1

SİNİR SİSTEMİ

Prof. Dr. Rıfat MUTUŞ

SİNİR SİSTEMİ

Sinir Sistemi, endokrin sistemle beraber vücudun haberleşme ve

düzenleme sistemi olarak çalışır. Bu sistemin temel amacı,

. vücudun bir bütün olarak olarak hareket etmesini sağlama yanında,

bedenden veya dış ortamdan gelen uyarılara uygun yanıtları vermek ve

vücut iç ortamının dengesini (homeostasis) korumaktır.

Topografik bölümlenme Merkezi Sinir Sist. - beyin (encephlon)

- omurilik (medulla spinalis)

Periferik Sinir Sist. - sinirler,

- pleksuslar,

- ganglionlar

Etkilediği organ gruplarına göre bölümlenme

Somatik Sinir Sist. - İstemli çalışan kaslarla ilgili

Visseral(Otonom) Sinir Sist. - İstemsiz (düz kas, kalp, dış salgı bezler)

SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI

Sinir sistemi oluşumları (beyin,omurilik, ganglionlar) sinir dokusundan

yapılıdır. Sinir dokusu sinir hücreleri (neuron’lar) ile bunlara destek

sağlayan neuroglia hücrelerinden oluşur.

Sinir dokusunun fonksiyonel hücreleri olan neuron’lar impuls alma,impuls

iletme ve impuls üretme yeteneklerine sahiptir.

Değişik şekil ve büyüklükteki nöronların hücre gövdesi (perikaryon) ile

dendrit ve akson olarak adlandırılan iki grup çıkıntısı vardır.

Nöronlar birden fazla dendrit içerebilir; fakat daima bir akson’ludur.

Dendrit’ler, impulsları hücre gövdesine ilettikleri halde; akson,hücrenin

gövdesinden aldığı impulsu periferdeki diğer hücrelere (sinir, kas, bez) iletir.

Nöronlar, pseudounipolar, bipolar, multipolar olurlar. (uzantı sayısı)

Sinir dokusu kütlesinin % 10’u nöronlar tarafından oluşturulur.

2

Sinir impulsunun bir nörondan diğer bir nörona geçişini sağlayan

özelleşmiş bağlantı yerlerine sinaps (sinapsis) denir. Sinaptik geçişin

sağlanması için akson ucundan salgılanan kimyasal maddeler

(asetilkolin, noradrenalin) nörotransmitter olarak adlandırılır.

Nöronlar fonksiyonel rollerine göre:

- motor (somatomotor,visseromotor, efferent)

- duysal (sensoriyal, afferent)

- ara nöronlar (internunsial, assosiasyon, konnektör)

Sinir dokusundaki diğer hücre grubu, nöronlardan 10 kat fazla olan,

sinir zamkı anlamına gelen neuroglia’lardır.

Astrosit, oligodendrosit, mikroglia, nörolemnosit (Schwann hücreleri) ve

ependimal hücreler olmak üzere 5 tipi vardır.

Oligodendrositler merkezi sinir sistemindeki aksonların, Schwann

hücreleri ise periferik sinir sistemindeki aksonların miyelinini oluşturur.

MSS substantia grisea.. sinir hücresi gövdelerinden (perikaryon)

substantia alba ..miyelinli aksonlardan yapılıdır.

Sustantia grisea’da bulunan fonksiyonel sinir hücresi gövdelerinden

oluşan kümelere nuclei (nucleus) denir. Periferik sinir sisteminin bazı

yerlerinde bulunan perikaryon toplulukları ise ganglia (ganglion) olarak

adlandırılır.

Substantia alba içinde de fasciculus ve tractus olarak adlandırılan

fonksiyonel akson demetleri (sinir lifi demetleri) bulunur.

3

Nöronlar ve sinir liflerinin fonksiyonel tipleri

1- Genel somatik afferent (GSA)… Deri, iskelet kasları, eklemler ve bağ

dokusundan genel duyu alırlar.

2- Genel visseral afferent (GVA)… İç organlardan genel duyu alırlar.

3- Spesial (özel) somatik afferent (SSA).. Görme, işitme ve denge duyusunu

4- Spesial (özel) visseral afferent (SVA).. Koku ve tat duyusu

5- Genel somatik efferent (GSE).. MSS’de yer alan GSE nöronların

aksonları periferdeki miyotomlardan orijin almış iskelet kaslarını innerve

6- Genel visseral efferent (GVE).. MSS’nin ilgili bölümlerindeki otonom

nöronların (GVE) aksonları kalp kası, düz kaslar ve dış salgılı bezlerin

innervasyonu ile ilgili olarak periferdeki otonom ganglionlara ulaşır.

7- Spesial (özel) visseral efferent (SVE).. Yutak arkuslarından orijin alan

yutak ve gırtlak kasları ile mimik kasları innerve ederler.

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ

I- Encephalon (Beyin)

II- Medulla spinalis (Omurilik)

OMURİLİK (MEDULLA SPİNALİS)

Omurilik, merkezi sinir sisteminin en alt bölümü olup, canalis vertebralis

içinde yer alır. İntrauterin yaşamın 2-3. ayında vertebral kanalı tümüyle

doldurmasına karşın yetişkinde alt ucu L1-2 arasındaki disk düzeyinde

sonlanır.

40-50 cm uzunluğunda, 1-2 cm kalınlığında, önden arkaya hafif basık

bir silindir görünümündedir.

boyun şişkinliği..intumescentia cervicalis…üst ekstremitelerin

bel şişkinliği……intumescentia lumbalis…. alt ekstremitelerin

innervasyonu ile ilgili sinirler orijin alır.

4

Omuriliğin ön yüzünde fissura mediana anterior, arka yüzünde sulcus

medianus posterior yer alır. Ön yandan motor (somatomotor +

visseromotor) radix anterior çıkar, arka yanda duysal radix posterior

girer. Arka kök üzerinde ganglion spinale bulunur. Transversal olarak segmental bir

yapıda olan omurilik 31

segmentlidir.

Her segmentten bir çift sinir çıkar.

Pars cervicales (boyun)…… 8 çift

Pars thoracica (göğüs) ….12 çift

Pars lumbalis (bel) …… 5 çift

Pars sacralis (sakral) ……5 çift

Pars coccygea (koksigeal) .1çift

OMURİLİĞİN İÇ YAPISI

Sinir dokusundan yapılıdır. Enine kesitte, iç bölümde H şeklinde gri

cevher (substantia grisea), etrafında beyaz cevher (substantia alba)

bulunur. Ortada canalis centralis yer alır.

Substantia grisea: Tüm segmentlerde cornu anterius (ön boynuz),

cornu posterius (arka boynuz), T1-L2 ve S2-4 segmentlerde cornu

laterale (dışyan boynuz) bulunur.

Ön çıkıntılar somatomotor nöronlardan (alt motor nöron), arka çıkıntılar

duysal nöronlardan, dışyan çıkıntılar ise visseromotor (sempatik ve

Parasempatik - GVE) nöronlardan oluşur.

5

Substantia alba: Longitudinal şekilde konumlanmış miyelinli aksonlar

(sinir lifleri) ve nöroglialardan yapılmıştır. Sinir lifleri (inen ve çıkan yollar)

merkezi sinir sistemi ile periferik yapıları bütünleştirir.

Funiculus posterior. Duysal. fasciculus gracilis, fasciculus cuneatus

Funiculus lateralis. Duysal ve motor liflerden oluşan inen ve çıkan yollar:

tr.spinocerebellaris anterior tr.spinocerebellaris posterior

tr.spinothalamicus lateralis tr.corticospinalis lateralis

tr.rubrospinalis

Funiculus anterior Duysal ve motor liflerden

tr.corticospinalis anterior tr.tectospinalis

tr.vestibuluspinalis tr.olivospinalis

tr.spinothalamicus anterior.

OMURİLİĞİN TEMEL İŞLEVLERİ

1- Refleks aktiviteler(basit,hızlı,

otomatik)

2- Motor impulsların iletilmesi

3- Duysal impulsların iletilmesi

Patellar refleks. Refleks yayı: reseptör

afferent nöron, ara nöron, motor

nöron ve motor sinir lifi, kaslar

6

OMURİLİKTEKİ TEMEL YOLLAR

. Fasciculus gracilis (Goll demeti),

fasciculus cuneatus (Burdach demeti)

Aynı taraf gang. spinale’lerdeki nöronların

merkezi uzantılarından

orijin alır. Epikritik duyu (pozisyon, kinestezi,

diskriminatif dokunma) taşırlar.

F. gracilis:Funiculus posterior.

Sakral, lumbal, alt torakal I.nöron. aynı taraf

M.Oblangata nuc. gracilis II.nöron, çapraz

Talamus III. Nöron

F. Cuneatus: Fun. Posterior.

Üst torakal, servikal, gang. spinale I. Nöron.

M oblangata nuc. cuneatus II.nöron, çapraz

Talamus III. Nöron

Lobus parietalis.. Primer duyu korteksi (S-1)

. Spinotalamik Yollar (tr.spinothalamicus

lateralis ve anterior)

protopatik duyu (ağrı, ısı, kaba-hafif

dokunma) ile ilgilidir.

tr.spinothalamicus ant. dokunma duyusu ile

ilgilidir, fun. anterior’da seyreder.

tr.spinothalamicus lat. ağrı ve ısı duyuları ile

ilgilidir, fun. lateralis’te seyreder.

Gang. spinale I. nöron, cornu posterius

II. nöron ile sinaps, çapraz, talamus III. nöron,

aksonları gyrus postcentralis korteksine…

Spinotalamik yolların hasarları vücudun

karşı tarafında ağrı, ısı,dokunma duyusu

kaybı yaratır.

7

.Spinoserebellar yollar (tr.spinocerebellaris

anterior ve posterior)

Derin,bilinçsiz kas-eklem duyusu ile ilgilidir,

funiculus lateraliste yer alır.

Gang. spinale I. nöronlar bulunur.

Subs. grisea II. nöron (nuc. dorsalis –Clarke çekirdeğinde) sinaps yapar.

-aynı taraf, fun. lat., tr. spincereb. post.

- çapraz… fun. lat., tr. spincereb. ant.

Pedinculus cerebellaris inferior ve superior

yolu ile cerebelluma ulaşır.

Cerebellum ile somatik muskuler

aktivitenin koordinasyonu, muskuler tonus

regülasyonu ve dengesinin sağlanmasında

rol alır.

Kortikospinal yollar - Piramidal yollar

(tr.corticospinalis lateralis ve anterior)

Piramidal yollar çoğunluğu primer motor

alanda yer alan üst motor nöronlardan orijin

alırlar.

Her iki kortikospinal yol da vücudun karşı

tarafındaki kasları kontrol eder.

Capsula interna,pedunculus cerebri, pons,

medulla oblangata, medulla spinalis’e ulaşır.

Med. oblongata’da fiss. med. ant. iki yanında

pyramis’i oluştururlar. %90’ı çaprazlaşır.

Kortikospinal yol lezyonları vücudun karşı

tarafında spastik paralizi (felç, hemipleji)

yapar.

8

.Ekstrapiramidal yollar. Kortikospinal yollar gibi medulla spinalis’in

cornu anterius ve pars intermedia nöronlarında sonlanan birçok yol

(tr.rubrospinalis, tr.vestibulospinalis, tr. tectospinalis, tr.retikulospinalis)

topluca bu adla anılır.

9

BEYİN

Beyin (Encepalon) - Cerebrum (beyin yarımküreleri – telencephalon)

- Diencephalon (ara beyin)

- Truncus cerebri (beyin sapı)

- Cerebellum (beyincik)

Embriyolojik olarak:

- prosencephalon (cerebrum ve diencephalon)

- mesencephalon

- rhombencephalon (pons, medulla oblangata, cerebellum) keseciklerinden oluşur.

Substantia grisea, cerebrum ve cerebellum’un dış bölümünde cortex cerebri ve cortex cerebelli, iç bölümlerinde nuclei basales ve nuclei cerebelli, diencephalon ve truncus cerebri’de değişik çekirdek oluşumları (thalamus, nuc. ruber vb.) olarak organize olmuştur.

Substantia alba, miyelinli aksonlardan yapılıdır ve çoğunluğu duysal-motor-bağlayıcı yollar şeklinde (corona radiata, capsula interna, lemniscus medialis, corpus callosum, tr. corticospinalis vb.) organizedir.

1400-1500 gr, 100 milyar nöron.

Vücut ağırlığının %2’si kadar kitlesi vardır, kalp atım hacminin

% 15-20’sini alır.

CEREBRUM (telencephalon), beyin yarımküreleri

Beyin kitlesinin % 80’ini oluşturur. Prosencephalon’ dan gelişir.

Uzunlamasına seyirli derin bir yarıkla (fissura longitudinalis cerebri)

inkomplet olarak birbirinden ayrılan iki beyin yarım küresinden

(hemispherium cerebri) ibarettir. Bu yarıkta falx cerebri bulunur.

Hemisferler, esas olarak corpus callosum olmak üzere komissural

demetlerle birbirlerine bağlanırlar. Birer adet ventriculus lateralis bulunur.

Hemisferlerin dış yüzleri birçok olukla (sulci cerebri) birbirinden ayrılmış

çok sayıda kabarıklıklar (gyri cerebri) içerir.

10

SEREBRAL LOBLAR

Beyin yarımkürelerinin facies

superolateralis, facies medialis, facies

inferior olmak üzere 3 yüzeyi vardır.

Oluklarla 4 loba ayrılır.

. Sulcus centralis (Rolando yarığı):

Frontal ve parietal loblar arasındadır

motor ve duysal alanları da birbirinden

ayırır.

. Sulcus lateralis (Sylvius yarığı):

Frontal ve temporal loblar arasındadır.

. Sulcus parieto-occipitalis: Facies

medialiste, frontal ve occipital loblar

arasındadır

CEREBRUM LOBLARI

a. Lobus frontalis: Gyrus precentralis korteksi, temel motor alan

(Brodman’ın 4. alanı) olup vücudun karşı tarafının iskelet kaslarının

innervasyonondan sorumludur. Motor konuşma merkezi (ön

konuşma merkezi, Broca merkezi) buradadır.

Temel motor alanın hasarında karşı beden yarısı kasları ile ilgili

güçsüzlük, hemiparezi, hemipleji, motor konuşma merkezi hasarında

Broca afazisi ortaya çıkar.

b. Lobus parietalis: Fossa cranii media’da sulcus centralisin arkasında.

gyrus postcentralis korteksi temel duyu merkezidir.

(Brodmann’ın 3,1, 2 alanları) vücudun karşı tarafının genel duyusunun

algılandığı yer.

Lobulus parietalis superior ve inferior korteksleri diğer lobların

korteksleri ile bağlantılı, bir assosiasyon merkezi olarak işlev görür.

Lezyonlarında astereognozi ve neglekt sendromu ortaya çıkar.

Döminant hemisferdeki gyrus supramarginalis ve gyrus angularis

korteksleri konuşma merkezleri (Wernicke merkezi) içinde değerlendirilir.

c. Lobus temporalis: Fossa cranii media. gyrus temporalis superior

korteksinde temel işitme merkezi (Brodmann’ın 41.,42. alan) yer alır.

Visceral aktivite, emosyonlar, davranış, hafıza fonksiyonları ile ilgili

olup limbik sistemle sıkı bağlantılara sahiptir.

d. Lobus occipitalis: Fossa cranii posteriorda. Korteksinde görme

merkezleri (Brodmann’ın 17.,18.,19. alan) bulunur.

11

CEREBRUM’UN BEYAZ DOKUSU

Hemisferin iç bölümü substantia alba ve bazal çekirdeklerden oluşur.

Substantia alba dendritler , miyelinli aksonlar ve nöroglialardan yapılıdır.

Sinir lifleri kommissural, assosiasyon ve projeksiyonlu lifler şeklinde görülür.

. Assosiasyon lifleri: Aynı hemisferde farklı bölgeleri bağlar.

. Kommissural lifler: İki hemisferdeki aynı bölgeleri karşılıklı olarak bağlar.

corpus callosum, comissura anterior ve posterior.

. Projeksiyonlu lifler: Corteks cerebri ile distalde bulunan sinir sistemi

bölümlerini (beyin sapı ve omurilik) birbirine bağlayan inen – çıkan yollar

12

BAZAL ÇEKİRDEKLER (nuclei basales)

Her bir hemisferin beyaz dokusu içinde yer alan ve topluca corpus

striatum denilen nuc. caudatus, ve nuc. lentiformis (putamen ve

globus pallidus)’e bazal çekirdekler denir. Stereotipik ve tekrarlanlan

hareketlerin programlanmasını yapar. Lezyonlarında istemsiz

(involunter) hareketler (tremor, kore, ballismus), kaslarda sertlik ve

paralizi olmaksızın hareket olanaksızlığı görülür.

DIENCEPHALON (ARA BEYİN)

Serebral hemisfer ile beyin sapı arasında yer alan önbeyin bölümü olup,

sağ-sol yarımı arasında ventriculus tertius (III. ventrikül) bulunur.

. Thalamus: Duysal impulsları aktarır.

. Hypothalamus: Temel görevi vücut iç ortamının dengesinin sağlanması – homeostasis’dır.

. Subthalamus: Aynı addaki çekirdeği bazal çekirdekler içinde sayılır.

. Metathalamus: Thalamus’un arka dış tarafındaki corpus geniculatum

laterale (görme ile ilgili) ve corpus geniculatum mediale (işitme ile ilgili)

ayrı bir bölüm olarak değerlendirilmektedir.

.Epithalamus: İçerdiği önemli bir yapı olan gl. pinealis ortam ışığına

yanıt olarak melatonin salgılar (karanlık uyarıcıdır). Glandula

pinealis’in kalsifikasyonu radyografilerde landmark görevi yapar.

Ara beyin (diencephalon)TRUNCUS CEREBRİ (BEYİN SAPI)

Diencephalon ve medulla spinalis arasındadır. İlk iki kranial sinir hariç

10 gerçek kranial sinire ait çekirdekler ile tüm inen-çıkan yollar beyin

sapında yer alır. A. vertebralis ve a. basilaris dalları ile beslenir.

a- mesencephalon b- pons c- medulla oblongata

. Mesencephalon (orta beyin): İçinden III. ve IV. ventrikülleri birbirine

bağlayan aqueductus cerebri (Sylvius kanalı) geçer. Görme, işitme

merkezleri vardır.

N. oculomotorius (CN III) ön yüzden

N. trochlearis (CN IV) arka yüzden beyin sapını terk ederler.

Tegmentum bölümünde n. oculomotorius ve n. trochlearis’e ait çekirdekler

ve substantia nigra ve nuc. ruber bulunur.

Nuc. ruber’den ekstrapiramidal bir yol olan tr. rubrospinalis başlar.

Substantia nigra bazal çekirdekler kapsamında olup, nöronal dejenerasyo -

nunda Parkinson hastalığı ortaya çıkar.

13

. Pons (köprü): Beyin sapının orta bölümü olup beyinciğin önünde,

mesencephalon ile medulla oblangata arasında yer alır.

Pons’un tegmentum’unda n. trigeminus (CN V), n. abducens (CN VI),

n. facialis (CN VII), n. vestibulocochlearis (CN VIII) ait çekirdekler

bulunur.

. Medulla oblangata(omurilik soğanı, bulbus): Beyin sapının en caudal

kısmı olup foramen magnum düzeyinde medulla spinalis ile uzanır. Ön

yüz iki yanındaki pyramis isimli şişkinlikler, serebral korteksten başlayıp

omuriliğe giden motor yol (tr.pyramidalis, tr.corticospinalis) lifleridir.

CN IX, CN X, CN XI, CN XII beyin sapından ayrılan cranial sinirlerdir.

TRUNCUS CEREBRICEREBELLUM (BEYİNCİK)

Cerebellum, beynin fossa

cranii posterior’da ve tenterium

cerebelli’nin altında yer alan bölümüdür.

Musculer kordinasyonda (sinerji) rol

oynar.

Hasarlarında hareketler sarsıntılı,

kordinasyonsuz gerçekleşir (ataksi),

fakat paralizi oluşmaz.

Cerebellum üç çift ayakçıkla beyin sapına

bağlanır.

14

CEREBELLUM

Embriyolojik olarak duysal ünitelerden gelişmiştir. Cerebellum doğrudan

hareketin başlatılmasını sağlamaz; muskuler koordinasyonda rol oynar.

Lezyonlarında hareketler sarsıntılı ve koordinasyonsuz gerçekleşir (ataksi),

paralizi oluşmaz.

BEYİN VENTRİKÜLLERİ ve BEYİN – OMURİLİK SIVISI

Embriyolojik olarak tubus neuralis’in lümeninden orijin alan, içleri beyin

omurilik sıvısı ile dolu olan dört boşluktur. İç yüzleri ependim hücreleri ile

kaplıdır. Birbirleri ve subaraknoid aralıkla bağlantılıdırlar.

. Ventrikülüs lateralisler: Her bir cerebral hemisfer içindedir.Foramen

interventrikülare (Monro deliğ) ile v.tertius’a bağlanır.

. Ventriculus tertius (ventriculus III): Diencephalon’da yer alır. Önde sağ,

sol foramen interventriculare’lerle ventriculus I ve II’ye, arka ortada

aqueductus cerebri (Sylvius kanalı) ile v. quartus’a bağlanır.

. Ventriculus quartus (ventriculus IV):Rhombencephalon bölümüdür.

Aşağıda omurilik içinde canalis centralis ile devam eder. Tavanın kaudal

bölümündeki üç adet (apertura mediana-Magendie deliği, 2 adet apertura

laterales-Luschka delikleri) aracılığı ile de subaraknoid aralığa bağlanır.

BEYİN – 0MURİLİK SIVISI (B.O.S)

Beyin-omurilik sıvısı, ventriküler sistem ile subaraknoid aralıkta

dolaşan, berrak, renksiz bir sıvı olup beynin korunması yanında, sinir

doku için madde değişim ortamı olarak da işlev görür.

30 ml ventriküler sistemde, 100 ml subaraknoid aralıkta toplam 130 ml

B.O.S’un % 60’ı dört beyin ventrikülünde bulunan plex.

choroideus’larda üretilir. % 40’lık bölümü ise ventrikül ependimi,

serebral pial yüzeyler ve subaraknoid aralıktan salınır.

B.O.S incelemeleri için sıklıkla lumbal 3-4 veya lumbal 4-5 omurlar

arasından lumbal ponksiyon ile subaraknoid aralıktan sıvı alınır.

15

BEYİN ÖRTÜLERİ (MENİNGES)

Beyin ve omurilik dıştan içe doğru dura mater, arachnoidea mater ve

pia mater olmak üzere üç örtü ile sarılmıştır.

. Dura mater: İki katmanlıdır. İç katman spinal dura mater, dış katman

ise kafatası kemiklerinin endosteum tabakası ile uzanan fibröz bir

yapıdır. Dura mater ile arachnoidea mater arasında potansiyel bir

boşluk olan spatium subdurale (subdural aralık) yer alır. B.O.S yoktur.

. Arachnoidea mater: İnce bağ dokusu olup, sulcuslara girmeden beyni

sarar. Pia mater ile arasında subarachnoidal aralık yer alır. B.O.S

bulunur.

. Pia mater: Örtülerin en içte ve en ince olanıdır. Sulcusların içine girer.

Pia mater, belli yerlerde beyin ventriküllerine de girerek plexus

choroideus’ları oluşturur. Plexus choroieus’lar B.O.S’nı salgılar.

PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ

(Systema Nervosum Periphericum)

16

Sinir sistemi: MSS ve Periferik sinir sistemi.

Periferik sinir sistemi sinirleri, merkez sinir sistemi ile periferde bulunan

vücut bölümleri ve organlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar.

. Somatik sistem: Dış ortamdan gelen uyarılar ile istemli çalışan yapıları

(çizgili kas) idare eden sistemdir.

. Visseral-otonom sistem: Vücudun iç ortamından gelen uyarılar ile

istemsiz çalışan yapıları idare eden sistemdir.

Periferik sinir, duysal, motor, karma olabilir.

Periferden aldığı izlenimleri (ağrı, ısı, ses, ışık) MSS’ne taşıyan duyurucu

sinirler duysal sinirler (n.sensorialis), MSS’den aldığı emirleri

periferdeki effektör yapılara (kas, bez) taşıyan, çalıştırıcı sistemlere de

motor sinirler (n. motorius, somatomotor veya visceromotor) denir.

Somatik Sistem

Dış ortamda oluşan çeşitli değişiklikleri (ısı, ışık, ses, basınç vb.), MSS’ne,

bu değişikliklere karşı MSS’nin hazırladığı emirleri, ilgili yapılara (kaslar)

taşıyan sinirler, bunlarla ilgili ganglionlar ve reseptörler somatik sistem

içinde yer alırlar.

12 çift kranial sinir,

31 çift spinal sinir,

ganglionlar,

sinir ağları (pleksus)

KRANİAL SİNİRLER (Nervi Craniales)

Beynin değişik bölümlerine bağlanan 12 çift sinir, nervi craniales olarak

adlandırılır. Morfolojik ve işlevsel özelliklerine göre isimlendirilir, beyine

bağlanış sırasına göre numaralandırılır.

Kafatasını terketmeyen sinir, CN VIII’ dir.

12 çift kranial sinirin, tipik kranial sinir niteliğinde olmayan ilk ikisi ön

beyine bağlı olup, diğerleri (III-XII) ise beyin sapına bağlanır ve bunların

motor ve duysal çekirdekleri de beyin sapındadır.

Motor (efferent) lif taşıyan kranial sinirlerin orijini beyin sapındaki motor

çekirdekler (nuclei originis)’lerdeki nöronlardır. Bu çekirdekler, serebral

korteks ve duyu organlarında gelen bilgilere bağlı olarak

uyarılır.Nuclei originis’lerdeki nöronların aksonları motor karakterli

kranial sinirleri oluştururlar.

Motor (effernet) liflerin üç işlevi vardır.

1- İskelet kaslarını innerve ederler. (GSE)

2- Otonomik ganglionlardaki nöronlarla sinaps yaparlar.(GVE). Ganglionlardaki nöronların aksonları da bu bilgileri kalp, düz kaslar ve bezlere ulaştırır.

3- Yutak kavsi mezenşiminden orijin alan yutak, gırtlak ve mimik kaslara

(SVE) giderler.

Duysal (afferent) lif taşıyan kranial sinirlerin orijini, beyin sapı dışındaki

duysal ganglionlarda (gang. trigeminale, gang. superius vb.) yer alan

nöronlardır. Bu ganglionlardaki nöronların periferik uzantıları, kranial

sinirler yolu ile çevreye, merkezi uzantıları ise ilgili kranial sinirlerin

kökleri içinde, beyin sapındaki duysal çekirdeklere (nuclei

terminationis) ulaşır.

17

KRANİAL SİNİRLER

I- N.olfactorius (koku siniri) : Koku uyarılarını taşıyan, tümüyle duysal bir kranial sinirdir.

II- N.opticus (görme siniri): Görme uyarılarını taşıyan, tümüyle duysal bir kranial sinirdir.

III. N.oculomotorius (göz hareketleri siniri): Motor bir sinirdir. M. obliquus superior, m. rectus lareralis dışındaki ekstraokuler göz kasları ile m.sphincter pupillae ve m. ciliaris’i innerve eder.

IV- N.trochlearis: Motor bir sinirdir. M.obliquus superior’u innerve eder.

V- N.trigeminus (üçüz sinir): En büyük kranial sinir.

a- N.ophthalmicus: Duysal liflerden.

b- N.maxillaris: Duysal liflerden.

c- N.mandibularis: Duysal ve motor liflerden. Çiğneme kasları.

VI- N.abducens: Motor bir sinirdir. M. Rectus lateralis.

VII- N.facialis (yüz siniri): Duysal ve motor bir sinir. N. facialis,

n.lingualis.chorda tympani aracılığı ile dilin 2/3 ön bölümü tat duyusu

VIII- N.vestibulocochlearis (denge ve işitme s.): Duysal. Kafatası içinde.

IX- N.glossopharyngeus (dil-yutak s.): Duysal ve motor lifler. En küçük.

X- N.vagus (serseri s.):Kranial sinirlerin en uzunu ve en geniş dağılıma

sahip olanıdır. N.vagus, otonom sistemin en kuvvetli parasempatik

siniri ve sempatik sistemin de en önemli antagonist siniridir.

XI- N.accessorius (eklenti s.): Motor s. M.scm ve m. trapezius’u innerve

XII- N.hypoglossus (dilaltı s.): Motor. M.platoglossus hariç ekstrintik ve

intrinsik tüm dil kaslarını innerve

18

CN VIII N. vestibulocochlearis (denge ve işitme siniri)

SSA liflerden oluşmuş duysal bir sinirdir. Kafatasından dışarı çıkmaz.

İşitme (n. cochlearis), denge (n. vestibularis) sinirlerinden oluşur.

Bu sinirler, birer periferik ganglion (ganglion vestibulare –Scarpa gang. et

cochleare) ile birer grup merkezi çekirdek (nuclei vestibulares et

cochleares)’e sahiptir.

Gang. vestibulare ….. hasarlarında, denge bozukluğu, vertigo ve

nistagmus görülür.

Gang. cochleare (gang. Spirale) ….. Hasarlarında sağırlık, irritatif

lezyonlarında tinnitus görülür.

CN X N. vagus (serseri sinir)

En uzun kranial sinir, en geniş dağılıma sahip sinir ve karma sinir.

Otonom sistemin en kuvvetli parasempatik siniri olup, sempatik sistemin

de en önemli antagonist siniridir.

Yumuşak damak kasları (m. tensor veli palatini hariç (n. mandibularis))

Yutak kasları (m. stylopharyngeus hariç),

Gırtlak kasları.

19

SPİNAL SİNİRLER (Nervi Spinales)

Omuriliğin ön boynuzundaki nöronların aksonları ile spinal gangliondaki

nöronların periferik uzantıları, foramen intervertebrale hizasında birleşerek spinal

sinir’i (n.spinalis) oluştururlar.

Vertebral kanal içinde, ön boynuz hücrelerinden kaynak alan aksonların

oluşturduğu, omurilik ile for.intervertebrale arasında uzanan bölüme ön kök-motor

kök (radix anterior), spinal ganglion nöronlarının merkezi uzantılarının oluşturduğu

for. intervertebrale ile omuriliğin arka boynuzu arasında uzanan bölüme arka kök

duysal kök (radix posterior) denir.Motor ve duysal (+sempatik) liflerden oluşan

spinal sinir, karma (n.mixus) bir sinirdir.

Her bir omurilik segmentinden

birer çift olmak üzere, tüm

omurilikten toplam 31 çift spinal

sinir çıkar.

Boyun 8 çift n. cervicales

Göğüs 12 çift n. thoracici

Bel 5 çift n. lumbales

Sakral 5 çift n. sakrales

Koksigeal 1 çift n. coccygeus

Spinal sinir, ramus anterior ve ramus posterior olarak iki dala ayrılır.

R. posterior’a ait lifler, sırt derisi ve sırt kaslarının innervasyonunu sağlar.

R. anterior’a ait lifler, gövdenin ön ve yan bölümleri ile ekstremitelerin

innervasyonunu sağlar.

Bunlardan, göğüs spinal sinirlerinin ön dalları hariç, boyun, bel ve

sakral lifler pleksusları oluşturur.

Spinal sinirler ile sempatik zincir ganglionları arasındaki bağlantı rami

communicantes ile sağlanır.

. Ramus communicans albus, preganglioner sempatik liflerden yapılı

olup spinal sinirin merkezi bölümüne bağlanır.

. Ramus communicansgriseus, postganglioner sempatik lif demeti olup

spinal sinirin periferik bölümüne bağlanır.

Periferik sinir (kranial ,spinal) Epineurium

Perineurium …. s. lifi demet (fasciculus)

Endoneurium … s. lifleri

20

SPİNAL SİNİRLERİN YAPMIŞ OLDUĞU PLEXUSLAR

1- Plexus cervicales: Boyun pleksusu, ilk dört boyun spinal sinirinin ön dallarının

birleşmesi ile oluşur.

. Deri dalları: Boyun ön ve yan bölgeleri. N. occipitalis minor, n. auricularis magnus,

n. transversus colli, nn.supraclaviculares

. Kas dalları: İnfrahyoid (strap) kaslar ansa cervicales ile diafragma n.phrenicus

(C3,4,5) tarafından innerve edilir.

Plexus cervicales Boyun pleksusu

. Deri dalları.. Boyun ön ve yan bölgelerindeki deri ile ense derisinin dışyan

bölümünün duyusunu sağlar. m. scm arka kenarı orta hizasında (punctum

nervosum) yüzeyleşir.

- n. occipitalis minor (C2)

- n. auricularis magnus (C2-3)

- n. transversus colli (C2-3)

- n. supraclaviculares (C3-4)

. Kas dalları.. Prevertebral ve infrahiyoid (strap) kaslar ile diyafragma….

İnfrahiyoid kaslar…..ansa cervicalis

Diyafragma …. N. phrenicus (C3-5)

. Boyun pleksusundan ayrılan bazı dallar, n. vagus, n. hypoglossus ve

n. accessorius ile bağlantı kurar.

( pleksus oluşumuna katılmayan servikal spinal sinirlerin arka dalları….

n. Suboccipitalis (C1), n. occipitalis major (C2, Arnold s.), n. occipitalis tertius

2. Plexus Brachialis (kol pleksusu)

“Kol pleks., omuz kemeri ile serbest üst taraf yapılarının innervasyonunu sağlayan bir sinir ağı olup son dört (C5-8) boyun spinal sinirleri ile ilk göğüs (T1)spinal sinirinin ön dalları tarafından oluşturulur.

21

Truncus superior (C3-5), truncus medius (C7), truncus inferior(C8-T1)

Fasciculus lateralis, fasciculus medialis, fasciculus posterior

n.dorsalis scapulae, n.thoracicus longus (Bell s.), n. subclavius,

n. suprascapularis trunkus ve köklerden çıkar.

Plex. Brachialis

nn. pectorales, n. musculucutaneus, n. medianus, n. cut. brachii medialis,

n. ulnaris, n. axillaris, n. thoracodorsalis, n. subscapularis ve n. radialis

fasikuluslardan çıkar.

N. dorsalis scapulae (C5)…..Mm. Rhomboidei …

N. thoracicus longus (C5-6-7) … M. serratus anterior…. Scapula alata

N. thoracodorsalis (C6-8) .. Fas. post. … m. latissimus dorsi

Nn. pectorales (C5-T1) …….M. pectorales major ve minor

N. Musculocutaneus (C5-6-7) ….

kas dalları …m. coracobrachialis, m. brachialis, m. biceps brachi

deri dalları .. (n. cut. antebrachii lateralis) .. önkol dış yan derisine..

Pleksus brachialis

N. Ulnaris (C7-T1) Fasiculus mediali’in en büyük dalı … flex. carpi ulnaris ve m. flex. digitorum profundus’ un ulnar yarısı r. dorsalis nervi ulnaris dalı ….. el sırtı derisinin yarısı …

r. profundus (avuç içi) … interosseoz, III ve IV lumbrikaller, hipotenar kas

Pençe el.

N. Medianus (C5-T1) .. m. flex. carpi ulnaris ve m. flex. digit. profundus’ un ulnar yarımı hariç ön kol yüzeyel ve derin ön grup kaslarını, elde tenar kasları, I. ve II. lumbrikalleri,.. avuç içinin 3, 5 parmak palmar derisi ile 3., 5. parmağın distal falanks derisini …. ‘’maymun eli deformitesi’’

N. Axillaris (n. circumflexus, C5-6)… M. teres minor, ve m. deltoideus

N. Radialis (C5-T1)…Plex. brachialis’in en kalın dalı…

kol ve ön kol ekstensor kasları ve derisini… ‘’düşük el’’

22

Torakal spinal sinirler (nervi thoracici)

T1 ve T12 dışındakiler pleksus oluşumuna katılmaz.

T12’nin ön dalı n. subcostalis olarak adlandırılır.

7. ve 11. interkostal sinirler, hem göğüs hem de karın duvarında

dağıldıkları için torakoabdominal sinirler olarak bilinir.

3. Plexus lumbalis (bel pleksusu)

Lumbal pleksus, ilk dört lumbal spinal sinir(L1-2-3-4)’in ön dalları ile

oluşturulur.

Plex. Lumbalis

N. İliohypogastricus – n. iliopubicus (T12-L1).. Gluteal bölge üst-dışyan ve m. rectus. abdominis’in alt bölümü üzerindeki derinin

N. İlioinguinalis (L1)..Uyluk üst-dış bölümü, penis kökü, scrotum (mons pubis ve labium majus) derisi….

N.genito femoralis (L1-2).. m. cremaster’e somatomotor, ...scrotum ve uyluk ön-üst bölge derisi, labium majus ve komşu uyluk derisi duysal .

N. cutaneus femoris lateralis (L2-3)…Uyluk dış yan bölüm

N. obturatorius (L2-3-4)…Uyluk adduktor kasları, uyluk iç yan bölüm derisi

N. femoralis (L2,3,4)…Pleksus lumbalis’in en kalın dalı..m. iliopsoas, diz ekstensor kasları, uyluk, diz, bacak derisi…

Truncus lumbosakralis (L4-5)… plex. sacralis….

4.Plexus sacralis (sakral pleksus)

Sakral pleksus, truncus

lumbosakralis L4-5 ile S1-4 spinal

sinirlerin ön dallarının birleşmesi ile

oluşmuştur.

. n.cutaneus femoris posterior

. n. glutei

. n.ischiadicus

. n.tibialis

. n.peroneus communis

Hamstring kaslar ile bacak ve ayak

kasları motor, bacağın dış yan ve

arka, ayağın tüm bölümleri duysal..

23

N. ischadicus (siyatik sinir)

En kalın ve en uzun sinir olup, plex. sacralis oluşumuna katılan tüm

sinirlerden (L4-5 S1-2-3) lifler alır. Uyluk 1/3 arka, altta

n. tibialis

n. peroneus communis

n. ischiadicus , hamstring kaslar ile bacak ve ayağın tüm kaslarının

motor, bacağın dış yan ve arka, ayağın tüm bölümlerindeki derinin

duysal innervasyonunu sağlar.

n. peroneus communis

n. peroneus superficialis … m. peroneus longus ve brevis

n. peroneus profundus …bacak ön bölüm kasları..

N. Pudentus ( S2-4 )

S2-4’ün ön dallarınca oluşturulur.

Nn. Rectales-anales inferiores … m.sphincter ani externus..

Nn. Perineales

Nn. scrotales-labies posteriores

Rr. Musculares (perine kasları)

N. dorsalis penis- clitoris

N. coccygeus- Plex. coccygeus

S4-5

Terminal dalı n. anococcygeus olup, coccyx ve anus arası derisi duyusu

5. Plexus pudentalis

Pudental pleksus, S2-3’ün ön dallarından gelen bir kısım lif ile S4’ün tüm lifleri

tarafından oluşturulur.

n.pudentus.. . nn.rectales inferiores, nn.perineales, n.dorsalis penis (clitoridis)

Preganglionik parasempatik liflere (nn. splanchnicipelvini – nn. erigentes) sahiptir.

24

OTONOM SİNİR SİSTEMİ

Otonom sinir sistemi iç organları ve bunların örtülerini innerve eden bir

sistem olup, somatik sinir sistemi gibi afferent ve efferent komponentleri

ile merkezi kontrol üniteleri vardır.

Etki alanı iç organlar olduğu için visseral sistem, isteğimiz dışında,

bağımsız çalıştığı için de otonom sistem denir.

Visseral sistem sayesinde beslenme, solunum,boşaltım,kan dolaşımı,

üreme ve adaptasyonel işlevler değişen çevre koşullarına rağmen

düzenli bir şekilde gerçekleşirken, vücut iç ortamının belli sınırlardaki

sabitliği (homeostasis) de korunur. Bu işler, iç organların ortak yapı

planında yer alan, düz kaslar,kalp kası ve bezler üzerindeki zıt etkileri

ile gerçeklşir.

İç organlardaki etkileri nedeniyle, visseral efferent sistem ön plandadır.

Visceral motor sistem = otonom sistem

Visseral efferent bölümü, genel visseral efferent (GVE) özellikte olup,

düz kaslar, kalp kası, dış salgılı bezler bezler ve m. arrector pili’yi

innerve eder.

Birçok iç organ, otonom sistemin iki alt sistemi (pars sympatica, pars

parasympatica) tarafından innerve edilir.

25

Parasempatik sistemin yönettiği bazı olaylar

. Sakin, sessiz ortamda kalp atışları yavaşlar. (n. vagus)

. Karanlık bir ortamda, oda ışığı yakıldığında pupillalar daralır.(n.ocu.mo)

. Yemekten sonra gastrik-intestinal salgılar ve peristaltizm artar.(n.vag)

. Miksiyon yolu ile mesanenin boşaltılması (nn.splanchnicipelvici)

Sempatik sistemin yönettiği bazı olaylar

. Soğuk havada yanakların soluklaşması. Vazokonstriksiyon

. Trafikte, gecikme durumunda avuç içlerini terlemesi. Ter bezleri

. Koşma sırasında kalp atışları artar.

. Tüylerin diken diken olması, m. arrector pili

Somatik motor sistem ile Visseral motor sistem

(general visseral efferent-GVE sistem) arasındaki anatomik farklar.

. GSE lifler merkezi sinir sistemindeki alt motor nöronların aksonlarıdır.

İskelet kaslarına doğrudan ulaşırlar.

GVE ait emirler iki nöronlu bir zincirle hedef organlara (kalp kası, düz

kas, bezler) ulaşırlar. Bu nöronlardan ilki - preganglioner nöron

(I. otonom nöron) somatik motor nöron gibi MSS’de yer aldığı halde,

ikincisi-postganglioner nöron (II. otonom nöron) periferdeki otonom

ganglionlarda yer alır.

Otonom emirler, preganglioner – postganglioner nöron sinapsından

sonra postganglioner liflerle düz kaslar, kalp kası veya bezlere gider.

. Genel somatik motor sistemde (GSE) motor emirler kaslara synapsis

neuromuscularis vesicularis (kimyasal sinaps)…. motor son plak yolu ile

ulaşır.

Genel visseral motor sistemde (GVE) synapsis nonvesicularis –electricalis

ve synapsis neuroglandularis ile ulaşır. Terminalde genişlemeler olur ve

parasempatik genişlemelerden asetilkolin (ACh), sempatik olanlardan

norepinefrin (NE) salgılanır.

. GSE’de sinirler MSS’den segmental, GVE’de sinirler MSS’deki bazı

fokuslardan çıkarlar. Mezensefalik, bulber, torakolumbel, sakral fokuslar…

. GVE sistemin periferik bölümü pars sympathica, pars parasympathica ve

pars intramuralis olmak üzere üç alt parçaya ayrılır.

. Limbik ve endokrin sistemler ile sıkı ilişkide olan GVE (otonom) psişik dünyadan etkilenir. GSE etkilenmez.

MSS’de bulunan otonomik fokuslar ve kontrol merkezleri

MSS’deki bazı otonom merkezler, I. otonom nöronların yerleştiği yerler

olup bunlar otonomik fokuslar olarak adlandırılır.

Mesencephalon, pons, medulla oblongata ile medulla spinalis’in

torakolumbal ve sakral bölümlerinde otonomik fokuslar vardır.

26

- Mesencephalon’da bulunan fokus:

Parasempatik karakterde olup, n. oculomotorius (CN III) ile ilgilidir.

N. oculomotorius accessorius şeklinde organizedir.

Edinger – Westphal çekirdeği.

I. otonom nöron, preganglioner nöron…aksonları… ganglion ciliare’de..

II. Nöronlar ile sinaps yaparlar……postganglioner parasempatik lifler…

m. ciliaris ve m. sphincter pupillae

- Pons’ta bulunan fokuslar: Parasempatik karakterli, n. facialis (CNVII) ile

ilgili iki fokus bulunur.

. nuc. salivatorius superior

. nuc. lacrimalis

. Nucleus salivatorius superior. Preganglioner parasempatik lifler…..

n. lingualis … gang. submandibulare … postganglioner lifler …

gl. submandibularis, gl. sublingualis ….besin kokusu ve oral uyarı

salivasyon yaratır.

. Nucleus lacrimalis. Preganglioner parasempatik lifler .. n. intermedius,

n. petrosus major .. gang. pterygopalatinum (II. Nöron) ..

postganglioner parasempatik sinirler ..gl. Lacrimalis, gll. nasales

27

- Medulla oblongata’da bulunan fokuslar.

n. glossopharyngeus (CN IX) … nuc. salivatorius inferior

n. vagus (CN X) ….. nuc. dorsalis nervi vagi

nuc. Ambiguus

. Nuc. salivatorius inferior .. preganglioner lifler.. n. glossopharyngeus …

n. tympanicus .. plex. tympanicus .. n. petrosus minor .. Gang. Oticum ..

(II. Otonom nöron) .. postganglioner lifler .. gl. parotidea.

. Nuc. dorsalis nervi vagi…..plex. pulmonalis, plex. cardiacus, intramural

. Nuc. Ambiguus.

- Medulla spinalis’te bulunan torakolumbal fokuslar.

T1-L2 segmentlerin lateralinde columna intermediolateralis, sempatik

fokus olarak işlev görür. Preganglioner lifler ..gang. paravertebrales’e..

- Medulla spinalis’te bulunan sakral fokuslar.

(S2-3-4)’de nuclei parasympathici sacrales… preganglioner lifler …

nervi splanchnici pelvici (nervi erigentes)’i oluştururlar.

miksiyon, defekasyon, ereksiyon (penis, clitoris)

28

OTONOM SİSTEMİN PERİFERİK BÖLÜMÜ

Otonom ganglionlar, postganglioner lifler, preganglioner lifler, visseral

afferent lifler ve otonom pleksuslardan oluşur. Bu yapılar çalışma

düzenleri yönünden pars sympathica, pars parasympathica ve

intramural (enterik) sinir sistemine dahildirler.

Otonom ganglionlar: Otonom sinir sisteminin periferik bölümündeki temel

elemanlardır.

a- Ganglia paravertebrales (ganglia trunci sympathici)

b- Ganglia prevertebrales

c- Ganglia terminalia

Otonon ganglionlar

- Ganglia paravertebrales (ganglia trunci sympathici)

Columna veretebralis’in iki yanında, truncus sympathicus’un oluşumuna

katılan 21-23 çift ganglion bu adla anılır.

Kafa tabanından coccyx’e kadar uzanır.

Servikal bölge 3 çift

Torakal bölge 11 çift

Lumbal bölge 4 çift

Sakral bölge 4 çift paravertebral – sempatik ganglion vardır.

Paravertebral ganglionlar, multipoler nöronlar (II. otonon nöronlar)’dan

oluşur. Sinaps yapmadan paravertebral ganglionlardan geçen

preganglioner lifler(nn. splanchnici) de vardır.

29

Otonon ganglionlar

- Ganglia prevertebrales:

Bazı preganglioner lifler, truncus sympathicus’ta paravertebral ganglionda

sinaps yapmadan, preganglioner özelliklerini koruyarak, columna

vertebralisin önünde, torasik, abdominal, ve pelvik büyük damarların

yakınında bulunan prevertebral ganglionlardaki II. otonon nöronlarla

sinaps yaparlar. … n. splanchnicus major …..plex. coeliacus….

ganglion coeliacum, ganglion mesentericum superius ve inferius

- Organlara çok yakın veya içi boşluklu organların duvarlarında yer alan

parasempatik sisteme ait küçük ganglionlardır.

ganglion ciliare, ganglion pterygopalatinum, ganglion submandibulare,

ganglion oticum ve ganglia pelvica

Impuls iletimi ile ilgili reseptörler ve transmitterler

Otonom sisteme ait tüm preganglioner liflerdeki impulslar,

sinaptik bir transmitter olan asetilkolin (ACh) ile postganglioner nörona

aktarılır.

Postganglioner liflerdeki impulsun effektör yapılara geçişi:

- Sempatik sistemde …………. noradrenalin (NA)

- Parasempatik sistemde …… asetilkolin (ACh)

(sempatik sistemin innerve ettiği ter bezleri ile iskelet kaslarını besleyen

damarları uyaran postganglioner sempatik lifler impulslarını ACh ile iletir.)

Asetilkolin ve noradrenalinin bir nöronu veya effektör hücreyi uyarabilmesi

için özel reseptörlere bağlanması gerekir.

30