Socjalizm utopijny

• Kapitalizm (system wolnorynkowy) a socjalizm i komunizm

• Kapitalizm – rynek mechanizmem alokacji i dystrybucji

• Socjalizm - system oparty na własności wspólnej (brak własności prywatnej), ale działają rynki (w pewnym zakresie)

• Komunizm – własnośd kolektywna oraz brak rynków (paostwo decyduje o alokacji i podziale)

Socjalizm utopijny

• Pierwsze 3 dekady XIX wieku

• Reakcja na rozwijający się kapitalizm (warunki życia robotników)

• Etyczna krytyka kapitalizmu (niesprawiedliwy, nieludzki system)

• „Socjalizm utopijny” kontra „socjalizm naukowy”

• Główni przedstawiciele Robert Owen (1771-1858), Claude de Saint Simon (1760-1825), Charles Fourier(1772-1837)

Socjaliści utopijni

• Wprowadzenie własności wspólnej, uspołecznienie kapitału, spółdzielnie.

• Likwidacja ubóstwa, dochód minimalny gwarantowany, bezpłatne powszechne szkolnictwo

• C. Fourier – wspólnoty oparte na kooperacji (falangi) prowadzą do wzrostu efektywności; płaca zależy od pracy

• R. Owen – komuna New Harmony w USA (podział zysków, krótsze godziny pracy, szkoły dla dzieci, dobre warunki życia)

John Stuart Mill (1806-1873)

• Zasady ekonomii politycznej, 1848

• Oświeceniowe wychowanie

• Wpływ:

– Ekonomia D. Ricardo

– Filozofia utylitaryzmu

– Harriet Taylor (wpływ na poglądy co do praw kobiet i socjalizmu)

J. St. Mill a utylitaryzm

• Jeremy Bentham (1748-1932)

• Użytecznośd = szczęście (suma przyjemności – suma „bólów”)

• Hedonizm psychologiczny

• Utylitaryzm etyczny – maksymalizacja szczęścia jak największej liczby osób

• Polityka społeczno-gospodarcza wg utylitaryzmu

• Wpływ utylitaryzmu na ekonomię

Problemy utylitaryzmu

• Mierzalnośd użyteczności

– Rachunek szczęścia Benthama

• Porównywalnośd użyteczności pomiędzy osobami

– Mill: doświadczone osoby potrafią to zrobid dokładnie

Ekonomia J. St. Milla

• Metoda badawcza (kontekstowa polityka gospodarcza)

• Mill jako reformator społeczny

• Koncepcja homo oeconomicus: jeden motyw działao człowieka – dążenie do maksymalizacji własnej korzyści

• Ekonomia jako (niedokładna) nauka dedukcyjna

Prawa produkcji a prawa dystrybucji

• Prawa produkcji są niezmienne i niezależne od woli człowieka

• Prawa podziału (dochodów osobistych) mogą byd zmienione przez człowieka (np. przez system podatków i transferów)

• Umożliwiło Millowi twierdzenie, że możnaograniczad nierównośd i biedę w kapitalizmie (np. poprzez ograniczenie prawa do dziedziczenia wielkich majątków)

Mill a kapitalizm i socjalizm

• Pomiędzy socjalizmem a kapitalizmem

• Idealny socjalizm jest lepszy niż realny (ówczesny kapitalizm): większa równośd, brak ubóstwa, lepsze warunki życia itp.

• Ale, idealny (poprawiony) kapitalizm będzie lepszy nawet niż idealny socjalizm, bowiem daje większą wolnośd i różnorodnośd niż socjalizm.

Mill a kapitalizm i socjalizm

• Opowiadał się za reformami kapitalizmu: większa równośd dochodów i majątku, redystrybucja majątku (wysokie opodatkowanie nabywania spadków), skrócid godziny pracy, wprowadzid prawa wyborcze dla kobiet itp.

• Socjalizm warto wypróbowad na małą skalę

• Generalnie – zwolennik usprawnionego kapitalizmu

Mill o roli paostwa w gospodarce

• W zasadzie polityka leseferystyczna jest optymalna, chyba że odstępstwo od niej da społeczeostwu większe korzyści

• Odstępstwa Milla od czystego laissez-faire:– Ochrona młodych przemysłów

– Przymus szkolny

– Dostarczanie pewnych dóbr publicznych (edukacja na zasadzie komplementarności wobec edukacji prywatnej)

– Polityka w krajach biednych, zacofanych

– Regulacja monopoli

– Interwencja gdy osoby nie są w stanie przewidzied długookresowych skutków swoich czynów (np. długie kontrakty handlowe)

– Działania prywatne są nieskoordynowane (np. redukcja godzin pracy)

Mill a stan stacjonarny

• D. Ricardo: kapitalizm zmierza do stanu stacjonarnego, stanu zastoju (wg Ricarda to pesymistyczna konkluzja)

• Mill: stan stacjonarny może prowadzid do lepszego życia dla większości ludzi – wizja optymistyczna

Karol Marks (1818-1883)

Karol Marks

• Filozof, ekonomista, rewolucjonista

• System wyjaśniający działanie przyrody i całego społeczeostwa

• Wpływ:– Niemiecka filozofia historii

– Socjaliści utopijni

– David Ricardo

• Główny przedmiot zainteresowania: historyczny rozwój społeczeostw

Marks, c.d.

• Ekonomia Marksa jest zastosowaniem jego teorii historii (materializmu historycznego) do analizy gospodarki

• Teoria wartości

• Problem wyzysku robotników

• Alienacja robotników i fetyszyzm towarowy

• Prawa ruchu kapitalizmu – predykcje co do długookresowych tendencji w rozwoju

Marks, c.d.

• Skrajny krytyk kapitalizmu, zwolennik komunizmu (i socjalizmu jako systemu przejściowego)

• Badał głównie kapitalizm (niewiele o komunizmie)

• Główne dzieło ekonomiczne – Kapitał, t. 1 –1867, t.2 – 1885, t. 3 – 1894, t. 4 – 1905-1910

Życie Marksa

• Lata 30. studiuje prawo i filozofię w Niemczech

• Początek lat 40. – redaguje radykalne pismo w Kolonii (zamknięte w 1843)

• 1843 – emigruje do Francji, 1845 – do Belgii, 1849 – do Londynu

• 1844 – poznaje Fryderyka Engelsa

• 1848 – publikuje Manifest Komunistyczny

• 1864 – współtworzy pierwszą Międzynarodówkę

• 1867 – publikuje I tom Kapitału

K. Marks, F. Engels, Manifest Komunistyczny, 1848

• Rewolucja przemysłowa spowodowała:– Rosnący wyzysk robotników– Cykle koniunkturalne– Mechanizację pracy– Rosnącą pauperyzację

• Jedynym rozwiązaniem jest wprowadzenie komunizmu poprzez: – wywłaszczenie własności ziemskiej, – progresywne podatki dochodowe, – zniesienie dziedziczenia– Centralizację kredytu w rękach paostwa– Bezpłatną publiczną edukację dla wszystkich dzieci itp.

Idee K. Marksa

• Teoria wartości

• Wyzysk robotników

• Alienacja i fetyszyzm towarowy

• Materializm historyczny

• Prawa ruchu kapitalizmu

Teoria wartości Marksa

• Pożycza i modyfikuję teorię wartości D. Ricardo

• Teoria wartości oparta na pracy: wartośd towaru mierzy się ilością społecznie niezbędnego czasu do wyprodukowania jednostki towaru

• Próbował pokazad, że tak rozumiane wartości mogą wyjaśnid ceny w kapitalizmie (tzw. problem transformacji wartości w ceny) ale nie udało mu się to.

• Teorię wartości opartą na pracy wykorzystywał również do pokazania wyzysku robotników

Teoria wartości Marksa

• Wartośd = C + V +S,

C – kapitał stały, V – kapitał zmienny, S – wartośd dodatkowa

• Tylko praca (opłacona przez V) jest produktywna:

– Nakład C daje przychód równy C

– Nakład V daje przychód równy V+S

• S jest tworzona tylko przez pracę ale S jest własnością kapitalistów, stąd wyzysk robotników przez kapitalistów

Marks a problem transformacji• Czy teoria wartości oparta na pracy w ujęciu Marksa potrafi

wyjaśnid ceny w gospodarce kapitalistycznej? Czyli czy wartości jako c+v+s mogą byd przetransformowane w ceny rynkowe?

• Marks twierdził że tak i popierał to przykładami liczbowymi

• Wszystkie zmienne mierzone w godzinach czasu pracy

• W modelu są dwa przemysły, które używają kapitału wartego 100 ale proporcje c i v są różne

• Stopa zysku = s/(c+v)

• Stopa wartości dodatkowej (s/v) jest jednolita i wynosi 100%Przemysł c v k=c+v s

(s=v)Wartość=

k+sZyski Ceny

rynkowe

1 70 30 100 30 130 20 120

2 90 10 100 10 110 20 120

Gospodarka

160 40 200 40 240 40 240

Marks i problem transformacji• Zauważmy że gdyby ceny byłyby proporcjonalne do wartości to

stopy zysku musiałyby różnid się pomiędzy przemysłami, co byłoby niezgodne z konkurencyjną tendencją do wyrównywania się tych stóp (co Marks akceptował)

• Zatem ceny rynkowe odchylają się od wartości przewidywanych przez teorię wartości opartą na pracy. Ale:

• 1) suma wartości = sumie cen; 2) suma wartości dodatkowej = sumie zysków

• Więc zyski są formą s (nieopłaconej pracy) a dochód narodowy w cenach rynkowych jest wyznaczony przez ∑(c+v+s) (wartośd)

• e

Industry c v k=c+v s(s=v)

Value=k+s

Profits Market prices

1 70 30 100 30 130 20 120

2 90 10 100 10 110 20 120

Total economy

160 40 200 40 240 40 240

Marks i problem transformacji

• Zatem, teoria wartości oparta na pracy nie może wyjaśnic cen rynkowych poszczególnych towarów

• Ale może wg Marksa wyjaśnid zagregowaną wielkośd gospodarki (dochód narodowy, suma zysków)

• W tym sensie tylko praca tworzy zagregowane bogactwo społeczeostwa i dochody kapitalistów

• Problem: pokazany przykład numeryczny Marksa nie jest zadawalający bowiem początkowe wyceny c oraz v nie zmieniają się mimo tego że ceny rynkowe nie są równe wartości

• Jeżeli ceny rynkowe odchylają się od wartości, to 1) c musi byd nabywane po cenach rynkowych, 2) v może nie wystarczyd by nabyd wszystkie towary potrzebne na utrzymanie robotników

• Ogólnie: suma cen rynkowych odchyla się od sumy Marksowskich wartości a suma zysków od sum wartości dodatkowej

Marks a teoria wartości

• Zatem czysta teoria wartości oparta na pracy jest błędna

• Marks zdawał sobie z tego sprawę ale nie rozwiązał tego problemu

• Później wielu ekonomistów, marksistowskich i nie-marksistowskich, próbowało rozwiązad analitycznie problem transformacji wartości w ceny

• Ekonomia głównego nurtu utrzymuje, że nie da się tego problemu rozwiązad w rygorystyczny sposób

Inna rola teorii wartości Marksa: wyzysk robotników

• Założenia:1. Robotnik jest jedyną osobą która tworzy produkt

posiadający wartośd2. Kapitalista otrzymuje częśd wartości produktu (C+S)3. Robotnik musi pracowad na warunkach kapitalisty

(wytwarzad S)

• Konkluzja:1. Robotnik niedobrowolnie otrzymuje mniej wartości

niż wytworzył2. Kapitalista otrzymuje częśd wartości której sam nie

wytworzył

Inne zła kapitalizmu wg Marksa: alienacja i fetyszyzm towarowy

• W kapitalizmie ludzie stracili kontrolę nad procesem produkcji

• Samorealizacja przez pracę (najwyższy cel życia wg Marksa) stała się środkiem do zdobycia dochodów

• Podział pracy prowadzi do społecznej izolacji i wrogości nabywanej w procesie konkurencji

• Robotnicy są wyobcowani (alienacja) bowiem oddają owoce swojej pracy oraz czują się zagubieni, samotni i odizolowani w kapitalistycznym procesie produkcji

Fetyszyzm towarowy wg Marksa

• W kapitalizmie ludzie postrzegają system rynkowy jako mający niezależne od nich istnienie (nie kontrolują go)

• Rynek, pieniądz i towary stają się fetyszami, które zdają się kierowad ludzkim działaniem

• Produkcja i konsumpcja nieustannie rośnie podczas gdy podstawowe cele wspólnoty nie są zrealizowane (ubóstwo, głód itp.)

Materializm historyczny

• Ostateczną przyczyną wszystkich ważnych wydarzeo historycznych jest czynnik ekonomiczny – szeroko rozumiana technologia produkcji

• Trzy główne pojęcia materializmu historycznego:

– Siły wytwórcze (technologia produkcji)

– Stosunki produkcji (reguły gry, instytucje gospodarcze)

– Nadbudowa społeczna (instytucje polityczne, kultura, filozofia, nauka, obyczaje, ideologia itp.)

Materializm historyczny, c.d.

Nadbudowa społeczna

Stosunki produkcji

Siły wytwórcze

Harmonia → sprzeczności → pojawienie się nowych stosunków produkcji (harmonia) → sprzeczności... itd.

„Prawa ruchu” kapitalizmu Marksa

• Są to „sprzeczności” między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji w kapitalizmie

• Pięd „praw ruchu”– Prawo rezerwowej armii bezrobotnych– Prawo malejącej stopy zysków– Prawo rosnącej koncentracji i centralizacji kapitału– Prawo pogłębiających się kryzysów– Prawo zubożenia proletariatu

• Nie są to prawa naukowe ale raczej niedokładne predykcje, często zawierające błędy, rzadko falsyfikowalne

„Prawa ruchu” kapitalizmu Marksa (1)

1. Prawo rezerwowej armii bezrobotnych

• Zawsze istnieje nadwyżka podaży pracy bowiem kapitaliści chcą utrzymad niskie płace

• Armia ta rekrutuje się z różnych źródeł:

– Robotnicy zastępowani przez maszyny

– Młode osoby na rynku pracy, robotnicy zwolnieni podczas kryzysów itp..

• Liczebnośd rośnie w toku rozwoju kapitalizmu

„Prawa ruchu” kapitalizmu Marksa (2)

2. Prawo malejącej stopy zysku:

• Stopa zysku spada w czasie ze względu na rosnącą konkurencję na rynku pracy i rynku towarów

• Stopa zysków : r = s/(c+v)

• Podzielmy licznik i mianownik prawej strony przez v: r= (s/v)/(c/v+1)

• Zatem, r = e/(k+1), gdzie e=s/v jest stopą wyzysku a k=c/v jest kapitałową intensywnością produkcji

• Jeżeli k rośnie szybciej niż e – r spada.

• Wg Marksa postęp techniczny, mechanizacja, nieustannie podnosi k, ale e pozostawało dla niego raczej stałe

• Ale mechanizacja podnosi też produktywnośd pracy, więc epowinno rosnąd także i argument Marksa jest błędny

„Prawa ruchu” kapitalizmu Marksa (3)-(4)

3. Prawo rosnącej koncentracji i centralizacji kapitału• Kapitaliści akumulują coraz więcej kapitału, wielkośd firm rośnie a

stopieo konkurencji spada – rośnie koncentracja przemysłu. • Zmniejsza się również liczba kapitalistów

4. Prawo pogłębiających się kryzysów• Cykl koniunkturalny będzie się zaostrzał – fazy depresji będą

dłuższe i częstsze (bezrobocie wtedy będzie wzrastało permanentnie)

• Powody:– Nierówne tempo wprowadzania postępu technologicznego

w różnych przemysłach– Spadająca stopa zysku

„Prawa ruchu” kapitalizmu Marksa (5)

5. Prawo rosnącego zubożenia proletariatu

• Trzy interpretacje:

– Rosnące absolutne ubóstwo (realne dochody robotników spadają w czasie)

– Rosnące relatywne ubóstwo (częśd dochodu narodowego przypadająca robotnikom spada w czasie)

– Pogorszenie standardu życia (dochody + alienacja + fetyszyzm )