SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA: EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE

SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

SadrajUvod31. Osnovne injenice o Spoljnotrgovinskoj politici EU42. Struktura spoljne trgovine Evropske unije63. Institucionalni mehanizam Spoljnotrgovinske politike EU73.1. Trgovina robom73.2. Carine83.3. Antidamping i protiv subvencijske mjere93.4. Instrumenti Spoljnotrgovinske politike EU93.4.1. Zajednika spoljnotrgovinska politika EU zavisi od unutranjih faktora94. Ocjena i karakter Spoljnotrgovinske politike EU125. Jedinstveno (unutranje) trite136. Jedinstvena trgovinska politika Evropske unije15Zakljuak17Literatura18

Uvod

Evropska unija najvei je trgovinski partner na svijetskom nivou, koja je ostvarila vie od petine ukupnog izvoza u 1999. godini. Od svojih najranijih dana EU je preuzela obavezu uklanjanja trgovinskih prepreka izmeu svojih lanica, na temelju injenice da e to potaknuti ekonomski napredak te nacionalno i pojedinano blagostanje. EU se za iste principe bori i na svijetskom nivou.

Spoljna trgovina predstavlja jednu od pet komponenti tzv. spoljnih odnosa Evropske unije. Ostala etiri segmenta spoljnih odnosa EU se odnose na spoljnu politiku, politiku sigurnosti (bezbednosti) i odbrane, razvojnu pomo i spoljne dimenzije drugih sektorskih politika EU. Spoljna trgovina EU podrazumeva kako postojanje obostrane volje i interesa, tako i odgovarajuih uslova za razmjenu.

Spoljnotrgovinska politika EU je izuzetno sloena i komplikovana i, kao takva, predstavlja odraz pravila, institucija i instrumenata Unutranje trgovine EU prema globalnim trgovinskim partnerima. Iako je danas stepen protekcionizma u ovoj oblasti nii nego to je ikada bio, liberalizacija trgovinskih tokova se ipak odvija relativno sporo i dugoronog je karaktera. Evropska unija danas predstavlja najvee globalno trite.

1. Osnovne injenice o Spoljnotrgovinskoj politici EU

Spoljna trgovina predstavlja jednu od pet komponenti tzv. spoljnih odnosa Evropske unije. Ostala etiri segmenta spoljnih odnosa EU se odnose na spoljnu politiku, politiku sigurnosti (bezbednosti) i odbrane, razvojnu pomo i spoljne dimenzije drugih sektorskih politika EU. Spoljna trgovina EU podrazumeva kako postojanje obostrane volje i interesa, tako i odgovarajuih uslova za razmjenu. Iako bi spoljna trgovina EU trebalo da bude usaglaena sa ostalim segmentima spoljnih odnosa Unije, to u praksi nije uvijek mogue postii. Stoga ne udi podatak da se, ponekada, interesi spoljne politike i odbrane direktno odraavaju na kurs trgovinskih odnosa sa trgovinskim partnerima EU. Spoljnotrgovinska politika EU je izuzetno sloena i komplikovana i, kao takva, predstavlja odraz pravila, institucija i instrumenata Unutranje trgovine EU prema globalnim trgovinskim partnerima. Iako je danas stepen protekcionizma u ovoj oblasti nii nego to je ikada bio, liberalizacija trgovinskih tokova se ipak odvija relativno sporo i dugoronog je karaktera. Evropska unija danas predstavlja najvee globalno trite. Nesumnjivo bi procenat globalnog uea ovog trita bio znatno vei da, pod uticajem uspostavljanja i razvijanja unutranje trgovine, nije dolo do znaajne promene trgovinskih prioriteta lanica EZ, a kasnije i EU. S druge strane je privredni uspon zemalja BRIKa direktno uticao na smanjenje uea EU u svjetskoj trgovini. Evropska unija predstavlja najveeg trgovca u globalnim okvirima. S obzirom na ukupan obim unutranje trgovine (odnosno trgovine izmeu lanica EU), kao i na visinu izvoza u tree zemlje, slijedi da je uee EU u svetskoj trgovini oko 40%, dok je udeo koji ona ima u sektoru usluga jo vei. Pri tome, Njemaka, Velika Britanija i Francuska redovno zauzimaju neko od prvih deset mesta u svjetskoj trgovini. Evropska unija, takoe, ima vodeu ulogu u svjetskom trgovinskom sistemu jer se, kao kljuni faktor Svjetske trgovinske organizacije (World Trade Organization), javlja i u ulozi potpisnice ogromnog broja bilateralnih i multilateralnih trgovinskih sporazuma. Iako se Unija u velikoj mjeri zalae za strogo potovanje pravila Svjetske trgovinske organizacije (STO), uoava se da Spoljnotrgovinska politika EU (a posebno njen dio koji se odnosi na trgovinu poljoprivrednim proizvodima) predstavlja ozbiljnu prepreku liberalizaciji globalne trgovine. Pored pomenutog, dokazano je da Spoljnotrgovinska politika EU, zahvaljujui nametnutim i zadranim uvoznim barijerama, naroito teti interesima najsiromanijih i nerazvijenih zemalja. Evropska unija se karakterie snanom i razvijenom unutranjom trgovinom (izmeu lanica Unije, kao i sa drugim evropskim zemljama nelanicama). Zapravo, o znaaju Unutranje trgovine EU govore sledei podaci:1. Dvije treine izvoza EU27 se odnosi na (predstavlja) izvoz u ostale lanice Unije, uz napomenu da u Unutranjoj trgovini EU u najmanjoj mjeri uestvuju nove lanice uslijed nedovoljne razvijenosti njihovih privreda;2. Tri etvrtine izvoza EU27 ini meusobna trgovina izmeu EU, s jedne, i lanica i nelanica (lanica EU i zemalja lanica EFTE vajcarske, Norveke, Islanda i Lihtentajna), s duge strane;3. Nakon zemalja evropskog kontinenta, Sjeverna Amerika (sa 8%) i Azija (sa 7%) predstavljaju glavna trita lanica Unije i4. U grupu geografskih podruja sa kojima EU najmanje trguje spadaju Afrika (2%), Juna Amerika (1%) i Bliski istok (2%).[footnoteRef:1] [1: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 356]

Na osnovu navedenog proizilazi zakljuak da se tri etvrtine izvoza EU odnosi na zemlje evropskog kontinenta. Slino je stanje i sa uvozom u Uniju, uz napomenu da EU ostvaruje spoljnotrgovinski deficit sa Azijom u iznosu od 5%, kao i da, u trgovini sa Sjevernom Amerikom, ostvaruje mali trgovinski suficit od 3%. Trgovina EU sa ostatkom svijeta biljei pretenu uravnoteenost. Dok Sjedinjene Amerike Drave predstavljaju daleko najveeg uvoznika iz zemalja EU, Kina se javlja kao najvei izvoznik u lanice Unije. U ovom trenutku trgovina izmeu Kine i Unije biljei znaajan rast, kako sa aspekta uvoza, tako i u pogledu izvoza. U ovom kontekstu ne treba zanemariti ni znaajne trgovinske odnose izmeu EU i Japana, kao i sa Rusijom, Norvekom, Turskom, Kanadom i Junom Korejom.[footnoteRef:2] [2: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 356]

Ono to je sporno u Spoljnotrgovinskoj politici EU jeste injenica da razliite lanice primenjuju razliite modele trgovine. Dok su pojedine lanice geografski pozicionirane u srcu Unije, druge su prostorno, istorijski i/ili kulturoloki bliske Africi, Sjevernoj ili Junoj Americi. Geografski poloaj lanica EU ima izuzetno veliki znaaj kada je rije o izboru trgovinskih partnera. Logino je da su zemlje iz rubnih (graninih) podruja EU (kao to je sluaj sa Litvanijom, Letonijom, Estonijom, Bugarskom, Finskom i dr.) u veoj mjeri usmjerene na uvoz iz zemalja van EU. S obzirom da su zemlje iz Centralne Evrope (poput Poljske i baltikih drava) decenijama bile usmjerene na SSSR, ne iznenauje podatak o njihovoj intenzivnoj trgovinskoj saradnji sa Ukrajinom i Rusijom. Napoklon, i sam znaaj Sjeverne Amerike varira od sluaja do sluaja. U ovom smislu treba istai injenicu da uee Sjeverne Amerike u uvozu Irske iznosi oko 40%, dok za baltike zemlje iznosi 10% ili manje. Jasno je i da su zemlje Iberijskog poluostrva prirodno orijentisane na trgovinu sa zemljama iz June Amerike i Afrike, kao i da Francuska i Italija imaju i njeguju intenzivnu trgovinsku saradnju sa afrikim zemljama.

2. Struktura spoljne trgovine Evropske unije

Struktura spoljne trgovine EU se zasniva na sledeim injenicama:1. Industrijski proizvodi ine oko 90% izvoza EU, od kojih oko polovinu izvoza (dakle 45%) ine mehanizacija i transportna oprema;2. Kupovina industrijskih dobara ini oko dve treine uvoza u EU;3. S obzirom da Unija ne raspolae dovoljnim energetskim kapacitetima, jednu petinu uvoza ini uvoz goriva i drugih naftnih derivata i4. Drugi proizvodi imaju simbolinu ulogu u trgovini EU.[footnoteRef:3] [3: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 357]

Oko 7% izvoza i uvoza u EU ini trgovinski promet piem, hranom i duvanom. Subvencionisanje izvoza iz EU, kao i uvoenje visokih barijera za uvoz iz treih zemalja dovode do pojave trinih distorzija (poremeaja) u trgovini poljoprivrednim proizvodima. Kada bi Zajednika poljoprivredna politika EU bila u potpunosti liberalizovana, svi trini poremeaji u trgovini bi bili otklonjeni i, u tom sluaju, bi Unija postala neto uvoznik hrane. S obzirom da Unija nema jaku carinsku zatitu na uvoz industrijskih proizvoda, industrijska dobra imaju veliki znaaj u Spoljnotrgovinskoj politici EU. S druge strane, zahvaljujui prilino razvijenoj Zajednikoj poljoprivrednoj politici EU, slijedi da poljoprivredni proizvodi imaju malu ulogu u spoljnoj trgovini EU. Najznaajniji trgovinski partneri EU se mogu grupisati u sledeih osam regionalnih cjelina: Sjeverna Amerika, Juna Amerika, Afrika, Bliski istok, Azija, sama EU27, evropske zemlje van EU i Okeanija (Australija, Novi Zeland i razne manje ostrvske zemlje na Pacifiku).[footnoteRef:4] Model ukupne trgovine EU se karakterie slinom, gotovo identinom, strukturom izvoza EU u trgovinskim transakcijama sa nabrojanim trgovinskim partnerima, dok ova situacija ne vai za sadraj (strukturu) uvoza. Pomenutu tvrdnju potkrepljuju i sledee injenice: [4: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 357]

1. Udio industrijske robe u izvozu EU svim pomenutim regionima je prilino slian i kree se od 8595%. Meutim, ovo ne vai za sadraj uvoza koji je mnogo drugaiji i kompleksniji;2. Evropska unija se karakterie obimnim uvozom primarnih dobara (goriva, hrane, sirovina, duvana i dr.) iz zemalja koje obiluju prirodnim resursima. Sirovine ine vie od polovine uvoza Unije iz Afrike i zemalja Srednjeg istoka, sa posebnim naglaskom na primarni znaaj nafte u pomenutim transakcijama;3. Hrana nema vei znaaj u spoljnotrgovinskom prometu EU i4. Strukturu uvoza EU iz zemalja van EU (tj. nelanica EU) najveim delom (oko jedne treine) ine sirovine (polufabrikati, prirodni resursi, nafta, gas i dr.).5. Uniformnost (jednoobraznost) kao princip koji podrazumeva da se sva pitanja i problemi vezani za spoljnu trgovinu reavaju na nivou Evropske unije, a ne zemalja lanica EU. Proizilazi da Zajednika spoljnotrgovinska politika EU ima nadnacionalni karakter. Uniformnost, koja se svodi na jedinstven nain voenja ove Politike za sve lanice EU, se javlja kao posledica injenice da se spoljna trgovina, kao i carinska unija i Zajedniko trite, iskljuivo nalaze u ingerenciji (nadlenosti) nadnacionalnih tijela Evropske unije. Evropska unija, dalje, primjenjuje carine i vancarinske barijere na identian nain u svim svojim lanicama, to vai i za izuzea koja imaju opti karakter. Izuzea nastaju u sluajevima kada EU doputa svojim lanicama da odstupe od pravila Zajednike spoljnotrgovinske politike, najee usled izvesnih razloga vezanih za javnu politiku, zatitu zdravlja i javnu bezbednost;6. Asimilacija (prihvatanje) uvezene robe i usluga. Ovo naelo podrazumeva da sve kategorije uvezene robe, usluga i uloenog kapitala uivaju sve pogodnosti na Zajednikom tritu, bez ikakve diskriminacije. Princip asimilacije je uveden sa ciljem predupreivanja eventualnog razliitog tretmana uvoznih dobara, do kojeg bi moglo doi pod pritiskom raznih interesnih grupa i7. Odsustvo diskriminacije kao princip koji zabranjuje diskriminaciju prema treim zemljama na isti nain na koji Svjetska trgovinska organizacija, svojim pravilima, zabranjuje diskriminaciju. Princip nediskriminacije pojaava dejstvo principa asimilacije.[footnoteRef:5] [5: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 358]

3. Institucionalni mehanizam Spoljnotrgovinske politike EU

Stvaranje carinske unije, kao i primjena zajednikih carinskih stopa su predstavljali veliki korak EU u pravcu ekonomskih integracija. S obzirom na injenicu da je Spoljnotrgovinska politika EU prema treim zemljama promjenljivog karaktera, funkcionisanje carinske unije EZ (a kasnije i EU) je oduvek zahtevalo primjenu pune politike koordinacije u domenu Trgovinske politike EZ. Sa ciljem olakavanja politike koordinacije, Ugovor iz Rima je institucijama EU povjerio (dodelio) supernacionalnu (nadnacionalnu) mo na osnovu ega slijedi zakljuak da je Zajednika spoljnotrgovinska politika EU nadnacionalnog karaktera.

3.1. Trgovina robom

U sadanjem globalizovanom svetu Spoljnotrgovinska politika EU obuhvata mnogobrojna pitanja, ukljuujui i trgovinu robom koja predstavlja najtradicionalniji aspekt ove evropske Politike. Jo je Ugovorom iz Rima (tj. Ugovorom o osnivanju Evropske zajednice) Evropskoj komisiji dodjeljena nadlenost u pregovorima o trgovinskim pitanjima sa treim zemljama. To praktino znai da je Komesar EK za trgovinu odgovoran za sprovoenje trgovinskih pregovora koji se vode u skladu sa Pregovarakim direktivama, tj. specifinim zaduenjima utvrenim od strane Savjeta ministara. Tokom izuzetno zahtjevnih, irokih i vanih trgovinskih pregovora ad hoc koordinacioni postupak prua mogunost lanicama EU da budu aktivno ukljuene u svaku fazu pregovora Evropske komisije. Savet Evropske unije donosi konanu odluku o tome da li e trgovinski dogovor (o kojem je Komisija prethodno aktivno pregovarala) biti usvojen ili ne. Savet EU, u vezi sa sporazumima koji obuhvataju trgovinu robom, donosi odluku kvalifikovanom veinom. Ovde je bitno naglasiti da Evropski parlament nema eksplicitne nadlenosti tokom sprovoenja evropske Trgovinske politike. Evropska komisija, meutim, podnosi redovne izvjetaje Evropskom parlamentu o tokovima i razvoju Spoljnotrgovinske politike EU. Na osnovu Ugovora iz Rima, Evropska komisija ima i pravo na nametanje uslova treim zemljama prilikom zakljuivanja dogovora sa EU. Komisija, u konsultaciji sa posebnim komitetom Savjeta Evropske unije, vodi pregovore o sporazumima sa jednom ili vie drava ili meunarodnih organizacija. Prelazni trgovinski sporazum izmeu Srbije i Evropske unije je stupio na snagu 1. februara 2010. godine. i njime je predvieno da se u narednih est godina (do 2016. godine) postepeno uspostavi slobodna trgovina industrijskim i poljoprivrednim proizvodima. Sporazumom su utvrene i tri grupe industrijskih proizvoda (prema osetljivosti) za koje e liberalizacija biti ostvarena nakon perioda od dve, pet odnosno est godina. Za ostale proizvode, koji se ne nalaze na definisanim listama Prelaznog sporazuma, carine e biti ukinute u momentu stupanja na snagu Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju. Obezbeeno je da kljuni sektori domae industrije (poput industrije automobila, igraaka, obue, keramike...) ostanu na visokom stepenu zatite u toku prelaznog perioda od pet odnosno est godina.

3.2. Carine

U ranoj fazi razvoja Evropske zajednice carine su predstavljale kljune trgovinske barijere. Meutim, Ugovor o osnivanju Evropske zajednice (Ugovor iz Rima) je, pored carina, predvidjeo i itav niz drugih oblika carinske zatite. Preciznije, lan 134. pomenutog Ugovora istie da, u sluaju pojave ekonomskih tekoa u jednom ili veem broju lanica, Evropska komisija ima ovlaenje da preduzme sve neophodne zatitne mjere, pri emu prednost imaju one mjere koje najmanje ugroavaju funkcionisanje Zajednikog trita. Sa postepenim ukidanjem carina tokom 50 godina aktivnog voenja multilateralnih i regionalnih trgovinskih pregovora, u prvi plan su izbili problemi sa drugim trgovinskim barijerama koje su se odnosile na trgovinu uslugama (npr. bankarstvo i osiguranje), na prava intelektualne svojine (autorska prava, patenti, licence i sl.) i trgovinske mjere koje se odnose na strane direktne investicije (npr. nalog transnacionalnim kompanijama da iskljuivo kupuju proizvodne faktore od lokalnih dobavljaa). U izmenjenim meunarodnim okolnostima i uslovima rastuih konkurentskih pritisaka na globalnom nivou od strane SAD, Japana i Kanade, Evropska komisija se nala u nezavidnoj situaciji jer je imala formalan pregovaraki mandat samo za trgovinu robom. Osim pomenutog, privreda i Spoljna trgovina EU su u sve veoj mjeri zavisile od sektora usluga. Sektor usluga je postao pokreta privrednog razvoja, generator otvaranja novih radnih mijesta u zemljama EU, kao i znaajan predmet trgovine EU sa ostatkom svjeta. S obzirom na izmjenjene okolnosti, Evropska komisija je zahtjevala da joj se obezbedi vea pregovaraka mo. Meutim, Evropski sud pravde je 1994. godine donjeo izriitu odluku da (za razliku od prometa robom) trgovinski pregovori o uslugama i intelektualnoj svojini ne mogu da se podvedu pod nadlenosti EU vezane za spoljnotrgovinsku politiku. Uslijed ove presude se pojavila potreba za jedinstvenim stavom i nastupom EU vezanim za spoljnu trgovinu. lanice EU su reagovale na taj nain to su razliitim osnivakim ugovorima proirivale nadlenosti Evropske komisije, a sve kako bi se zadovoljila potreba za definisanjem jednog glavnog pregovaraa o spoljnoj trgovini za raun i u ime Unije. Tako je napokon Ugovorom iz Nice nadlenost nad Zajednikom spoljnotrgovinskom politikom proirena na oblast trgovine uslugama i komercijalne aspekte intelektualne svojine. Ugovorom o funkcionisanju Evropske unije je proirena nadlenost ove Politike i na strane direktne investicije.3.3. Antidamping i protiv subvencijske mjere

U skladu sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije (STO), kada izvjesna zemlja snizi svoje carine u okviru pregovora STO, vie nije doputeno da ih ponovo poveava. Pregovori o carinskim stopama u okviru STO se nazivaju i rundama pregovora. Princip obavezujuih dogovorenih carina se primjenjuje i na spoljne carine EU koje se jo nazivaju i zajednikim spoljnim carinskim tarifama (Common External TariffCET). Sistem zajednikih spoljnih carina, meutim, ima i svoje slabosti koji se ogledaju u pojavi antidampinga (antidumping) i u antisubvencijskoj carini (antisubsidy tariffs). Pod dampingom se podrazumeva prodaja izvesne robe ispod normalne (trine) cijene. Pod pretpostavkom da damping dokazano izaziva ili nanosi materijalnu tetu izvjesnoj industriji, prema pravilima STO izvjesna zemlja ili carinska unija (u ovom sluaju EU) moe da uvede carine na uvoznu robu. EU intenzivno primenjuje uvozne carine, naroito pri uvozu gvoa i elika, potroake elektronike i hemikalija. Evropska komisija ima iskljuivu nadlenost za razmatranje albi vezanih za damping. Ukoliko Komisija doe do zakljuka da je 1) dolo do dampinga i da bi 2) takvo stanje moglo da prouzrokuje materijalne tete za evropske proizvoae, ona moe da nametne privremene carine u trajanju od 6 do 9 mjeseci. Ako bi pak nametnute carine postale zakonski regulisane i dobile dugoroni karakter (vaenje za period od 5 godina), takvu odluku Evropske komisije mora da potvrdi Savjet ministara. U izvjesnim sluajevima Komisija izbjegava uvoenje carina na taj nain to vodi pregovore o utvrivanju minimalnih uvoznih cijena sa trgovinskim partnerima. Sa aspekta opteg blagostanja i zajednikog budeta EU, odreivanje minimalnih uvoznih cijena predstavlja goru soluciju od uvoznih carina jer ne dolazi do prikupljanja i naplate budetskih prihoda po osnovu carina. Carine vezane za damping, poput ostalih carina, direktno pogoduju proizvoaima, ali ne i potroaima i preduzeima koja kupuju dobra jer poskupljuju proizvode. Stoga Komisija uvodi antidumping mijere samo u onim sluajevima kada vjeruje u to da su one usklaene sa irim interesima EU. S druge strane, iz istorijskih i institucionalnih razloga, Unija rijetko namee (uvodi) protivsubvencijske carine.

3.4. Instrumenti Spoljnotrgovinske politike EU

3.4.1. Zajednika spoljnotrgovinska politika EU zavisi od unutranjih faktora

(Zajednike poljoprivredne politike, carinske unije, funkcionisanja jedinstvenog trita, konkurentnosti Unije i posebnih interesa), ali i od uticaja spoljnih faktora meu kojima se istiu odredbe STOa, globalna konkurencija i posebni ugovori i sporazumi. Kljuni elementi spoljnotrgovinskih odnosa EU su odreeni dogovorima (aranmanima) unutar same Unije u koje spadaju carinska unija sa jedinstvenom carinskom politikom prema treim zemljama i Zajedniko trite. Prvu grupu najznaajnijih instrumenata, kojima se oblikuje spoljnotrgovinska politika EU, ine orua trgovinske politike u koje spadaju:Carine (Tariffs) kao najznaajniji instrument Spoljnotrgovinske politike EU. Evropska unija, kao jedno od najveih svjetskih trita, uestvuje sa 20% u meunarodnom uvozu i izvozu (globalnoj trgovini). S obzirom da Unija ima jedinstvenu carinsku politiku prema treim zemljama, jedinstvena carinska stopa je obavezujua za sve zemlje lanice. Visina carinskih stopa varira u zavisnosti od vrste proizvoda. Uglavnom se ogromne carinske stope primjenjuju u sluaju kada se premai uvozna kvota iz neke zemlje. Po zavretku trgovinskih pregovora i formiranja STO, prosjena carinska stopa Unije u ovom trenutku iznosi oko 6%. U zavisnosti od stepena, tj. faze izrade proizvoda, Unija primenjuje mehanizam rastue carinske stope sa ciljem finalizacije proizvoda unutar Zajednikog trita. Carinska politika EU podstie konkurenciju izmeu uvoznika i domaih proizvoaa, to se direktno odraava na rast ponude i kvaliteta robe i usluga, kao i na pad cijena. Liberalizacija Spoljnotrgovinske politike EU je ujedno omoguila najefikasnijim evropskim proizvoaima da se takmie sa drugim globalnim kompanijama. Time se podstie i rast konkurentnosti evropske privrede;Dobrovoljno izvozno ogranienje (Voluntary Export Restraint) kao dobrovoljni pristanak izvoznika ili vlade izvesne lanice EU da ogranii izvoz u neku zemlju u pogledu koliine, vrednosti ili trinog uea, sa ciljem da se ostvari vea zarada zasnovana na izvozu manje koliine skupljih proizvoda. Kako ih pravila STOa striktno zabranjuju, status ovog mehanizma zatite tria jo uvek nije sasvim jasan. Iako se u praksi tolerie, ovaj instrument se danas primenjuje u sve manjoj mjeri;Mehanizmi zatite trgovine (Trade Defence InstrumentsTDI) u koje spadaju:antidamping mjere, politika protiv subvencija i, u izuzetnim okolnostima, zatitne mjere. Ovi mehanizmi se, prema pravilima STOa, mogu primjenjivati u sluajevima kada se uvoz smatra nelojalnom konkurencijom. Antidamping mjere se primjenjuju kako bi se domai proizvoai zatitili od stranih konkurenata koji nude jeftiniju robu u odnosu na preovlaujue cijene proizvoda u posmatranoj zemlji. Konkretnije, dampingom se smatra prodaja proizvoda iz zemalja koje ne pripadaju Uniji po cijeni koja je nia od cijene na domaem tritu tih zemalja ili koja je manja od trokova proizvodnje. Ove mjere se primjenjuju bilo diplomatskim aktivnostima od strane vlada uvoznika, bilo uvoenjem specijalnih dabina kojima se cijena podie na realan nivo. Politika protiv subvencija obuhvata zabranu predatorske prakse, tj. subvencionisanje nekih proizvoda kako bi se oni to bolje i po to nioj cijeni plasirali na trite EU. Mjere protiv subvencija su namenjene zatiti od subvencionisanog uvoza. Sa aspekta nezaposlenosti u Evropskoj uniji, damping proizvodi predstavljaju poseban problem jer se smatra da ugroavaju radna mjesta u nekim privrednim granama. Za pokretanje mjera ove Politike neophodno je da budu ispunjena tri uslova:1. da su posebne subvencije dodjeljene preduzeu, privrednoj grani ili grupi preduzea i privrednih grana,2. da je, na taj nain, nanesena direktna teta evropskoj privredi koja se ogleda u gubitku trinog uea evropskih proizvoaa, smanjenju proizvodnje i promjeta, pa samim tim, i u gubitku profita i3. da takve mjere ne nanose tetu interesima Zajednice, u smislu da trokovi njihovog preduzimanja moraju da budu srazmerni koristima od postignutih efekata.;Privremeno ogranienje uvoza (Temporary Restrictions on Import) kao izuzetno rijetka mjera zatite koja se ogleda u privremenom ograniavanju uvoza kada je domaa privreda ozbiljno oteena ili ugroena zbog porasta uvoza;Odbrambene klauzule (Safeguard Clauses) odnose se na zatitne mjere u sluaju ugroavanja izvjesnog javnog interesa;Pravilo porijekla (The Rule of Origin) EU je uspostavila kriterijume na osnovu kojih se obrazlae i dokazuje porijeklo robe. Osnovni kriterijumi koje primenjuje EU sadrani su u zavrnom dokumentu Urugvajske runde pregovora ( iz 1994. godine). Porijeklo robe nije samo od znaaja za primjenu carinskih preferencijala, ve je bitno i za niz drugih instituta. Ovo je izuzetno vaan instrument Spoljnotrgovinske politike EU jer se njime, u sluaju preferencijalnih sporazuma Unije sa pojedinim zemljama, spreava da se te zemlje koriste u funkciji tranzitnog uvoznog puta robe u EU. Nakon proirenja iz 2004. godine, Pravilo porekla je dobilo vei znaaj i unutar same Unije jer su mnoge kompanije preselile proizvodnju u zemlje sa niim trokovima radne snage i drugim faktorima proizvodnje, niim porezima i ostalim pogodnostima iTehniki standardi (Technical Standards) kao preduslov za zadovoljavanje unaprijed definisanih standarda proizvodnje i distribucije robe i usluga unutar Unije. U ovom kontekstu treba napraviti jasnu razliku izmeu tehnikih propisa i standarda. Pod tehnikim propisima se podrazumjevaju sva dokumenta kojima se definiu odreene karakteristike proizvoda ili postupka koji je vezan za odreeni proizvod i proces njegove proizvodnje i koja ukljuuju i obavezne administrativne procedure. S druge strane standardi, po svojoj prirodi, nisu obavezni i ne predstavljaju dio zakonodavstva. Standardi se iskljuivo odnose na karakteristike proizvoda ili tehnike zahtjeve, koje proizvod ili postupak mora da ispuni da bi se izvjesna regulatva ispunila. U okolnostima u kojima roba ili usluge ne zadovoljavaju neke od propisanih standarda, moe biti ogranien ili odbijen pristup robe na trite EU.Do sada je bilo rijei o svim oblicima protekcionistikih mjera kojima se ograniava pristup ponudi iz drugih zemalja na trite EU. Ovi instrumenti nedvosmisleno izazivaju poremeaje u svjetskoj trgovini. U drugu grupu instrumenata, putem kojih Unija utie na svoju Trgovinsku politiku, spadaju trgovinski sporazumi. U vidu izvjesne nadoknade za zajednike protekcionistike mjere Spoljnotrgovinske politike EU, a posebno u domenu najosjetljivijih oblasti kao to je sluaj sa poljoprivredom, Unija sklapa sa drugim zemljama trgovinske sporazume razliitog oblika i sadraja. Tim sporazumima EU prua izvjesne pogodnosti zemljama sa kojima ulazi u sporazum. Trgovinski sporazumi su dozvoljeni pravilima STOa, pod pretpostavkom da omoguuju dalju liberalizaciju trgovine. Unija ima izuzetno razvijen sistem sporazuma sa zemljama ili regionalnim integracijama, pod uslovom da su ti sporazumi usklaeni sa pravilima STOa. S obzirom na veliinu njenog trita, na njenu geopolitiku prednost i ekonomsku snagu, Unija je sklopila itav niz nesimetrinih trgovinskih sporazuma, pod uslovom da proizvodi koji se uvoze iz neke zemlje ne ugroavaju evropske proizvoae, kao i da posmatrana roba potie iz nerazvijenih zemalja sa ciljem da im se prue posebne pogodnosti. Naime, u sklopu svoje Trgovinske politike, EU razvija instrumente pristupa tritima treih zemalja prvenstveno putem utvrivanja trgovinskih barijera i naina njihovog uklanjanja. Ujedno, razvojem posebnih odnosa, tj. preferencijalnih ugovora i koristei doputene iznimke od potovanja naela najpovlaenije nacije u sklopu STOa, EU razvija trgovinske odnose sa raznim grupama drava: zemljama Europskoga gospodarskog prostora (Norveka, Island i Lihtentajn), tranzicionim dravama srednje i istone Europe, mediteranskim dravama i afrikim, karipskim i pacifikim dravama. Napokon, pored preferencijalnih sporazuma i mjera zatite, Unija uestvuje i u pregovorima u okviru STOa sa ciljem da osnai ekonomski uticaj u multilateralnoj trgovini.

4. Ocjena i karakter Spoljnotrgovinske politike EU

Bez obzira na impozantni obim trgovinske razmene izmeu EU i ostatka svjeta, injenica je da Spoljnotrgovinska politika EU ima snaan protekcionistiki karakter, naroito u oblastima kao to su poljoprivreda, ribolov, tekstil i neke industrije, dok se u drugim oblastima moe ocjeniti kao umjereno protekcionistika. Protekcionizam u navedenim oblastima smanjuje mogunost pristupa i ulaska nerazvijenih zemalja na Zajedniko trite EU. Stoga ove zemlje redovno biljee trgovinski deficit koji se ne moe nadoknaditi izvjesnim pogodnostima koje im Unija prua putem trgovinskih sporazuma. Osim toga, proizvodi u EU (poput hrane, odjee, obue i nekih industrijskih proizvoda) su veoma skupi to dodatno utie na rast cijene rada, trokova proizvodnje, pad konkurentnosti privrede EU, kao to dovodi i do asimetrinih preraspodela unutar same EU.Opti sporazum o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and TradeGAAT) se sastoji od niza dokumenata (na oko 22.000 strana) i nastao je kao rezultat kompromisa meu najuticajnijim blokovima zemalja na globalnom nivou. Sporazumi o zavrnoj rundi GAATa i o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije su uticali na izvjesnu liberalizaciju globalnih trgovinskih tokova. S obzirom da se ovakvi sporazumi obino sklapaju u trenucima privredne ekspanzije, a ne stagnacije ili blagog rasta, zakljuuje se da oni esto mogu ugroziti interese pojedinih drava ili grupa zemalja. U njihovom odsustvu, izvjesne zemlje i privrede mogu profitirati od dijametralno suprotnih mjera tj. protekcionizma.Osim to, zadravanjem protekcionizma usporava liberalizaciju globalne trgovine, Spoljnotrgovinska politika EU tetno utie i na razvijene zemlje sa liberalnim trgovinskim reimom (npr. SAD, Australija i Novi Zeland), ali i na nerazvijene zemlje svijeta. Ovo stoga to se vikovi poljoprivrednih proizvoda, bilo u vidu poklona, bilo po niskim cijenama, usmjeravaju u nerazvijene zemlje ugroavajui poljoprivrednu i industrijsku proizvodnju u tim zemljama. Ovakva situacija direktno doprinosi rastu siromatva, kao i smanjenoj mogunosti proizvodnje one robe za koju im EU daje uvozne pogodnosti putem razliitih trgovinskih sporazuma. Kako Spoljnotrgovinska politika EU predstavlja poprite snanih interesa, proizilazi da je ova Politika prilino rigidna (kruta i otporna na promene) i da od nje ne treba oekivati nemogue tj. brze i radikalne promjene.Iz svega navedenog slijedi da je Spoljnotrgovinska politika EU izuzetno sloena. Tako npr. Unija ima preferencijalne trgovinske aranmane sa skoro svim lanicama Svijetske trgovinske organizacije. Pored toga, svaki sporazum o slobodnoj trgovini obino obuhvata na stotine stranica izuzetaka i tehnikih pravila. EU esto sklapa vei broj sporazuma sa pojedinano posmatranim trgovinskim partnerima. Mnotvo trgovinskih sporazuma Unije je mogue klasifikovati u nekoliko sledeih kategorija: Evromediteranski sporazumi, Panevromediteranski system kumulacije, Bive sovjetske republike i Zapadni Balkan: tretman opteg sistema preferencijala (Sporazumi o stabilizaciji i pridruivanju sa zemljama Zapadnog Balkana i Sporazumi o partnerstvu i saradnji sa bivim sovjetskim republikama), Preferencijalni sporazumi sa bivim kolonijama, Preferencije za siromane zemlje i Neregionalni sporazumi slobodne trgovine (SST). EU jednostrano odobrava preferencijale (tj. razne trgovinske povlastice) razliitih vrsta gotovo svim zemljama u razvoju. Ovo obino obuhvata bescarinski tretman industrijskog izvoza poreklom iz tih zemalja, ali i restrikcije na ona dobra koja bi one (te zemlje) mogle najlake da prodaju zemljama EU. U ovu grupu dobara spadaju poljoprivredni proizvodi, sa posebnim naglaskom na eer. Iako su zajednike spoljne carine EU (CET) u proseku niske, one su i do etiri puta vee za poljoprivredne proizvode u odnosu na industrijska dobra, to dodatno ukazuje na izuzetno protekcionistiki karakter Zajednike poljoprivredne politike.Sporazumi o stabilizaciji i pridruivanju (SSP) sa zemljama Zapadnog Balkana se zasnivaju na Generalizovanom sistemu preferencija (Generalized System of PreferanceGSP) i, osim trgovine, obino pokrivaju i mnoga druga pitanja. Ovde se, sa aspekta trgovine, radi o asimetrinim dogovorima. EU je snizila svoje carine na najvei dio izvoza iz zemalja Zapadnog Balkana, bez zahteva da trgovinski partneri usvoje i sprovedu identine mjere. Pored Generalizovanog (opteg) sistema preferencija, SSP sadre i dodatne elemente koji se odnose na finansijsku pomo, trgovinu uslugama i dr.

5. Jedinstveno (unutranje) trite

Unutranje trite se u Jedinstvenom evropskom aktu definie kao jedno podruje bez unutranjih granica, unutar koga je obezbeeno slobodno kretanje robe, ljudi, usluga i kapitala, u skladu sa odredbama Ugovora. Na osnovu ove definicije, moglo bi se rei da zajedniko trite, kao elemenat unutranjeg trita, poiva na etiri slobode ili naela: slobodan promet roba, usluga, kapitala i slobodno kretanje ljudi; a da stepen efikasnosti funkcionisanja unutranjeg trita zavisi od uspjeha u otklanjanju svih zabrana i barijera (fizikih, poreskih i tehnikih) u meusobnoj trgovini izmeu dravalanica.Proces uspostavljanja i evolucije unutranjeg trita moe se posmatrati sa politikog, pravnog i ekonomskog stanovita.Posmatrano sa politikog aspekta, uspostavljanje unutranjeg trita nije samo sebi cilj, ve sredstvo i prelazna faza ka ostvarivanju ekonomske, monetarne i politike unije; tako da je dinamika njegovog ostvarivanja opredeljena politikom voljom drava lanica.Sa pravnog aspekta, uspostavljanje unutranjeg trita podrazumeva harmonizaciju pravnih i drugih propisa u okviru EU sa ciljem uklanjanja postojeih i onemoguavanja uvoenja novih barijera meusobnoj trgovini drava lanica. Za ostvarivanje ovih ciljeva, potrebno je donijeti i sprovesti niz mjera i propisa sekundarnog zakonodavstva, ime se obezbeuje funkcionisanje unutranjeg trita u pravnotehnikom smislu. Sa ekonomskog aspekta, zajedniko trite predstavlja samo jedan od nivoa meunarodne ekonomske integracije ka politikoj uniji kao krajnjem cilju (zona slobodne trgovine, carinska unija, zajedniko trite, ekonomska unija i politika unija).Carinska unija je temelj Evropske unije i vaan element funkcionisanja jedinstvenog trita. Jedinstveno trite moe pravilno da funkcionie samo kada postoje zajednika pravila na njenim spoljnim granicama. To upuuje na to da 25 carinskih administracija moraju da djeluju kao da su jedno administrativno podruje.Ova zajednika pravila proteu se iznad carinske unije kao to su njena zajednika tarifa i prostiru se na sve aspekte trgovake politike, kao to su preferencijalna trgovina, zdravstvena kontrola i kontrola ivotne sredine, zajednika agrarna politika i politika ribarstva, zatita ekonomskih interesa EU putem netarifnih instrumenata, kao i mjere spoljne politike. Danas se carine suoavaju sa novim izazovima jer moraju obezbediti nesmetan protoktrgovine, primenjujui neophodnu kontrolu sa jedne strane i u isto vreme garantujui zatitu zdravlja i bezbednost graana sa druge strane. Kako bi postigli odgovarajui balans izmeu ova dva zahteva, metode kontrole za razliite usluge moraju biti modernizovane, kooperativne i pojaane.Kompletiranje jedinstvenog trita dovelo je do ekspanzivnog rasta unutranje trgovine EU i poveanja njene otvorenosti prema svijetu. Unutranja trgovina robom i uslugama svojom vrijednou znaajno prevazilazi spoljnu trgovinu, iako je EU od kompletiranja unutranjeg trita preuzela od SAD ulogu prvog svijetskog izvoznika robe. Otvorenost privrede EU prema svijetu se, mjereno ueem uvoza roba i usluga u GDP, povealo za 2 procentna poena, sa 10 na 12% dostiui SAD (13,5%) i prestiui Japan (9%). Roba koja se plasira na unutranje trite mora da izdri carinsko optereenje i da zadovolji i sve ostale uslove konkurencije (npr. Propise o standardizaciji). Za proces uspostavljanja i funkcionisanja jedinstvenog trita zaduena je Komisija EU, koja svoje rezultate iznosi u godinjim izvetajima Evropskom parlamentu i Savjetu. Poslednjih godina Komisija se trudi da obezbedi harmonizaciju uslova poslovanja za finansijske usluge, poresko zakonodavstvo i dr.Evropska komisija je 29.oktobra 2004.godine, dala predlog kojim se pojednostavljuju obaveze aktuelnog Poreza na dodatu vrijednost, kako bi se trgovcima koji snabdevaju robom i uslugama druge EU dravelanice pomoglo u prekograninim aktivnostima. Predlog e sadrati Onestepshop sistem, kojim bi trgovac mogao ispuniti sve svoje obaveze poreza na dodatu vrijednost za sve aktivnosti na teritiriji EU u dravi lanici u kojoj je osnovan.Ovaj sistem dozvoljavao bi korienje jedinstvenog broja Poreza na dodatu vrednost za sve isporuke koje se ostvare na cijelom prostoru EU sa deklaracijom Poreza na dodatu vrijednost u jednom elektronskom portalu, koji bi bio automatski predat drugim dravamalanicama, kojima je trgovac isporuio robu ili uslugu. Ovoj predlog dat je na osnovu Izvetaja o evropskim porezima koji je pokazao da su sadanje obaveze Poreza na dodatu vrijednost izuzetno mune i skupe za prekogranine aktivnosti.Tom prilikom su, takoe, uzeta u obzir i miljenja koja su iznjeta u javnim konsultacijama, koje su prije toga odrane.Komesar za unutranje trite i poreze izjavio je da je Evropski Savjet identifikovao,kao vaan element ubrzanja ekonomskog rasta, smanjenje administrativnog tereta pri poslovanju .Ovaj prijedlog je vrijedan doprinos toj tezi.

1. Prijedlog sadri 6 elemenata kreiranih da olakaju obaveze plaanja poreza na dodatu vrijednost trgovcima koji nisu osnovani u dravama lanicama kojima isporuuju robu i usluge.2. Prijedlog e dati mogunost trgovcima da koriste PDV broj po kome su identifikovani u svojoj dravi lanici za sve isporuke koje budu izvrili drugim dravama lanicama, kao i da naprave PDV deklaraciju na jednom elektronskom portalu. Ova informacija bie automatski podneta drugim dravama lanicama, kojima trgovac isporuuje robu ili usluge. Trgovac e platiti PDV obavezu direktno dravi lanici u kojoj je obveznik PDVa. Takoe, ovu opciju moi e da koriste i trgovci iz drava koje nisu u EU.3. Slian Onestopshop pristup bie uveden i kod zahtjeva za refundiranje PDV od strane drugih drava lanica. Elektronski portal obezbeivae da se zahtev za refundaciju upuuje u dravu lanicu gdje su nastali trokovi, koji e direktno biti upueni potraiocu. Rok za refundiranje PDV bie smanjen sa 6 mjeseci na 3 i drave lanice koje budu probile taj rok, morae da plaaju kamatu u visini od 1% meseno, raunato na iznos stedstava za refundaciju.4. Kategorije trokova za koje drave lanice mogu da izaberu da primene restrikciju na pravo odbitka PDV, takoe e biti harmonizovane.5. Bie proirena upotreba modela obrnute naplate, po kome je trgovac koji prima robu odgovan za plaanje PDV obaveze, a ne trgovac koji isporuuje robu.6. Prag ispod koga trgovci, naroito MSP ne bi bili izuzeti od PDV, mogao bi se postaviti meu dravama lanicama, na maksimum od 100.000 evra.7. Pojednostavljuje se i daljinska trgovina robom na koji se plaa PDV, i to uvoenjem globalnog praga koji je postavljen na 150.000 evra, raunato na sve isporuke drugim dravama lanicama.[footnoteRef:6] [6: Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013., str 366]

6. Jedinstvena trgovinska politika Evropske unije

01. jula 1968. godine formirana je Carinska unija, od kada sve lanice EU moraju prilagoditi svoje carinske stope prema treim zemljama. Poznavanje trgovinske politike Unije je kljuna stvar za uspeno poslovanje drava lanica na tritu treih zemalja.Instrumenti trgovinske politike EU su:1. Carinska unija sa dravama lanicama je utvrdila carine u meusobnom trgovanju i uvela carinske tarife prema treim zemljama,2. Protivdampinke uredbe spreavaju uvozni damping proizvoaa iz EU. To su podobne uredbe protiv subvencijalnog uvoza i3. Monitoring treih drava. Komisija vodi aktivnosti prema treim dravama radi zatite domae proizvodnje.

Trgovinski sporazum EU se moe podeliti u 4 skupine:1. Preferencijalni i nepreferencijalni trgovinski sporazumi koji ureuju trgovinsku razmenu sa treim zemljama.2. Sporazumi o privrednoj saradnji koji pored trgovinske razmene, ukljuuju i ostale sektore (finansije, transport, socijalni aspekt).3. Sporazum o pridruenju uspostavljanjem intenzivne privredne saradnje sa dravama koje nameravaju da se ukljue u EU.4. Sporazum o pristupu koji je pravni instrument za lanstvo u EU.

Uspostavljanje jedinstvenog evropskog privrednog prostora, zasnovanog na jedinstvenom tritu, bio je osnovni cilj Rimskog ugovora dogovora. Uspostavljanje zajednikog trita vri se postupnim usklaivanjem privredne politike drava lanica, to je i osnovni zadatak zajednice.Osnovni temelj zajednikog trita je nesmetan protok roba, ljudi i kapitala. Trgovinska politika EU na podruju Jugozapadne Evrope: EU je za drave jugozapadne Evrope znaajan strateki i privredni partner. Trgovinska politika EU na podruju jugozapadne Evrope moe se podeliti na tri podruja.1. Regionalni pristup temelji se na politikoj i ekonomskoj pogodnosti koja je osnova za razvoj bilateralnih odnosa EU prema dravama Jugoistone Evrope u oblasti trgovine (priznavanjem autonomnih trgovinskih preferenci), finansijske i privredne pomoi (u okviru programa OBNOVA i PHARE)2. Pakt stabilnosti koordiniran i strateki dogovoren nacrt djelovanja meunarodne zajednice kako bi u jugozapadnoj Evropi uspostavili stabilno stanje i uspostavili okvire za delovanje demokratskih institucija i trine ekonomije. Namjenjen je iskljuivo zemljama jugozapadne Evrope sa ciljem dugoronog ukljuenja u evropske i transatlanske operacije.3. Stabilizacionoasocijacijski sporazum (SAS) potuje individualni poloaj svake drave i predvia obaveznost lanstva na osnovu Amsterdamskog dogovora, sa ciljem uspostavljanja novog procesa koji bi proirio i poboljao postojei regionalni pristup prema tim dravama.SAS unosi u dogovornu razmenu izmeu EU i treih zemalja nov element, tj. nudi nove mogunosti onima koji nemaju kooperacijske sporazume. Sporazumi su tako pravljeni da podstiu svaku dravu da zapone inicijativu.

Zakljuak

Spoljnotrgovinska politika EU temelji se uglavnom na principima liberalne trgovine. Trgovina se smatra korisnom, ne samo zato to donosi nova radna mjesta, ve prije zato to poboljava alokaciju resursa ime se podstie rast. U praksi, EU je preduzela znaajne korake u pravcu liberalizacije trgovine,ak i u osjetljivim oblastima. Meutim, problem je u tome to su ovi hrabri potezi ogranieni samo na izabrane zemlje. EU ima znaajnu diskrecionu mo da pravi razliku izmeu svojih trgovinskih partnera nudei ili ne nude i razliite oblike trgovinskih i drugih sporazuma. Iako su drave lanice EU istovremeno lanice WTO-a koji se zalae za multilateralizam, EU nagrauje svoje inostrane prijatelje posebnim bilateralnim trgovinskim sporazumima. Trgovinska politika EU ponekad je pod jakim uticajem monih krugova i lobija koji esto i snano zahtijevaju trgovinsku zatitu. Poljoprivredni proizvoa i najoitiji su primjer. Dejvid Hjum u svom eseju, O trgovini 1752. godine napisao je poruku koja je danas bar isto toliko vana kao i u njegovo vrijeme:Usudiu se da tvrdim, da poveanje bogatstva i trgovine svake pojedinane nacije, umjesto da teti, obino unapreuje bogatstvo i trgovinu svih njenih susjeda; i da neka drava jedva moe naveliko da razvija svoju trgovinu i industriju, dok su sve okolne drave ukopane u neznanju, lijenosti i varvarizmu... Ja u se stoga usuditi da priznam, da se, ne samo kao ovjek, ve kao britanski podanik, molim za procvat trgovine Njemake, panije, Italije i ak same Francuske. Barem sam uvjeren da bi Velika Britanija i sve ove nacije vie napredovale kada bi njihovi vladari i ministri meusobno prihvatili tako liberalna i blagonaklona osjeanja.

Literatura

1.Dr Kristijan Risti, EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE, Beograd, 2013. godina2. Horvat B.: Ekonomska politika stabilizacije, Naprijed, Zagreb, 1976. godina3. Hrusti, H., Bitne promene u EU zajednikom sistemu PDV, Pravoteorija i praksa, Savezudruenja pravnika Vojvodine, vol. 26, br. 1112 (2009), Novi Sad, 2009. godina4.Zekerijah Smaji, Europska unija za svakoga, Eurocontact,Sarajevo 2005.godina5.Prokopijevi M.,2005,Evopska unija- Uvod, Slubeni glasnik,Beograd6.Internet4