FIRA T ÜNiVERSiTESi DERGiSi

Sosyal Bilimler

1990 CİLT : 4, SAYI: 1

ELAZIG

MEHMET AKİF ERSOY VE TOPLUM

·lbrahim KiR*

I- GİRİŞ

Toplum kavramının çagdaş sosyolojide genelkabul görebilen ve bu ince­leme için de geçerli olan genel bir tanımı şö,Yie yapılabilir: Belirli bir toprak parçası üzerinde yaşayan, ortak bir sosyal hayatı başlatmak ve sürdürmek için bir araya gelmiş; degiştk insan gruplannın veya zümrelerinin meydana getir­digi; kendine has kültürü olan, nispeten devamlılık gösteren sosyal organizas­yonlara sahip organiaşmış bütiine toplum denir.

Bu genel tanımdan sonra Akifin toplumla ilgili görüşlerinin tespit ve açıklarncıSına geçebiliriz. ·

ll. AKİF'E GÖRE TOPLUMUN TANIMI VE YAPISI

ı. Toplumun Tanımı:

A.kif, "toplum" kavramı yerine onun1a eş anlamlı olan "cemiyet" kav-· ramını kullanmıştır. Akifin görüşlerini esas tutarak ona göre geçerli olan bir toplum kavramı tanımın ı; ortak deger ve davranışlara sahip, üzerinde yaşadıgı belli bir toprak parçası olan ve belli bir ideali gerçekleş$mek için çalışan in­sanların oluşturdugu bir' sosyal organizasyonlar bütünü biçiminde yapabiliriz.

2. Toplumun Yapısı: .

A.kif, insanlann.ancak bir araya gelip işbirligi yaptıklan çabalarını birleş-. . . . . tirdikleri, dayanışma ve bütünleşme içine girdikleri zaman yaşayabil~eklerini belirtmektedir. O, toplı,ım hayatının fert için bir zorunluluk oldugunu bir in­sanın tek başına yaşamcıSının im.kansızlıgını; çagımızın toplum ça~ oldugu­nu şöyle ifade etme~

"Cihan artık d~gişrniş, infıradın 1 var mı imkfuu ·

Göçüp mfunfirelerden 2 boylasan hatta beyabanı" ... ? 3

Yaşanrnaz böyle tek tek, devr-i hazır 4 : devr-i 5 cemiyyet" 6 •.

* Fırat Oniversitesi, Fen.·Edebiyat Fak.Sosyoloji Bölümü Ögretim Görevli· si.

171

Akif Kastamonu'da Nasriıllah Cartıü'nde verdigi vaazında toplum hayauru çağdaş sosyoloji teorilerinden "Fonksiyonalist Teori" 7 ye benzer bir yak­

laşımla ele almakta ve toplumu işleyeri bir bütüf_le benzetmektedir. Hasan Boşnakoğlu'nun naklettiğine göre, Akif bu görüşünü Peygamberimizin şu ha­

dislerine dayandırmaktadır:

"Dünyanın öbür ucundaki bir müslümanın aya~na diken batsa b~n onun acısını kendirnde duyanm (Buhari) 8 ·

"Bütün müslümanlar,· tek bir vüciıd gibidirler. Biİ uzuv 9 hastalanırsa, diğer uzuvlar da hastalanır." (Buhari-Müslim) 10 ·

Görüldüğü gibi ~f vaazında açıklamaya _çalıştı~ bu hadislerle toplumu bir vücuda benzetmekte, insanların arasın~ dayanışma ve bütünleşmenin nasıl olması gerekti~ni vurgulamaktadır. Akif, toplumu meydana getiren un­

surların tıpkı bir vücudun organları gibi biibirine karşılıklı olarak ba~mlı ve karşılıklı etkileşim içinde olduğunu ifade etmektedir.

Akife göre toplum nesnel bir gerçekliktir. S.Karakoç'un belirtti@ gibi Akif Osmanlı toplumunu hasta bir canlı organizma gibi düşünmekte onun tıpkı bir canlı gibi teşhis ve tedaviye ihtiyacı olduğunu ifade etmekte~ 11

•

Kısaca Akife göre, toplumun yapısı parçaları arasında karşılıklı bir bağımlılık ve etkileşim bulunan canlı bir organizmayı ve işleyen bir bütünü andırmaktadır. -·

Akü, Öz.er OzaıikayaQın " .. ~ Üyeleri birbirine duygusal bağlarla bağlı, toplumsal ilişkilerin yüz yüze olduğu, yükiek ö~çüde bütünleşmiş h~rhangi bir tophimsal küm~" 12 şeklinde tanımladığı "topluluk" kavİamr{izerinde de durmaktadır. Aİcif "topluluk" kavramı yeriiıe onunla eşanlamlı olan "cemaat" kavramını kullanmaktadır. Akif insanlan birlik içinde, bir arada tutan duygu­nun cemaat duygusu -olduğunu; cemaatin insanları inanç ba~ ile birbirine

ball;ladığını belirtmektedir. Akif; cemaatlaşmanın kutsal oldull;unu, insanın imandan uzaklaşsıi bile cemaattan uzaklaşmaması gerektill;ini şöyle ifade et-mektedir: ·

"Şu vahdet Ü tarümar 14 olsun: deyip saidırma İslam'a; Uzaklaşsan da imandan, cemaatten uzaklaşma.

tşit, bir hükm-ü kat'i 15 var ki istinafa ·ı6 yok meydan:

Cemaatten uzaklaşmak, uzaklaşmaktır Allah'tan" 17•

Akif "Umar mıydın?" adlı şürinde de cemaat konusuna deginmekte; ce­maatı uyanık olmaya ve çalışmaya davet etmekte ve duygularını şöyle yan­

sıtmaktadır:

172

"Cema.at intibah 18 ister, uyanmaz gizli yaşlarla.

Çalışmak ... Başka yol yok, hem nasıl? Canlada başlarla." 19

Akif, Hasan Boşnakoglu'nun naklettigi, Kastamonu Nasrullah Camii'nde verdigi. vaazında Peygamberimizin aşagıdaki hadisini cemaate okuyacak ca­maauaşmanın önemini vurgulamıştır.

"lm~n olgunlugu, cemaate sarılmaktır." (Buhari) 20

Bu açıklaınalardan sonra özet olarak Akife göre, cemaat insaniann inanç bagı ile birbirine baglandıgı bir gruptur diyebiliriz.

III. AKİF'İN TOPLUM SORUNLARINA BAKIŞI

Mehmet Akif, bir şair oldugu kadar bir düşünür ve bir sosyal bilimcidir. Akif fikirlerini belirtmede sanatı bir araç olarak kullanmıştır. Ona göre; sanat toplum içindir ve sanatın gayesi; düşünceleri estetik bir çerçeve içinde toplu­mun hizmetine sunmak, toplumun dertlerini, ıstıraplarını ve problemlerini teşhis edip tedavi yollarını göstennektir.

Akif bir köşeye çekilip_ My at kuran sonra bu hayat ve düşüncelerini söz ve yazı haline getiren Otopyacı bir d!işünür degildir. O toplurnun derdini kendi derdi saynuş, gördüklerini, duyduklannı, dogru bildigi her gerçegi çekinmeden oldugu gibi açıklamış gerçekçi bir halk adarnıdır. Akif toplumun bütün sefa­Jet ve buhrarunı gerçekci bir şekilde ortaya koyan, bunlara çareler arayan bun­dan dolayı büyüklük heratını kazanan dindar, muhafazakar ve aynı zamanda ileriyi gören aydın bir sosyologdur.

Akif, Türk toplumuna yararlı olabilmek için gerek memuriyet hayatında, gerekse memurluktan ayrıldıltı dönemde kendine verilen her görevi, başarı ile yerine getirmek için bütün gücüyle çalışmıştır.

Ali Nihat Tarlan, Akifin sosyal kişilig-i hakkında şunları yazmaktadır: "Akif büyük bir vatanperverdi: Hayatı boyunca bütün emeklerini vatan mil­let, İslamiyet ugruna hasretmişti. Zevki ve leederi daima cemiyet ile paylaşan bir insandı. Bir an kendi şahsı için yaşamış bir insan degildir" 21 • Tarlan'ın naklettigioe göre, Ferit Bey bir mektubunda Akif için şöyle demektedir. "Şu kadar diyebilirim ki onun saha-i endişesi 22 koca bir milletin varlıgı. ile dol­muş; o sahada kendisine ayak iliştirecek yer kalmamıştı" 23•

Akif, özellikle Safahat'ının birinci kısmında, toplum hayatının dagı.ruk, bozulmuş ve acınacak durumunu derinden duymuş; gözlemteyerek tablolaştır­mış usta bir ressam; gerçekci bir sosyal bilimci ve merhametli bir İslam

173

ahlaçısı oldu~nu göstermiştir. Nurettin Topçu'nun ifadesiyle; "Mehmet Akif vatanımızın binbir acı ile parça parça olan kalp tablosunu, acılarla parçalanan bir kalbin kanıyla çizriıişt:i.r" 24• Onun "Bayram" "Seyfi Baba", "lstibdat", "Hürriyet", "Mahalle Kahvesi", "Köse lmam", "Meyhane" adını taşıyan şilile­ri burada belirtti~ iz görüşü yansıtan birer kanıttır.

Akif, İslam merhametinin ve ahlakının savunucusudur. O toplumdaki yokluk ve sefaletin istismarını ·ve ıellallı~nı yapan yazarJara karşı çıkan bir düşünürdür.

Orhan Okay'a göre; Akif toplumun çeşitli dertleri, ıstırapları ile ilgilenen, toplumda gördügü yokluk selalet ve ahlak.sızlıgın her türlüsü ile savaş veren, "kendisini bir sosyal savaşın içinde gören" bir düşünürdür 25.

Akif toplumun derdi ve ıstırabıyla yakİndan ilgilencİigi gibi bu dert ve ıstırabı bütün · kalbiyle hissetmiş v.e başkalarından da bu hususta halka en azından saygı duymalarını beklemişt:i.r. O halk ıstırap içinde inierken zevk ve sefa içinde yüzenleri aşa~daki mısralarla şiddetle yermiş ve toplumun dertleri­ni dile getiren sesi olmuştur.

"Irzımızdır çignenen, evladımızd.ı.r dogranan ...

Hey s~az! Aglamaz~. bari ~ekten utan ... " 26

Akif, bir başka şiirinde de:

"Sagda ·yüzlerce ölen, solda hesapsız. sürüneni

.Ka.rşıdan bunlara gülrnek ne demektir alenen?" n

diyerek toplurndaki duygusıızları uyarmıştır . .Aİcif "Hasta" şiirinde veremli öksüz ve kimsesiz bir çocugun acıma duygusu köreimiş bir toplum tarafından sokağ,ı atılışmı ve çocugun feryatlarını şöyle dile get:i.rme~tedir:.

"Kimsesiz bir çocugum, nerde gider yer bulurum?

Etmeyiri, sonra sokaklarda perişan olurum" 28• · . .

Akif "Seyfi Baba". adlı şü.tiiıde ise, gençliginde çalışmış; yaşlılıgında yaşa-ma kudretini kaybedip~e bir kenara itilmiş yoksul ve kimsesiZ bir ihtiyann çektiklerini acındırıcı bir ifade· ile şöyle açıklamaktadır:

" SeyfiBaba

Rastalanmış yatıyonnuş.

-Şimdi anlat bakalım neydi senin hastalıgın '. .

174

-Mehmet Aga'nın evi akmış. Onu aletannale için

Dama çıktım, so~ aldım, oluyor on beş gün. Ne işin var kiremitlerde a sersem! desenel

İhtiyarlık mı nedir, şaşkınım oglum bu sene.

Hadi aktarmıyayırn ... Kim getirir ekmeğimi?

Oturup kör gibi namerde el açmak iyi mi?" 29

Akif aynı şiirinin devamında hasta ihtiyarla çok yakından ilgilendigini, ona ılı larnur kaynatıp içirerek terlettigini, yatagına yatı.np Uzerine yorgamnı örttügünü, kendisinin de yanında yattıgını anlatmaktadır 30.

Yukarda belirtildigi şekilde son derece merhametli olan Akifin bazen hayata karşı sert ve şiddetli oldugu da görülmektedir. "Küfe" adlı şiirinde ok:u­tup yetiştirmeden evin sorumlulugunun omuzuna yüklendigi, geçim endişesi ile ömür boyunca sırtında küfe taşımaya mecbur buakılan küçük bir çocugun iniltisiyle, acıma duygusunu yitirmiş toplumu eleştirmek,ted.ir:

"O, yük degil, kaderin bir cezası masuma. ...

Yazık, günahı nedir, bilmeyen şu mahkuma" 31•

Akif, halkın yaşayış biçimi, saglık ve tedavi konusundaki anlayışlannı, yoksullugunu ve pazar ilişkilerini "Hasır" şiirinde şöyle dile getirmektedir.

"Bizim çocuk, adı batsın, yılancık olmuş ...

-Hanım, geçer, nefes ettir ... .. .

-Efendi amca, sakız ver ... Biraz da balmumu kes.

-Kızım, paraylaplur ha. P~şin_ci bak herkes.

-Genişce bir hasırın var mı? Neyse hem degeri,

Cenaze sarmak içindir, eziyyet etme sakıni

Mahallemizde beş aydır yatan o hasta kadın

Bugün, sabahleyin artık cihandan el çekmiş ...

-yanında kimse de yokmuş; .. Aman bırak neyse .... n 32

175

Akif, "Meyhane" şiirinde bir sarhoş ailesinin yaşadı~ı sosyal buhranı ve dramı ortaya koymakta; "Meyhane" denen sefalet yuvasının insaru nasıl zehir­ledi~ini, aileyi ve toplumu nasıl etkilediğini şöyle anlatmaktadır:

"-Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya.

Ayol, nedir bu senin yaptı~ın? U~ azıcık ...

Anan da, ben de, yurnwcakların da aç kaldık.

Ne iş, ne güç .• gece gündüz içip zıbar sade;

Sakın dÜŞünme çoc~ aceb ne yer evde?

Çalışmadın, beni hep bunca yıl çalıştırdın;

o yavrucakları çıplak, sefıl alıştırdın; .................................................... - . . .

Kızın yetişti, alan yok, nasıl olur ki? sorari

"Şu sarhoş un kızı.lffet de~ mi? Vazgeç arnanl" 33•

A.kif, "Mahalle Kahvesi" ·adlı şiirinde ise; halk:ııi içine girmiŞ, halktan biri olmuş, . halkı: konuşturmuş; halkın duygularına· tercüman olmuştur. Halkın içine. ~~şt~~Ü ~~ffıleti, acdcıı d~u dile· getirmiş; bu t~mb~llik ve sefalet yu­valannm insanırnıiı nasıl yokluk, sefalet ve ahlasızlığa sürüklediğini göster­miş; oradaki çirİdn davraruşlan, uygWtSuZ sohbet ve tariıŞmalan oldu~ şek­liyle anlatarak yeni nesli oralardan uzaklaştırmayı· arnaçiarnıŞtır. Akif bu düşüncelerini şöyle ifade etmektedir:

"-Kır, Harndi sen de da~lıyı al . .

. ............ ; . ·:··· ... ; ............................ .

-Mızıkçı dendi mi, sensin diyor, bakıri a~alar;

-Kanşmasan işin olmaz. <Ie~il mi? Sen de bunak.

-Ge~em ö~etirim şimdi ........ :: ..... " 34.

176

Ak:if, "Acem Şahı" adlı şiiriyle dönemin baslası.qı "Köse lmam" adlı şü­

riyle ailedeki sosyal. problemleri, "Bayram" şiiriyle bayram yerinde halkın

arasındaki sosyal ilişkileri, çocukların sevinç ve eglencelerini, kimsesiz bir kız çocugunun ise diger çocuklara kaulıp sevinemeyişini dile getirmektedir. Akif "Durmayalun" ve "Azim" adlı şiirleriyle toplumun içine düştügü sosyal çözülüşü, ümitsizlik ve tembelligi açıklamakta; İran'lı düşünür Şeyh Sadi'den kıssalar anlataİak insanıımza ümitsizlik ve tembellikten kurtulma yollarını göstermeye çalışmaktadır.

Akif "Süleymaniye Kürsüsü'nde" adlı şiirinde ise, toplumun geriligini, yöneticilerin ahHiksızhgını, aydın geçinenlerin ihanetini kutsal degerierin ayaklar altında çignenişini sanki yüregi kavrularak anlatmaya çalışmaktadır.

Akif bu şiirinde II. Meşrutiyet döneminin sosyal analizini yapmaktadır. Ona göre, o günkü toplumun görüntüsü bir seflllet mahşerini hatırlatmaktadır.

Ak:if bunu şu mısralanyla yansıtmaktadır:

"Hepsi aç, bir paralar yok, kadın, erkek çıplak,

Sokagın ortası ev, kaldırırnın sırtı yatak." 35

Ak:if bu şiirinde gelecegi, görür gibidir, Okullardaki anarşi vy.başkaldırma­

lardan, dün sövdügüne bugün övgü düzen ve ülkeye ayrılık tohumu ek~n ga­zetelerden, etnik gruplaŞmaların dogurdugu kardeş kavgalarından, bir arabaya sahip olma sevdasıyle ve Avrupa hayranlıgı ile kendinden geçenlerden bahset­mekte ve onları kınarnaktadır.

Ak:if, Safahat'ın çeşitli kısımları olan "Hakkın Sesleri"nde, "Fatih Kürsü­

sünde", "Hauralar" da ve "Asım" da yine toplum sorunlarını dile getirmekte ve bunlara çareler önermektedir.

Sezai Karakoç'un belirtigi gibi, "Türk Edebiyatında, Akif kadar hayatı şiire ve şüri hayata sokmuş şair yoktur" 36.

. . Cemal Kurnaz'a göre, Ak:if bir "halk adamı olarak" halkın yaşama biçimi-

ni çok iyi bilmektedir. Ona göre, Akif halkın ve köylünün ihmal edildiğine, onların kültür seviyelerinin yükseltilerek ardmlatılması gerektiğine inanmak­tadır. Akif, fikirlerini halka sunarken halk dilini kullanmıştır. O, halk hayatını şiirlerine konu edinmiş, halkın yaşayışını olduğu gibi tasvir etmiş­tir. Ona göre, bütün bu özellikleriyle Akif bir millet şairi sıfatını kazanmak­tadır 37.

Akifin bu özelliğini Bekir ÖZtürk ise şöyle anlatmaktadır:

"Şair, fikir ve mücadele adamı müstesna bir seeiye ve ahlak sahibi, idea­list ve iman abiderniZ olan M.Akif, her an milletimizin dertleriyle dertlenrriiş,

177

feH.l.ketlerine aglamış, seeaat ve kahramanlı~a destan, zaferlerine marş yaz­mış, gönlümüzde ebedi bir taht kurmuş, sadık ve vafakar bir §şık, fedakar bir

'lidir" 38 sevgı .

IV. SONUÇ

Sonuç olarak, Akifin yüksek ahlak ve seeiye sahibi, takdire de ger bir dava ve ideal adamı, hayaunı toplu.rnun kurtuluşuna adamış, bir toplumsever ol­dugunu söyleyebiliriz. Akifin hayau fedakarlıklarla doludur. O "Haksızlık karşısında susan dilsiz şeydandır." ilkesinden hareketle, toplumdaki haksız­Iıkiann karşısına metanetle dikilmiş, adaletin yerini bulması için var gücü ile çalışmış, haksızlık karşısında susmamış ve egilmemiştir. O toplumun çı­karını kendi çıkarına tercih etmiş, samimiyetsizlik, gösteriş, dalkavukluk, korkaklık, temel inançlardan taviz gibi özellikler onun kişilik yapısında yer alamamıştır. O sosyal kişiligiyle toplumla bütünleşen bir sosyal bilimcidir.

DlPNOTLAR

ı. Y alruz b~ına kalma. topluluktan ayrılma.

2. lmar edilm!ş, i§lenmiş yer, şehir, kasaba.

3. Çöl, sahra.

4. Zarnanunız, çağırnız.

5. Cemiyet devri, toplum çağı.

6. Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Ömer Rıza Doğru! (der.) (Yirminci baskı), İstanbul: lnkılap Kitabevi, 1986, s.453.

7. "Parça-bütün arasındaki karşılıklı fonksiyonel ilişkileri esas" tutan ve bu ilişkilere ağırlık veren çağdaş sosyoloji teorisi. Bkz. Zeki Erdoğmuş, "Çağdaş Sosyoloji Teorilerine Genel Bir Bakış" Fırat Üniversitesi Dergi· si (Sosyal Bilimler), 1(2), (1987), s. 145.

8. Hasan Boşnakoğlu, lstikltıl Mar§ı Şairimizin lstikltıl H~rbindeki Vaazları, (İkinci Baskı), İstanbul: Er-Tu Matbaası, 1981, s. 46.

9. Organ.

10. H.Boşnakoğlu, a.g.e., s. 46.

11. Sezai Karakoç, Mehmet Akif (5. baskı), İstanbul: Diriliş Yayınları No 9, 1985, s. 34-35.

12. Özer Ozankaya. Temel Toplumbilim Terimleri Söıliigil (Genişletilmiş 3. baskı), Ankara: Savaş Yayınları, 1984, s. llS.

178

13. Birlik.

14. 'Karmakanşık, dağınılc.

15. Kesin hüküm.

16. Davayı bir üst melıkemeye götünne.

17. · M.A. Ersoy, Saf ahat, s. 454.

18. Uyaruklık,. uyanık olmak.

19. M.A. Ersoy, Safahat, s. 456.

20. H.Boşnakoğlu, a.g.e. s. 46.

21. Ali Nihat Tarlan, Mehmet Akif ve Safahat. İstanbul: Nida Yayınevi, 1971, s. 26.

22. Endişe alanı.

23. A.N. Tarlan, a.q.e., s. 26.

24. Nurettin Topçu, Mehmet Akif, İstanbul: Hareket Yayınları, 1970, s. 78.

25. Orhan Okay, "Mehmet Ak.if'in Sanau", Mehmet Akif Araştırmaları Dergi-si, sayı: 1, (Aralık-1986), s. 26.

26. M.A. Ersoy, Safahat. s. 311.

27. M.A. Ersoy, Safahat. s. 435.

28. M.A. Ersoy, Safahat. s. 13.

29. M.A. Ersoy, Safahat. s. 68-71.

30. M.A. Ersoy, Safahat. s. 71.

31. M.A. Ersoy, Safahat. s. 27.

32. M.A. Ersoy, Safahat. s. 32-33.

33. M.A. Ersoy, Safahat. s. 41.

34. M.A. Ersoy, Safahat. s. 122.

35. M.A. Ersoy, Safah;;,t. s. 181.

36. S. Karakoç, a.g.e., No 9, 1985, s. 33.

37. Cemal Kurnaz, "Akifin Şiirlerinde Halka Hitap Etme DOşüncesinden Kay­naklanan Özellikler", Milli Kültür Dergisi, Sayı: 55, (Aralık-1986), s. 41-42.

38. Bekir Ozt11rk, "Mehmet Akif Ersoy ve Istiklai Marşımız", Milli Kültür Dergisi, sayı: 55 (Aralık-1986), s. 65.

179