Sorumluluk Yüklemesi Çerçevesinde Öfke ve …...duygular›n›n ortaya ç›kt›¤›, bu...

*Yaz›flma Adresi: Dr. Vezir Aktafl, Dicle Üniversitesi, Psikoloji Bölümü, Diyarbak›r.E-posta: [email protected]

Türk Psikoloji Dergisi2007, 22 (59), 15-37

SSoorruummlluulluukk YYüükklleemmeessii ÇÇeerrççeevveessiinnddee ÖÖffkkee vvee SSeemmppaattiiDDuuyygguullaarr›› iillee YYaarrdd››mm EEttmmee vvee SSaalldd››rrggaannll››kk DDaavvrraann››flflllaarr››

VVeezziirr AAkkttaaflfl* RReeccaaii CCooflflttuurrDicle Üniversitesi Hacettepe Üniversitesi

ÖÖzzeett

Bu çal›flmada, sorumluluk yüklemesi çerçevesinde öfke ve sempati duygular› ile yard›m etme ve sald›rganl›kdavran›fllar›na uygulanmas› aç›s›ndan sosyal davran›fl kuram›n›n Türk örnekleminde ne derece geçerli oldu¤us›nanm›flt›r. Araflt›rmaya Hacettepe Üniversitesi’nde okuyan 424 k›z, 463 erkek toplam 887 ö¤rencikat›lm›flt›r. Elde edilen bulgular, Türk örnekleminde sosyal davran›fl kuram›n›n k›smen geçerli oldu¤unu,sald›rgan davran›fllar›n veya yard›m etme davran›fllar›n›n ayn› kavramsal çerçevede ele al›nabilece¤inigöstermifltir. Bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, genel olarak, sald›rganl›k koflulunda yada yard›m etme koflulunda olaylar›n nedenlerine iliflkin sorumluluk yarg›lar›na ba¤l› olarak öfke ve sempatiduygular›n›n ortaya ç›kt›¤›, bu duygular›n da davran›fllar üzerinde etkili oldu¤u gözlenmifltir. Ancak, bulgularsald›rganl›k söz konusu oldu¤unda öfke ve sempati duygular›n›n alg›lanan kontrol ile sald›rganl›k aras›ndakiiliflkide arac› de¤iflkenler olarak rol oynad›klar›n›, bilifllerin (sorumluluk alg›s›n›n) ise davran›fl üzerindedo¤rudan bir etkilerinin olmad›¤›na iflaret etmektedir. Bu durumun Weiner (1995) taraf›ndan sald›rgandavran›fllara iliflkin olarak önerilen bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› modeline k›smen destek sa¤lad›¤›söylenebilir. Yard›m etme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise elde edilen bulgular›n literatürle tutarl›l›k gösterdi¤ibulunmufltur.

AAnnaahhttaarr kkeelliimmeelleerr:: Sorumluluk yarg›lar›, yükleme, alg›lanan kontrol, öfke, sempati, sald›rganl›k, yard›m etme

AAbbssttrraacctt

The present study was aimed to test in the domains of prosocial (help giving) and antisocial (aggression)behavior in a Turkish sample, consisting of 887 Hacettepe University students (463 males and 424 females).The results revealed that the social conduct theory within the perspective of judgments of responsibility waspartially confirmed in the Turkish sample. The findings implied that both the help giving and the aggressivebehaviors could be taken into consideration in the same conceptual framework. Generally, the expectedcognition-emotion-behavior sequence was observed; hence, the attributional thoughts ofresponsibility/controllability determined the emotional reactions of anger and sympathy and these emotionalreactions, in turn, directly influenced helping and aggressive behaviors. Indeed, for aggression, the results alsoindicated that cognitions of perceived controllability had only an indirect effect on aggressive behaviormediated by the emotions of anger and sympathy; there was no direct influence of cognitions on behavioralreactions. Hence, the results partially confirmed the cognition-emotion-behavior theory of social conduct foraggression in which an additional direct influence of cognitions on behavioral reactions was also present aspostulated by Weiner (1995). On the other hand, for help giving, the findings were consistent with theliterature confirming the theory which proposed that thoughts determined the feelings of anger and sympathyand these feelings, in turn, determined the actions.

KKeeyy wwoorrddss:: Responsibility judgments, attribution, perceived controllability, anger, sympathy, aggression,help giving

Weiner’a (1985; 1986) göre nedensellikkonusunda yap›lan yüklemelerle güdü konusundayap›lan çal›flmalarda temel noktay› oluflturanbilifllerdir. Buna göre, bilifller (sorumlulukyarg›lar›), nedensel yüklemelere ba¤l› olarakortaya ç›kmaktad›rlar. ‹nsanlar temel olarak içindeyaflad›klar› dünyay› yordama ve kontrol etmeçabas›ndad›rlar. Bu amaçla da insanlar olaylar›n,durumlar›n ya da elde edilen sonuçlar›n nedenlerinianlamaya çal›fl›rlar. Yap›lan bu nedensellik analizionlar›n davran›fllar›nda büyük oranda yol göstericiolmaktad›r. Bu olgu ayn› zamanda yüklemekuramlar›n›n temel dayana¤›n› oluflturmaktad›r.Nedensellik konusunda yap›lan yüklemeler çeflitliduygulara ve davran›fllara yol açmaktad›r.Weiner’a (1992) göre güdü kuramc›lar› geneldeduygular konusuna temel bir yap› olarak önemvermemifllerdir. Oysa nedensellik analiziyle iliflkiliduygular›n bilifller ve davran›fllar aras›nda arac› birrolü söz konusudur. Bu olgu ayn› zamandaWeiner’›n yaklafl›m›n›n temel dayana¤›n›oluflturmaktad›r.

WWeeiinneerr’’››nn SSoorruummlluulluukk YYaarrgg››llaarr›› KKuurraamm››

Weiner’›n (1995; 2000) sorumluluk yarg›lar›kuram›, bireyler aras› güdüsel bir yaklafl›md›r;burada birey, bir yarg›ç olarak ele al›nmakta vedi¤er insanlar hakk›nda bir yarg›ç gibi yarg›lardabulunmaktad›r. Weiner’a (1995) göre, bir sonuçortaya ç›kt›ktan sonra kifli bu duruma yol açanfleyin ne oldu¤unu belirlemeye çal›fl›r. Belirlikoflullar alt›nda karfl›daki kiflinin mevcut durumdansorumlu oldu¤u fleklinde bir yarg›ya ulaflmak“sorumluluk yüklemesi/yarg›s›” olarakadland›r›lmaktad›r.

Weiner’›n (1995) sorumluluk yarg›lar› kuram›,gözlemcinin aktif flekilde bir bilgi iflleme süreciniiçerir. Gözlemcinin di¤er bir kifliyi alg›lay›fl›(sorumluluk yarg›lar›) genellikle iki aflamal› birkarar verme sürecini gerektirmektedir. ‹lkaflamada, gözlenen davran›fl›n kiflisel nedenlerdenmi yoksa çevresel (d›flsal) nedenlerden mikaynakland›¤›na karar verilir. ‹kinci aflamada ise,

sorumluluk yarg›s›nda bulunabilmek için mevcutdurumun nedeninin bireyin kiflisel kontrolü alt›ndaolup olmad›¤›na karar verilmesi gerekir.

SSoorruummlluulluukk YYaarrgg››llaarr››nn››nn DDuuyygguussaall vveeDDaavvrraann››flflssaall SSoonnuuççllaarr››

Weiner’›n (1986) kuram›ndaki temel say›lt›,olaylar›n biliflsel yorumlar›n›n duygular› ortayaç›kard›¤› fleklindedir. Duygular›n ortaya ç›kmas›süreci, nedensellik konusunda yap›lanyüklemelerle bafllamaktad›r. Di¤er bir ifadeyle,nas›l düflündü¤ümüz ne hissedece¤imizibelirlemektedir (Weiner, 1986; 1994). Weiner,bireysel/sosyal güdü ve duygular konusundakiyaklafl›m›nda, bir bireyin nedensel yüklemelerininduygusal tepkilere yol açt›¤›n›, bu tepkilerin desonuçta davran›fl üzerinde etkili olabildi¤ini ifadeetmektedir (örn., Graham, Weiner, Giuliano veWilliams, 1993; Rudolph ve ark., 2004). Bununlabirlikte Weiner’a (1986) göre bilifl-duyguaras›ndaki bu ba¤ kolayca görülememektedir.Aksine, farkl› düzeylerdeki biliflsel faaliyetlerfarkl› duygular›n ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r.De¤erlendirmeyi gerektiren bir olaygerçeklefltikten sonra, alg›lanan sonuç temelindegenel olarak mutluluk gibi olumlu ya da üzüntügibi olumsuz bir duygusal tepki verilmektedir.De¤inilen genel duygusal tepkilerin meydanagelmesi için çok az biliflsel çaba gerekmektedir.

Weiner’›n (1995; 2000) sorumluluk yarg›lar›kuram› üzerinde etkili olan bireyleraras› güdüselyaklafl›ma göre ise, insanlar›n di¤erleri hakk›ndayapt›klar› yordamalar, onlara yönelik öfke ya dasempati gibi duygusal tepkilerin ortaya ç›kmas›nayol açmakta ve bu duygusal tepkiler di¤er insanlarayönelik davran›fllar›n ne flekilde biçimlenece¤inibelirlemektedir. Kiflisel sorumluluk öfkeduygusuyla iliflkili olmas›na karfl›n, kifliselsorumlulu¤un olmad›¤› ve nedenin kifli taraf›ndankontrol edilemez oldu¤u durumlarda sempati-üzüntü duygular› aç›¤a ç›kabilmektedir (bkz.,Rudolph ve ark., 2004; Weiner, 1995). Dolay›s›ylaalg›lanan sorumluluk, öfke ya da sempati

V. AKTAfi • R. COfiTUR16

HAZ‹RAN 2007, C‹LT 22, SAYI 59

duygular›n› ortaya ç›karmakta, bu duygular isesosyal davran›fla yol açmaktad›r (Weiner, 1986;1995; 2004; Weiner, Graham ve Chandler, 1982).Yap›lan çeflitli araflt›rmalarda bu hipotezidestekleyici bulgular elde edilmifltir (bkz., Rudolphve ark., 2004; Schmidt ve Weiner, 1988; Steins veWeiner, 1999; Weiner, 1986; Weiner, Perry veMagnusson, 1988; Zhang, Guan, Zhou ve Lu,2003).

Ülkemizde Weiner’›n (1995) SorumlulukYarg›lar› Kuram›n›n hem sald›rgan davran›fllarhem de yard›m etme davran›fl› aç›s›ndan testedildi¤i herhangi bir çal›flmaya rastlanmam›flt›r.Bununla birlikte, nedensel yüklemeler ya da bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› ile bunlara iliflkinduygusal tepkilerin ele al›nd›¤› çeflitli çal›flmalaroldu¤u görülmektedir (Aktafl, fiahin ve Ayd›n,2005; Ayd›n, 1982; 1991; fiahin, 1991). Örne¤in;Aktafl ve arkadafllar› (2005) taraf›ndan ilkö¤retim5. s›n›fta okuyan çocuklrla yap›lan çal›flmada,sald›rgan olan ve olmayan çocuklarda düflmancaniyet yükleme yanl›l›¤›n›n cinsiyete ba¤l› olarakde¤iflip de¤iflmedi¤i ele al›nm›flt›r. Araflt›rmabulgular›, sosyal iliflkileri aç›s›ndan sald›rganolarak tan›nan çocuklar›n kiflisel nedenleri veolumsuz niyeti sald›rgan olmayan çocuklarak›yasla daha fazla seçtiklerini; sosyal iliflkileriaç›s›ndan genelde sald›rgan olarak tan›nanerkeklerin sald›rgan olarak tan›nan k›zlara k›yasladaha fazla düflmanca niyet yüklemesinde bulunmae¤iliminde olduklar›n› göstermifltir.

Weiner’a (1995; 2000) göre, bireyler aras›güdüsel yaklafl›mda temel al›nan bu yükleme/bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› sosyal güdü alan›ndakibirçok konuya uygulanabilir. Bu ba¤lamdaWeiner’a (1995) göre sosyal güdü konusundageçerli¤i ve genellenebilirli¤i olan bir kuram, ayn›prensipleri ve kavramlar› kullanarak birbirlerinintersi olarak nitelendirilebilecek sald›rganl›k(karfl›daki kifliyi negatif bir fleye maruz b›rakmakya da onu olumlu bir fleyden mahrum b›rakmak) veyard›m etme (di¤erlerine sunulan yard›m, destek)davran›fllar›n› aç›klayabilmelidir.

SSoorruummlluulluukk YYaarrgg››llaarr›› AAçç››ss››nnddaannSSaalldd››rrggaannll››kk DDaavvrraann››flfl››

Weiner’a (1995) göre, sald›rganl›k ve yard›metme sosyal güdü alan›ndaki en temel konulararas›nda yer almaktad›r. Yükleme kuramlar›aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bireyin kendi sosyalçevresinde yer alan di¤er insanlar›n davran›fllar›nayönelik nedensel yüklemelerde bulundu¤u, buyüklemeler do¤rultusunda davranarak karfl›dakinindavran›fllar›n› kontrol etmeye çal›flt›¤› (Heider,1958; Fiske ve Taylor, 1991) göz önüneal›nd›¤›nda, kiflileraras› iliflkilerde insanlar›nbirbirlerini alg›lay›fl flekillerinin aralar›ndakiiliflkiyi büyük ölçüde etkiledi¤i söylenebilir.Birçok durumda di¤er insanlar›n davran›fllar›belirsiz oldu¤u için, karfl›lar›ndakilere zararvermeyi amaçlay›p amaçlamad›klar›na kolaycakarar verilememektedir. Davran›fllar›n nedenlerihakk›ndaki bilgi yeterince aç›k olmad›¤› zaman,genel olarak, niyetlerin yordanmas›nda ve yap›lannedensel yüklemelerde alg›lay›c›n›n insanlarhakk›ndaki düflüncelerinin ve beklentilerininönemli bir rol oynad›¤› varsay›l›r. Bu gibidurumlarda davran›flla ilgili olarak nedenselyüklemede bulunurken, düflmanca yüklemedebulunma yanl›l›¤› gibi kiflisel bir faktör ön planaç›kmaktad›r (Ayd›n ve Markova, 1979; Dodge,1980; Dodge ve Newman, 1981; Nasby, DePaulove Hayden, 1980). Literatürde di¤erlerinin niyetibelirgin olmad›¤› zaman, bir olumsuzlukdurumunda sald›rgan olarak tan›mlanan çocuklar›nbelirgin bir flekilde düflmanca yükleme yanl›l›¤›ndabulunduklar›n› gösteren çok say›da araflt›rmabulgusu vard›r (bkz., Castro, Veerman, Koops,Bosch ve Monshouwer, 2002; Coie ve Dodge,1998; Crick, Grotpeter ve Bigbee, 2002; Dodge veCrick, 1990). Bu gibi bir düflmanca yüklemedebulunma yarg›s› (dolay›s›yla sorumluluk yarg›s›)misilleme niteli¤inde davran›fllarda bulunmaya yolaçmaktad›r. Sald›rgan olmayan insanlar biledi¤erlerinin kötü niyetli olarak davrand›¤›nainand›klar› zaman sald›rganl›k tepkilerigösterebilmektedirler. Sald›rgan davran›fllar›n öfke

SALDIRGANLIK VE YARDIM ETME

TÜRK PS‹KOLOJ‹ DERG‹S‹

17

duygusu sonucu meydana geldi¤i dikkateal›nd›¤›nda ortaya ç›kan bir sorumluluk-öfkesald›rganl›k ard›fl›kl›¤›, yüklemenin bilifl duygudavran›fl modeliyle tutarl›l›k göstermektedir(Weiner, 1993).

Weiner’in sorumluluk yarg›lar› yaklafl›m›ndaele al›nan sald›rgan davran›fllar daha ziyade yap›lannedensel yüklemelere ba¤l› olarak ortaya ç›kansald›rganl›k tepkileriyle ilgilidir. Bu aç›danbak›ld›¤›nda, öfke duygusu ve sald›rgandavran›fllar aras›ndaki iliflki önem kazanmaktad›r(Rudolph ve ark., 2004). Ancak, bu durum tümsald›rgan davran›fllar›n temelinde öfke duygusununyer ald›¤› fleklinde yorumlanmamal›d›r (Weiner,1995). Literatüre bak›ld›¤›nda, araflt›rmac›lar öfkeduygusu ile sald›rgan davran›fllar aras›ndakiiliflkinin sald›rganl›¤›n türüne ba¤l› oldu¤unu ifadeetmektedirler. Örne¤in; Ramirez ve Andreu (2006)literatürde farkl› flekillerde adland›r›lmalar›nara¤men temelde sald›rganl›¤›n iki türü oldu¤unu;düflmanca sald›rganl›k (tepkisel ya da duygusal) vearaçsal sald›rganl›k (aktif yönelimli sald›rganl›k)olarak adland›r›lmaktad›rlar. Düflmancasald›rganl›k daha çok engellenme-sald›rganl›kkuram› çerçevesinde oluflturulan yap›ya uymakta,amaca ulaflman›n engellenmesi, k›flk›rt›c›davran›flta bulunma gibi davran›fl öncesi koflullaratepki olarak ortaya ç›kan sald›rganl›k ile özelliklekiflileraras› iliflkilerdeki sald›rganl›k ve do¤adaorganizmalar aras›nda yer alan düflmanca tepkileri(bir tehdit durumunda gösterilen savunmaya dönüktepkileri) içermektedir.. Öncelikli amac›karfl›dakine zarar vermektir. Bu sald›rganl›ktüründe, tehdit edici olarak alg›lanan uyar›c›yakarfl› gösterilen tepkiye aç›kça görülebilen öfkeduygusu efllik etmektedir. Dolay›s›yla öfkeduygusu ve düflmanca sald›rganl›k aras›nda pozitifyönde bir iliflki söz konusudur. Buna karfl›l›k, birproblemi çözme ya da kiflinin kendi yarar›nasonuçlar elde edece¤i beklentisi ile giriflilensald›rganl›k ise araçsal sald›rganl›k olarakadland›r›lmaktad›r. (Crick ve Dodge, 1994; Dodge,1991; Dodge ve Coie, 1987). Bu durumda öfke

duygusu araçsal sald›rganl›¤a efllik etmemektedir.Weiner’›n sald›rgan davran›fllardan kastetti¤idüflmanca sald›rganl›k içeren davran›fllard›r(Rudolph ve ark., 2004). Düflmanca sald›rganl›kiçeren davran›fllar›n çal›fl›lmas›nda öfke duygusudavran›fl üzerinde etkili olan en önemlifaktörlerden biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Sorumluluk yarg›lar› kuram›na göre, davran›fl›nnedenlerine yap›lan yüklemeler (kontrol edilebilirnedenlere yükleme yap›ld›¤›nda) öfke duygusununortaya ç›kmas›na yol açmakta ve bu da sald›rgandavran›fllar üzerinde pozitif yönde etkiliolmaktad›r. Buna karfl›l›k kontrol edilemeznedenlere yükleme yap›ld›¤›nda sempati duygusuortaya ç›kmakta ve bu duygu sald›rganl›ktepkileriyle negatif iliflki göstermektedir. Öfkeduygusu sald›rganl›¤a yol açmakta, sempatiduygusu ise sald›rganl›¤a yol açmamaktad›r(Rudolph ve ark., 2004; Weiner, 1993; 1995).Yükleme/bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤›,alg›lanan sorumluluk-öfke/sempati duygular›-sald›rganl›k fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Alg›lanansorumluluk, duygular ve davran›fl üzerinde hemdo¤rudan etkiye hem de duygular arac›l›¤›yladolayl› etkiye sahiptir. Weiner ve arkadafllar›(Rudolph ve ark., 2004; Weiner, 1993; 1995)“sald›rganl›k söz konusu oldu¤unda, hem bilifllerinhem de duygular›n davran›fl›n yak›n belirleyicileri”oldu¤unu ifade etmifllerdir. Di¤er bir ifadeyle,sald›rganl›k söz konusu oldu¤unda hem bilifllerhem de duygular, davran›fl üzerinde do¤rudanetkiye sahip olabilmektedirler.

Yap›lan çeflitli çal›flmalarda sorumlulukyarg›lar› kuram› s›nanm›fl ve destekleyici bulgularelde edilmifltir (bkz., Rudolph ve ark., 2004;Greitemeyer ve Rudolph, 2003; Weiner, 1993;1995). Graham, Hudley ve Williams, (1992)taraf›ndan sald›rgan olan ve olmayan çocuklarüzerinde yap›lan bir çal›flman›n sonuçlar›na göre,bir olumsuzluk durumunda karfl›daki kiflinin kas›tl›olarak davrand›¤›na inan›ld›¤›nda daha fazla öfkeduygusu ortaya ç›kmakta ve sald›rganl›k tepkisigösterme olas›l›¤› artmaktad›r. Alg›lanan



sorumluluk, öfke ve sald›rganl›k yarg›lar› ileyüksek pozitif bir iliflki göstermektedir. Goossens,Bokhorst, Bruinsma ve Boxtel (2002) taraf›ndanyap›lan iki çal›flmada da Weiner’›n (1992, 1995)yükleme-duygu-davran›fl modelini destekleyicibulgular elde edilmifltir.

SSoorruummlluulluukk YYaarrgg››llaarr›› AAçç››ss››nnddaannYYaarrdd››mm EEttmmee DDaavvrraann››flfl››

Sosyal güdü konusunda yap›lan birtak›mçal›flmalarda duygular›n sosyal güdü alan›ndakikonulardan biri olan yard›m etme davran›fl›aç›s›ndan önemli bir güdüleyici faktör oldu¤uortaya konmufltur. Örne¤in; yard›m etmedavran›fl›n›n rahats›zl›k, s›k›nt›, empati,minnettarl›k, suçluluk vb duygular taraf›ndanharekete geçirildi¤i bulunmufltur (bkz., Carlson veMiller, 1987). Schmit ve Weiner (1988), yard›metme davran›fl›n›n insanlarda farkl› koflullardafarkl› duygusal tepkiler oluflturdu¤unu belirterek,yard›m etme durumunda olan kiflinin duygusaltepkilerinin önemli oldu¤unu vurgulam›fllard›r.Herhangi bir yard›m etme durumunda buduygulardan biri ya tümü etkili olabilmesinera¤men, Weiner’a (1995) göre yard›m etme alan›d›fl›ndaki di¤er sosyal güdü alanlar› aç›s›ndan da(örne¤in sald›rganl›k gibi) merkezi bir yere sahipolabilecek iki duygu söz konusudur. Bunlar,sempati ve öfke duygular›d›r.

Yard›m etme konusuna Weiner’›n (1995; 1996)sorumluluk yarg›lar› kuram› aç›s›ndanbak›ld›¤›nda; Weiner ve arkadafllar›na (Rudolph veark., 2004; Weiner, 1995; 1996) göre, yard›m etmedavran›fl› yard›m etme potansiyeline sahip kiflinin,yard›m isteyen kiflinin mevcut durumdakisorumlulu¤uyla ilgili yarg›lar›ndanetkilenmektedir. Alg›lanan nedensellik sorumlulukyarg›lar›na, duygusal tepkilere ve yard›metme/etmeme niyetine yol açmaktad›r. Karfl›dakikiflinin probleminin nedeninin kiflisel oldu¤u vekendi kontrolü alt›nda oldu¤u fleklindeki biryükleme, sorumluluk alg›s›na ve öfke duygusununortaya ç›kmas›na yol açt›¤›ndan yard›m etme

davran›fl›nda bulunmama olas›l›¤› artar. Öteyandan, karfl›daki kiflinin probleminin nedenininonun kontrolü alt›nda olmad›¤› fleklinde yap›lan biryükleme, mevcut durumdan bireyin sorumluolmad›¤› fleklindeki bir alg›ya yol açmakta, bu dasempati/ac›ma/üzüntü/merhamet gibi duygular›nortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r. Bu gibi birdurumda ise insanlar›n yard›m etme teklifindebulunma olas›l›¤› artmaktad›r (Rudolph ve ark.,2004; Weiner, 1991; 1993; 1995; 1996).

Weiner ve arkadafllar› (Rudolph ve ark. 2004;Weiner, 1993; 1995), yard›m etme söz konusuoldu¤unda duygular›n davran›fl›n yak›nbelirleyicisi, bilifllerin ise uzak belirleyicisioldu¤unu ifade etmifllerdir. Buna göre, di¤erkiflilerin yard›m isteme sebepleri kontrol edilemezetkenlere ba¤l› olarak alg›land›¤›nda, yard›misteyen kifliye daha fazla sempati ve daha az öfkeduyulmaktad›r. Weiner’›n yard›m etmekonusundaki kuram›n› s›nama amac›yla yap›lanaraflt›rma sonuçlar›na göre, yard›m etme aç›s›ndanbak›ld›¤›nda kontrol edilebilirlik alg›s› ile öfkearas›nda pozitif yönde, kontrol edilebilirlik alg›s›ile sempati aras›nda ise negatif yönde bir iliflkioldu¤u saptanm›flt›r. Öfke duygusu ile yard›m etmearas›nda negatif, sempati duygusu ile yard›m etmearas›nda ise pozitif yönde bir iliflki oldu¤ubulunmufltur (bkz., Rudolph ve ark., 2004; Weiner,1993). Nitekim çeflitli çal›flmalarda da yard›m etmekonusuyla ilgili olarak benzer bulgular eldeedilmifltir (örne¤in, Corrigan, Markowitz, Rowanve Kubiak, 2003; Dalal ve Tripathi, 1987; Dijkerve Koomen, 2003; Greitemeyer ve Rudolph, 2003;Henry, Reyna ve Weiner, 2004; Karasawa, 1991;Reisenzein, 1986; Rudolph ve ark., 2004; Rush,1998; Schmidt ve Weiner, 1988; Weiner, 1980a;1980b; 1986; Weiner ve ark., 1988; Zucker veWeiner, 1993).

Greitemeyer ve Rudolph (2003), öncekiaraflt›rmalardan farkl› olarak, sald›rganl›k veyard›m etme davran›fl› aç›lar›ndan Weiner’›n(1995) sorumluluk yarg›lar› yaklafl›m›n› (bilifl-duygu-davran›fl modelini) iki çal›flma yaparak



19

s›nam›fllard›r. Birinci çal›flman›n sonuçlar›na göre,hem sald›rganl›k hem de yard›m etmedurumlar›nda alg›lanan kontrol edilebilirlik ile öfkeduygusu aras›nda pozitif yönde bir iliflkibulunmufltur. Buna karfl›l›k kontrol edilebilirlik ilesempati duygusu aras›nda negatif yönde bir iliflkibulunmufl ve sempati duygusunun yard›m etmedavran›fl›na yol açt›¤› görülmüfltür. Öfkeduygusunun ise yard›m etme davran›fl›na yolaçmad›¤› görülmüfltür. Sald›rganl›k aç›s›ndanbak›ld›¤›nda öfke duygusu sald›rganl›¤a yolaçarken, sempati duygusu sald›rganl›¤a yolaçmamaktad›r. Bu çal›flman›n sonuçlar›na göre,sald›rganl›k tepkileri söz konusu oldu¤unda,bilifller (alg›lanan kontrol) davran›flsal tepkilerüzerinde do¤rudan bir etkiye sahiptir. Buna karfl›l›kyard›m etme söz konusu oldu¤unda, bilifllerdavran›fl üzerinde dolayl› bir etkiye sahiptir.Duygular, bilifller ile yard›m etme davran›fl›aras›nda arac› bir rol oynamaktad›r. Di¤er birifadeyle, yard›m etme aç›s›ndan, düflüncelerimizduygular›m›z› (ne hissedece¤imizi)belirlemektedir. Duygular›m›z ise nas›ldavranaca¤›m›z› belirlemektedir. Sald›rganl›kaç›s›ndan ise, düflüncelerin davran›fllar üzerindedo¤rudan bir etkisi vard›r.

AArraaflfltt››rrmmaann››nn AAmmaacc››

Sald›rganl›k içeren davran›fllar ve yard›m etmedavran›fl› çok uzun zamandan beri sosyalpsikologlar ve geliflim psikologlar› taraf›ndan eleal›nmas›na ra¤men, literatürdeki araflt›rmalarincelendi¤inde sald›rgan davran›fllar›n ve yard›metme davran›fl›n›n genellikle ayr› ayr› ele al›n›pçal›fl›ld›¤› dikkat çekmektedir. LiteratürdeWeiner’›n bu kuram›n› s›nayan birçok çal›flmayap›lm›flsa da söz konusu çal›flmalar›n genelliklesald›rganl›k ve yard›m etme alanlar›ndabirbirlerinden ba¤›ms›z olarak gerçeklefltirildiklerigörülmüfltür. Son zamanlarda yap›lan çal›flmalardaise ayn› mekanizman›n her iki davran›fl türü için degeçerli olabilece¤i düflüncesinden hareketle bu ikidavran›fl türünün birlikte ele al›nd›¤› izlenmektedir(Greitemeyer ve Rudolph, 2003). Bu çal›flmada da

sald›rganl›k ve yard›m etme davran›fllar› ayn›kuramsal çerçevede bir arada ele al›nm›flt›r.

Çal›flmam›z›n amac› Türk örneklemindesald›rganl›k içeren davran›fllar› ve yard›m etmedavran›fl›n› yap›lan yüklemeler (sorumlulukyarg›lar›) aç›s›ndan analiz etmektir. Bu amaçla,Weiner’›n sorumluluk yarg›lar› kuram› hemsald›rgan davran›fllar hem de yard›m etmedavran›fl› aç›s›ndan s›nanm›flt›r. Greitemeyer veRudolph (2003) taraf›ndan yap›lan çal›flmatemelinde elde edilen bulgular›n baflka bir kültürdeyap›l›yor olmas›n›n, Weiner’›n (1995) modelinekatk› sunaca¤› düflünülmektedir. Bu amaçla Türkörnekleminde Weiner’›n (1995) SorumlulukYarg›lar› Kuram› ba¤lam›nda öne sürülen sald›rgandavran›fllar›n ve yard›m etme davran›fl›na iliflkinbeklentilerin nas›l bir iliflki örüntüsü sergiledi¤ibetimlenmifltir.

YYöönntteemm

ÖÖrrnneekklleemm vvee ‹‹flfllleemm

Araflt›rmaya Hacettepe Üniversitesi’ndeokuyan ve yafllar› 17-32 aras›nda de¤iflen (Ort. =20.72, S = 2.05) 424 k›z, 463 erkek toplam 887ö¤renci kat›lm›flt›r. Bunlardan 513’ü sald›rganl›kkoflulunda (231 k›z, 282 erkek), 374’ü ise olumlusosyal davran›fl koflulunda (193 k›z, 181 erkek) yeralm›flt›r. Araflt›rma kapsam›nda deneysel koflullarauygun olarak sekiz farkl› senaryo oluflturulmufltur.Bu senaryolardan dördü sald›rganl›k ile, di¤erdördü ise belirli bir durumda yard›m etme ileilgilidir. Sald›rganl›k ile ilgili toplam dörtsenaryonun ikisinde kontrol edilebilir bir durumbetimlenirken, di¤er iki senaryoda ise kontroledilemez bir durum betimlenmifltir. Ayn› koflullaryard›m etme durumu için de geçerlidir. Yard›metme durumuyla ilgili toplam dört senaryonunikisinde kontrol edilebilir bir durum betimlenirken,di¤er iki senaryoda ise kontrol edilemez bir durumbetimlenmifltir. Böylece araflt›rma kapsam›ndatoplam dört koflul (sald›rganl›kla ilgili olarakkontrol edilebilir/kontrol edilemez koflullar veyard›m etmeyle ilgili olarak kontrol



edilebilir/kontrol edilemez koflullar)oluflturulmufltur. Kat›l›mc›lar deneysel koflullaraseçkisiz bir flekilde atanarak, belirli bir durumubetimleyen iki senaryo ve bu senaryolara iliflkinsorulardan oluflan küçük bir kitapç›k alm›fllard›r.Uygulamalara bafllanmadan önce kat›l›mc›laraaraflt›rman›n amac› hakk›nda k›sa bir aç›klamayap›lm›fl her bir senaryoda anlat›lan durumumümkün oldu¤unca hayal ederek sorulara cevapvermeleri istenmifltir.

VVeerrii TTooppllaammaa AArraaççllaarr››

Veri toplama araçlar› olarak Kiflisel BilgiFormu, Sald›rganl›k Senaryolar› ve Yard›m EtmeSenaryolar› kullan›lm›flt›r. Her bir senaryo ile ilgiliolarak alg›lanan kontrol, öfke, sempati (anlay›fl) vedavran›flsal tepkileri 7 basamakl› Likert tipisorularla ölçülmektedir. Ba¤›ml› de¤iflkenölçümleri al›n›rken ve senaryolar oluflturulurkengenel olarak literatürde daha önce yap›lançal›flmalara ve kullan›lan senaryolara sad›kkal›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Daha önce Greitemeyer veRudolph’un (2003) çal›flmas›nda kullan›lansenaryolardan biri sald›rganl›k koflulundakullan›lm›flt›r. Di¤er senaryo ise yap›lan ön çal›flmave yarg›c› görüflleri do¤rultusunda araflt›rmakapsam›nda oluflturulmufltur. Yard›m etmekoflulunda kullan›lan senaryolar ise Greitemeyer veRudolph’un (2003) çal›flmas›nda kullan›lan birsenaryo ile Schmidt ve Weiner (1988) ileWeiner’›n (1980b; 1995) çal›flmalar›nda kullan›lansenaryodur.

SSaalldd››rrggaannll››kk SSeennaarryyoollaarr››:: Araflt›rmakapsam›nda sald›rganl›kla ilgili olarak iki senaryokullan›lm›fl ve bu senaryolar›n her biri için kontroledilebilir ve kontrole dilemez koflullar içerensenaryolar oluflturulmufltur. Bu senaryolardanbirinde kat›l›mc›lardan bir tan›d›klar› ilerandevulaflt›klar›n› ve tan›d›klar› bu kiflininrandevuya epeyce geç geldi¤ini hayal etmeleriistenmifltir. Kontrol edilebilir koflulda, randevuyageç kalan kifli tam evden ç›karken TV’deki bire¤lence program›na tak›ld›¤›n› ve bu yüzden geç

kald›¤›n› söylemektedir. Kontrol edilemez koflulda,randevuya geç kalan kifli gelirken yolda bir kazanedeniyle trafi¤in t›kand›¤›n›, bu yüzden geçkald›¤›n› ve size ulaflmaya çal›flt›¤›n› ancakbaflaramad›¤›n› söylemektedir. Sald›rganl›kla ilgiliikinci senaryoda ise kat›l›mc›lardan yoldaarabalar›yla normal bir h›zda ilerlerken, onlar›sollamaya çal›flan bir araban›n onlara çarpt›¤›n›hayal etmeleri istenmifltir. Kontrol edilebilirkoflulda, arabalardaki floförler birbirleriyleyar›flmakta ve oldukça süratli olan bu arabalardanbiri onlar› sollamaya çal›fl›rken arabalar›naçarpmaktad›r. Kontrol edilemez koflulda ise,kendilerine çarpan arac›n önüne aniden bir kedininf›rlad›¤› ve floförün kediye çarpmamak içindireksiyonu k›rd›¤›, kazan›n bu nedenle yer ald›¤›belirtilmektedir.

Alg›lanan kontrol, sald›rganl›k senaryolar›nda“Sizce randevuya geç kalan kifli bu durumdan nekadar sorumludur?” ve “Sizce araban›za çarpanarac›n sürücüsü bu durumdan ne kadarsorumludur?” sorular›yla ölçülmüfltür. Öfke,“Randevuya geç kalan kifliye ne kadar k›zard›n›z?”ve “Araban›za çarpan arac›n sürücüsüne ne kadark›zard›n›z?” sorular›yla; sempati (anlay›fl), “Bukiflinin randevuya geç kalmas›n› ne ölçüdeanlay›flla karfl›lard›n›z?” ve “Araban›za çarpanarac›n sürücüsüne ne ölçüde anlay›fl gösterirdiniz?”sorular›yla; sald›rganl›k ise her iki senaryoda da“Bu kifliyi üzecek, incitecek, yapt›¤›na piflmanedecek veya benzeri gibi bir davran›flla karfl›l›kverme olas›l›¤›n›z ne olacakt›r?” sorusuylaölçülmüfltür.

YYaarrdd››mm EEttmmee SSeennaarryyoollaarr››:: Sald›rganl›ktaoldu¤u gibi yard›m etme durumunda da iki senaryokullan›lm›fl ve bu senaryolar›n her biri için kontroledilebilir ve kontrol edilemez koflullar içerensenaryolar oluflturulmufltur. Bu senaryolardanbirinde, kat›l›mc›lardan eflinin kendisini terkedece¤ini söyledi¤i tan›d›klar› bir kiflinin kendisinikötü hissetti¤ini ve efliyle aralar›n›n düzelmesikonusunda yard›m istedi¤ini hayal etmeleriistenmifltir. Kontrol edilebilir koflulda bu kifli ifl



21

sonras› arkadafllar› ile oyaland›¤› için eve sürekliolarak geç gitmekte ve efli onu bu yüzden terkedece¤ini ifade etmektedir. Kontrol edilemezkoflulda ise ayn› kifli, ifli gere¤i geç saatlere kadarçal›flmak zorunda oldu¤u için eve sürekli olarakgeç gitmekte ve efli onu bu yüzden terk edece¤iniifade etmektedir. Yard›m etmeyle ilgili ikincisenaryoda ise kat›l›mc›lardan ders ç›k›fl› s›n›ftanaflina olduklar› bir kiflinin yanlar›na gelereknotlar›n›n eksik oldu¤unu ve geçen dersin notlar›n›ona ödünç verip vermeyeceklerini sordu¤unu hayaletmeleri istenmifltir. Kontrol edilebilir koflulda bukifli, dersi oldu¤u günlerde arkadafllar›yla birlikteeylenmeye gitti¤i için notlar›n›n eksik oldu¤unuifade etmektedir. Kontrol edilemez koflulda iseayn› kifli geçirdi¤i bir rahats›zl›k nedeniylegözlerinden ameliyat oldu¤unu ve bu nedenlederste not tutamad›¤›n› ifade etmektedir.

Alg›lanan kontrol, yard›m etme senaryolar›nda“ Kiflinin efli taraf›ndan terk edilmesi ne ölçüdekendi kontrolü alt›nda olan bir nedendenkaynaklanm›flt›r?” ve “Bu kiflinin ders notlar›n›neksik olmas› ne ölçüde kendi kontrolü alt›nda olanbir nedenden kaynaklanm›flt›r?” sorular›ylaölçülmüfltür. Öfke, “Eve geç gelerek eflininkendisini terk etmesine yol açan bu kifliye nederece k›zard›n›z?” ve “Bu kiflinin gelip dersnotlar›n› istemesi sizi ne derece k›zd›r›rd›?”sorular›yla; sempati (anlay›fl), “Efliyle aralar›n›düzeltmeniz konusunda sizden yard›m isteyen bukifliye ne ölçüde anlay›fl gösterirdiniz?” ve “Sizdenders notlar›n›z› ödünç isteyen bu kifliye ne ölçüdeanlay›fl gösterirdiniz?” sorular›yla; yard›m etme ise“Efliyle aralar›n› düzeltmeniz konusunda sizdenyard›m isteyen bu kifliye yard›m etme olas›l›¤›n›znedir?” ve “Ders notlar›n› bu ö¤renciye vermeolas›l›¤›n›z nedir?” sorular›yla ölçülmüfltür.

BBuullgguullaarr

Bu bölümde, araflt›rman›n amac› do¤rultusundaverilere uygulanan istatistiksel analizlerden eldeedilen bulgulara yer verilmifltir. Bulgular›nsunuluflunda ilk olarak, sald›rganl›k ve yard›m

etme durumlar› için ayr› ayr› olmak üzerebetimleyici istatistiksel bulgular sunulmufltur.‹kinci olarak, yap›lan manipülasyonun etkilili¤iyine sald›rganl›k ve yard›m etme durumlar› içinayr› ayr› olmak üzere MANOVA analizikullan›larak s›nanm›flt›r. Üçüncü olarak, yinesald›rganl›k ve yard›m etme durumlar› için ayr›ayr› olmak üzere alg›lanan kontrol de¤iflkenininsald›rganl›k ve yard›m etme de¤iflkenlerini neölçüde yordad›¤› ve bu do¤rultuda öfke ile sempatiduygular›n›n bu iliflkideki rolünü incelemekamac›yla Hiyerarflik Regresyon analiziuygulanm›flt›r.

Analizlere bafllamadan önce, örneklemgruplar›ndan toplanan verilerin çok de¤iflkenliistatistiksel say›lt›lar› karfl›lay›p karfl›lamad›¤›incelenmifltir. Tek de¤iflkenli ve çok de¤iflkenliafl›r› de¤erlere sahip puanlar analiz d›fl›b›rak›lm›flt›r. Sonuçta, tüm de¤iflkenlerdenormallik say›lt›s›n›n karfl›land›¤› görülmüfltür.

SSaalldd››rrggaannll››kk KKooflfluulluu

Senaryolarda olay›n nedeninin manipüleedildi¤i durumlar (kontrol edilebilir/kontroledilemez) ba¤›ms›z de¤iflken olarak, alg›lanankontrol, öfke, sempati ve sald›rgan bir tepki vermeolas›l›¤› ise ba¤›ml› de¤iflkenler olarak al›nm›flt›r.Sald›rganl›k koflulunda incelenen ba¤›ml› de¤iflkenölçümlerinin (alg›lanan kontrol, öfke, sempati vesald›rgan bir tepki verme olas›l›¤›) ortalama vestandart kaymalar› ile korelasyon katsay›lar› Tablo1 ve Tablo 2’de gösterilmifltir.

Sald›rganl›k koflulunda ele al›nan de¤iflkenleraras›ndaki korelasyonlar incelendi¤inde; birincisenaryoda alg›lanan kontrol ile öfke (r = .75, p <.01), alg›lanan kontrol ile sald›rganl›k (r = .42, p <.01) ve öfke ile sald›rganl›k (r = .49, p < .01)aras›nda pozitif yönde, alg›lanan kontrol ilesempati (r = -.71, p < .01), öfke ile sempati (r = -.77, p < .01) ve sempati ile sald›rganl›k (r = -.45, p< .01) aras›nda ise negatif yönde anlaml› iliflkileroldu¤u görülmüfltür. ‹kinci senaryoya bak›ld›¤›ndaise; alg›lanan kontrol ile öfke (r = .81, p < .01),



alg›lanan kontrol ile sald›rganl›k (r = .50, p < .01)ve öfke ile sald›rganl›k (r = .57, p < .01) aras›ndapozitif yönde, alg›lanan kontrol ile sempati (r = -.69, p < .01), öfke ile sempati (r = -.77, p < .01) vesempati ile sald›rganl›k (r = -.53, p < .01) aras›ndaise negatif yönde anlaml› iliflkiler oldu¤ugörülmüfltür. Sald›rganl›k koflulunda her ikisenaryoda da benzerlikler oldu¤u göz önüneal›narak senaryolar birlefltirdi¤inde alg›lanankontrol ile öfke (r = .81, p < .01), alg›lanan kontrolile sald›rganl›k (r = .52, p < .01) ve öfke ilesald›rganl›k (r = .58, p < .01) aras›nda pozitifyönde, alg›lanan kontrol ile sempati (r = -.76, p <.01), öfke ile sempati (r = -.81, p < .01) ve sempatiile sald›rganl›k (r = -.54, p < .01) aras›nda isenegatif yönde anlaml› iliflkiler oldu¤u tespitedilmifltir (bkz., Tablo 2).

Araflt›rma kapsam›nda kat›l›mc›lar›n alg›lanan

kontrol, öfke, sempati ve sald›rganl›k tepkilerinin

olay›n nedeninin kontrol edilebilir oldu¤u ve

olmad›¤› koflullara göre de¤iflip de¤iflmedi¤i, her

bir senaryo için ayr› ayr› olmak üzere, MANOVA

analizleri ile incelenmifltir. Ancak, sald›rganl›k

koflulunda her iki senaryoda da benzerlikler oldu¤u

göz önüne al›narak burada birlefltirilmifl

senaryolara iliflkin analizlere yer verilmifltir.

Kat›l›mc›lar›n alg›lanan kontrol, öfke, sempati

ve sald›rganl›k tepkilerinin olay›n nedeninin

kontrol edilebilir oldu¤u ve olmad›¤› koflullara

göre de¤iflip de¤iflmedi¤i MANOVA analizleri

ile incelenmifltir. Yap›lan MANOVA analizi

“olay›n nedeni” de¤iflkeninin temel etkisinin

manidar oldu¤unu göstermifltir (Pillai’s Trace



23

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflflKKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll

EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezz EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezz EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezzOOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN

Kont. 6.38 1.23 262 3.04 1.75 251 6.60 0.89 262 3.79 1.88 251 12.98 1.78 262 6.82 2.89 251

Öfke 5.78 1.43 262 3.23 1.68 251 6.31 1.20 262 4.01 1.85 251 12.09 2.23 262 7.24 2.78 251

Sem. 2.60 1.46 262 5.00 1.42 251 2.06 1.42 262 4.06 1.66 251 4.66 2.46 262 9.06 2.33 251

Sald. 3.25 1.92 262 1.85 1.10 251 4.28 2.22 262 2.47 1.57 251 7.53 3.43 262 4.31 2.07 251

TTaabblloo 11Sald›rganl›¤›n Kontrol Edilebilir ve Kontrol Edilemez Koflullar›nda Ele Al›nan Ba¤›ml› De¤iflkenÖlçümlerinin (Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati ve Sald›rganl›k) Ortalamalar› ve Standart Kaymalar›

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflflKKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd.. KKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd.. KKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd..

Kont. 1.00 1.00 1.00

Öfke .75** 1.00 .81** 1.00 .81** 1.00

Sem. -.71** -.77** 1.00 -.69** -.77** 1.00 -.76** -.81** 1.00

Sald. .42** .49** -.45** 1.00 .50** .57** -.53** 1.00 .52** .58** -.54** 1.00**p < .01

TTaabblloo 22Sald›rganl›k Koflulunda Ele Al›nan Ba¤›ml› De¤iflken Ölçümlerinin (Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati veSald›rganl›k) Senaryolara Göre Korelasyon Katsay›lar›

= .65, F4,508 = 230.57, p < .001, η2 = .65). Olay›n

nedeni konusunda yap›lan manipülasyonunetkilili¤ini test etmek amac›yla ANOVA analizleriyap›lm›flt›r. Yap›lan ANOVA analizleri alg›lanankontrol F1,511 = 852.36, p < .001, η2 = .63), öfke

F1,511 = 477.30, p < .001, η2 = .48), sempati F1,511 =

433.36, p < .001, η2 = .46) ve sald›rgan bir tepkiverme olas›l›¤› F1,511 = 163.34, p < .001, η2 = .24)

aç›s›ndan gruplar aras›nda manidar farkl›l›klar›noldu¤unu göstermifltir. Buna göre, alg›lanankontrol aç›s›ndan bak›ld›¤›nda olay›n nedenininkontrol edilebilir oldu¤u durumda (Ort. = 12.98, S= 1.78) olay›n nedeninin kontrol edilebilir olmad›¤›duruma oranla (Ort. = 6.82, S = 2.89) kat›l›mc›lardaha fazla kontrol yüklemesinde bulunmufllard›r.Öfke aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, olay›n nedenininkontrol edilebilir oldu¤u durumda (Ort. = 12.09, S= 2.23) olay›n nedeninin kontrol edilebilir olmad›¤›duruma oranla (Ort. = 7.24, S = 2.78) kat›l›mc›lardaha fazla öfke duygusu ifade etmifllerdir. Sempatiduygusu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, olay›n nedenininkontrol edilebilir oldu¤u durumda (Ort. = 4.66, S =2.46) olay›n nedeninin kontrol edilebilir olmad›¤›duruma oranla (Ort. = 9.06, S = 2.33) kat›l›mc›lardaha az sempati duygusu ifade etmifllerdir.Sald›rganl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise olay›nnedeninin kontrol edilebilir oldu¤u durumda (Ort.= 7.53, S = 3.43) olay›n nedeninin kontrol edilebilirolmad›¤› duruma oranla (Ort. = 4.31, S = 2.07)kat›l›mc›lar daha sald›rgan tepki verme e¤ilimindeolduklar›n› ifade etmifllerdir (bkz., Tablo 1).

AAllgg››llaannaann KKoonnttrrooll iillee SSaalldd››rrggaannll››kk AArraass››nnddaakkii‹‹lliiflflkkiiddee ÖÖffkkee vvee SSeemmppaattii DDuuyygguullaarr››nn››nn AArraacc››((MMeeddiiaattoorr)) RRoollüünnüünn ‹‹nncceelleennmmeessii

Araflt›rman›n temel amaçlar›ndan biri,alg›lanan kontrolün sald›rganl›¤› ne ölçüdeyordad›¤›n› ve bu iliflkide öfke ile sempatiduygular›n›n arac› (mediator) de¤iflkenler olarakrol oynay›p oynamad›¤›n› incelemektir. Bu amaçla,sald›rganl›k koflulunda yer alan kat›l›mc›larauygulanan senaryolardan al›nan puanlara, her birsenaryo için ayr› ayr› olmak üzere afla¤›da ayr›nt›l›

olarak ifade edilen Baron ve Kenny’nin (1986)kriterleri do¤rultusunda Hiyerarflik RegresyonAnalizleri uygulanm›flt›r.

Araflt›rmada ileri sürülen arac› de¤iflkenlerinrolü incelenirken Baron ve Kenny’nin (1986)kriterleri temel al›nm›flt›r. Buna göre, birde¤iflkenin arac› bir de¤iflken olabilmesi içinafla¤›daki 4 kriterin karfl›lanmas› gerekmektedir.

1. Yorday›c› ve yordanan de¤iflken aras›ndakiiliflki anlaml› olmal›d›r.

2. Arac› de¤iflkenler ile yorday›c› de¤iflkenaras›ndaki iliflki anlaml› olmal›d›r.

3. Hem arac› de¤iflkenler hem de yordanande¤iflken efl zamanl› olarak regresyon analizinegirildi¤inde, her iki de¤iflken aras›ndaki iliflkianlaml› olmal›d›r.

4. Arac› de¤iflkenler ve yorday›c› de¤iflken eflzamanl› olarak regresyon analizine girildi¤indedaha önce yorday›c› ve yordanan de¤iflken aras›ndavar olan anlaml› iliflki art›k anlaml› olmaktanç›kmal› ya da daha önceki anlaml›l›k düzeyindeazalma olmal›d›r.

Bu çal›flmada, sald›rganl›k koflulunda ele al›nanöfke ve sempati duygular›n›n alg›lanan kontrol ilesald›rganl›k aras›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenlerolarak rol oynay›p oynamad›klar›n› belirlemedeBaron ve Kenny’nin (1986) ilk iki kriterininkarfl›land›¤› görülmüfltür. Buna göre, her birsenaryodan al›nan puanlara ayr› ayr› bak›ld›¤›ndave senaryolardan al›nan toplam puanlarabak›ld›¤›nda da yorday›c› de¤iflken (alg›lanankontrol) ile yordanan de¤iflken (sald›rganl›k) vearac› de¤iflkenler (öfke ve sempati) aras›ndakikorelasyonlar›n anlaml› oldu¤u bulunmufltur (bkz.,Tablo 2). Baron ve Kenny’nin (1986) di¤er ikikriteri ise, her bir senaryo için ve senaryolardanal›nan toplam puan için ayr› ayr› olmak üzere,s›nanm›flt›r. Ancak, sald›rganl›k koflulunda her ikisenaryoda da benzerlikler oldu¤u göz önüneal›narak burada birlefltirilmifl senaryolara iliflkinanalizlere yer verilmifltir.



Sald›rganl›k koflulunda öfke ve sempatiduygular›n›n alg›lanan kontrol ile sald›rganl›karas›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenler olarak roloynay›p oynamad›klar›n› belirlemek amac›ylayap›lan Hiyerarflik Regresyon Analizi sonuçlar›incelendi¤inde, denkleme ilk blokta girilenalg›lanan kontrol de¤iflkeninin sald›rganl›¤› pozitifyönde anlaml› olarak yordad›¤› bulunmufltur (R =.52, R2 = .27, F(1,511 = 190.77, p < .001). Alg›lanan

kontrol de¤iflkeninin ba¤›ml› de¤iflkendekivaryans›n % 27’sini aç›klad›¤› görülmüfltür.

Denkleme ikinci blokta öfke ve sempatide¤iflkenleri eklendi¤inde ise öfke duygusununba¤›ml› de¤iflkeni pozitif yönde, sempatiduygusunun ise ba¤›ml› de¤iflkeni negatif yöndeanlaml› olarak yordad›¤›, alg›lanan kontrolde¤iflkeninin ise bu aflamada ba¤›ml› de¤iflkenianlaml› olarak yordamad›¤› görülmüfltür (R = .59,R2 = .35, F3,509 = 92.63, p < .001). Öfke ve sempati

de¤iflkenlerinin eklenmesiyle ba¤›ml› de¤iflkendeaç›klanan toplam varyans artarak % 35 olmufltur(bkz., Tablo 3).



25

Senaryo 1

Analiz

A�aması

Yordayıcı

De�i�kenR R2 R2’deki

Artı�Std. Hata Beta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .42 .17 .17 .03 .42*** .42

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.50 .25 .08 .05

.06

.06

.07

.30***

-.18**

.05

.20

-.12

Senaryo 2

Analiz

A�aması

Yordayıcı


Artı�

Std.

HataBeta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .50 .25 .25 .04 .50*** .50

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.59 .34 .09 .07

.08

.07

.08

.34***

-.21***

.06

.21

-.16

Senaryolar Birle�tirilmi�

Analiz

A�aması

Yordayıcı


Artı�Std. Hata Beta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .52 .27 .27 .03 .52*** .52

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.59 .35 .08 .05

.07

.06

.10

.37***

-.16**

.07

.23

-.11 ** p < .01, *** p < .001

TTaabblloo 33Sald›rganl›k Koflulunda Yer Alan Senaryolardan Al›nan Puanlara Uygulanan Hiyerarflik Regresyon AnaliziSonuçlar›

Sald›rganl›k koflulunda ele al›nan yorday›c› vearac› de¤iflkenlerin ba¤›ml› de¤iflkenle olan yol(path) katsay›lar› Tablo 4’te gösterilmifltir. Bunagöre, alg›lanan kontrol öfkeyi pozitif yönde (β =.81, p < .001), sempatiyi ise negatif yönde (β =-.76, p < .001) anlaml› olarak yordamaktad›r.Alg›lanan kontrol ile sald›rganl›k aras›ndakiiliflkinin ise arac› de¤iflkenler söz konusu olmad›¤›zaman anlaml› oldu¤u (β = .52, p < .001) arac›de¤iflkenler söz konusu oldu¤unda ise anlaml›olmad›¤› (β = .10, p > .05 n.s.) görülmüfltür. Öfkeile sald›rganl›k (β = .37, p < .001) aras›nda pozitifyönde ve sempati ile sald›rganl›k (β = -.16, p < .01)aras›nda ise negatif yönde anlaml› iliflkiler oldu¤ugörülmüfltür (bkz., Tablo 4). Sonuç olarak, öfke vesempati duygular›n›n alg›lanan kontrol ilesald›rganl›k aras›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenlerolarak rol oynad›klar› söylenebilir. Literatürdearac› de¤iflken olma özelli¤inin istatistiksel olaraktest edilmesi gerekti¤i de vurgulanmaktad›r (Sobel,1982). Yap›lan Sobel Testi analizi sonucuna göre,öfke (z = 7.39, p < .05) ve sempati (z = 5.75, p <.05) de¤iflkenlerinin alg›lanan kontrol vesald›rganl›k aras›nda arac› de¤iflkenler olabilece¤iistatistiksel olarak da gözlenmifltir.

YYaarrdd››mm EEttmmee KKooflfluulluu

Sald›rganl›k koflulunda oldu¤u gibi yard›metme koflulunda da kullan›lan senaryolarda olay›nnedeninin de¤iflimlendi¤i durumlar (kontrol

edilebilir/kontrol edilemez) ba¤›ms›z de¤iflkenolarak; alg›lanan kontrol, öfke, sempati ve yard›metme ise ba¤›ml› de¤iflkenler olarak ele al›nm›flt›r.Yard›m etme koflulunda incelenen ba¤›ml›de¤iflken ölçümlerinin (alg›lanan kontrol, öfke,sempati ve yard›m etme) ortalama ve standartkaymalar› ile korelasyon katsay›lar› Tablo 5 veTablo 6’da gösterilmifltir.

Yard›m etme koflulunda ele al›nan de¤iflkenleraras›ndaki korelasyonlar incelendi¤inde; birincisenaryoda alg›lanan kontrol ile öfke (r = .57, p <.01) ve sempati ile yard›m etme (r = .53 p < .01)aras›nda pozitif yönde, alg›lanan kontrol ilesempati (r = -.37, p < .01), alg›lanan kontrol ileyard›m etme (r = -.12, p < .05), öfke ile sempatiaras›nda (r = -.38, p < .01) ve öfke ile yard›m etme(r = -.16, p < .01) aras›nda ise negatif yöndeanlaml› iliflkiler oldu¤u görülmüfltür. Yard›m etmekoflulunda kullan›lan ikinci senaryo aç›s›ndanbak›ld›¤›nda ise, alg›lanan kontrol ile öfke (r = .61,p < .01) ve sempati ile yard›m etme (r = .83, p <.01) aras›nda pozitif yönde, alg›lanan kontrol ilesempati (r = -.61, p < .01), alg›lanan kontrol ileyard›m etme (r = -.53, p < .01), öfke ile sempatiaras›nda (r = -.81, p < .01) ve öfke ile yard›m etme(r = -.77, p < .01) aras›nda ise negatif yöndeanlaml› iliflkiler oldu¤u saptanm›flt›r. Sald›rganl›kkoflulunda oldu¤u gibi yard›m etme koflulunda daher iki senaryoda benzerlikler oldu¤u göz önüne



SSaalldd››rrggaannll››kk

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflfl

Alg›lanan Kontrol - Öfke .75*** .81*** .81***

Alg›lanan Kontrol - Sempati -.71*** -.69*** -.76***

Alg›lanan Kontrol - Sald›rganl›k (.42***) .07 (.50***) .08 (.52***) .10

Öfke - Sald›rganl›k .30*** .34*** .37***

Öfke - Sempati -.18** -.21*** -.16**

**p < .01, ***p < .001

TTaabblloo 44Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati ve Sald›rganl›k Aras›ndaki Yol (Path) Katsay›lar›

al›narak senaryolar birlefltirdi¤inde ise alg›lanankontrol ile öfke (r = .70, p < .01) ve sempati ileyard›m etme (r = .73, p < .01) aras›nda pozitifyönde, alg›lanan kontrol ile sempati (r = -.62,p <.01), alg›lanan kontrol ile yard›m etme (r = -.42,p < .01), öfke ile sempati (r = -.70, p < .01) ve öfkeile yard›m etme (r = -.55, p < .01) aras›nda isenegatif yönde anlaml› iliflkiler oldu¤u görülmüfltür(bkz., Tablo 6).

Araflt›rma kapsam›nda kat›l›mc›lar›n alg›lanankontrol, öfke, sempati ve yard›m etme tepkilerininolay›n nedeninin kontrol edilebilir oldu¤u veolmad›¤› koflullara göre de¤iflip de¤iflmedi¤i,sald›rganl›k koflulunda oldu¤u gibi her bir öyküiçin ayr› ayr› olmak üzere, MANOVA analizleri ileincelemifltir.

Ancak, yard›m etme koflulunda her ikisenaryoda da benzerlikler oldu¤u göz önüne

al›narak burada birlefltirilmifl senaryolara iliflkinanalizlere yer verilmifltir.

Kat›l›mc›lar›n alg›lanan kontrol, öfke, sempative yard›m etme tepkilerinin olay›n nedenininkontrol edilebilir oldu¤u ve olmad›¤› koflullaragöre de¤iflip de¤iflmedi¤i MANOVA analizleri ileincelenmifltir. Yap›lan MANOVA analizi olay›nnedeni de¤iflkeninin temel etkisinin manidaroldu¤unu göstermifltir (Pillai’s Trace = .74, F4,369 =

262.27, p < .001, η2 = .74). Olay›n nedenikonusunda yap›lan manipülasyonun etkilili¤ini testetmek amac›yla ANOVA analizleri yap›lm›flt›r.Yap›lan ANOVA analizleri alg›lanan kontrol F1,372

= 988.54, p < .001, η2 = .73), öfke F1,372 = 318.29,

p < .001, η2 = .46), sempati F1,372 = 192.45, p <

.001, η2 = .34) ve yard›m etme (F1,372 = 75.66, p <

.001, η2 = .17) aç›s›ndan gruplar aras›nda manidarfarkl›l›klar›n oldu¤unu göstermifltir. Buna göre,



27

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflflKKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll KKoonnttrrooll

EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezz EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezz EEddiilleebbiilliirr EEddiilleemmeezzOOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN OOrrtt.. SS NN

Kont. 5.59 1.23 177 3.38 1.57 197 6.44 1.04 177 1.99 1.48 197 12.02 1.82 177 5.38 2.22 197

Öfke 4.77 1.41 177 2.88 1.62 197 3.75 2.04 177 1.30 0.87 197 8.52 2.66 177 4.18 2.02 197

Sem. 4.32 1.41 177 5.29 1.33 197 4.32 1.80 177 6.44 1.11 197 8.64 2.47 177 11.73 1.82 197

Yard. 4.56 1.64 177 4.98 1.64 197 4.85 1.84 177 6.50 1.07 197 9.41 2.52 177 11.48 2.11 197

TTaabblloo 55Yard›m Etmenin Kontrol Edilebilir ve Kontrol Edilemez Koflullar›nda Ele Al›nan Ba¤›ml› De¤iflkenÖlçümlerinin (Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati ve Yard›m Etme) Ortalama ve Standart Kaymalar›

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflflKKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd.. KKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd.. KKoonntt.. ÖÖffkkee SSeemm.. SSaalldd..

Kont. 1.00 1.00 1.00

Öfke .57** 1.00 .61** 1.00 .70** 1.00

Sem. -.37** -.38** 1.00 -.61** -.81** 1.00 -.62** -.70** 1.00

Yard. -.12* -.16** .53** 1.00 -.53** -.77** .83** 1.00 -.42** -.55** .73** 1.00*p < .05, **p < .01

TTaabblloo 66Yard›m Etme Koflulunda Ele Al›nan Ba¤›ml› De¤iflken Ölçümlerinin (Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati veYard›m Etme) Senaryolara Göre Korelasyon Katsay›lar›

alg›lanan kontrol aç›s›ndan bak›ld›¤›nda olay›nnedeninin kontrol edilebilir oldu¤u durumda (Ort.= 12.02, S = 1.82) olay›n nedeninin kontroledilebilir olmad›¤› duruma oranla (Ort. = 5.38, S =2.22) kat›l›mc›lar daha fazla kontrol yüklemesindebulunmufllard›r. Öfke aç›s›ndan bak›ld›¤›nda,olay›n nedeninin kontrol edilebilir oldu¤u durumda(Ort. = 8.52, S = 2.66) olay›n nedeninin kontroledilebilir olmad›¤› duruma oranla (Ort. = 4.18, S =2.02) kat›l›mc›lar daha fazla öfke duygusu ifadeetmifllerdir. Sempati duygusu aç›s›ndanbak›ld›¤›nda, olay›n nedeninin kontrol edilebiliroldu¤u durumda (Ort. = 8.64, S = 2.47) olay›nnedeninin kontrol edilebilir olmad›¤› durumaoranla (Ort. = 11.73, S = 1.82) kat›l›mc›lar daha azsempati duygusu ifade etmifllerdir. Yard›m etmeaç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise olay›n nedeninin kontroledilebilir oldu¤u durumda (Ort. = 9.41, S = 2.52)olay›n nedeninin kontrol edilebilir olmad›¤›duruma oranla (Ort. = 11.48, S = 2.11) kat›l›mc›lardaha fazla yard›m etme e¤iliminde olduklar›n›ifade etmifllerdir (bkz., Tablo 5).

AAllgg››llaannaann KKoonnttrrooll iillee YYaarrdd››mm EEttmmee AArraass››nnddaakkii‹‹lliiflflkkiiddee ÖÖffkkee vvee SSeemmppaattii DDuuyygguullaarr››nn››nn AArraacc››((MMeeddiiaattoorr)) RRoollüünnüünn ‹‹nncceelleennmmeessii

Araflt›rman›n bir di¤er amac›, alg›lanankontrolün yard›m etmeyi ne ölçüde yordad›¤›n› vebu iliflkide öfke ile sempati duygular›n›n arac›de¤iflkenler olarak rol oynay›p oynamad›¤›n›incelemektir. Bu amaçla yard›m etmekoflulunda yer alan kat›l›mc›lara uygulanansenaryolardan al›nan puanlara, her bir senaryo içinayr› ayr› olmak üzere, Hiyerarflik RegresyonAnalizleri uygulanm›flt›r.

Araflt›rmada öne sürülen arac› de¤iflkenlerinrolü incelenirken, sald›rganl›k koflulunda oldu¤ugibi, Baron ve Kenny’nin (1986) kriterleri temelal›nm›flt›r. Yard›m etme koflulunda ele al›nan öfkeve sempati duygular›n›n alg›lanan kontrol ileyard›m etme aras›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenlerolarak rol oynay›p oynamad›klar›n› belirlemedeBaron ve Kenny’nin (1986) ilk iki kriterinin

karfl›land›¤› görülmüfltür. Buna göre, her ikisenaryoda da yorday›c› de¤iflken (alg›lanankontrol) ile yordanan de¤iflken (yard›m etme) vearac› de¤iflkenler (öfke ve sempati) aras›ndakikorelasyonlar›n anlaml› oldu¤u bulunmufltur (bkz.,Tablo 6). Baron ve Kenny’nin (1986) di¤er ikikriteri ise, her bir senaryo için ayr› ayr› olmaküzere, s›nanm›flt›r. Ancak, yard›m etme koflulundaher iki senaryoda da benzerlikler oldu¤u göz önüneal›narak burada birlefltirilmifl senaryolara iliflkinanalizlere yer verilmifltir.

Yard›m etme koflulunda ele al›nan öfke vesempati duygular›n›n alg›lanan kontrol ile yard›metme aras›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenler olarak roloynay›p oynamad›klar›n› belirlemek amac›ylayap›lan Hiyerarflik Regresyon Analizi sonuçlar›incelendi¤inde, denkleme ilk blokta girilenalg›lanan kontrol de¤iflkeninin yard›m etmeyinegatif yönde anlaml› olarak yordad›¤›bulunmufltur (R = .42, R2 = .18, F1,372 = 80.08, p <

.001). Alg›lanan kontrol de¤iflkeninin ba¤›ml›de¤iflkendeki varyans›n % 18’ini aç›klad›¤›görülmüfltür. Denkleme ikinci blokta öfke vesempati de¤iflkenleri eklendi¤inde ise öfkeduygusunun ba¤›ml› de¤iflkeni negatif yönde,sempati duygusunun ise ba¤›ml› de¤iflkeni pozitifyönde anlaml› olarak yordad›¤›, alg›lanan kontrolde¤iflkeninin ise bu aflamada ba¤›ml› de¤iflkenianlaml› olarak yordamad›¤› görülmüfltür (R = .74,R2 = .54, F3,370 = 146.63, p < .001). Öfke ve sempati

de¤iflkenlerinin eklenmesiyle ba¤›ml› de¤iflkendeaç›klanan toplam varyans artarak % 54 olmufltur(bkz., Tablo 7).

Yard›m etme koflulunda ele al›nan yorday›c› vearac› de¤iflkenlerin ba¤›ml› de¤iflkenle olan yol(path) katsay›lar› Tablo 8’de gösterilmifltir. Bunagöre, alg›lanan kontrol öfkeyi pozitif yönde (β =.70, p < .001), sempatiyi ise negatif yönde (β =-.62, p < .001) anlaml› olarak yordamaktad›r.Alg›lanan kontrol ile yard›m etme aras›ndakiiliflkinin ise arac› de¤iflkenler söz konusu olmad›¤›zaman negatif yönde anlaml› oldu¤u (β = -.42, p <



.001) arac› de¤iflkenler söz konusu oldu¤unda iseanlaml› olmad›¤› (β = .09, p > .05) görülmüfltür.Öfke ile yard›m etme (β = -.11, p < .05) aras›ndanegatif yönde ve sempati ile yard›m etme (β = .71,p < .001) aras›nda ise pozitif yönde anlaml› iliflkileroldu¤u görülmüfltür (bkz., Tablo 8). Sonuç olarak,genelde öfke ve sempati duygular›n›n alg›lanankontrol ile yard›m etme aras›ndaki iliflkide arac›de¤iflkenler olarak rol oynad›klar› söylenebilir.Literatürde arac› de¤iflken olma özelli¤ininistatistiksel olarak test edilmesi gerekti¤i de

vurgulanmaktad›r (Sobel, 1982). Yap›lan SobelTesti analizi sonucuna göre, öfke (z = -7.44, p <.05) ve sempati (z = -11.21, p < .05)de¤iflkenlerinin alg›lanan kontrol ve yard›m etmearas›nda arac› de¤iflkenler olabilece¤i istatistikselolarak da gözlenmifltir.

TTaarrtt››flflmmaa

Weiner (1995) taraf›ndan sosyal davran›fllarailiflkin olarak öne sürülen bilifl-duygu-davran›flard›fl›kl›¤› modeline göre sald›rgan davran›fllar ve



29

Senaryo 1

Analiz

A�aması

Yordayıcı


Artı�

Std.

HataBeta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .12 .02 .02 .05 -.12* -.12

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.53 .28 .27 .05

.05

.06

.08

.01

.56***

.07

.01

.51

Senaryo 2

Analiz

A�aması

Yordayıcı


Artı�

Std.

HataBeta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .53 .28 .28 .03 -.53*** -.53

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.85 .72 .44 .02

.04

.05

.02

-.29***

.61***

.04

-.30

.55

Senaryolar Birle�tirilmi�

Analiz

A�aması

Yordayıcı


Artı�

Std.

HataBeta

r

(Kısmi)

1 Kontrol .42 .18 .18 .03 -.42*** -.42

2

Kontrol

Öfke

Sempati

.74 .54 .36 .03

.05

.05

.09

-.11*

.71***

.10

-.10

.59*p < .05, **p < .01, ***p < .001

TTaabblloo 77Yard›m Etme Koflulunda Yer Alan Senaryolardan Al›nan Puanlara Uygulanan Hiyerarflik Regresyon AnaliziSonuçlar›

olumlu sosyal davran›fllar biliflsel ve duygusalde¤iflkenler taraf›ndan belirlenmektedir. Bunagöre, sorumluluk yarg›lar›na iliflkin olarak yap›lanyüklemeler öfke ve sempati duygular›n› ortayaç›karmakta, bu duygular da sald›rganl›k ve yard›metme davran›fllar›n› etkilemektedir. Yap›lan buçal›flmada yard›m etme ve sald›rganl›k davran›fllar›yap›lan nedensel yüklemeler aç›s›ndan eleal›nm›flt›r. Temel amaç, Türk üniversiteörnekleminde sald›rganl›k ve yard›m etmedavran›fllar›n›n Weiner’›n Sorumluluk Yarg›lar›Kuram› aç›s›ndan ayn› çal›flma içerisindeincelemek ve bireyleraras› farkl›l›klar›n söz konusuoldu¤u durumlarda Weiner’›n yaklafl›m›n›n yard›metme ile sald›rganl›k alanlar›na genellenebilirli¤inis›namakt›r.

Girifl bölümünde ifade edilen araflt›rman›namaçlar› do¤rultusunda elde edilen bulgularözetlendi¤inde; bireyleraras› farkl›l›klar›nolabilece¤i göz önüne al›nmadan, genel olarakWeiner (1995) taraf›ndan öne sürülen ve yap›lançeflitli araflt›rmalarca da desteklenen (örne¤in,Bennett ve Flores, 1998; Dunn ve Eliot; 1999;Goossens ve ark., 2002; Graham, Weiner veZucker, 1997; Greitemeyer ve Rudolph, 2003;Henry ve ark., 2004; Prusssia, Kinicki, ve Bracker,1993; Rudolph ve ark., 2004; Steins ve Weiner,1999) bilifl-duygu davran›fl modelinin Türkörnekleminde k›smen geçerli oldu¤u, daha da

önemlisi sald›rgan davran›fllar ile yard›m etmedavran›fl›n›n ayn› kavramsal çerçevede eleal›nabilece¤i görülmüfltür. Buna göre, bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda en genelanlam›yla sald›rgan ve yard›m etme davran›fllar›n›nbilifllerin ve duygular›n sonucunda ortaya ç›kt›¤›söylenebilir.

Weiner’›n (1986, 1995) yaklafl›m›nda olaylar›nbiliflsel yorumlar›n›n duygular› ortaya ç›kard›¤› vebu duygular›n bilifller ile davran›fllar aras›nda arac›rol oynad›¤› varsay›lmaktad›r. Bu aç›danbak›ld›¤›nda araflt›rma kapsam›nda hemsald›rganl›k hem de yard›m etmenin söz konusuoldu¤u durumlarda olaylar›n nedenlerine iliflkinsorumluluk yarg›lar›na ba¤l› olarak öfke vesempati duygular›n›n ortaya ç›kt›¤›, bu duygular›nda davran›fllar üzerinde etkili oldu¤u gözlenmifltir.Bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› aç›s›ndanbak›ld›¤›nda söz konusu bu durumun literatürdekibulgularla tutarl›l›k gösterdi¤i söylenebilir(örne¤in, Graham ve ark., 1993; Greitemeyer veRudolph, 2003; Rudolph ve ark., 2004; Weiner,1995). Di¤er bir ifadeyle, bulgular, sald›rganl›k sözkonusu oldu¤unda öfke ve sempati duygular›n›nalg›lanan kontrol ile sald›rganl›k aras›ndaki iliflkidearac› de¤iflkenler olarak rol oynad›klar›na iflaretetmektedir. Buna göre, davran›fl›n nedenlerineiliflkin sorumluluk yarg›lar› temelinde kontroledilebilir nedenlere yap›lan yüklemeler öfke



YYaarrdd››mm EEttmmee

SSeennaarryyoo 11 SSeennaarryyoo 22 SSeennaarryyoollaarr BBiirrlleeflflttiirriillmmiiflfl

Alg›lanan Kontrol - Öfke .57*** .61*** .70***

Alg›lanan Kontrol - Sempati -.37*** -.61*** -.62***

Alg›lanan Kontrol - Yard›m (-.12*) .08 (-.53***) .02 (-.42***) .09

Öfke - Yard›m .01 -.29*** -.11*

Öfke - Sempati .56*** .61*** .71***

**p < .01, ***p < .001

TTaabblloo 88Alg›lanan Kontrol, Öfke, Sempati ve Yard›m Etme Aras›ndaki Yol (Path) Katsay›lar›

duygusunun ortaya ç›kmas›na yol açmakta ve bu dasald›rgan davran›fllar üzerinde pozitif yönde etkiliolmaktad›r. Buna karfl›l›k kontrol edilemeznedenlere yükleme yap›ld›¤›nda ise sempatiduygusu ortaya ç›kmakta ve bu duygu sald›rganl›ktepkileriyle negatif iliflki göstermektedir. Öfkeduygusu sald›rganl›¤a yol açarken, sempatiduygusu ise sald›rganl›¤a yol açmamaktad›r(Rudolph ve ark., 2004; Weiner, 1993; 1995).Ancak sald›rganl›k ve yard›m etme durumlar›nailiflkin olarak önerilen modeller aç›s›ndanbak›ld›¤›nda sald›rganl›k koflulunda literatürdekibulgular›n aksine sorumluluk alg›s›n›n davran›fl›do¤rudan yordamad›¤› görülmektedir. Buna göre,sorumluluk alg›s› arac› de¤iflkenler söz konusuolmad›¤›nda, sald›rganl›¤› anlaml› olarakyordamamaktad›r. Bu durum sald›rgandavran›fllara iliflkin olarak önerilen bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› modeline k›smen desteksa¤lamaktad›r.

Öfke duygusu ile sald›rganl›k aras›ndaki iliflkibirçok araflt›rmac› taraf›ndan vurgulanmaktad›r;örne¤in, Buss ve Perry’e (1992) göre, öfkeduygusu bilifller ile davran›fllar aras›nda bir köprügörevi görmektedir. Öfke duygusu ile sald›rganl›karas›ndaki iliflkinin sald›rgan davran›fllar›n türünegöre farkl›laflt›¤› ve Weiner’›n yaklafl›m›nda eleal›nan sald›rganl›¤›n ise düflmanca sald›rganl›¤›içerdi¤i daha önce de ifade edilmiflti. Düflmanca(tepkisel) sald›rganl›kta tehdit edici olarakalg›lanan uyar›c›ya karfl› gösterilen tepkiye aç›kçagörülen öfke duygusu efllik etmektedir. Bu aç›danbak›ld›¤›nda, insanlar›n öfke gibi birtak›mduygusal tepkileri aç›s›ndan farkl›l›klargösterebilecekleri faktörü de göz önüne al›narak,Weiner’›n (1995) kuram›nda sald›rganl›k sözkonusu oldu¤unda hem bilifllerin hem deduygular›n davran›fl›n yak›n belirleyicileri oldu¤ufleklindeki düflüncesinin aksine, ülkemizde bilifllereoranla yaln›zca duygular›n sald›rgan davran›fllarüzerinde yak›n belirleyici bir etkisinin oldu¤udüflünülebilir. Di¤er bir ifadeyle, düflüncelerimizinduygular›m›z› belirledi¤i, duygular›m›z›n ise nas›l

davranaca¤›m›z› belirledi¤i söylenebilir. Bennettve Flores (1998) taraf›ndan çocuklar›n yard›m etmedavran›fl› üzerinde geliflimsel ve kültürelfaktörlerin rolünün ele al›nd›¤› çal›flmada önesürülen düflüncelerin, sald›rganl›k koflulunda eldeedilen bulgular›n aç›klanmas›nda yararl›olabilece¤i düflünülmektedir. Bennett ve Flores(1998) yapt›klar› çal›flmada Weiner’›n (1980a)bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› modelinidestekleyici bulgular elde etmelerine ra¤men,geliflimsel farkl›l›klar, kültürel de¤erler veinançlar›n da yard›m etme davran›fl› üzerinde etkiliolabilece¤ini öne sürmüfllerdir. Bu araflt›rmakapsam›nda özellikle sald›rganl›k kofluluna iliflkinolarak Weiner ve arkadafllar› taraf›ndan önerilenmodele k›smen destek sa¤lanmas›n›n ülkemizeözgü geliflimsel ve kültürel farkl›l›klarlaaç›klanabilece¤i düflünülebilir. Ancak, bu konudakesin bir sonuca ulaflabilmek için daha fazlaaraflt›rma yap›lmas›na gereksinim duyulmaktad›r.

Yard›m etme kofluluna bak›ld›¤›nda, Weiner vearkadafllar›na (Rudolph ve ark., 2004; Weiner,1995; 1996) göre, durumdan sorumlu olma ya daolmama fleklinde yap›lan yüklemeler durumdansorumlu olma ya da olmama yarg›lar›na yolaçmakta, bu yarg›lar iliflkili öfke ya da sempatiduygular›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lamakta vebunlar sonucunda da davran›fl meydanagelmektedir (Weiner, 1995). Sorumluluk alg›s› ileöfke aras›nda pozitif yönde, kontrol edilebilirlikalg›s› ile sempati aras›nda ise negatif yönde biriliflki söz konusudur. Öfke duygusu ile yard›metme aras›nda negatif, sempati duygusu ile yard›metme aras›nda ise pozitif yönde bir iliflki mevcuttur.Buna göre, öfke duygusu ortaya ç›kt›¤›nda yard›metme davran›fl›nda bulunma olas›l›¤› düflüktür.Sempati duygusu ortaya ç›kt›¤›nda ise yard›m etmedavran›fl›nda bulunma olas›l›¤› yüksektir (Rudolphve ark., 2004; Weiner, 1991; 1993; 1995; 1996).Bu araflt›rma kapsam›nda incelenen yard›m etmekoflulunda Weiner (1995) taraf›ndan yard›m etmedavran›fllar›na iliflkin olarak önerilen bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤› modeliyle tutarl› sonuçlar elde



31

edilmifltir. Buna göre, öfke ve sempati duygular›n›nalg›lanan kontrol ile yard›m etme davran›fl›aras›ndaki iliflkide arac› de¤iflkenler olarak roloynad›klar› görülmüfltür. Alg›lanan kontrol öfkeyipozitif yönde, sempatiyi ise negatif yönde anlaml›olarak yordamaktad›r. Öfke duygusu yard›metmeyi negatif yönde, sempati duygusu ise yard›metmeyi pozitif yönde yordamaktad›r. Alg›lanankontrol ise arac› de¤iflkenler söz konusuolmad›¤›nda yard›m etmeyi anlaml› olarakyordamamaktad›r. Söz konusu bu bulgu ilgililiteratürle tutarl›l›k göstermektedir (örne¤in,Karasawa, 1991; Greitemeyer ve Rudolph, 2003;Corrigan ve ark., 2003; Menec ve Perry, 1998;Rudolph ve ark., 2004; Schroeder ve ark., 1995)

GGeenneell DDee¤¤eerrlleennddiirrmmee

Weiner’a (1995) göre sorumluluk yarg›lar›naba¤l› olarak ortaya ç›kan iki temel duygu olan öfkeve sempati duygular›n›n davran›fllar aç›s›ndanfarkl› do¤urgular› söz konusudur. Öfke duygusudüflmanca davran›fllarda bulunmaya, sempatiduygusu ise yard›m etme davran›fl›nda bulunmayayol açabilmektedir. Weiner’›n bu düflüncesiyap›lan çok say›da araflt›rmayla desteklenmesinera¤men (bkz., Rudolph ve ark., 2004) sorumlulukyarg›lar›na iliflkin nedensel yüklemeler üzerindeetkili olan baflka faktörlerin de söz konusu oldu¤ukabul edilmektedir. Yap›lan çeflitli çal›flmalardayüklemelerde geliflimsel ve kültürel farkl›l›klar›nsöz konusu olabilece¤i (Bennet ve Flores, 1998),mevcut duruma (davran›flta bulunmaya) yol açannedenin ve mevcut durumun ciddiyetinin önemlioldu¤u ve kayg› duygusunun da önemli bir faktöroldu¤u (Dijker ve Koomen, 2003), sorumlulukyarg›lar›n›n yükleme tarz›na ba¤l› olarak tafarkl›laflabilece¤i (Higgins ve Shaw, 1999), öfke vesempati duygular› d›fl›nda kalan baflka duygular›nda önemli olabilece¤i (Jones ve Hastings, 2003),hedef kiflinin kiflilik özelliklerinin de alg›lay›c›n›nduygusal ve davran›flsal tepkileri üzerinde etkiliolabilece¤i (Steins ve Weiner, 1999) yard›m etmedavran›fl› üzerinde yard›m etme potansiyeline sahipkifli ile hedef kifli aras›ndaki akrabal›k, yak›nl›k-

tan›d›kl›k iliflkisinin de önemli olabilece¤i(Greitemeyer ve ark., 2003) yönündeki bulgularsorumluluk yarg›lar› modelinin farkl› aç›lardans›nanmas› gerekti¤ine iflaret etmektedir.

AArraaflfltt››rrmmaann››nn KK››ss››ttll››ll››kkllaarr›› vvee GGeelleecceekkttee YYaapp››llmmaass››DDüüflflüünnüülleenn AArraaflfltt››rrmmaallaarraa ‹‹lliiflflkkiinn ÖÖnneerriilleerr

Türk örnekleminde Weiner’›n (1995)sorumluluk yarg›lar› kuram›n›n s›nand›¤› buçal›flma, içerdi¤i çeflitli k›s›tl›l›klar›n yan› s›ra pekçok soru iflaretine de yol açm›flt›r. Hem modelingenellenebilirli¤i hem de Türk örneklemindesorumluluk yarg›lar› modelinin s›nanmas›aç›s›ndan kesin bir sonuca ulaflabilmek için dahafazla araflt›rma yap›lmas›na gereksinimduyulmaktad›r. Gelecekteki araflt›rmalardabireyleraras› farkl›l›klara daha fazla önemverilmesi ve yap›lan yüklemeler üzerinde etkiliolabilecek kültürel (örne¤in,bireycilik/toplulukçuluk gibi) ve ortamsalfaktörlerin (örne¤in, sadece aktörün de¤il hedefkiflinin özelliklerinin) göz önüne al›nmas›n›nsorumluluk yarg›lar› modeline katk› sunaca¤›düflünülmektedir.

Araflt›rman›n k›s›tl›l›klar› aç›s›ndanbak›ld›¤›nda, bildi¤imiz kadar›yla sorumlulukyarg›lar› kuram›n›n bireyleraras› farkl›l›klar vecinsiyet aç›lar›ndan Türk örnekleminde ilk kezs›nand›¤› bir çal›flma olmas› dolay›s›yla elde edilenbulgulara iliflkin de¤erlendirmeler daha ziyadespekülasyon düzeyinde kalmaktad›r. Bu konudadaha güvenilir sonuçlara ulaflabilmek için dahafazla çal›flma yap›lmas›na gereksinim vard›r.

Bir di¤er k›s›tl›l›k ise al›flkanl›klar,kal›pyarg›lar, yükleme tarzlar›, geçmifl yaflant›lar,kiflilik özellikleri gibi bireye özgü özellikler ilesosyalleflme yaflant›lar› ve kültür gibi faktörlerinsald›rgan ve olumlu sosyal davran›fllar›n oluflumuve geliflimiyle iliflkili oldu¤u düflünüldü¤ünde,modelin geçerli¤i ve genellenebilirli¤i aç›s›ndadaha fazla senaryo kullan›lmas›n›n ve bireylerinkat›l›m›n› art›racak yönde senaryolar›nhaz›rlanmas›n›n yarar sa¤layaca¤› düflünülebilir.



Heider’a (1958) göre kiflisel sorumlulukyüklemesinde bulunmayla iliflkili duygular önemliolmakla birlikte sald›rgan ya da misillemedebulunmaya (cezaland›rma) yönelik davran›fllardabulunman›n tek nedeni de¤ildir. Öfke duygusuüzerinde etkili olan tek faktör sadece kifliselsorumluluk yüklemesinde bulunmak de¤ildir hedefkifliye yönelik beklentilerimizin ihlal edilmesi deönemli olmaktad›r. Hedef kiflinin sald›rgan birdavran›fl›na misillemede bulunma durumundaduyulan öfke, beklentiler ihlal edildi¤i içinmuhtemelen daha güçlü olacakt›r. Buna karfl›l›kyard›m etme ya da baflar›s›zl›k durumunda isealg›lay›c›lar›n öfkesi daha az olacakt›r. Çünkü,beklenti ihlali benli¤i do¤rudan tehdit etmemekteve bu yüzden de genel duygusal tepkiler üzerindedaha az etkili olabilmektedir. Di¤er bir ifadeylesald›rganl›k (misilleme) içeren senaryolarda hedefkifliye yönelik öfke daha fazla duyulurken yard›metme ya da baflar›s›zl›k durumlar›yla iliflkilisenaryolarda sorumluluk yüklemelerinde bulunmakonusunda fark olmamas›na ra¤men daha az öfkeduyulacakt›r (Ickes, 1996). Bu durum sald›rganl›ksöz konusu oldu¤unda öfke duygusunun aç›¤aç›kmas›nda beklenti ihlalinin etkisinin daha fazlaoldu¤una, yard›m etme ya da baflar›s›zl›kdurumlar›nda ise öfke duygusunun ortayaç›kmas›nda beklenti ihlalinin daha az etkilioldu¤una iflaret etmektedir. Gelecekte yap›lacakaraflt›rmalarda özellikle beklenti ihlalinin duygularüzerindeki etkisinin göz önüne al›nmas›n›n modelekatk› sa¤layaca¤› düflünülmektedir.

Bir di¤er önemli s›n›rl›l›k ise, yükleme süreciaç›s›ndan bak›ld›¤›nda bilifller ve duygular aras›ndatek yönlü de¤il iki yönlü bir etkilefliminin sözkonusu olmas› ve sorumluluk yarg›lar› üzerindeduygular›n yan› s›ra nedensellik boyutlar›(nedensellik kayna¤›, nedenin de¤iflme gösteripgöstermedi¤i ve nedenin kontrol boyutlar›) iledavran›fla iliflkin beklentilerdeki de¤iflim gibifaktörlerin de etkili olabilmesiyle iliflkilidir.Weiner’›n (1995) sorumluluk yarg›lar› kuram›nagöre nedenin kontrol edilebilirli¤i sorumluluk

yarg›s›na yol açmakta, sorumluluk yarg›s› ise öfkeya da sempati duygular›n› ortaya ç›karmakta, sözkonusu duygular da iliflkili davran›fllara yolaçmaktad›r. Dolay›s›yla nedenin kontroledilebilirli¤i sorumluluk yüklemesindebulunabilmek için bir önkoflul özelli¤i tafl›maktad›r(Weiner, 2000). Oysa yap›lan çeflitli çal›flmalar,bilifller ve duygular aras›nda, iki yönlü bir iliflkininsöz konusu olabilece¤ini göstermektedir. Bunagöre sadece sorumluluk alg›s› duygulara yolaçmamakta, duygular da sorumluluk alg›s›üzerinde etkili olabilmektedir. Nitekim, Zhang vearkadafllar› (2003) taraf›ndan Çin kültüründeyap›lan bir çal›flmada, Weiner’›n (1995)sorumluluk yarg›lar› modelini destekleyicibulgular elde edilmesine ra¤men, duygular›n dasorumluluk yarg›lar› üzerinde etkili oldu¤u ifadeedilmifltir. Buna ek olarak, modele nedensellikboyutlar› (nedensellik kayna¤›, nedenin de¤iflmegösterip göstermedi¤i ve nedenin kontrol boyutlar›)ve davran›fla iliflkin beklentilerdeki de¤iflim gibifaktörler de kat›larak sorumluluk yarg›lar› modeliiki farkl› aç›dan s›nanm›flt›r. Elde edilen bulgularagöre, nedensellik boyutlar› sorumluluk yarg›lar›nayol açmakta, sorumluluk yarg›lar› da duygusaltepkilerde (öfke ve sempati) ve davran›fla iliflkinbeklentilerde de¤iflime yol açabilmektedir. Öteyandan tersi durumun da geçerli olabilece¤i ifadeedilmifltir. Buna göre, nedensellik boyutlar›,duygusal tepkiler ve beklentilerdeki de¤iflmelersorumluluk yarg›lar› üzerinde etkili olabilmekte vesorumluluk yarg›s›nda bulunabilmek için önkoflulözelli¤i tafl›yabilmektedir. Buna göre, nedensellikkayna¤› ve nedenin kontrol boyutlar› sorumlulukyarg›lar›, öfke ve sempati duygular›yla, nedeninde¤iflme gösterip göstermemesi boyutu,beklentilerdeki de¤iflim ile iliflkilidir. Beklentide¤iflimi ise sorumluluk yarg›lar› ile iliflkilidir.‹lerde yap›lacak araflt›rmalarda Zhang vearkadafllar›n›n (2003) bulgular›n›n dikkateal›nmas›n›n sorumluluk yarg›lar› modeline katk›sa¤layabilece¤i düflünülmektedir.



33

Yap›lan çeflitli çal›flmalarda sorumlulukyarg›lar› aç›s›ndan geliflimsel ve kültürelfarkl›l›klar›n söz konusu olabilece¤i (Bennet veFlores, 1998), öfke ve sempati duygular›na ekolarak kayg› duygusunun da önemli bir faktöroldu¤u (Dijker ve Koomen, 2003), yard›m etmepotansiyeline sahip kiflilerin yükleme tarzlar›n›nsorumluluk yarg›lar› üzerinde etkili oldu¤u(Higgins ve Shaw, 1999), hedef kiflinin kifliliközelliklerinin de alg›lay›c›n›n duygusal vedavran›flsal tepkileri üzerinde etkili oldu¤u (Steinsve Weiner, 1999) ve yard›m etme davran›fl›üzerinde yard›m etme potansiyeline sahip kifli ilehedef kifli aras›ndaki akrabal›k, yak›nl›k-tan›d›kl›kiliflkisinin de etkili oldu¤u (Greitemeyer ve ark.,2003) yönündeki bulgular Weiner’›n (1995)sorumluluk yarg›lar› modelinin çok yal›n bir modeloldu¤unu düflündürmektedir. Dolay›s›yla, bilifl-duygu-davran›fl ard›fl›kl›¤›nda iki temel duyguolarak yaln›zca öfke ve sempati duygular›naodaklafl›ld›¤› da göz önüne al›nd›¤›nda, özelliklemodelin genellenebilirli¤i konusunda daha dikkatlidavran›lmas›nda yarar vard›r. ‹lerde yap›lacakaraflt›rmalarda farkl› ba¤lamlardaki sosyaldavran›fllarla iliflkili olan kayg›, suçluluk, utanç,nefret, sevgi, üzüntü ve korku gibi duygulara da yerverilmesinin ve yukar›da özetlenen faktörlerin gözönüne al›nmas›n›n yine modele katk› sa¤layaca¤›söylenebilir.

Araflt›rman›n bir di¤er k›s›tl›l›¤› ise yaln›zcaaktör durumundaki kifli aç›s›ndan bireyleraras›farkl›l›klar›n söz konusu olabilece¤inindüflünülmesi, hedef kiflinin özelliklerinin göz ard›edilmesidir. Oysa yap›lan çok say›da çal›flma,hedef kiflinin cinsiyeti (örne¤in, Finn ve Stalans,1997; MacGeorge, 2003; Workman, ve Freeburg,1999; Worthen ve Varnado-Sullivan, 2005) vekiflilik özellikleri (örne¤in, Hymel, Wagner veButler, 1990; Steins ve Weiner, 1999) gibifaktörlerin sorumluluk yarg›lar› ve sosyaldavran›fllar üzerinde etkili oldu¤unu göstermifltir.

Weiner’›n (1995) öfke ve tiksinti (disgust) gibibaz› olumsuz duygular›n insanlar›n yard›m etme

davran›fl›nda bulunmalar›n› azaltt›¤›n› ifadeetmesine ra¤men, di¤er olumsuz duygularayeterince önem vermedi¤i görülmektedir. Örne¤in;bir baflkas›n›n zarar görmesinden kaynaklanansuçluluk duygusu yaflayan insanlar›n daha fazlayard›m etme davran›fl›nda bulunmalar›beklenebilir. Buna ek olarak, sorumluluk yüklemesürecinde özür dileme, itiraf etme gibi durumlardabir sorumluluk yarg›s›n›n ortaya ç›kmayabilece¤igöz önüne al›nd›¤›nda ilerde yap›lacakaraflt›rmalarda bu gibi davran›fllara da yerverilmesinin yararl› olaca¤› ya da özür dilemeaç›s›ndan cinsiyet farkl›l›klar›n›n oldu¤u göz önüneal›nabilir. Öte yandan sosyal iliflkilerin yer ald›¤›iflbirli¤i, çat›flma, yak›n iliflkilerdeki doyum vb gibialanlarda da modelin s›nanmas›n›n sorumlulukyarg›lar› modelinin genellenebilirli¤i aç›s›ndanyararl› olabilece¤i düflünülmektedir.

KKaayynnaakkllaarr

Aktafl, V., fiahin, D. ve Ayd›n, O. (2005). Sald›rgan olan veolmayan çocuklarda düflmanca niyet yüklemeyanl›l›¤›n›n cinsiyete ba¤l› olarak incelenmesi. TürkPsikoloji Dergisi, 20 (55), 43-67.

Ayd›n, O. (1982). Yükleme sürecinde iki yanl›l›k: Kendilikde¤erine hizmet eden yanl›l›k ile olumlulukyanl›l›¤›n›n kiflileraras› iliflki kurmada etkinlikleba¤lant›lar›. Yay›nlanmam›fl Doçentlik Tezi, HacettepeÜniversitesi Sosyal ve ‹dari Bilimler FakültesiPsikoloji Bölümü, Ankara.

Ayd›n, O. (1991). Baflar› ve baflar›s›zl›klar›n nedenlerine iliflkinaç›klamalar›n duygusal sonuçlar›. HacettepeÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 8 (1-2), 83-99.

Ayd›n, O. ve Markova, I. (1979). Attribution tendencies ofpopular and unpopular children. British Journal ofSocial and Clinical Psychology, 18, 291-298.

Baron, C. R. ve Kenny, D. A. (l986). The moderator-mediatorvariable distinction in social psychological research:Conceptual, strategic, and statistical considerations.Journal of Personality and Social Psychology, 52, 844-863.

Bennet, T. R. ve Flores, M. S., (1998). Help giving inachievement context: A developmental and culturalanalysis of the effects of children’s attributions andaffectes on their willingness to help. Journal ofEducationalPsychology, 90 (4), 659-669.



Buss, A. H. ve Perry, M. (1992). The aggression questionnaire.Journal of Personality and Social Psychology, 63 (3),452-459.

Carlson, M. ve Miller, N. (1987) Explanation of the relationbetween negative mood and helping. PsychologicalBulletin, 102, 91-108.

Castro, B. O., Veerman, J. W., Koops, W., Bosch, J. D. veMonshouwer, H. J. (2002). Hostile attribution of intentand aggressive behavior: A meta-analysis. ChildDevelopment, 73 (3), 916-934.

Coie, J. D. ve Dodge, K. A. (1998). Aggression and antisocialbehavior. W. Damon (Seri Ed.) ve N. Eisenberg (CiltEd.), Handbook of child psychology (Vol. 3): Socialemotional, and personality development (5. Bask›)içinde (779-862). New York: Wiley.

Corrigan, P., Markowitz, F. E., Rowan, A. W. D. ve Kubiak, M.A. (2003). An attribution model of publicdiscrimination towards persons with mental illness.Journal of Health and Social Behavior, 44, 162-179.

Crick, N. R. ve Dodge, K. A. (1994). A review andreformulation of social information-processingmechanisms in children’s social adjustment.Psychological Bulletin, 115 (1), 74-101

Crick, N. R., Grotpeter, J. K. ve Bigbee, M. A. (2002).Relationally and physically aggressive children’s intentattributions and feelings of distress for relational andinstrumental peer provocations. Child Development,73 (14), 1134-1142.

Dalal, A. K ve Tripathi, M. (1987). When the help is denied: Astudy of attribution-linked affective reactions.International Journal of Psychology, 22, 1-15.

Dijker, A. J. ve Koomen, W. (2003). Extending Weiner’sAttribution-Emotion Model of stigmatization of illpersons. Basic and Applied Social Psychology, 25 (1),51-68.

Dodge, K. A. (1980). Social cognition and children’s aggressivebehavior. Child Development, 51, 162-170.

Dodge, K. A. (1991). The structure and function of reactive andproactive aggression. D. Pepler ve K. H. Rubin (Ed.),The development and treatment of childhoodaggression içinde (201-218). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Dodge, K. A. ve Coie, J. D. (1987). Social-information-processing factors in reactive and proactive aggressionin children’s peer groups. Journal of Personality andSocial Psychology, 53 (6), 1146-1158.

Dodge, K. A. ve Crick, N. R. (1990). Social informationprocessing bases of aggressive behavior in children.Personality and Social Psychology Bulletin, 16, 8-22.

Dodge, K. A. ve Newman, J. P. (1981). Biased decision-makingprocess in aggressive boys. Journal of AbnormalPsychology, 90 (4), 375-379.

Dunn, A. ve Eliot, J. (1999). An exploratory study ofundergraduates’ attribution of success or failure spatialtests. Perceptual and Motor Skills, 89, 695-702.

Finn, M. A. ve Stalans, L. J. (1997). The influence of gender andmental state on police decisions in domestic assaultcases. Criminal Justice and Behavior, 24 (2), 157-176.

Fiske, S. T. ve Taylor, S. E., (1991). Social cognition. P. G.Zimbardo (Ed.), New York: McGraw–Hill, Inc.

Goossens, F. A., Bokhorst, K., Bruinsma, C. ve Boxtel, H. W.(2002). Judgements of aggressive, withdrawn andprosocial behavior: Perceived control, anger, pity andsympathy in young Dutch children. Journal of SchoolPsychology, 40 (4), 309-327.

Graham, S., Hudley, C. ve Williams, E. (1992). Attributionaland emotional determinants of aggression amongAfrican-American and Latino young adolescents.Developmental Psychology, 28 (4), 731-740.

Graham, S., Weiner, B., Giuliano T. ve Williams, E. (1993). Anattributional analysis of reactions to Magic Johnson.Journal of Applied Social Psychology, 23, 996-1010.

Graham, S., Weiner, B. ve Zucker, G. S. (1997). Anattributional analysis of punishment goals and publicreactions to O. J. Simpson. Personality and SocialPsychology Bulletin, 23, 331-346.

Greitemeyer, T. ve Rudolph, U. (2003). Help giving andaggression from an attributional perspective: Why andwhen we help or retaliate. Journal of Applied SocialPsychology, 33 (5), 1069-1087.

Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relations.New York: Wiley.

Henry, P. J., Reyna, C. ve Weiner, B. (2004). Hate welfare buthelp the poor: How the attributional content ofstereotypes explains the paradox of reactions to thedestitute in America. Journal of Applied SocialPsychology, 34 (1), 34-58.

Higgins, N. C. ve Shaw, J. K. (1999). Attributional stylemoderates the impact of causal controllabilityinformation on helping behavior. Social BehavioralPersonality, 27 (3), 221-236.

Hymel, S., Wagner, E. ve Butler, L. J. (1990). Reputational bias:View from the peer group.

S. R. Asher ve J. D. Coie (Ed.), Peer rejection in childhoodiçinde (156-182). Cambridge, England: CambridgeUniversity Press.



35

Ickes, W. (1996). On the deep structure of attribution-affect-behavior sequences. Psychological Inquiry, 7 (3), 236-240.

Jones, C. ve Hastings, R. P. (2003). Staff reactions to self-injurious behaviours in learning disability services:Attributions, emotional responses and helping. BritishJournal of Clinical Psychology, 42, 189-203.

Karasawa, T. (1991). The effects of onset and ofsetresponsibility on affects and helping judgments.Journal of Applied Social Psychology, 21, 482-499.

MacGeorge, E. L. (2003). Gender differences in attributions andemotions in helping contexts. Sex Roles, 48 (3/4),175-182.

Menec, V. H. ve Perry, R. P. (1998). Reactions to stigmasamong Canadian students: Testing an attribution-affect-help judgment model. Journal of SocialPsychology, 138 (4), 443-454.

Nasby, W., DePaulo, B. M. ve Hayden, B. (1980). Attributionalbiases among aggressive boys to interpretunambiguous social stimuli as displays of hostility.Journal of Abnormal Psychology, 89, 459-468.

Prusssia, G. E., Kinicki, A. J. ve Bracker, J. S. (1993).Psychological and behavioral consequences of job loss:A covariance structure analysis using Weiner’sattribution model. Journal of Applied Psychology, 78(3), 382-394.

Ramirez, J. M. ve Andreua, J. M. (2006). Aggression, and somerelated psychological constructs (anger, hostility, andimpulsivity). Some comments from a research project.Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 30, 276-291.

Reisenzein, R. (1986). A structural equation analysis ofWeiner’s attribution-affect model of helping behavior.Journal of Personality and Social Psychology, 50,1123-1133.

Rudolph, U., Roesch, S. C., Greiyemeyer, T. ve Weiner, B.(2004). A meta-analytic review of help giving andaggression from an attributional perspective:Contributions to a general theory of motivation.Cognition and Emotion, 18 (6), 815-848.

Rush, L. L. (1998). Affective reactions to multiple socialstigmas. The Journal of Social Psychology, 138 (4),421-430.

Schmit, G. ve Weiner, B., (1988). An attribution-affect-actiontheory of behavior:

Replicationsa of judgements of help giving. Personality andSocial Psychology Bulletin, 14, 610-621.

Steins, G. ve Weiner, B. (1999). The influence of perceived

responsibility and personality characteristics on the

emotional and behavioral reactions to people with

AIDS. The Journal of Social Psychology, 139 (4), 487-

495.

fiahin, D. (1991). ‹lkokul çocuklar›n›n yetenek, çaba ve flansa

ba¤l› görevlerdeki baflar› ve baflar›s›zl›¤a iliflkin

duygusal tepkileri. Hacettepe Üniversitesi EdebiyatFakültesi Dergisi, 8 (1-2), 83-99.

Weiner, B., (1980a). A cognitive (attributional-emotion-action

model of motivated behavior: An analysis of

judgements of help giving. Journal of Personality andSocial Psychology, 39, 186-200.

Weiner, B. (1980b). May I borrow your class notes? An

attributional analysis of judgments of help giving in an

achievement-related context. Journal of EducationalPsychology, 72, 676-681.

Weiner, B., (1985). An attributional theory of achievement

motivation and emotion. Psychological Review, 92,548-573.

Weiner, B. (1986). An attributional theory of motivation andemotion. New York: Springer-Verlag.

Weiner, B. (1991). Metaphors in motivation and attribution.

Amerikan Psychologist, 46 (9), 921-930.

Weiner, B. (1992). Human motivation: Metaphors, theories andresearch. Newbury Park, VA: Sage.

Weiner, B. (1993). On sin versus sickness: A theory of

perceived responsibility and social motivation.

American Psychologist, 48, 957-965.

Weiner, B. (1994). Integrating social and personal theories of

achievement striving. Review of Educational Research,64 (4), 557-573.

Weiner, B. (1995). Judgments of responsiblity: A foundation fora theory of social conduct. New York: Guilford.

Weiner, B. (1996). Searching for order in social motivation.

Psychological Inquiry, 7, 199-216.

Weiner, B. (2000). Intrapersonal and interpersonal theories of

motivation from an attributional perspective.

Educational Psychology Review, 12 (1), 1-14.

Weiner, B. (2004). On responsibility inferences and the

perceived moral person. International Journal ofExistential Psychology & Psychotherapy, 1 (1), 66-73.

Weiner, B., Graham, S. ve Chandler, C. (1982). An attributional

analysis of pitty, anger, and guilt. Personality andSocial Psychology Bulletin, 8, 226-232.



Weiner, B., Perry, R. P. ve Magnusson, J. (1988). Anattributional analysis of reactions to stigmas. Journal ofPersonality and SocialPsychology, 55 (5), 738-748.

Workman, J.E., & Freeburg, E.W. (1999). An examination ofdate rape, victim dress, and perceiver variables withinthe context of attribution theory. Sex Roles: A Journalof Research, 41(3/4), 261-277.

Worthen, J. B. ve Varnado-Sullivan, P. (2005). Gender bias inattributions of responsibility for abuse. Journal ofFamily Violence, 20 (5), 305-311.

Zhang, A., Guan, P., Zhou, F. ve Lu, Q. (2003). The models ofjudgments of behavior responsibility in Chinese culturefrom an attributional perspective. Social Behavior andPersonality, 31 (2), 205-214.

Zucker, G. S. ve Weiner, B. (1993). Conservatism andperceptions of poverty: an attributional analysis.Journal of Applied Social Psychology, 23 (12),925-943.



37

Weiner (1995; 2000) extended the attributiontheory of motivation from the achievement domainin an intrapersonal context to the prosocial andantisocial domains in interpersonal situations. Thusan attributional framework, including causalbeliefs giving rise to judgments of personalresponsibility which in turn generate feelings ofanger and sympathy leading to social behaviorstowards others has been proposed. Weiner (1993;1995; 2000), in his social conduct theory, statesthat if the plight of a person seeking help isperceived as at his/her control, then this will giverise to affective reactions of anger which will leadto withdrawal of helping behavior. If on the otherhand, the plight of the person gives rise to theinferences of an uncontrollable negative event,then this judgment of not holding her/himresponsible will give rise to the affective reactionof sympathy which will lead to helping behavior.Within the same attributional framework, holdingsomeone responsible of a negative act, will arousefeelings of anger directing aggressive behaviortoward that person. On the other hand, perceivingthe person as not being responsible of the negativeact, feelings of sympathy will generate which willnot lead to an aggressive behavior.

This sequence of cognition (ascription ofresponsibility), affect (anger and/or sympathy) andsocial conduct (helping and/ or aggression) has

been shown to occur in many interpersonal

domains tested separately (Goossens, Bokhorst,

Bruinsma & Boxtel, 2002; Greitmeyer, Rudolph &

Weiner, 2003; Henry, Reyna & Weiner, 2004;

Rudolph, Roesch, Greitmeyer & Weiner, 2004;

Schmit & Weiner, 1988; Weiner, 1993; Weiner,

1995). Greitmeyer and Rudolph (2003), for the

first time tested Weiner’s social conduct theory by

including both the prosocial and the antisocial

domains in the same study. The results revealed

that emotions acted as a mediating variable

between perception of control/holding responsible

and social conduct such as helping and aggressive

behavior. Holding responsible someone of a

negative event arouses anger which leads to

aggression towards that person; but on the other

hand not holding the person responsible of a

negative event gives rise to feelings of sympathy

which attenuate the likely occurrence of an

aggressive behavior. In addition, the results

showed that there is also a direct route between a

negative controllable event and an aggressive act.

Hence in aggression there is both an indirect route

with emotion as a mediating variable between

cognition and behavior and a direct route between

perception of control of a negative event and an

aggressive behavior. On the other hand, in a help

giving situation the results indicated only an

indirect path with feelings of anger/sympathy as

SSuummmmaarryyJJuuddggmmeennttss ooff RReessppoonnssiibbiilliittyy,, FFeeeelliinnggss ooff AAnnggeerr//SSyymmppaatthhyy

aanndd SSoocciiaall CCoonndduucctt ooff HHeellpp--ggiivviinngg aanndd AAggggrreessssiioonn

VVeezziirr AAkkttaaflfl* RReeccaaii CCooflflttuurrDicle Üniversitesi Hacettepe Üniversitesi

*Address for Correspondence: Vezir Aktafl, Dicle Üniversitesi, Psikoloji Bölümü, Diyarbak›r, Turkey.E-mail: [email protected]

Türk Psikoloji Dergisi2007, 22 (59), 39-42

mediating variables between perceived control andthe helping behavior. The current study aims to testwhether the same cognition, emotion and behaviorsequence predicted by Weiner’s social conducttheory will be observed in a Turkish sample withinthe context of both prosocial and anti socialdomains.

MMeetthhoodd

PPaarrttiicciippaannttss aanndd PPrroocceedduurreess

A total of 887 (463 males, 424 females)students enrolled in sections of Introduction toPsychology at Hacettepe University, participated inthe study to fulfill a course requirement. Theparticipants were randomly assigned to thetreatment conditions and received a bookletcontaining general instructions, questionspertaining to demographic information, twovignettes describing either help giving oraggression situations and several questions aboutthe situations. Participants were requested toimagine the situation described in the vignettes andto respond the questions regarding their cognitive,affective and behavioral reactions.

MMeeaassuurreess

The independent variables such as type ofbehavior (help giving vs. aggression) and level ofcontrol (controllable vs. uncontrollable) weremanipulated via vignettes. Two vignettes regardinghelp giving situation were adapted from thescenarios created in the previous studies(Greitemeyer & Rudoph, 2003; Schmidt & Weiner,1988; Weiner, 1980b; 1995). To depict theaggression situations, one of the vignettes wasadapted from the Greitemeyer and Rudoph (2003)study and the other was created by the researchersin a series of pilot studies. The dependent variableswere consisted of several questions related to theperceived control, felt sympathy and anger and thebehavioral reactions to be to be rated on a 7-pointLikert scale.

RReessuullttss

MMaanniippuullaattiioonn CChheecckkss

To confirm the effectiveness of thecontrollability manipulation, two MANOVA’swere performed, one on helping and the other onaggression situations This analysis yielded asignificant difference between experimentalconditions: For the help giving situations,multivariate F4,369 = 262.27, p < .001. Follow-up

univariate F tests revealed significant differencesbetween the experimental conditions on perceivedcontrollability, F1,372 = 988.54, p < .001. For the

aggression situations, multivariate F4,508 = 230.57,

p < .001. Follow-up univariate F tests revealedsignificant differences between the experimentalconditions on perceived controllability, F1,511 =

852.36, p < .001. Hence, as expected, for both helpgiving and aggression situations, higher ratings ofperceived controllability were found in the highcontrollability condition as compared to the lowcomparability condition.

TTeessttiinngg tthhee MMeeddiiaattiioonn EExxppllaannaattiioonn

To assess the feelings of sympathy and anger asmediators of help giving from perceived control, ahierarchical multiple regression was performedusing Baron and Kenny’s (1986) four step criteria.Perceived control variable which was entered in thefirst equation was found to be a significant negativepredictor of helping behavior (R = .42, R2 = .18,F1,372 = 80.08, p < .001). When feelings of anger

and sympathy were entered in the second equation,anger was a significant negative and sympathy wasa significant positive predictor of help giving (R =.74, R2 = .54, F3,370 = 146.63, p < .001). At this step,

perceived control variable did not act as asignificant predictor of the helping behavior anymore. Inspection of ‚ weights revealed perceivedcontrol to be significant in predicting angerpositively (β = .70, p < .001) and sympathynegatively (β = -.62, p < .001). The relationshipbetween perceived control and help giving was



negative and significant without the mediators (β =-.42, p < .001); but nonsignificant with theinclusion of the mediators (β = .09, p > .05).Significant negative relationship was obtainedbetween anger and help giving (β = -.11, p < .05)and significant positive relationship was observedbetween sympathy and helping behavior (β = .71, p< .001). Further analysis of the Sobel Test alsosupported the mediational role of the feelings ofsympathy and anger between perceived control andhelping behavior respectively (z = -11.21, p < .05and z = -7.44, p < .05).

To assess the feelings of sympathy and anger asmediators of aggression from perceived control, ahierarchical multiple regression was performedagain following Baron and Kenny (1986).Perceived control variable which was entered in thefirst equation was found to be a significant positivepredictor of aggressive behavior (R = .52, R2 = .27,F1,511 = 190.77, p < .001). Inclusion of anger and

sympathy variables in the second equation showedthat anger was a significant positive and sympathywas a significant negative predictor of aggression(R = .59, R2 = .35, F3,509 = 92.63, p < .001). At this

step, perceived control variable was not asignificant predictor of the aggressive behavior anymore. Inspection of ‚ weights indicated perceivedcontrol to be significant in predicting angerpositively (β = .81, p < .001) and sympathynegatively (β = -.76, p < .001). The relationshipbetween perceived control and aggression wasnegative and significant without the mediators (‚ =-.52, p < .001); but nonsignificant with theinclusion of the mediators (β = .10, p > .05). On theother hand there was a significant positiverelationship between anger and aggression (β = -.37, p < .001) and significant negative relationshipbetween sympathy and aggressive behavior (β = -.16, p < .01). Further analysis of the Sobel Test alsosupported the mediational role of the feelings ofsympathy and anger between perceived control andaggressive behavior respectively (z = 5.75, p < .05and z = 7.39, p < .05).

DDiissccuussssiioonn

The results showed that the cognition, emotionand behavior sequence predicted by Weiner’ssocial conduct theory was also observed in aTurkish sample within the context of both prosocialand antisocial domains. Hence for both helping andaggressive behaviors the findings indicated that apositive relation existed between perceivedcontrollability and anger, whereas a negativerelation was found between controllability andsympathy. Consistent with the Weiner’s socialconduct theory and the relevant research, theresults of the present study revealed evidence thatfeelings of sympathy and anger mediated theimpact of perceived control of a negative event onhelp giving and aggression (Goossens, Bokhorst,Bruinsma & Boxtel, 2002; Greitmeyer & Rudolph,2003; Greitmeyer, Rudolph & Weiner, 2003;Henry, Reyna & Weiner, 2004; Rudolph, Roesch,Greitmeyer & Weiner, 2004; Schmit & Weiner,1988; Weiner, 1993; Weiner, 1995).

The results of the present study suggest that asynthesis of the analyses of help giving andaggression could be analyzed from one theoreticalpoint of view such as an attributional emotionalperspective within interpersonal context. Thefindings implied that the proposed motivationalsequence from cognition to emotion to behavioralreactions was applicable to both prosocial andantisocial domains. As in Greitemeyer andRudolph study (2003), in help giving situation,emotions served as proximal determinants ofactions and cognitions had only an indirect effecton action, mediated by emotions. On the otherhand, the same pattern of results was also observedin aggression domain which differed from theGreitemeyer and Rudolph study (2003); whereboth cognitions and emotions were proximaldeterminants of the behavioral reactions. In thatstudy cognitions had a direct effect as well as anindirect effect mediated by emotions on aggressivebehavior. This difference could be referred to a

AGGRESSION AND HELP-GIVING


41

cultural variation in the aggressive behaviors ofpeople in the present study.

In sum, the current study provided evidence forthe generalizability of the theory of social conductwithin one integrated theoretical perspective to a

very different culture such as Turkey. But furtherresearch is needed to incorporate additionalvariables such as other kinds of thoughts andfeelings, being from in-group and out-group.



Sorumluluk Yüklemesi Çerçevesinde Öfke ve …...duygular›n›n ortaya ç›kt›¤›, bu...

Documents

Transcript of Sorumluluk Yüklemesi Çerçevesinde Öfke ve …...duygular›n›n ortaya ç›kt›¤›, bu...