Sosyal Bilgiler Inceleme Kilavuzu - Pegem.Net · Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA KONU ALANI DERS...
Transcript of Sosyal Bilgiler Inceleme Kilavuzu - Pegem.Net · Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA KONU ALANI DERS...
Adnan AltunBahadır Kılcan
Bülent AkbabaBülent Aksoy
Cem�l Cah�t Yeş�lbursaDen�z Tonga
Ercenk HamaratF�tnat Gürg�l
Gökçe KılıçoğluMahmut Erdem
Murat KeçeOsman Çepn�
Osman SabancıSal�h Uslu
Selahatt�n KaymakcıSelman Ablak
S�bel OğuzTazegül Dem�r
Ed�tör: Bülent Akbaba
konu alanı ders kitabıinceleme kılavuzu
SOSYAL BİLGİLER
Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
KONU ALANI DERS KITABI İNCELEME KILAVUZUSOSYAL BILGILER
ISBN 978-605-364-574-0
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2013, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Eylül 2013, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan ArslanDizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu
Kapak Tasarımı: Didem KestekBaskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi
Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15İSKİTLER/ANKARA
(0312-384 34 35)
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 25744
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Yüksek Öğretim Kurulu, eğitim fakültelerinin müfredatlarına eklediği “Konu
Alanı Ders Kitabı İncelemesi” dersi ile ders kitaplarının kullanımı ve değerlendi-
rilmesine yönelik yeterliklerin öğretmen adaylarına kazandırılmasını amaçlamış-
tır. 2004 yılında başlayan ve güncellemeleri devam eden sosyal bilgiler öğretim
programlarına göre tasarlanmış sosyal bilgiler ders kitaplarının içeriği, fiziksel
özellikleri, görsel ve yazılı unsurları ile ölçme-değerlendirme etkinliklerinin ni-
teliğinin değerlendirilmesi, öğretmenler ve öğretmen adayları için gerekli yeter-
liklerdendir.
Ülkemizdeki ilk ve ortaokul öğretim programları değişikliklerinin üzerinden
uzun bir zaman geçmiş olmasına rağmen bu programlara göre hazırlanan sosyal
bilgiler ders kitaplarını incelemeye rehberlik edecek bir kılavuz kitabın eksikliği,
bizi bu eseri ortaya çıkarmaya sevk etmiştir.
Kitabın yazarları, ilgili bölümün kuramsal çerçevesini özetlemekle birlikte
ders kitaplarından örnekleri de tahlil ederek bu kılavuzu kullanacak bireylere, uy-
gulamaya dönük bir materyal sunmayı amaçlamışlardır. Bu eserde incelenen sos-
yal bilgiler ders kitapları, özel yayınevleri tarafından yayımlanan ders kitaplarına
ulaşma konusundaki sıkıntılar yüzünden sadece Millî Eğitim Bakanlığı tarafından
yayımlanan sosyal bilgiler ders kitapları arasından seçilmiştir. İncelenen ders ki-
taplarına yönelik eleştirilerin kurumla ve ders kitaplarının yazarlarıyla hiçbir ilgisi
yoktur. Buradaki temel amaç öğretmenlere ve öğretmen adaylarına ders kitapları-
nı incelemeye yönelik örnekler sunmaktır.
Bu eserin ortaya çıkması için çaba sarf eden tüm meslektaşlarıma ve kitabın
basımını üstlenen PegemA Yayıncılık çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.
Güzel ülkemizin güzel çocuklarına yol gösteren, gözlerinde ışık, gönüllerinde
sevgi olan tüm sosyal bilgiler öğretmenlerine ve öğretmen adaylarına katkı sağla-
ması temennisiyle…
Yrd.Doç.Dr. Bülent AKBABA
Ankara, Eylül 2013
BÖLÜMLER VE YAZARLAR
1. Bölüm
Yrd. Doç. Dr. Adnan ALTUN
Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal
Bilgiler Eğitimi ABD, 14280 Merkez/ BOLU
2. Bölüm
Arş. Gör. Dr. Murat KEÇE
Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Güre Mevkii Merkez / GİRESUN
3. Bölüm
Arş. Gör. Selman ABLAK
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Teknikokullar/ANKARA
4. Bölüm
Dr. Bahadır KILCAN
Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı
Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı
Arş. Gör. Dr. Murat KEÇE
Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Güre Mevkii Merkez / GİRESUN
Arş. Gör. Osman ÇEPNİKarabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü
5. Bölüm
Yrd. Doç. Dr. Tazegül DEMİR
Ka" as Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Kars
6. Bölüm
Öğr. Gör. Dr. Cemil Cahit YEŞİLBURSA
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
Arş. Gör. Osman SABANCI
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
Arş. Gör. Ercenk HAMARAT
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
7. Bölüm
Mahmut ERDEM Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İlköğretim Bölümü, Sosyal
Bilgiler Eğitimi ABD, Doktora Öğrencisi
8. BölümYrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğre-
tim Bölümü, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
9. BölümYrd. Doç. Dr. Sibel OĞUZ
Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
ABD, Kastamonu
10. BölümDr. Bahadır KILCAN
Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı
Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı
11. BölümÖğr. Gör. Dr. Gökçe KILIÇOĞLU
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Teknikokullar-Yenimahalle/ANKARA
12. BölümArş. Gör. Salih USLU
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
13. Bölüm
Yrd. Doç. Dr. Selahattin KAYMAKCI
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü,
Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD, 61330 Söğütlü-Akçaabat/TRABZON
14. Bölüm
Arş. Gör. Fitnat GÜRGİL
Bartın Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, 74100 - BARTIN
15. Bölüm
Arş. Gör. Dr. Deniz TONGA
Aksaray Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Aksaray
Yrd. Doç. Dr. Bülent AKSOY
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler
Eğitimi ABD, Teknikokullar/Ankara
16. Bölüm
Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü ,Sosyal Bilgiler
Öğretmenliği ABD, 06500 Teknikokullar/ANKARA
İÇİNDEKİLER
Ön Söz .....................................................................................................................................................iii
Bölümler ve Yazarlar .............................................................................................................................. v
1. BÖLÜMYapılandırmacı Yaklaşım, Sosyal Bilgiler Programları ve
Ders KitaplarıYrd.Doç.Dr. Adnan ALTUN
Giriş .......................................................................................................................................................... 2
1. Yapılandırmacı Yaklaşım ................................................................................................................... 3
Bilişsel Yapılandırmacılık ............................................................................................................. 4
Radikal Yapılandırmacılık ........................................................................................................... 5
Sosyal Yapılandırmacılık .............................................................................................................. 6
2. Sosyal Bilgiler Programları ............................................................................................................ 10
Programın Vizyonu .................................................................................................................... 12
Programın Temel Yaklaşımı ...................................................................................................... 12
Programın Temel Ögeleri .......................................................................................................... 13
3. Ders Kitabı ........................................................................................................................................ 17
4. Ders Kitabındaki Öğrenme-Öğretme Süreci ................................................................................ 20
5. Öğrenci Çalışma Kitabındaki Öğrenme-Öğretme Süreci ........................................................... 22
6. Öğretmen Kılavuz Kitabında Öğrenme-Öğretme Süreci ........................................................... 24
Değerlendirme Soruları ....................................................................................................................... 26
Kaynakça................................................................................................................................................ 26
ixİçindekiler
2. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Öğrenme-Öğretme Süreci
Dr. Murat KEÇE
Giriş ........................................................................................................................................................ 30
Öğretme-Öğrenme Süreçleri .............................................................................................................. 30
Giriş Bölümü ......................................................................................................................................... 32
Gelişme Bölümü ................................................................................................................................... 34
Sonuç Bölümü ....................................................................................................................................... 36
Yapısalcı Öğrenme Kuramı ve Öğretme-Öğrenme Süreçleri ......................................................... 38
Sosyal Bilgiler Ders Kitapları ve Yapılandırmacı Öğrenme-Öğretme Ortamı ............................ 39
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Etkinlikler .................................................................................... 40
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Bulunması Gereken Nitelikler .................................................. 41
Sonuç ...................................................................................................................................................... 48
Değerlendirme Soruları ....................................................................................................................... 49
Kaynaklar ............................................................................................................................................... 49
3. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Biçimsel Özellikleri
Arş.Gör. Selman ABLAK
Giriş ....................................................................................................................................................... 52
1. Kâğıt Kalitesi ..................................................................................................................................... 53
2. Kitap Kapağı ...................................................................................................................................... 55
3. Cilt ...................................................................................................................................................... 56
4. Kitabın Ebadı .................................................................................................................................... 58
5. Kitabın Forma Sayısı ........................................................................................................................ 58
6. Kitabın Baskı Kalitesi ....................................................................................................................... 59
7. Yazı Tipleri (Font) ve Büyüklükleri (Punto) ................................................................................. 60
8. Boşluklar ............................................................................................................................................ 62
9. Ders Kitabında Bulunması Gereken Tanıtım Bilgileri ................................................................ 63
10. Ders Kitabında Bulunması Gereken Zorunlu Bölümler ........................................................... 65
11. Ders Kitabı İçeriğiyle İlgili Bölümler ........................................................................................... 67
Sonuç ...................................................................................................................................................... 76
Değerlendirme Soruları ....................................................................................................................... 76
Kaynakça................................................................................................................................................ 77
x Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Sosyal Bilgiler
4. BÖLÜMSosyal Bilgiler Kitaplarında Bilimsel İçerik
Dr. Bahadır KILCANDr. Murat KEÇE
Arş. Gör. Osman ÇEPNİ
Giriş ........................................................................................................................................................ 79
Konu Alanı Bilgisi ................................................................................................................................ 81
Bilgi Türlerinin Aktarım Şekilleri ...................................................................................................... 83
Hatalı Genelleme .................................................................................................................................. 91
Bilgilerin Doğruluğu ve Güncelliği .................................................................................................... 92
Ders Kitaplarında Tartışmalı Konular ve Ideolojik Yaklaşımlar .................................................... 97
Sonuç ....................................................................................................................................................100
Kaynakça..............................................................................................................................................101
5. BÖLÜM Sosyal Bilgiler Kitaplarında Dil ve Anlatım
Yrd.Doç.Dr. Tazegül DEMİR
Giriş ......................................................................................................................................................106
1. Yazım Kuralları ve Sıklıkla Yapılan Imla Hataları .....................................................................107
2. Noktalama Işaretleri .......................................................................................................................111
3. Okunabilirlik ...................................................................................................................................117
4. Anlatım Özellikleri.........................................................................................................................121
5. Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Dil ve Anlatım Değerlendirme Formu .........................................123
6. Örnek Değerlendirme ....................................................................................................................123
Sonuç ....................................................................................................................................................141
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................143
Kaynaklar .............................................................................................................................................143
6. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Edebi Ürünlerin Kullanımı
Öğr. Gör. Dr. Cemil Cahit YEŞİLBURSAArş. Gör. Osman SABANCI
Arş. Gör. Ercenk HAMARAT
Giriş ......................................................................................................................................................146
1. Sözlü Ürünler ..................................................................................................................................147
2. Yazılı Ürünler ..................................................................................................................................167
3. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Edebî Ürünler .......................................................................181
Sonuç ....................................................................................................................................................202
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................203
Kaynakça..............................................................................................................................................203
xiİçindekiler
7. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında
Biyogra� KullanımıMahmut ERDEM
Giriş ......................................................................................................................................................208
Biyogra� Nedir? .................................................................................................................................209
Biyogra� nin Tarihsel Gelişimi ..........................................................................................................210
Biyogra� lerin Yararları Nelerdir? .....................................................................................................210
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Biyogra� lerin Kullanımı ..........................................................211
4. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Biyogra� Kullanımı .....................................................212
5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Biyogra� Kullanımı .....................................................213
6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Biyogra� Kullanımı .....................................................216
7. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Biyogra� Kullanımı .....................................................223
Sonuç ....................................................................................................................................................230
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................230
Kaynakça..............................................................................................................................................230
8. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Görsel Kaynakların Kullanımı
Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
Giriş ......................................................................................................................................................234
Resim ....................................................................................................................................................235
Fotoğraf ................................................................................................................................................244
Karikatür ..............................................................................................................................................251
Harita ...................................................................................................................................................256
Gazete ...................................................................................................................................................260
Minyatür ..............................................................................................................................................263
Gravür ..................................................................................................................................................265
Zaman Şeritleri ...................................................................................................................................267
Gra� k ...................................................................................................................................................270
Belge .....................................................................................................................................................273
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................275
Kaynakça..............................................................................................................................................276
xii Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Sosyal Bilgiler
9. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Beceri Öğretimi
Yrd. Doç. Dr. Sibel OĞUZ
1. Beceri Kavramı ...............................................................................................................................280
2. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Becerilerin Öğretimi ............................................................281
2.1. Dördüncü Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Beceri Öğretimi ...........................281
2.2. Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Beceri Öğretimi .................................288
2.3. Altıncı Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Beceri Öğretimi .................................296
2.4. Yedinci Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Beceri Öğretimi ................................303
Sonuç ....................................................................................................................................................308
Kaynakça..............................................................................................................................................309
10. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Değer Öğretimi
Dr. Bahadır KILCAN
1. Değer Kavramı Ve Değer Eğitimi .................................................................................................311
2. Değer Eğitimi Yaklaşımları ve Bu Yaklaşımlar Açısından, Sosyal Bilgiler 4. - 5. Ve 6. - 7. Sınıf Ders Kitaplarında Değer Eğitimi ........................................312
Sonuç ....................................................................................................................................................322
Kaynakça..............................................................................................................................................322
11. BÖLÜMKavram ve Kavram Öğretimi
Öğr. Gör. Dr. Gökçe KILIÇOĞLU
Giriş ......................................................................................................................................................327
Kavram Terimi Ve Özellikleri ...........................................................................................................328
Kavramların Özellikleri .....................................................................................................................330
Kavramların Sını! andırılması ..........................................................................................................331
Sosyal Bilgiler Dersinde Kavramların Önemi ................................................................................332
Kavram Öğrenme ...............................................................................................................................337
Kavram Öğretim Yöntemleri ...........................................................................................................341
Sonuç ....................................................................................................................................................347
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................347
Kaynakça..............................................................................................................................................348
xiiiİçindekiler
12. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında
Atatürkçülük Konularının Öğretimi Arş.Gör.Salih USLU
Giriş ......................................................................................................................................................352
Sosyal Bilgiler Ve Atatürkçülük Konuları .......................................................................................353
Atatürkçülükle Ilgili Konuların Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarına Yansıması ..............................369
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Atatürkçülük Konularıyla Ilgili Kavramlar ...........................375
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Atatürkçülük Konularıyla Ilgili Ölçme ve Değerlendirme .........................................................................................................388
Sonuç ....................................................................................................................................................390
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................392
Kaynakça..............................................................................................................................................392
13. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında İlişkilendirmeler
Yrd.Doç.Dr. Selahattin KAYMAKCI
Giriş ......................................................................................................................................................396
1. Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Ilişkilendirmeler ...........................................................397
2. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Ilişkilendirmelerin Sunumu ................................................400
Sonuç ....................................................................................................................................................409
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................410
Kaynak .................................................................................................................................................411
14. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Güncellik
Arş. Gör. Fitnat GÜRGİL
Giriş ......................................................................................................................................................413
Güncel Konuların/ Olayların Öğretimi ...........................................................................................415
Sonuç ....................................................................................................................................................428
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................428
Kaynakça..............................................................................................................................................429
xiv Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Sosyal Bilgiler
15. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Ölçme Ve Değerlendirme
Arş. Gör. Dr. Deniz TONGAYrd. Doç. Dr. Bülent AKSOY
Giriş ......................................................................................................................................................431
1. Ölçme ...............................................................................................................................................432
2. Değerlendirme ................................................................................................................................433
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Kullanılan Ölçme ve Değerlendirme Araçları ......................434
1. Çoktan Seçmeli Maddeler .............................................................................................................434
2. Doğru Yanlış Maddeleri ................................................................................................................435
3. Eşleştirmeli Maddeler ....................................................................................................................437
4. Yazılı Sınavlar (Açık Uçlu Sorular) ..............................................................................................437
5. Öz Değerlendirme Formu: ...........................................................................................................438
6. Performans Değerlendirme...........................................................................................................439
7. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric): .......................................................................................439
8. Portfolyo ..........................................................................................................................................440
Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarından Örnekler ..................................................................................441
Sonuç ....................................................................................................................................................453
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................453
Kaynakça..............................................................................................................................................454
16. BÖLÜMSosyal Bilgiler Ders Kitaplarını Değerlendirme Formunun Geliştirilmesi
Yrd.Doç.Dr. Bülent AKBABA
Giriş ......................................................................................................................................................457
Araştırmanın Amacı ..........................................................................................................................460
Yöntem .................................................................................................................................................460
Çalışma Grubu ....................................................................................................................................460
Değerlendirme Formunun Geliştirilme Süreci ..............................................................................461
Verilerin Analizi .................................................................................................................................462
Bulgular ve Yorum ..............................................................................................................................462
Sonuçlar ...............................................................................................................................................469
Değerlendirme Soruları .....................................................................................................................469
Kaynakça..............................................................................................................................................470
Yrd. Doç. Dr. Adnan ALTUN1
Genç anne ağlamaları karşısında sabırla çocuğunu susturmaya çalışmaktadır. Fakat anneanne sabredemez; kızına biraz da sert
bir tavırla çocuğun açlıktan perişan olduğunu söyler. Genç anne üç saatte bir beslenmesi gerektiği ve bu nedenle de henüz uygun zamanın gelmediği cevabını verir. Bu kanıya nasıl vardığını sorması üzerine anneanne, kızından çocuk gelişimi ile ilgili okuduğu kitapta böyle yazdığı yanıtını alır. Bu durum karşısında anneanne manidar bir cevap verir: Kızım! Her çocuğun kitabı ayrı yazılır!”2
Nezaket Yılmaz (1940-1997)
2
Bu bölüm sonunda aşağıdaki kazanımları gerçekleştirmeniz beklenmektedir:
• Sosyal bilgiler öğretiminde yapılandırmacı yaklaşımın yerini ve önemini açıklar.
• Sosyal bilgiler öğretim programlarına yönelik gerekli bilgilere sahip olur.
• Sosyal bilgiler öğrenme ve öğretme sürecinde ders kitabının rolünü değerlendirir.
• Sosyal bilgiler öğrenme ve öğretme sürecinde öğrenci çalışma kitabının rolünü değerlendirir.
• Sosyal bilgiler öğrenme ve öğretme sürecinde öğretmen kılavuz kitabının rolü-nü değerlendirir.
1 Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD, 14280 Merkez/ BOLU; e-posta: [email protected]
2 Bu anıyı paylaşmayı kabul eden yengem Vildan ÖZDEMİROĞLU’na çok teşekkür ediyor, annesi Nezaket Yılmaz’ı rahmetle anıyorum.
BÖLÜM 1
Yapılandırmacı Yaklaşım, Sosyal Bilgiler Programları ve Ders
Kitapları
GİRİŞ
Bugün sosyal bilimler dediğimiz şey, kuşaktan kuşağa aktarılan bilgeliğin miras-çısıdır. Sosyal bilim modern dünyaya ait bir tanımlamadır. Kökleri 16. yüzyıldan beri olgunluğa erişmekte olan ve modern dünyaya ait, ampirik olarak doğrulanan sistemli bilgi üretme çabasına dayanır. Aynı zamanda köklerinde bilgi sevgisi yer alır (Gulbenkian Komisyonu, 2005: 12).
18. ve 19. yüzyıllarda doğup, gelişmeye başlayan sosyal bilimler, bilimsel bir statü edinme ve toplum ve insan hayatında pratik bir rol oynama amacına sahip-tiler. Sosyal bilimlerin öncüleri arasında sayılan Fransız Saint-Simon doğal dünya-nın bilimleri gibi olan bir “toplum bilimi” kurmayı hayal etmiştir. Bu bilim sosyal dünyadaki olayları düzenleme ve denetlemede kullanılacaktı. Saint-Simon’un bu görüşleri daha sonra bir başka Fransız düşünürü olan Auguste Comte tarafından geliştirilmiştir. Comte’a göre sosyal bilimler doğal bilimlerin yöntemlerini kullan-malıdırlar. Görüldüğü gibi sosyal bilimler gelişmeye başladığında bu alanda çalı-şanlar kendilerini temel (fen, doğa) bilimlerin yukarıda daha önce değindiğimiz pozitivist paradigmasına kaptırmışlardı (Altunışık ve diğerleri, 2010). Comte’un sosyolojiyi “sosyal fizik” olarak adlandırması da bu sebeptendir. Doğa bilimlerinin başarılarından etkilenmişler ve aynı yöntemlerle sosyal bilimlerin de sürekli geli-şerek bir kesinliğe ulaşacağını varsaymışlardır. Başka bir ifadeyle sosyal bilimlerin felsefesini ve metodolojisini oluşturmak yerine doğa bilimlerinin pozitivist para-digmasını ödünç almayı tercih etmişlerdir.
Pozitivist paradigmanın mantığını Fransız aydınlanma filozofu Condorcet’in (1743-1794) şu sözlerinde görmek mümkündür: “Neredeyse bütünüyle bizim dö-nemimizde yaratılan ve hedefi bizzat insan olan ve doğrudan insanının mutluluğu-nu amaçlayan bu bilimler, kesinlikle fiziksel bilimlerden aşağı kalmayan bir ilerleme yaşayacaklardır. Bizden sonra gelenlerin bilgi ve aydınlanmada bizi aşmaları dü-şüncesinin bir yanılsama olmaması fikri o kadar güzel ki. Moral bilimlerin doğası üzerine düşünürken insan onların da fiziki bilimler gibi olguların gözlemlenmesiyle temellendirildiklerine göre aynı yöntemi izlemesi gerektiğini görmeden edemiyor. Aynı şekilde kesin ve hassas bir dil bulmalı ve aynı kesinlik derecesine ulaşmalılar” (Gerring, 2001: xi; akt. Şimşek, 2007: 25).
Bununla birlikte zamanla pozitivist paradigmayı eleştiren veya buna kar-şı çıkan farklı paradigmalar ortaya çıkmıştır. Eleştiren kuram, eleştirel feminist araştırma, postmodern paradigmalar ve yorumlamacı paradigma örnek olarak gösterilebilir. Yorumlamacı gelenekteki ontolojik inanç, gerçeğin sosyal ortam-da oluştuğu, karmaşık olduğu ve sürekli değiştiği bir dünya görüşünü savunur. O halde, bir şeyi bilmenin önemi, insanların bazı nesneleri, olayları, davranışları,
2 Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Sosyal Bilgiler
algıları vb. nasıl yorumladıkları ve nasıl anlamlandırdıklarıdır. Bu yapılandırılmış gerçeklerin yalnızca bireyin aklında değil, bireysel algıların dil ve daha geniş bir toplumun düşünceleri ile karşılıklı alışveriş içinde olduğu sosyal yapıların içinde de var olduğu kabul edilir (Glesne, 2012: 9). Arka planında Avrupa merkezli mey-dana gelen modernleşme çabalarının, özelde siyasal anlamda idarecilerin değil halkın fikrinin öne çıktığı monarşiden demokrasiye geçiş sürecinin farklı alan-lara da yansıması olarak nitelendirilebilecek bu paradigma değişimi birçok alan-da kendini göstermiştir. Örneğin iletişim araştırmalarının gelişimine bakılacak olursa sürecin medyanın merkeze alındığı ve bireyin pasif bir alıcı gibi görüldüğü “etki araştırmasından”; anlamı izleyicinin ya da başka bir ifadeyle her izleyicinin kendi anlamını kendisinin ürettiği ileri süren “alımlama araştırmasına” doğru bir gelişim gösterdiği görülmektedir. Sosyal bilimlerin doğasına daha fazla hitap eden bilim alanındaki bu yeni paradigma eğitim alanında da etkisini göstermiş ve yapı-landırmacılık adını almıştır.
1. YAPILANDIRMACI YAKLAŞIM
“İstatiksel olarak her şey açıklanabilir, kişisel olarak her şey karmaşık bir hal alır” (Pennac, 2010).
Hızla yayılan yapılandırmacı yaklaşım yeni değildir. Temelini felsefe ve psikoloji-den alan bir yaklaşımdır (Fosnot, 1992). Socrates, “öğretmen ve öğrenenler, kar-şılıklı konuşup sorular sorarak ruhlarında gizli bulunan bilgiyi yorumlamalı ve oluşturmalıdırlar” fikrini savunduğundan ilk büyük yapılandırmacı olarak kabul edilebilir. Yakın geçmişte felsefeciler, psikologlar ve eğitimciler diğer sosyal bilim dallarında olduğu gibi bireyin doğa ve toplumla ilişkisini anlamaya çalışmış ve temel soruları yeniden düzenlemeye çalışmışlardır. Bilginin doğası ve dolayısıyla öğrenme, yapılandırmacılığın temel dayanağı olmuştur (Brooks & Brooks, 1993; akt. Erdem ve Demirel, 2002).
Öğrenme felsefesi olarak yapılandırmacılık; 18. yüzyılda insanların, ken-di kendilerine ne yapılandırırlarsa onu anlayabildiklerini söyleyen felsefeci Gi-ambatista Vico’nun çalışmalarına kadar uzanır. Vico 1710’da “bir şeyi bilen onu açıklayabilendir” ifadesini kullanmıştır. Daha sonra, İ. Kant, bu düşünceyi geliş-tirerek, bilgiyi almada insanın pasif olmadığını dile getirmiştir. Ve birçok filozof ve eğitimbilimci bu düşünceler üzerinde çalışmıştır (Özden, 2006). İnsanın pasif olmaması; siyasal süreçlere aktif olarak katılan bir vatandaş, ihtiyaç ve istekleri-ni ayırt edebilen bilinçli bir tüketici, kendi anlamını kendi üreten izleyici, bilgiyi sorgulayan ve yeniden üreten bir öğrenci… Bunların her biri yeni paradigmanın uzantıları değil mi?
Yapılandırmacı Yaklaşım, Sosyal Bilgiler Programları ve Ders Kitapları 3