvalitete, veinom su pravilno

oblikovani, ali ima primjeraka slabije obrade, ak i amorfnih.

Ukraena su 44 spomenika; 14 ploa, 28 sanduka, 2 sljemenjaka. Ukrasi na nekropoli Kalufi

su ogranieni na nekoliko motiva kao to su: statusni motivi ma, tit kao heraldiki znak,

ma i tap; od simbolinih motiva rozeta, polumjesec, plastine polujabuke i krst: obini, sa

dvostrukim poprenim krakom ili sidrom na zavrecima krakova, i antropomorfni. Od

dekrorativnih motiva ponavljaju se tordirani vijenci i krugovi. Zastupljene bordure na nekoliko

spomenika su u vidu tordirane trake ili povijene lozice sa trolistovima. Raspored motiva je

vrlo pojednostavljen. Najee se javljaju na vodoravnoj strani ploa ili sanduka, sami, a

ponekad u kombinaciji najvie dva do tri motiva. Arhitektonski motiv se javlja na jednom

sanduku ije su sve uspravne plohe ukraene saracenskim arkadama. Ljudske figure

pojavljuju se na dva spomenika muka figura sa titom i maem.


Steci oznaeni brojem 43. i 44. nalaze se u Vojnom muzeju u Beogradu od 1960. godine.

Slika BH013 - Nekropola sa stecima Kalufi u Krekovima, Nevesinje

BH14 Borak u selu Burati, Rogatica

Nekropola se nalazi u sjeverozapadnom dijelu opine Rogatica, iznad sela Burati, smjetena

u blizini srednjovjekovne putne komunikacije koja je iz Dubrovnika vodila ka Srebrenici.

Veibroj steaka orijentisan je upravcu istokzapad, a manji u pravcu sjeverjug.

Evidentirano je 212 steaka: 136 ploa, 67 sanduka, 7 sljemenjaka, 1 kamenica sa koritom i

1 spomenik nedefiniranog oblika.

Ukraeno je 5 steaka: 1 ploa, 2 sanduka i 2 sljemenjaka. Ukrasni motivi su dvostruka

spirala, polujabuka, kri, polumjesec, rozeta, ljiljan, ruka sa maem, zatim scena lova: lovac

pjeak s kopljem, pas, srna i medvjed.


Slika BH014 - Nekropola sa stecima Borak (Han-stjeniki plato), selo Burati, Rogatica

BH15 Gvozno, Kalinovik

Gvozno je malo krako polje na planini Treskavici, udaljeno od mjesta Kalinovik oko 11 km

prema sjeverozapadu. Polje je na jugu i istoku okrueno krevitim breuljcima, a sa zapada i

sjevera se najprije postepeno, a zatim naglo uzdiu umoviti dijelovi planine. U junom dijelu

polja, u podnoju brda Gradac, na blago uzdignutom terenu, smjetena je nekropola sa

stecima. Od kote 1396 (Gradac) udaljena je oko 300 m zrane linije. Kamenolom za steke

33

Nekropole Gvozno bio je udaljen nekoliko desetina metara jugozapadno od nekropole, u

podnoju brda Gradac.

Nekropola sa stecima Gvozno zauzima povrinu od 46 x 23 m. Orijentacija steaka je u

smjeru zapadistok, a manji broj steaka lei u smjeru sjeverozapadjugoistok. Izmeu

grobova sa stecima su vidljivi ponegdje i grobovi koji su samo oivieni kamenjem na

povrini. Sastoji se od ukupno 8

stecak bosna i hercegovina

Documents

Transcript of stecak bosna i hercegovina