SOSYALiST YÖNETiM DÜŞÜNCESiNi ARAŞTIRMAK

Prof Dr. Birg ül Ayman GÜLER'

Yönetim Uzerine ça lı şın a nın es in verici konu baş lıkl arından biri sosya­li st yönetim ey lemi ve düşünces idir. Ne var ki , Türkiye 'de öze llikle ikinci pay l aş ım savaş ıy la birlikte yaygınl aşmış olan vah ş i öfkeli anti-komünizm, sosya li st yönetim düşününün bilimse l ça lı şın a a l anı olarak kurulmasına etkili biçimde engel olmuş görünür. Bu enge l, yönetim bilim i a l a nında ça lı şa n

bilim in sanlarından çok az ı ta ra fından aş ıl abilıni ştir. Prof. Dr. Kurthan F İ ŞEK bu bilim in sanl arından biridir; ça lı şma l a rıy l a Yönetim Bilimi ' nin ilgi a l anının yalnı zca güncel kapitali st örgütlenme olmadı ğ ını , sosya list yönetim sorunlarının da bu a l a nın baş lı ca a raştırma konula rı içinde yer a ldığ ını , sos­ya li st yönetim olgusunun hararetle ta rtı ş ıldığ ı 1970' 1i y ılla rda yazdığ ı bir kitap ve bir makalede doğrudan göste rın i ştir.

* I 00 Soruda Sosyalist Devlet, Gerçek, istanbul I 970. * "Yönetiınd e Özendirme ve ' Liberman Tartı şmas ı ', Amme İdaresi

Dergisi, 911 (Mart I 976), s. 3 I -49.

Sosya list Dev let kitabı , i şçi s ınıfının ekonomide egemen s ını f olarak örgütlenınes ini konu almakta, bu yönetim ve örgütlenmey i genel, ortak, tem­sili nitelikteki özellikleri bakımından araştırmaktadır. "Yönetimde özendir­me" baş lıklı makale ise, I 99 1 y ılının sonunda kapitalizmin restorasyonuna ulaşan reformlar da l gas ının en temel ta rtı şma l a rınd an birini ele a lmaktadır.

Bu yaz ı , a nıla n yapıtl ada kırk y ıl önces inde aç ılmı ş bir a l anı , yönetim bilimcilerin yönetse l sorunu daha güçlü biçimde kavrama la rını sağ layacak

baş lıca araştırma konularından birini gündeme getirmek amacıy la kaleme alınmı ştır. 2 Sosyali st yönetim düşünü üzerine neden çalı şma lıy ı z? Sosyalist yönetim uygulamas ına ili şkin bilgi üretiminin kapsamı nedir? Bu alanda yapılacak çalı şma l arda hangi araçlara sahibiz?

1 Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgi ler Fakültesi Yöneti m' Bi limleri Anabilim Da lı Öğreti m Üyes i.

2 Yazının il k tas l ağı bir inceleme örneğini tanıtmak , bu örneğe ili şk in bilgilerim izi n ne ler o lduğunu , özellikle Türkçe yazında hangi uzmanlı k a l an ı s ınırl arı içi nde üre t i ld iğ ini ortaya koymak amııc ıy l a kaleme a lınmı şt ı. BAG, Sosyalist Yöne tim Düşüncesini Araştırma Için Çalışma Notu, 25 Mart 2006 altbilgisiyle, gen i ş l etilmek üzere hazırl anmış bir '' ça lı şma no­tu" olduğu be lirtilerek internette görüşe açılmı ştı.

189

Sosyalist Yönetim Düşünü Üzerine Çalışma Gereği

Yönetim düşünü alanı , çağımızın sorunları bakımından derinleşme

amaçlanarak s ınıflandırma yapılırsa, dört boyutludur. 3 Birinci boyuta "eski yönetim düşünces i " diyebiliriz. Bunu modern çağ öncesi tarih sel dönenıleri temsil etmek üzere ayırabiliriz . Modern çağ öncesi yönetim düşünces i , alt s ınıflandırma gereğini şimdilik atlayarak, mitolojik bilgiden başlayıp yeni çağa dek biriktirilen deneyim ve zihniyetler bütünüdür. İkinci boyut "kapita­li st yönetim düşünces i "dir. Bu boyut akademik yapılarda önceleri yönet im bilimi, 20. yüzyılda ise kamu yönetimi di siplini olarak adlandırılnııştır.

Üçüncü boyut "sosyalist yönetim düşüncesi "dir : Sosyalist yönetim düşünce­si , kökleri kadim uygarlıklarda olmakla birlikte, 19. ve 20. yüzy ıllara ait, 200 yıllık bir geçmişi olan, ama asıl olarak sosyalist yönetim uygulamalarıy la

biçimlenen sistemlerin kendisine ilişkin bilgi alanıdır. Dördüncü boyut "ba­ğımsızlıkçı yönetim düşünces i "dir : Bu, 18. yüzyıldan bu yana sömürgeci lik, 20. yüzyıldan bu yana da emperyalizm karş ı s ında bağıms ızlık hareketleri çerçevesinde oluşturulan , bir dönem "üçüncü dünya" diye anılan ülkelere özgü bilgi alanıdır.

Türkçe alanyazın temelinde bilgilerimizin görece en zengin olduğunu söyleyebileceğimiz boy ut ikincisidir. Kapitali st yönetim düşünces i , 17 . yüz­y ıldan günümüze uzanan, Avrupa ve Kuzey Amerika odaklı , yaklaş ık 500 y ıllık bir döneme yay ılır. Bu dünyayı dört alt baş lıkta incelenebilir hale ge­tirmek mümkündür: ( 1) Avrupa -Prusya köken li polis devleti bilgisi kameralizm, (2) Liberal hukuk devletinin bilgisi, Avrupa -Fransa kökenli yönetim hukuku, (3) Yönetsel devletin Avrupa - Almanya-Fransa kökenli bilgisi bürokrasi incelemeleri, (4) ABD kökenli örgüt-işletme bakışıy la har­manianmış kamu yönetimi di siplini . Türkçe yönetim yazını "kameraliznı " parçası bakımından oldukça zayıtken , diğer üçü, yönetim hukuku, bürokrasi, kamu yönetimi parçaları Türkçe alanyazının görece güçlü olduğu baş lıklardır.

Türkiye'de yönetim yazını, Türkiye gelişmiş kapitalist dünyanın yö­netsel gerçekliğine sahip olmadığı , kapitalist dünya sisteminin içinde mer­kez-ülke değil , "üçüncü dünya ülkesi" konumunda bulunduğu halde, yöne­tim düşününün diğer boyutlarına sıkı sıkıya kapalı kalmıştır. Yönetim alanyazınında kullanılabilecek pekçok malzeme tarih bilimine, siyaset kura­mına, siyasa l düşünceler tarihine, iktisat, maliye, hukuk vb. başka alanlara ait say ılarak görüş alanı dışına çıkarılmıştır. Hatta, eski yönetim düşünü dünyasının " İ skender", "Atilla", "Cengiz Han" gibi tarihsel önderlik uygu­lamaları işletme di siplininde oldukça heyecanla (aslında bu heyecan da daha çok yabancı yazında görülür) karşılanarak inceleme konusu yapılırken, yöne-

3 Birgül Ay man Güler, Türkiye 'nin Yönetimi - !'apı , imge 2. Baskı. Ankara 201 O, s. 27-51 .

190

tim bilimi iç in ilgi çekici o lamamı ştır. Bu gerçekten de il gi çekici bir özellik­tir. Çünkü, Türkçe a l anyazının , ülkenin sorunlu ili ş kil e rl e yorgun düştüğü

kapitali st dünyanın merkez-yönetim bilgisini aktarmak yerine kendi gerçek­li ğ inin ve aynı dünyay la çatı şma içinde olan sosyalist yönetim bilgisinin birikimine aç ık olmas ı beklenir.

Yönetim a l a nyazının kapita list yönetim düşünces inin egemen ana akıınlarıy la s ınırl anmı ş yapı s ı , bilimse l ça lı şın a la rın dar ve köksüz ka lmas ın a yol aç mı ştır . Oysa, içinde bulunduğumuz 2 1. yüzy ılın baş ı , ya lnı zca Türki­ye"nin değ il tüm dünya ülkelerinin kendilerine yeni yönler a radığ ı bir zaman dilimidir. Zamanın gereklerini ka rş ılayabilmek için yönetim sorunlarının

derinlemesine kav ranmas ı , çözümlenm esi, yön-etme i ş inin başa rılın as ı adeta öze l bir önem taşımaktadır. Kav ray ı ş ım ızı güçlendirmenin baş lı ca yo ll arın­

dan biri , kuşku s uz farklı yönetse l düşünce l e ri bilmektir. Sosya li st yönetim düşünces i , bilmemiz gereken fa rklı ey lem ve düşünce a l anla rından biridir.

Sovyet sisteminin ve diğer sosya li st/h a lkç ı uygul a ınaların günümüzde ortadan ka lkmı ş o lmas ı , bu bilgiyi edinmekte geç kalmı ş o lmamız, konuyu araştırma a la nı olarak yeniden kurmay ı gereks i z l eştirın ez. Aksine, yönetim düşünces i üretebilir düzeye y ükse lebilınenin yo lu, tüm özgün deney imlerin bilgisine e ri şm ek ve ka rş ıl aştırma örnekl eriıni z i mümkün o lduğunca çoğalt­ınaktan geçer. Öte yandan sosyalist toplumsal kurulu şun bir yüzy ıl içinde belirip söıımü ş olmas ı , ge lecekte yeniden yükse lmeyeceğ i anlamına da gel­mez. Kapitalist yönetim dü şünces ini "eze l-ebed"' saymak gibi , sosya list yö­netim düşünces ini de ge lip geçmiş olarak görmek bilimse l değ il ideoloj ik bir yaklaşımdır. Gelecekte yeniden yaşanacak sosya list edim, kuşkusuz sahip olunan 20. yüzy ıl deney imi üzerinde gerçekleşece ktir. Kı saca s ı sosyalist yönetim düşünü , hem günümüzde hem ge lecekte yaşamı yönlendirme gücü kazanabilmek için üzerinde çalı ş ılmas ı gereken bilgi al anlarında n biridir.

Sosyalist Yönetim Bilgisinin Kapsamı

Modern dev let örgütlenmesi, yalnızca kapitalist üretim biçiminin dev­let türünden ibaret değ ildir. 19. ve 20. yüzy ıllarda başka bir ana tür daha vardır. Araştırma alanını noksan s ız çizmek, kapitalist yönetim düşünces inin

yanı başında ikinci temel tür olan sosyali st yönetim düşünces ini de şeınaya dahil etmey i gerektirir.

Sosyali st yönetim düşünces i , sosya list dünya görü şünün örneğin kapi­talist örgütl ennıey i araştırıp e l eştiren kurarnlar dünyas ı değ ildir. Sosyalist dünya görü şünün bu yönü, genel olarak Marksist dev let kuraını baş lı ğ ı a ltın­

da yer alır. Sosyalist yönetim düşünces i üzerine çalı şmak , sosyalist sosyoe­konomik örgütlendirıne tarz ının kendisine ili şkin kurucu bilgi üzerinde ça­lı şmak demektir.

191

Sosyalist iktisadi ve toplumsal örgütlenme tarzına ilişkin yönetim dü­şüncesi, kapitalist yönetim düşüncesi gibi, izleri daha eski çağlarda bulunan bir akımdır. Materyalist (maddeci) felsefeye, diyalektik düşünceye, eşitlik ve dayanışına ilkelerine dayanan efsaneler, ozan ve düşünürler, direniş­

başkaldırı hareketleri , bu dünyanın temellerini oluşturur.

Kendi içinde doyurucu bir sınıflandırmasına sahip olmadığımız eski çağiara karşın , modern çağ sosyalist düşüncenin kendisi tarafından sınıflan­dırılınış durumdadır. Buna göre modern çağda sosyalist düşünce üç başlık altında toplan ır : ( 1) Düşsel (ütopik) sosyalizm, (2) bilimse l sosyalizm, (3) edimsel sosya lizm.

Düşsel sosyalizm, Batı Avrupa ülkelerinde 15 . yüzy ıldan bu yana ro­ınan benzeri yapıtlar ile 1 8. yüzyıldan bu yana düşünsel araştırma niteliği taşıyan yapıtlardan oluşur. İ lk öbekte yer alanlar, Türkçe'ye çevirileri de yapılmış olan Sa int Thomas More ' un Ütopya ' sı ( 151 6), Francis Bacon ' un Yeni Atlantis ' i (1623), Thomas Campanella'nın Güneş Ülkesi (1623) gibi mal ortaklığı ve insan eşitliği temelinde kurulacak yeni tip yönetsel sistemler düşleyen roman benzeri yapıtlardır.4 İkinci öbekte yer alan düşünsel araştır­malar Babeuf(l760-1797), Fourier (1772-1837), Saint Simon (1760-1815), Simon de Sismondi ( 1 773-1 842), Pierre Leroux ( 1796-1871 ), Robert Owen (1771-1858), Louis Blanc (1813-1882), Rodbertus (1805-1875), Bakunin ( 18 14-1 876), Blanqui ( 1 805-1 875), Ferd inand La sa lle ( 1 825-1 864), Joseph Proudhon ( 1809-1856) gibi düşünürlerce üretilmiştir. 5

Bilimse l sosyalizm, Marks ve Engels tarafından üretilen düşüncelerle ve Paris Komünü deneyimi ile bütünleşen süreç olarak tanımlanmıştır. Yön­tembilimsel olarak diyalektik ve tarihsel materyalizm adı altında toplanan bilimsel sosyalizm, Karl Marks ' ın Fransa 'da Sm if Savaş um ( 1 850), Louis Banapart 'm 18 Bnunair 'i ( 1 852), Frcmsa 'da iç Savaş ( 1 87 1 ), Gotha Prog­ram mm Eleştirisi (1875), Engels'in Tarihte Zorun Rolü (1877), Lenin'in Devlet ve Devrim ( f9 1 7) adlı yapıtları üzerinde yüksel m i ştir . 1 87 1 yılında 72 gün süren ön-sosyalist iktidar denemesi olarak nitelendirilen Paris Komünü, bu düşüncenin kısa ama en kapsamlı eylem hali olarak kabul edilıniştir. 6

Edimsel sosyalizm, Sovyetler Birliği sisteminin kuruluşuna önderlik eden Lenin ' le açılan yeni bir dönemi, sosyalist düşüncenin kapsamlı ve gide­rek genişleyen uygulama halini anlatır.7

4 Orhan Hançerlioğlu , Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitabevi İ stanbull979, s. 383-384. a.k.

6 Paul Louis. Fransız Sosyalizmi Tarihi 1789- 1950. Dördüncü Yayınevi , İstanbul 1966, s. 161-188. Sosyalizm uygulamas ı , yaygın say ılabilecek biçimde ' reel sosyalizm ' olarak adlandırılır. Reel sosyalizm terimi, Korkul Boratav'ın verd i ği bilgiye göre, 1970' li y ıllarda yükselmi ş­

tir. '·Doğu Avrupa ülkelerinin yönetici kadroları arasında henüz resmi literalüre geçmemi ş

192

Sosyalizm uygularnası ( 1) sovyet tipi yönetim -SSCB. (2) halk de­mokrasi si -Doğu Avrupa ülkeleri , (3) özyönetiın tipi örgütlenme -Yugoslavya, (4) demokratik halk cumhuriyeti -Çin, Arnavutluk, (5) Latin sosyalizmi - Küba olmak üzere beş ayrı tip geliştirıniştir. 8 Sınıflandırınadan vazgeçip daha somut biçimde söy lersek, bu açıdan çalışına alanı, zaman ve mekan bakırnından 20. yüzyılda toplam 14 ülkenin yaşadığı deneyimden oluşmaktadır. Bunlar Asya, Avrupa, Latin Amerika coğrafyalarında kurul­muş ülkelerdir: Arnavutluk, Bulgaristan , Çekoslovakya, Çin, Doğu Alman­ya, Macaristan, Polanya, Romanya, Sovyetler Birliği, Yugoslavya, Kuzey Kore, Moğolistan, Kuzey Vietnam, Küba. Bu ülkeler arasında birinci sıra,

diğer tüm ülkeler üzerinde doğrudan ve dalay lı yönetsel model etkisi yarat­ın ış olan ilk sosya l i st yönetim uygulamasının gerçek leşti ri ldiği Sovyetler Birliği , kı saca SSCB 'dir. Öne çıkan ikinci ve üçüncü ülkeleri , SSCB'nin sovyet modelinden farklı , sosya lizme geçişi başka bir yoldan gerçekleştir­ıneyi hedefledikleri sav ının sahipleri olarak, Çin ve Yugoslavya 'ya verebiliriz.

Sosyal i st yönetim düşüncesi , kurarn i le uygularnanın içiçeliği öze ll i ği taşır . Sosyalist düşüncede yönetim ilkeleri genellikle hareket/devriın/devlet

önderlerinin üretimidir ya da ilkeler parti ve enternasyonal organlarınca üre­ti Imiş hedeflerle özdeşleşın i ştir. Aslında düşüncenin yönetici 1 ik dünyasından türerne özelliği, baş lıca yönetim düşünürüyada gurularının üst düzey kamu ya da şirket görevlisi olduğu bilinen ABD ve Avrupa yönetim düşünces i için de geçerlidir. Özü bakırnından her iki dünyanın da pay laştığı bu özellik, sosyalist dünyada biçimse l bakırndan da pekiştirilıniş görünür. Görünüş de­ğerlendirınelerde yanılgıya düşmem ize neden olmamalı. sosya l i st dünyada yönetim sonıniarına ilişkin düşünce "resmi görüş" olarak değer yitiıııine uğratılınadan ele alınabi lmelidir.

Alan incelendiğinde, iktisadi ve toplumsa l örgütlenme sorununun ol­dukça kapsamlı biçimde ele alındığı ve kuraınla ştırılınaya girişildiği görül­mektedir. Bir ön-inceleme, sosya list yönetim düşüncesinde bazı temel ilkeler seti geliştirildiğini , bunların tanımlandığını , özgün model ve uygulamalar

bir yeni kavramın son y ıllarda giderek artan ölçülerde kullanılmaya başlandığı söy leniyor: Reel sosyalizm. Benim kavrayabildiğim kadarı ile. ··toplum biçimleri bakımından da ger­çek, sadece somut olarak varo l andır.' ' Korkut Boratav, Sosyalist Planlamada Gelişmeler, Savaş Yayı nları , Ankara 1982, ikinci Baskıya Önsöz, s. Xı. Ne var ki , sözkonusu terimin yaygın yerleşik anlamı •·varolan" yerine .. idealden uzaklaşmış olan" anl amına yerleşmiş,

giderek sosyalizm karşıtlığına ve anti-sovyet siyasete destek sunan bir rOzgara bürünmüş­tür. Terimin ylik lendi ği bu siyasal-ideolojik anlam nedeniyle kullanılması yeğlenmemiştir.

8 Sosyali st yönetim uygulamalarına ili şkin oldukça çok ve çeşitli kaynaklar vardır. Sosya­lizm ve Toplumsal Devrimler Ansiklopedisi genel bir tarama kaynağı olarak anılabilir.

Sovyet sistemi üzerine Rudolf Schlesinger, Sovyet Hukuk Teorisi, Sinan Yayınları , istan­bul 1974'ten yararlanılabilir. Ferenc Fejtö, Doğu Avrupa Halk Demokrasileri Tarihi, Kav­ram Yayınları , istanbul 1995 daha yeni tari hli bir kaynak olarak değerlendirilebilir.

193

ge li ştiriidiğ ini göstermektedir. Sovyet deneyimini temel alarak birkaç kav­ramı şöy l e s ıra l ayabiliri z:

Bürokratik elitsizlik Çifte bağımlılık ilkesi Demokratik merkeziyetçi 1 ik i lkes i Dev let ınülkiyeti yönetimi E l eştiri ve öze l eştiri

Enternasyonal iz m Halk dev leti Halk örgütleri İ ş seferberli ğ i Kollektif mülkiyet yönetimi - kolhoz-culuk Planlama -merkezi planlama ilkesi Proletarya diktatörlüğü/deınokras i s i

Siyasal öncü -Parti ilkes i Sovhoz -cu luk Stahanovculuk -yenilikçi lik Subbotnik -gönüllülük Teknokrasinin i şç ileştirilmes i

*Sovnarkoz Modeli - planbölge modeli *Liberın an Modeli *Sukarevskiy Modeli (*) Reformcu dönemin modelleri

Bunlardan planlama ilkes i, Türkçe yazında Korkut Boratav ile Ya lçın

Küçük tarafından kapsam lı a raştırın a lara konu edilm i ş tir. Üni versite d ı ş ı yay ın dünyas ı , burada s ıralanan kavrarnlara ili şkin açıklama ve ta rtı şına l a rı

bulabileceğimiz çok say ıda yayınla bilgimizi derinleştirıneıni ze olanak ver­mektedir.

Çalışma Araçlarını Belirlemek

Batı dünyas ının 20. yüzy ılında yönetim düşünü , ardı ş ık olarak ' bilim­sel okul ' , ' insan ili şkileri okulu ', 's istem yaklaşımı ', ' duruın sallık ' ara hal­kasından ' yönetişiınc ilik ' aşamasına yürüyü şüy le zengin ve sistematik bir birikim sergilemi ştir . Aynı yüzy ılda kuruluş, yükse lme, y ıkılı ş gibi devasa aşamaları bir arada yaşayan sosyalist yönetim düşüncesinin böyle bir ' kon­for' u olamamıştır . Si steınleştirme eks ikli ğ i , üniversitedeki araştırınac ıların

bu alana dönük ça lı şma heveslerini kırmı ş olabilir.

Türkçe eliyle çalı şan araştırmacılar için yaşanan zorluklardan biri , bu ülkelerde kullanılan dillerin (Rusça, ispanyolca, Çince, vb.) yönetim bilimi 1 kamu yönetimi alanında çalı şanlar aras ında pek bilinir olmamas ıdır. Kaynak-

194

lara, genel olarak daha yaygın kulla nıla n İng ili zce ve Fran s ı zca dillerinden dolanarak ulaşmak , konuya ili şkin araştırma heves lerinin bir diğer kırı c ı

say ıl a bili r.

Ama herhalde Türkiye aç ı s ından en önem li enge lin, siyasa l iktidarla­rın ın i li tan anti-konıün i zın tav rı o lduğunu belirtmek gerekir. Bu, bi 1 im se l a l a nı kı s ı r l aştıran en büyük enge l olarak görülıne l i dir. Oysa anti-komünist siyasetin anayurdu olan ülkelerdeki tav ır farklı olmuştu r. Bu ülkelerde " ... günlük Sovyet basınından seçme çev iriler yapan süreli yay ınl a r ; [sosya list] ülkelerde bas ıla n iktisat makalelerinin sadece çev irilerini yay ıniayan döı1

İng ili zce dergi: sosya l bilimler ve ikti sat konularında Macaristan, Çekoslavakya, Pola nya ve SSC B' nde İng ili zce bas ılan periyodikler; sayfa la­rını bu ülke ikti sa tç ıianna geni ş ölçüde aç ın a kla olan Batılı ihtisas dergileri ; Doğu Avrupa ve Sovyet ikti satç ıl a rının en önemli baz ı eserlerinin gittikçe artan say ıl arda kitap halinde İng ili zce olarak yay ıni a nın akla o lmas ı ve niha­yet Doğulu ve Batılı ikti sa tç ıları bir araya getiren toplantı , konferans ve ku­rulu ş lara ait yay ınl a r .... " çoktur.9 Batı ülkelerinde ya lnızca iktisat a la nında değ il , yönetim bilimi a l anında da böy le bir geni ş lik vardır. Be lç ika ' nın öncü­lüğünde Yönetim Bilimi uzmanlarını 19 10' lu y ıllarda n beri bir araya getiren "U lu s l a raras ı Yönetim Bil im leri Kongresi'', 1960' lı y ı llarda sosya l i st dünya­da üretilen yönetse l bilgi ve deney iın e ul aşabilmek iç in bu dünyaya dönük ı sra rlı çağrıl arın platfo rmu olınu ştur . ı o Glasgow Üniversitesi' nin Soviet Studies adlı dergisi uzun süre yay ıml a nıııı ş. Münih ' te kurulu SSCB İn ce l e ­meleri Enstitüsü' nün yay ını 1972 'de son eren Studies on the Soviet Union ya da Güney Kali fo rniya Üni versitesi' nin Studies in Comparative Communism gibi dergileri bu dünyay ı adını adım i z l emi ştir. Bu izleme sa lt günce l siyaset değ il , örneğ in Doğu Avrupa ve Rus matematikse l iktisat çev irilerini yay ım­lamak amac ıy l a üç ayda bir ç ıkarılan Matekon adlı dergide o lduğu gibi ·'saf bilgi" a lanla rına da yönelik olmu ştur .

Türkiye 'de sosyalist dünyadaki düşünce ve uygulaına l a rı izleyen, tar­tı şmaya açan, değerlendiren uzmanlık dergilerinin yay ımlanmas ı sözkonusu olmamı ştır. Belki ayrı bir kategori olarak, sosya list düşüncey i benim semiş

siyasa l dergilerden söz edilebilir; bunlar bilimse l - akademik amaç lı olma­nı akla birlikte yararla nılabilecek kaynaklar arasında düşünülme l i dir . Türk siyasal yaşamı , sosyalist dünyadan çeş itli kitapl a rın Türkçe'ye çev irilerinin yapılıp yay ıni anmas ını başarmı ştır; bu alana ili şkin yapılacak kapsamlı bir tarama, kayda değer hac iınd e bir Türkçe yazılı kaynaklar dünyasına eri şmey i

sağlamaktadır.

Korkut Boratav, agk, s. x ııı. 10 Langrod. ''Yönet im Hukuku ve Yönetim Bilimi" , Amme İdaresi Dergisi. 3/2 (Haziran

1970). s. 156- 172.

195

Reel sosyalizmin yukarıda belirtilen beş türünden biri olan sovyet tipi örgütlenmenin yurdu SSCB deneyimi temel alınırsa, sosyalist yönetim dü­şüncesini kendi içinde 1917 - 1955 tarihlerini kaplayan birinci dönem ve 1955 - 1991 y ıllarına yay ılan ikinci dönem olarak ayırabiliriz. SSCB örne­ğinde 1917 - 1955 dönemi, sosyalist yönetsel sistemin kuruluş ve yükse liş

yılları, 1955 - 1991 yılları ise "reformlar" dönemi olarak kapitalizme dönüş yıllarıdır.

1917-1955 dönemine ilişkin Türkçe yayınlar, genel olarak Lenin ve Stalin imzalı kitapçıklar ile makalelerden ve Parti kararlarından oluşur. Ge­leneksel örgütlenmenin temel çizgilerini kapsamlı biçimde öğrenebileceği­miz Türkçe bir araştırma vardır :

Yalçın Küçük, Endüstrinin Temel Sorunları : Sovyet Deney imi 1920- 19./0, Ankara 1975.

As lına bakılırsa , kuruluş dönemini yaşayan sosya lizm, iktisat alanına ilişkin ilk kapsamlı "ders kitabı "nı geç sayılabilecek bir tarihte, ancak 1950' 1i y ılların başlarında yazabilnıi ştir :

SSC B Bilimler Akademisi Ekonom i Enstitüsü, Politik Ekonomi Ders Kitabı,

(Çev. i sınail Yarkın), inter Yayınları, 1993. Orjinal Basımı 1952- 1955.

Bu kaynağa göre, 1953 y ılın a ge lindi ği nde ikti sadi - toplumsa l sistem 200 bin sanayi, 5 bin büyük ulaştırma, 9 bin devlet, 93 bin kollektif tarını i ş l etmes i , 23 bin tüketim kooperatifi , "binlerce" ticaret i ş l etmes iy l e "say ı s ız"

kültürel kurulu ş çevresinde hareket etmektedir. Bu kurumlar dünyasını hare­kete geç iren güç ' planlanıa ' dır . Sistemin yasası, kapitalizmin ' eşitsiz ge li şme

yasas ı ' na karşıt olarak, ' planlı (orantılı) gelişme yasas ı ' diye belirlenmiştir.

Üretim araçları, işgücü, tüm iktisadi ve toplumsal sektörler, devletin yerleş­ti ğ i bütün bir coğrafya, merkezi planlamanın aralarında orantılılık sağlamay ı

üstlendiği başlıca değ i şken lerdir. "Halk iktisadının planlı yürütülmesi, sosya­li st devletin iktisadi örgütsel i ş lev inin en önemli karakter özelliğidir." Bu kaynaktan açıkça görülebildiği üzere büyük bir iktisadi ve toplumsal örgüt­lenme gerçekleştiritmiş ve harekete geçirilmiştir. Uygulamanın modellene­rek kuramsal sistemleştirmeyle sunumu henüz başlangıç aşamasındadır.

Bu işe başlandığında , yönetim uygulaması , Kruşçev önderliğinde ' re­formlar aşaması'na geçiş yapmıştır. Merkezi planlama yerine geçmek üzere bölgesel planlama (sovnarkoz) uygulaması yürürlüğe sokulmuş, merkeziyete karşı bölgesellik-yerellik dönüşü öne çıkmıştır. Aynı y ıllarda "kara dayalı özerk işletmecilik modelleri" önerileri yükselmiş ve bu öneriler 1965 Re­formu ile yaşama geçirilmiştir. Jan Tinbergen adlı ünlü bir ikti satçının , daha 1961 'de ortaya a~ığı görüş çarpıcıdır: "Sosyalist ve kapitalist ülkeler günden güne ... gittikçe birbirine benzeyen düşünce model/erine, kurumlara, yöntem

196

ve uygulamalara yöne/iyorlar. , ı ı "Convergence - yakınsama" varsayım ı , sosyalist yönetim düşüncesinde ikinci dönemin açılış ilanıdır denebilir. Bu dönemde ' klasik ' sistemin tasfi yes i, bilindiğ i gibi Gorbaçov yönetiminde sosyalizmin kapanı ş ı y la sonuçlanmı ştır . Bu dönemi, geleneksel sosyalist yönetimde değişmelere yo l açan reformculuk bakımından öğrenebileceğimiz bir Türkçe araştırmaya da sahip bulunuyoruz:

Korkut Boratav, Sosyalist Planlamada Gelişmeler. Savaş Yayınları , İkinci baskı , Ankara 1982.

Kapitalizmin restorasyonuna varan ikinci dönemi, teknik temeller ba­kımından doyurucu biçimde, bir Yugoslav yazar tarafından 1971 y ılında

kaleme alınmış olan şu kitaptan öğrenebiliriz:

Josef Wilczynski, Top/umcu Ekonomi. (Çev. Halil Çakır), Örnek Kitabevi , Bursa 1987. Oıjinal ikinci bas ını 1971.

Birinci dönemin merkeziyetçi planlamasına karşı neredeyse düşmanca bir tutum sergi !eye n bu kitap, " 1 950 ' leri n ortalarına kadar, sosyal i st ülkeler­de ekonomi bilimi ya da siyasa l ikti sat acınacak durunıda idi" saptamasını yapmaktadır. Ona göre ikti sat bilimi bu tarihlerde başlamıştır ; baş langıç

'ekonominin matenıatikleştirilmes i ' ' olmuş, 'optimal planlama ', 'ekonomet­ri ', 's ibernetik ', 'çoksektörlü büyüme ', ' bölgeselleşnıe ' gibi kavramlarla genişlemiştir. Bu, aynı zamanda merkeziyet -yerindenlik -özerklik tartış­malarının yükselişidir.

Hem sosyalist ülke dillerinde hem de Batı ve Türkiye'de yay ın çeşitli­

liği , 1955 sonrasında, yani sosya list uygulamanın ikinci döneminden itibaren artmıştır. Dolayıs ıyla sosyalist yönetim düşüncesine ilişkin olarak kolay ulaşabildiğimiz kaynakların büyükçe bir .bölümünün, bize ' klasik ' yapılan­nıayı sunduğunu güvenle söylememiz pek kolay görünmez. Bu özellik, yapı­lacak çalışmalarda üzerinde önemle durulması gereken en önemli noktalar­dan biridir.

1961 doğumlu "yakınsama" saptaması, 1960-1990 arasında çeyrek yüzyıl boyunca giderek daha çok destek görmüş ve yoğun tartışmalara yol açmıştır. Yakınsama, genel olarak, gerçeğe uygun bir biçimde sosyalizmin çözüldüğü ve kapitalizmin restorasyonunun başladığı anlamında yorumlan­mıştır . Dönemin sosyalist yöneticileri bunu şiddetle reddederken, kapitalist dünya gelişmeleri memnuniyetle izlemeye başlamıştır. ' Yakınsama' varsa­yımı ve ' barış içinde bir arada yaşama' politikası , 1980' 1i yıllarda SSCB ile ABD' nin yönetim ideoloji si bakımından karşılaştırılmasına yol açacak kadar

11 Josef Wilczynski, Toplımıcu Ekonomi. (Çev. Halil Çakır). Örnek Kitabev i, Bursa 1987, s. 239. Bu sapıama Soviet Studies dergisinde Nisan ı 96 ı say ı s ında J. Tinbergen ad lı bir batılı uzın anea yap ılmı ş. sonrak i yı ll arda pekçok görü ş ve tartışına bu eksende yü rütülmüştür.

197

etkili sonuçlara yol açmıştır. Türkçe 'de değil ama, İngilizce ' de yayımlanan bir araştırma, görüşme tekniği kullanarak bu iki sistemin yönetim ideolojisi bakımından bir karşılaştırmasını gerçekleştirmiştir.

Michael E. Urban, The ldeology of Administration - American and Soviet Cases. State University ofNew York Press, 1982.

Sosyalist yönetim düşünü üzerinde çalışanlar, Lenin ' in "Taylorcu sis­temin tüm bilimsel ve ilerici önerilerini denemeli , nasıl çalışılacağını öğren­ıneli ve öğretıneliyiz" çağrısıyla, Stalin ' in "devrimci düşçülüğün panzehiri, Amerikan atılııncılığıyla bütünleşmiş pratik çalışmadır" sözünü üstünde durmaya değer bulurlar.ı 2 Buna karşılık Batılı yazarlar, kapitalist toplumlar­da ' düşçülük ' ten ve ' heyecan 'dan yoksun bireyciliği 1940 ' 1ı yıllardan başla­

yarak en büyük sorun olarak görmüşlerdir. İnsan ilişkileri okulu, davranış laboratuvarları hep bu sorunu çözmeye odaklanınışlardır. Sovyet uygulaması kapitalizmin maddi özendiricilerinden birşeyler öğrenmişse, Batı da Stahanov ile Matrosov gibi öncü işçilerin adlarında soınutlanan ınanevi

özendirme sisteminden birşeyler çıkarmak için çok çaba harcamış görün­mektedir. ı 3 İşte bu boyut, sosyali st yönetim düşünü üzerinde çalışmak , farklı ve karşıt uygarlıkların birbirleri karşı s ındaki konumları ile etkileşimleri üze­rine bilgimizi derinleştirınek bakımından da yararlı bir iştir.

Son olarak, sosyalizmin "planlama" demek olduğu akılda tutulursa, ikti sat alanında üretilmiş çalışınaların ' yönetim bilimi kaynağı' olma özelliği taşıdıklarını belirtmek gerekir. Daha açık bir deyişle, ikti satçı bilim adamla­rınca üretilmiş çalışmalara, köreimiş uzman aklıyla yaklaşmaktan vazgeç­mek gerekir. Planlama, sosyalist yönetim uygulamasının kendisidir; bu du­rum, planlama uygulaması ister 'direktifle yönetim' ister ' parametrik yöne­tim ' özelliği taşı s ın değişmez . Sosyal izın sözkonusu olunca, ikti sat alanında çalışanların yapıtiarına 'yönetim bilimi ' yapıtı diye bakmak kaçınılmazdır.

Uzun açıklamalar yerine belki en kestirme yo l, sosya list planlama ve bunun piyasa temelli plancılığa dönüşüm sürecinin kavramlarını da içeren şu şeına­yı incelemek olacaktır: ı 4

Planlama modelleri

1. Planların inşasına (Yapımına) ve içeriğine Hakim Olan Tercihler Kriteri A. Merkezi tercihler

B. Ademimerkezi tercihler

12 Kurthan Fişek, " Yönetimde Özendirme ve Liberman Tartışması··, Amme idaresi Dergisi, 9/ 1 (Mart 1976), s. 34-35.

13 Mircan Yıldız Tokatlıoğlu , Merkezi Planlamada Mali Teşvik Sistemi - Sovyet Deneyimi, Alfa Aktüel Yayınları , Bursa 2005

ı 4 Korkut Boratav, agk, s. 330.

198

ll. Plan Uygul amasını Belirleyen Alet ve ilkeler Kriteri A. Karar verınede merkeziyetçilik kriteri

I.Direktiflerle (emir- koınutay l a) yönetim 2 . Paranıetrik yönetim

a) Merkezi parametreler b) Piyasa parametreleri

B. Karar verınede özendirici ler kriteri !.Madd i özendiriciler 2.Manevi özendiriciler

Planlamanın yuka rıda ki "şeınatik model s ınıfl andırmas ı "nda yer alan sözcüklerden hangisi ya da hangileri Yönetim Bilimi te riınii s tes i içinde yer almaz? Planlama, temel yönetse l süreç lerden biridir; merkezi - yerinden yönetim örgü tlendirıne sürecinin be lkemiği ni · o lu ştura n unsurlardan olan birlikte-karş ıtlıktır; karar verme baz ı yönetim bilimcilere göre yönetim olgu­sunun özünü o lu şturur ; ' tercih ' karar vermenin unsurudur; ın addi ve manev i özendiriciler güdüleın e kuraınının iki kurucu aracıdır. Şeın anın içinde yer alan her sözcük, açık biçimde yönetim üzerine çalışanların terimiistes ine aittir. Gerekli olan tek şey , elimizin a ltındaki zeng inliğ in uğraştı ğ ıını z olguy­la ili ş ki s ini fark etmekten ibarettir.

Sonuç

Sosya list yönetim düşüncesi , kendi baş ın a bütünlüklü bir ça lı şına ko­nusudur. Aına aynı zamanda, üzerinde çalışılan herhangi bir konuyu etkili biçimde çözümlemekle kull anılab il ecek bir '' ka rş ılaştırm a örneğ i " değerine

de sahiptir. Bu baş lık , yönetim bilimcilerin ilgi ve emeklerini beklemektedir. Atılması gereken ilk adımın , konuya ili şk in Türkçe yay ınl a rın mümkünse tümünü kapsayan bir kaynak tararnası yapmak olduğu açıktır. Türkçe kay­nak lar, üni versite yay ın c ılı ğ ında s ınırlı a ın a piyasa yay ıncılığında oldukça etkiley ici geni ş likted ir.

Yönetim Bilimi a l anında emek verenlerin önünde geni ş ve zengin bir deney im, henüz neredeyse el değmemi ş halde ve kolayca eri ş ilebilir uzaklık­

ta durmaktadır. Yönetim olgusuna ili ş kin kavray ı ş ıını z ı derinleştirıneye

önemli katkıları olacak çalışınalara g iri şın e ıniz i önleyen şey , büyük ya da ağır değ il , ya lnı z görülmesi güç bir engeldir. Bu engel, bas itçe, yönetim ol­gusuna bakı ş ıını z ia ilgilidir; yönetim olgusunu tanımlama biçiminden ibarettir.

Eğer yönetim olgusunu 'yöneticilik i ş i ' olarak tanımlamaya devarn edersek, bu yazıda tartı ş ıl an konunun bizle hiçbir ili şk i s i olmadığını söy le­meye de devarn edebiliriz. Yok, eğer yönetim olgusunu ' toplumların iktisadi ve siyasi unsur ve ili şkilerinin örgüt lendirilınes i ' diye tanımlarsak , sosya li st yönetim düşünces inin önümüzde ne denli geni ş bir çalışına alanı olarak ince­lenıneye açık olduğunu kolayca görebiliriz.

199

KAYNAKÇA Boratav. Korkut. Sosyalist Planlamada Gelişmeler. Savaş Yay ınları. ikinci baskı. Ankara

1982.

Chirkin. Yudin. Zhidkov. Fundemantals of th..: Soc iali s ı Theory of the State and Law. Progrcss Publish..:r. Moskow 1979.

Fişek. Kurthan. /Of! Soruda So.1~ı ·alist Devlet, Gerçek. istanbul 1970.

F i şek . Kurthan. '· Yönetiınde Özendirme ve · · L i b..:rınan Tartışmas ı"'. !1 11ıme idaresi Dergisi. 9/ 1 (Mart 1976). s. 3 1-49.

Gü ler. Birgül Ayman. Türkiye 'n in !'önetimi - !'apı . imge 2. Baskı . Ankara 20 10. s. 27-51 .

Hançcrli oğ lu. Orhan. Felsefe Sözlüğü , Remzi. istanbul 1979.

Küçük. Yalçın . Endüstrinin Temel Sorunları : Sovyet Deneyimi 1920- 19./0. Ankara 1975: [Sovyetler Birliği'nde Sosya li zmin Kuruluşu 1920- 1940. 11 aziran Yay ınl arı . 19871

Langrod. '" Yönetim Hukuku v..: Yönetim Bilimi. Amme idaresi Dergisi. 3/2. (1-laz iran 1970). s. 156-172.

SSCB Bilimler Akademisi Ekonomi Enstitüsü. Politik Ekonomi Ders Kitabı , (Çev. ismail Yarkın ). inıe r Yay ınl a rı . istanbul 1993. 01jinal Bas111ıı 1952- 1955.

Tokatlıoğlu. Mircan Yıldı z. !ılerke=i Planlamada Mali Teşvik Sistemi - Sovyet Deneyimi. Alfa Aktli..:l Yay ınl arı. Bursa 2005

Urban. Michael E .. The ldeology of !ldministration - American and Soı·ie t Cases. State Uni versity of ew York Press. 1982.

Wil czynski. Jos..:t: Toplumcu Ekonomi. (Çev. Halil Çakır) Örnek Kitabevi. 13ursa 1987. (Orj inal ikinci basım 1971 ).

200