oprac. Iwona Możejko

Instrumentacja głoskowa to celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie.

Funkcja – nadanie wypowiedzi poetyckiej szczególnych walorów brzmieniowych.

Przykład: O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesiennyI pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny…

(Leopold Staff, Deszcz jesienny)

Aliteracja (odmiana instrumentacji głoskowej) to rozpoczynanie sąsiadujących ze sobą wyrazów tymi samymi głoskami.

Funkcja: uwydatnienie walorów brzmieniowych tekstu podkreślenie więzi znaczeniowych między upodobnionymi brzmieniowo słowami uwypuklenie danego fragmentu wierszaPrzykład:Tyle naraz świata ze wszystkich stron świata:moreny, mureny i morza i zorzei ogień i ogon i orzeł i orzech

(Wisława Szymborska, Urodziny)

Paronomazja to celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów, niezależnie od ich pokrewieństwa.

Funkcja: sugerowanie związku semantycznego wyrazów wywoływanie nowych skojarzeń gra słów żart językowy

Przykład:Ma przyjechać do mnie Ania do Anina,Ania z Manią, więc nie minie parę dni, aMania z Anią nie ominą mnie tu – i naImieniny me przyjadą do Anina.

(Julian Tuwim, Lament aniński)

Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) to naśladowanie brzmień pozajęzykowych. Dzięki onomatopejom można odtworzyć: brzmienie odgłosów natury, np. bul, bul, chlup głosy wydawane przez zwierzęta, np. hau, hau, klekotać, muczeć dźwięki towarzyszące różnym zjawiskom i czynnościom, np. pif-paf, szuru-buru, skwierczeć, zgrzytać, cmokać głosy instrumentów muzycznych, np. tra ta ta ta

Funkcja: uplastycznienie opisu wywołanie skojarzenia dźwiękowego z opisywaną sytuacjąPrzykład:Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki

(Adam Mickiewicz, Burza)

Neologizm to wyraz nowo utworzony. Ma charakter jednorazowy.

Funkcja: wprowadzenie nowego odcienia znaczeniowego nadanie wypowiedzi charakteru ekspresywnego wyróżnik stylu indywidualnego danego autoraPrzykład:

męczy się człowiek Miron męczyznów jest zeń słów niepotrafniepewny cozrobieńyeń

(Mirona Białoszewski, Mironczarnia)

Zdrobnienie (deminutivum) – wyraz zdrabniający.

Funkcje: wyrażenie pozytywnego nastawienia mówiącego, aprobaty, życzliwości, tkliwości itp. wyrażenie dezaprobaty, ironicznego stosunku do opisywanej rzeczywistości stylizacja na język dziecięcy, gwarę ludową lub język potocznyPrzykład:Srebrny kluczyk. Nakręcone ptaszki – – pomniejszone pozytywki zdarzeń.

A to wszystko maleńkie obrazkipowieszone na potężnym konarze.

(Krzysztof Kamil Baczyński, Pamiąteczki)

Zgrubienie (augmentativum) – wyraz zgrubiający.

Funkcje: wyrażenie negatywnych uczuć i ocen, np. chłopaczysko, kocisko, bachor nadanie wypowiedzi tonu rubasznego, właściwego językowi pewnych środowisk, np. towarzycho, mięcho, równiachaPrzykład:Z jutrzenki wyłażą wywłoki tych piachów:gałajdy o potężnych kinolach, dziadowie pochyleni,babiny, nędzne sietniaki, liżybożki z otwartą japą.Na ramioniskach, jak wykręcone łopatki, motyki,albo jak oddziabnięte skrzydełka aniołów, świecą.Twarze, „ryła do bicia”, wiszą nad grzędami jak słonecznikii kopiąc, raz w raz maczają olbrzymie wąsiska w powietrzu.

(Julian Przyboś, Ziemniaki)

Inwersja (szyk przestawny) – zmiana naturalnego szyku wyrazów w zdaniu.

Funkcje: uwydatnienie wartości znaczeniowej, uczuciowej czy logicznej pewnych słów poetyzacja wypowiedzi uniezwyklenie wypowiedziPrzykład:

Echej, jak gwałtem obrotne obłokiI Tytan prętki lotne czasy pędzą

(Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I)

Elipsa (wyrzutnia) to celowe pominięcie w zdaniu jakiegoś składnika, który odbiorca sam uzupełnia na podstawie tego, co powiedziano wcześniej, lub na podstawie sytuacji.

Funkcje: stylizacja na mowę potoczną skrót poetycki ekonomizacja wypowiedziPrzykład:Zetowichroboce w ścianieczy nie jak w starym sucharze?

(Miron Białoszewski, Zet)

Anakolut to konstrukcja składniowa ukształtowana w sposób niezgodny z obowiązującą normą.

Funkcje: naśladowanie mowy potocznej, często emocjonalnej wydobycie nowych sensów uniezwyklenie wypowiedziPrzykład:

O! ulico, ulico…Miast, nad którymi krzyż,Szyby twoje skrzą się i świecą – Jak źrenice kota, łowiąc mysz.

(Cyprian Kamil Norwid, Stolica)

Powtórzenie to wielokrotne powracanie tych samych wyrazów (zdań) w tekście.

Funkcje: uwypuklenie jakiejś treści uzyskanie efektów brzmieniowych retoryczność, ekspresywność wypowiedziPrzykład:

Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę,że nigdy nie stał pan za namimurem, na stanowisku naszym teżpan nie stał, już nie mówiąc, że naszym czelenie stał pan nigdy, pan tu nie stał, panie

(Stanisław Barańczak, Pan tu nie stał)

Anafora to powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnego zdania, wersu, strofy.

Funkcje: uwypuklenie jakiejś treści uzyskanie efektów brzmieniowych wzmocnienie spójności tekstu

Przykład:

Żem często dumał nad mogiłą ludzi,Żem prawie nie znał rodzinnego domu,Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi

Przy blaskach gromu

(Juliusz Słowacki, Hymn)

Epifora to powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnego zdania, wersu, strofy.

Funkcje: uwypuklenie jakiejś treści uzyskanie efektów brzmieniowych

Przykład:

Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania.Niezapominajki piją rosę oczekiwania.Załopotały gniazda skrzydłami oczekiwania.Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania.

(Anna Kamieńska, Oczekiwanie)

Refren (przyśpiew) – powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami strofy, wersu lub jego części. Występuje zazwyczaj w utworach silnie zrytmizowanych, zwłaszcza o charakterze pieśniowym.

Funkcje: służy ekspresji wypowiedzi (np. wykrzyknienia typu: oj dana dana) wskazanie motywu przewodniego utworu stylizowanie na ludowość

Paralelizm składniowy polega na systematycznym powtarzaniu podobnie zbudowanych pod względem składniowym fragmentów tekstu.

Funkcje: nadanie wypowiedzi określonego rytmu służy stylizowaniu na ludowość uzyskanie efektów brzmieniowych

Przykład:

Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną.

Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną.(Pieśń ludowa)

Wyliczenie (enumeratio) polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu poszczególnych elementów składających się na obraz poetycki.

Funkcje: uwypuklenie określonej treści uzyskanie efektów brzmieniowych wzbogacenie wypowiedzi

Przykład:

Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie. Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie

(Daniel Naborowski, Krótkość żywota)

Apostrofa to bezpośredni, uroczysty zwrot do adresata, np. osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.

Rozbudowana apostrofa, umieszczona na początku dłuższego utworu, zwłaszcza eposu, w której twórca zwraca się do swego duchowego patrona (Boga, muzy itp.) z prośbą o natchnienie, nazywa się inwokacją.

Funkcje: wyrażenie postawy emocjonalnej mówiącego wobec adresata nadanie wypowiedzi tonu podniosłego, uroczystego funkcja perswazyjnaPrzykład:Posłuchajcie, bracia miła! // Kcęć wam skorżyć krwawą głowę; // Usłyszycie mój zamętek, // Jen mi się stał w Wielki Piątek. (Lament świętokrzyski)

Pytanie retoryczne to użycie pytania nie w zamiarze uzyskania odpowiedzi.

Funkcje: podkreślenie przekonań podmiotu mówiącego (autora) wyrażenie postawy emocjonalnej, np. ironii perswazyjność, retoryczność wypowiedzi

Przykład:

Nad nami noc. W obliczu gwiazdogłuchłych od bitewnych krzykówjakiż zwycięzców przyszły czasi nas odpomni – niewolników?

(Tadeusz Borowski, Pieśń)

Wykrzyknienie (eksklamacja) – zdanie wykrzyknikowe, często urwane i eliptyczne, wtrącone w tok wypowiedzi.

Funkcje: wyrażenie postawy emocjonalnej podmiotu perswazyjność, retoryczność wypowiedzi

Przykład:

Jakżeś nieprzecedzona w bogactwie,łyżko durszlakowa!

(Mirona Białoszewski, Szare eminencje zachwytu)

Antyteza to zestawienie zdań przeciwstawnych znaczeniowo.

Funkcje:silne oddziałanie na emocje ukazanie sprzeczności i niejednoznaczności świata retoryczność wypowiedzi

Przykład:

A On,potężne Łono przepotężnych łon,Jasność jasności,Zmrok zmroków,Łaska łask i gniewów Gniewstanął nad skonem Żywota

(Jan Kasprowicz, Dies irae)

Parenteza (zdanie wtrącone) to zdanie lub zwrot składniowo niepowiązane z resztą wypowiedzi, wprowadzające dodatkowe wyjaśnienie lub komentarz.

Funkcje: retoryczność wypowiedzi wyrażenie postawy emocjonalnej, np. ironii przerwanie ciągłości wypowiedziPrzykład:

Właściwy pojedynek Apollonaz Marsjaszem(słuch absolutny contra ogromna skala)odbywa się pod wieczór

(Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz)

Przerzutnia to rozbicie całości składniowej lub znaczeniowej wersu, polegające na przeniesieniu jego części do następnego wersu.

Funkcja: urozmaicenie toku rytmicznego wiersza uwydatnienie określonej treści zawieszenie głosuPrzykład:

A chciwa może odciąć rozkosz nędząŚmierć – tuż za nami spore czyni kroki.

(Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I)

Epitet to określenie rzeczownika wyrażone przymiotnikiem, imiesłowem lub innym rzeczownikiem.W poezji antycznej typowe były epitety stałe – zawsze związane z danym wyrazem, np. Zeus gromowładny, szybkonogi Achilles.Szczególną odmianą jest epitet metaforyczny, który przy danym wyrazie nabiera znaczenia przenośnego, np. szklane jezioro, srebrna noc.

Funkcje: określenie cech osoby, przedmiotu, zjawiska, stanu wyrażenie stosunku emocjonalnego do osoby, przedmiotu, zjawiska, stanu uplastycznienie obrazu poetyckiego

Przykład:Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie,Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda;Jak marząca o szczęściu narzeczona młodaZbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.

(Adam Mickiewicz, Cisza morska)

Porównanie to uwydatnienie jakichś właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Jest dwuczłonową konstrukcją sprzęgniętą za pomocą wyrażeń: jak, jako, jak gdyby, niczym, niby, na kształt, podobnie itp. Dla poezji epickiej charakterystyczne jest porównanie homeryckie, w którym człon drugi stanowi rozwinięty obraz poetycki.

Funkcje: uplastycznienie obrazu poetyckiego konkretyzacja rzeczy abstrakcyjnych wyjaśnienie zjawiska pod jakimś istotnym względem zaskoczenie odbiorcy nieoczekiwanym, niezwykłym skojarzeniem

Przykład:

Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, // Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi(Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie)

Metafora (przenośnia) to wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów.

Funkcje: zaskakiwanie, zachwycenie odbiorcy wywoływanie nowych skojarzeń uplastycznienie opisu wyrażenie stosunku emocjonalnego mówiącego do danej rzeczy lub zjawiskaPrzykład:

W głąb las nasunięty na las drzewami się zasnuł,konary chwieją pustym zmierzchem i szumizłamanagałąź wiatru.

(Julian Przyboś, W głąb las)

Animizacja (ożywienie) to metafora nadająca przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym cechy istot żywych.

Funkcje: zdynamizowanie obrazu poetyckiego wyrażenie stosunku emocjonalnego psychizacja pejzażu (przyrody)Przykład:

Wiatr! Wiatr! – dąsa się okręt, zrywa się z wędzidła,Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci,Wznosi kark, zdeptał fale i skróś niebios leci,Obłoki czołem sieka, wiatr chwyta pod skrzydła…

(Adam Mickiewicz, Żegluga)

Antropomorfizacja to szczególny przypadek animizacji, polegający na przypisaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury, roślinom i zwierzętom oraz pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich. W odróżnieniu od personifikacji uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawionych zjawisk, nie narzucając im ludzkiej postaci.

Funkcje: zdynamizowanie obrazu poetyckiego wyrażenie stosunku emocjonalnego psychizacja świata przyrodyPrzykład:

Wiatrak ręce ogromne rozłożyłNad żytem

(Józef Czechowicz, Sam)

Personifikacja (uosobienie) to metafora narzucająca całkowicie ludzką postać rzeczom martwym, roślinom, zwierzętom i pojęciom abstrakcyjnym. Są one przedstawiane jako żywe osoby, przemawiające i zachowujące się jak człowiek.

Funkcje: zdynamizowanie obrazu poetyckiego wyrażenie stosunku emocjonalnego

Metonimia (zamiennia) to figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w jakiejś zależności.

Metonimia występuje zazwyczaj jako nazwa: autora zamiast jego dzieła: czytać Mickiewicza, wystawiać Mrożka organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji: tęga głowa, ciężka ręka narzędzia zamiast wytworu: genialne pióro, mistrzowski pędzel rzeczy zawierającej coś zamiast zawartości: wychylić kielich, sala gwizdała miejsca zamiast instytucji działającej w tym miejscu: Kreml grozi bojkotem miejsca zamiast wydarzenia, które rozegrało się w tym miejscu: grozi nam drugi Wietnam przedmiotu zamiast jego użytkownika: wygrała czarna honda przyczyny zamiast skutku: zginął od kuli skutku zamiast przyczyny: podał mu śmierć w ampułce pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego: miłość co wszystko wybaczy

Synekdocha (ogarnienie) – odmiana metonimii, w której związek między nazwą zastępowaną i jej zastępnikiem dotyczy stosunków ilościowych, mianowicie: występuje nazwa części zamiast całości: nigdy snu na źrenicy forma liczby pojedynczej zamiast mnogiej: A z drzew […] leciał gęsty liść, żółty, przedwcześnie zwiędnięty określenie materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu: stół zastawiono starą porcelaną i srebrem występuje nazwa rodzaju zamiast gatunku: śmiertelni [w znaczeniu: ludzie] występuje nazwa gatunku zamiast rodzaju: hieny [w znaczeniu: żywiące się padliną]

Oksymoron jest zestawieniem wyrazów o przeciwstawnych, wykluczających się znaczeniach.

Funkcje: prowadzi do paradoksu, wyzwalającego nową interpretację i odsłaniającego nowe pokłady znaczeniowe słów wyrażenie napięcia przeciwieństw tworzenie silnych efektów poetyckich uwznioślenie wypowiedziPrzykład:

Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży,lecący z jękiem w dal – jak głuchy dzwon północy

(Tadeusz Miciński, Lucifer)

Hiperbola (przesadnia) jest świadomym przedstawianiem jakiegoś zjawiska w sposób przejaskrawiony, przesadnie wyolbrzymiający jego rozmiary, siłę oddziaływania, znaczenie.

Funkcje: służy wywołaniu silnej uczuciowej reakcji odbiorcy tworzenie nastroju patosu, wzniosłości, potęgi lub grozy wzmocnienie wizji świata wykreowanego w utworzePrzykład:

O Głowo, owinięta cierniową koroną,Ty, co rozpierasz swej męki ogromempierś Konieczności!

(Jan Kasprowicz, Dies irae)

Litota to przeciwieństwo hiperboli, czyli celowe pomniejszanie jakiegoś zjawiska, minimalizowanie jego znaczenia. Polega m.in. na zastąpieniu właściwej nazwy zaprzeczonym wyrażeniem przeciwstawnym, np. zamiast cichy – niegłośny, zamiast pracowity – nieleniwy, zamiast bałagan – nieład.

Funkcja – łagodzenie dobitności sformułowań lub ostrości sądów.

Eufemizm to nazwa zastępująca słowo, które z różnych względów: estetycznych, grzecznościowych, wynikających z działania tabu obyczajowego, religijnego itp., nie może być użyte w wypowiedzi.

Funkcje: osłabia silne zabarwienie emocjonalne zastępowanego wyrazu łagodzi znaczeniową dosadność słowa lub eliminuje wulgaryzmy czy wyrazy uznawane za rubaszne lub trywialne

Peryfraza (omówienie) to zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie, np. kraj kwitnącej wiśni zamiast Japonia.

Funkcje: wzbogacenie treści zastępowanego wyrazu służy poetyzacji wypowiedzi wprowadza nastrój patosu, wzniosłościPrzykład:

Smutno mi, Boże! – Dla mnie na zachodzieRozlałeś tęczę blasków promienistą:Przede mną gasisz w lazurowej wodzie

Gwiazdę ognistą…

(Adam Mickiewicz, Hymn)

Synestezja polega na mówieniu o pewnych doznaniach zmysłowych za pomocą słów opisujących wrażenia odbierane innym zmysłem.

Funkcje: silne oddziaływanie na różne zmysły odbiorcy funkcja obrazotwórcza, uplastycznienie obrazuPrzykład:

Ponad doliną się rozwieszasrebrzystoturkusowa ciszanieba w słonecznych skrach.

(Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej)

Symbol to motyw występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mający za zadanie kierować ku nim myśl odbiorcy. Jest wieloznaczny (to go różni od alegorii).

Funkcja – otwierając możliwość różnych odczytań i znaczeń, wnosi element zagadki, tajemnicy.Przykład:

Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych,Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennychI ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.

(Leopold Staff, Kowal)

Alegoria to motyw występujący w dziele, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne (alegoryczne). Ma zawsze jedno (bo utrwalone w kulturze) znaczenie – tym różni się od symbolu.

Funkcje: pobudzanie emocji obrazowością przedstawienie pojęć abstrakcyjnych za pomocą ujęć personifikujących wzmocnienie treści dydaktycznych, moralizatorskich

Przykład:

Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę…

(Juliusz Słowacki, Testament mój)