SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, · PDF fileUNIVERSITETI I...
Transcript of SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, · PDF fileUNIVERSITETI I...
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
TEMË DISERTACIONI
PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE
“DOKTOR” NË STUDIME EUROPIANE”
SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, KRAHASIM
ME RASTIN BULLGAR DHE RUMUN
Tiranë, 2016
Kandidati: Udhëheqësi shkencor:
Msc. Kristal Hykaj Prof. Dr. Sulo Hadëri
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
Temë disertacioni
e paraqitur nga:
Msc. Kristal Hykaj
në kërkim të gradës shkencore:
“DOKTOR”
në Institutin e Studimeve Evropiane
SHQIPËRIA PARA DHE PAS-ANËTARËSIMIT NË BE, KRAHASIM ME RASTIN
BULLGAR DHE RUMUN
Fusha: Studime Europiane
Udhëheqës Shkencor
Prof. Dr. Sulo Hadëri
Mbrohet më dt..../...../.......... , përpara jurisë së përbërë nga:
1....................................................................... Kryetar
2....................................................................... Anëtar(oponent)
3....................................................................... Anëtar (oponent)
4....................................................................... Anëtar
5....................................................................... Anëtar
FJALËT KYÇE: Zgjerimi I BE-së, Shqipëria, BE-ja, studim empirik, Bullgari, Rumani
PËRMBAJTJA E LËNDËS
PARATHËNIE……………………………………………………………………………………
HYRJE…………………………………………………………………………………………….
Lista e Shkurtimeve………………………………………………………………………………
KAPITULLI I
Ekzistenca dhe kuptimi I ballkanit Perëndimor.
1.1 Përcaktimi I problemit……………………………………………………………………….....3
1.2 Synimet, objektivat dhe hipoteza………………………………………………………….........9
1.3 Kuadri teorik dhe Konstruktivizmi…………………………………………………………....15
1.4 Kuadri analitik dhe termi Shenjues…………………………………………………………....22
1.5. Kufizimet……………………………………………………………………………………...38
KAPITULLI II
Bullgaria dhe Rumania para dhe pas anëtarësimit
2.1 Përpuethshmëria me ligjet e BE-së në kontekstin e para dhe pas anëtarësimit….....................40
2.2 Vëzhgimet paraprake….………………………………………………………………………57
2.3 Interpretimet dhe reagimet popullore……………………………………………………….....70
KAPITULLI III
Shqipëria para-anëtarësimit. Efekti I MSA-së në ekonominë shqiptare
3.1 Integrimi dhe Zhvillimi Rajonal……………………………………………………...………75
3.2 Shqipëria dhe procesi I Stabilizim Asociimit…………………………………………………81
3.3 Modelimi Kornizë, Burimet e të dhënave dhe Dizenjoja Eksperimentale…………………….93
3.4 Diskutimi I rezultateve……………………………………………………………………….101
KAPITULLI IV
Shqipëria pas-anëtarësimit. Analizë hipotetike mbi ecurinë e indikatorëve ekonomik.
4.1 Perspektiva e ekonomisë Shqiptare………………………………………………………….117
4.2 Lidhja e Shqipërisë me Bashkimin Europian………………………………………………...121
4.3 Efekti në monedhën Shqiptare……………………………………………………………….137
KONKLUZIONE………………………………………………………………………………..148
LISTA E TABELAVE DHE GRAFIQEVE…………………………………………………….155
APENDIKS ……………………………………………………………………………………..157
BIBLIOGRAFIA…..……………………………………………………………………………166
PARATHËNIE
Ky hulumtim është i kufizuar për të shqyrtuar përparimin e integrimit të Shqipërisë me BE-
në në vitet pas rënies së regjimit komunist në fillim të viteve 1990 dhe tenton nëpërmjet këtij studim
duke e krahasuar Shqipërinë në vitin 1990 me Shqipërinë e vitit 2016 në kontekstin e Integrimit
Evropian. BE-ja ka lëshuar një numër raportesh progresi dhe vlerësimesh vjetore që identifikojnë
shkallën në të cilën Shqipëria ka pasur sukses në zbatimin e kushteve të këtyre marrëveshjeve. Këto
raporte dhe vlerësime shërbejnë si bazë për të përcaktuar nëse përpjekjet e Shqipërisë për të
përmbushur kriteret e pranimit në fushat ekonomike, politike dhe institucionale, kanë dhënë
rezultatet e dëshiruara për vendin.
Ky studim nuk tenton një analizë të thellë të marrëdhënieve Shqipëri-BE. Në mënyrë të
ngjashme, edhe pse ka ende cështje të pazgjidhura për Shqipërisë që mund të ndikojnë dukshëm në
pranimin shqiptar në BE, ndaj të gjitha këto janë përtej qëllimit të këtij studimi. Duke u ndalur në
Shqipëri, ky studim nuk do të trajtojë aspektet historike apo ato politike të shteteve të tjera të
Ballkanit Perëndimor , as kushtet sociale, të cilat përcaktuar kombet e tjera për të kërkuar për
integrimin në BE.
BE-ja në mënyrë të qartë kërkon "Ballkanin Perëndimor1", për t'u bashkuar me familjen
europiane. Edhe BE-ja dhe Ballkani Perëndimor e shohin procesin e integrimit si një mënyrë për
të promovuar paqen dhe stabilitetin në rajon, i cili ka parë katër konflikte pas vitit 1990.Kryesisht,
Shqipëria ka një ndikim të rëndësishëm konstruktiv dhe moderues në rajon, e cila është theksuar
nga BE-ja. Përveç kësaj, një integrim i suksesshëm i Shqipërisë në BE është një model për shtetet
tjera të Ballkanit Perëndimor që aspirojnë të bashkohen me BE në të ardhmen.
Së fundi, ndryshimet dramatike në Shqipëri dhe cfarë mund të ndodhë në të ardhmen e afërt
duke patur parasysh raste të ngjashme, do të jenë fokusi i këtij studimi.
Vendet e Ballkanit Perëndimor janë në faza të ndryshme të procesit të integrimit në Bashkimin
Evropian. Integrimi më i madh i Europës Juglindore në BE duhet të bazohet në trajtimin e çështjeve
kryesore të atij rajoni. Ky proces duhet të shënojë një ndryshim në politikë dhe ekonomi të Ballkanit,
1 Termi "Ballkani Perëndimor" mbulon Shqipërinë, Bosnje-Hercegovinën, Kroacinë, ish Republikën Jugosllave të
Maqedonisë, Kosovën, Malin e Zi dhe Serbinë. Me përjashtim të Shqipërisë, ata ishin të gjithë pjesë e ish
Republikës Federale të Jugosllavisë.
XVI
nga Ballkanizimi në Europianizim. Lidhur me dëshirën e vendeve të Ballkanit Perëndimor për t'u
bërë anëtarë të Unionitt, një argument mund të jetë fakti se ato janë të vendosura në afërsi të
shteteve të tjera anëtare të BE dhe duke u dhënë atyre një perspektivë evropiane e cila përfaqëson
metodën më të mirë për promovimin e reformave dhe për vazhdimin dhe konsolidimin e
demokracisë, stabilitetit dhe prosperitetit në rajon, duke qenë se është për interesin e të gjithë
Evropës. Ky punim synon të shqyrtojë çështjen e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Bashkimit
Evropian në dritën e negociatave komplekse të pranimit, duke analizuar historinë e marrëdhënieve
midis dy pjesëve, duke marrë parasysh specifikat e rajonit të Ballkanit Perëndimor, si dhe procesin
e integrimit, me të gjitha përfitimet dhe kostot e përfshira. Ky punim e konsideron këtë një temë
aktuale të interesit në nivel evropian, si në akademi, ashtu edhe në atë politike-institucionale ose në
mesin e qytetarëve evropianë. Tani, pas shumë vitesh, pasi vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore
u bënë anëtare të plota të BE-së, e gjithë vëmendja është përqendruar në zgjerimin e BE-së drejt
Ballkanit Perëndimor, si hapi tjetër në projektin e bashkimit të kontinentit të vjetër. Veprimet e BE-
së në Ballkanin Perëndimor po punojnë si një proces kalimi nga aperitivi i parë i stabilizimit deri
te synimi afatgjatë i integrimit në BE.
Tema i drejohet shqetësimeve për justifikimin teorik të procesit të zgjerimit të Bashkimit
Evropian në Ballkanin Perëndimor, procesit kompleks të anëtarësimit të Shqipërisë në BE, kushteve
të këtij procesi, si dhe negociatave të vazhdueshme për t'u bashkuar me BE. Ne gjithashtu do të
marrim parasysh polemikat dhe sfidat që ishin të hasura në këtë përpjekje të Shqipërisë për të
arritur objektivin evropian dhe të fundit por jo më pak për situatën aktuale të negociatave Shqipëri-
BE për marrjen e statusit të vendit kandidat për integrim.
Zgjedhja e temës së studimit kishte implikime në realitetin aktual mbi strategjinë e zgjerimit në
Ballkanin Perëndimor dhe në veçanti procesin e gjatë negociues për anëtarësim në Bashkimin
Evropian.
Tema e punimit ka të bëjë me zgjerimin e Bashkimit Europian dhe mënyrën se si shteti do të
përparojë drejt integrimit në strukturat evropiane dhe në veçanti një analizë të marrëdhënieve midis
vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe BE-së në dritën e pranimit në të ardhmen . Një proces zgjedhor
i zgjerimit të BE-së çon drejt zgjerimit të paqes, demokracisë, sundimit të ligjit dhe prosperitetit në
Evropë. Arsyetimi që qëndronte në bazë të kësaj teze ka si synim që nga njëra anë, të japë
përkufizimin konceptual të elementeve kyç për hulumtime të mëtejshme, me fokus në integrimin
evropian, procesin e zgjerimit të BE-së ose konceptin e evropianizimit dhe, nga ana tjetër,
formulimin dhe verifikimin e supozimeve që formuan bazën për hartimin e tezës.
Përcaktimi i koncepteve teorike na ndihmon të krijojmë një tablo të përgjithshme dhe të
përqendrohemi në vetë temën, të shpjegojë gjerësisht mundësinë e zgjerimit të ardhshëm të
Bashkimit Evropian në Ballkanin Perëndimor si dhe implikimet e këtij procesi në të gjithë hapësirën
evropiane.
Sa i përket zgjerimit të ardhshëm të Bashkimit Europian, disa përgjigje duhet të gjenden në
pyetjet relevante si: A ka ardhur koha për të përshpejtuar procesin e integrimit? Dhe nëse po, në
çfarë mënyre? Si dhe kur do ta konsiderojë BE-ja vendet potenciale kandidate dhe kandidate do
të aderojnë në anëtarësimin në BE?
Në këtë tezë, ne mund të ndërtojmë një tablo të përgjithshme të elementëve që meritojnë të merren
parasysh kur diskutojmë se si dhe kur do të bashkohet Shqipëria me familjen evropiane.
Metoda e përdorur për punën kërkimore fokusohet në përdorimin e metodës analitike të zbatuar në
një nivel të përgjithshëm, me qëllim të kapjes së elementeve që lidhen me thelbin e çdo shoqërie,
për të arritur një analizë private mbi Shqipërinë.
Sa i përket metodologjisë së propozuar për tezën, fillova nga premisa se kërkimi shkencor
duhet të jetë shumëdisiplinor dhe për këtë arsye ishte e nevojshme të kombinohen metodat e
ndryshme kërkimore. Nga pikëpamja metodologjike, unë kam përdorur metodat klasike të kërkimit
shkencor si: analiza e kritikës ndaj politikës, analiza e përmbajtjes së dokumenteve, analiza
historike dhe metoda e analizës krahasuese.
Risi shkencore e këtij dokumenti konsiston në faktin se një analizë e mjaftueshme është zhvilluar në
vendet e Ballkani Perëndimor nga këndvështrimi politik, historik, ekonomik dhe kombëtar (si dhe
perspektiva e mundshme që vjen nga konflikti-integrues). Teza ka studiuar mënyrën në të cilën
ngjarjet në Ballkanin Perëndimor mund të jenë të parashikueshme, në mënyrë që të jenë në gjendje
të parandalojnë një evolucion negativ në Europë.
Gjithashtu, analiza e fazave të përfunduara nga Shqipëria në procesin e modernizimit politik
(partitë politike, shoqëria civile, demokratizimi, zhvillimi ekonomik dhe politik) mund të
kontribuojnë në identifikimin e zgjidhjeve / përgjigjeve për çështjet që lidhen me integrimin e vendit
në BE. Tema e hulumtimit, e trajtuar mund të qartësojë aspekte të caktuara lidhur me evoluimin
politik të Shqipërisë dhe "rrugën" drejt integrimin.
Struktura e punës përcaktohet nga tema dhe objektivat e parapara në përgatitjen e çështjeve të
trajtuara dhe rëndësia e subjektit në debatet e studjuara në nivel evropian.
Me vendimin e zgjerimit të Bashkimit Europian të marrë në Helsinki, Evropa ka zbuluar një model
të ri zhvillimi që nuk bazohet në aftësinë e një vendi të vetëm, por në një rajon të tërë gjeografik,
kjo është njëkohësisht edhe një mënyrë e realizimit të " projektit të unifikimit të kontinentit të vjetër
", dhe një mbingarkesë e hapësirës / tregut, duke rritur fuqinë e ndikimit. Kështu, ajo ka kaluar nga
një proces kryesisht ekonomik, gjeopolitik, tek ai që diktohet kryesisht nga realitetet e tanishme.
Çdo zgjerim i Komunitetit Evropian me një vend apo grup vendesh është i ndryshëm nga të tjerët.
Shtetet që dëshirojnë të bëhen anëtare të BE duhet të kalojnë nëpër një proces të vështirë të
miratimit dhe zbatimit të acquis communitaire dhe për të përmbushur kërkesat e pranimit të
vendosura nga Bashkimi Evropian.
Për shumë vite, analiza e Bashkimit Evropian ishte në fakt i kombinuar me studimin e
procesit të integrimit evropian. Kjo analizë u përqendrua kryesisht në debatin midis shkollave
neofunksionaliste dhe ndërqeveritare, duke marrë përgjegjësi nga secila dhe duke përpiluar një
qasje bazuar tek një grup supozimesh mbi natyrën dhe implikimet e politikës së BE. Por vështirësia
e përshtatjes së projektit evropian në mënyrë rigoroze në një nga këto teori është dhënë nga
karakteri i papërfunduar i procesit integrues.
Proceset e marrëveshjes midis BE dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor kanë marrë një karakter
bilateral, jashtëzakonisht të hapur për diskutim, së bashku me futjen e Partneriteteve Evropiane si
instrumente mbështetëse për qeveritë në aktivitetet e reformës, në mënyrë që përgatitja për një
bashkim të mundshëm të kalojë në një kuadër të organizuar dhe koherent. Por ritmi që po i afrohet
BE-së dallon shumë nga një vend në tjetrin.
Sa i përket Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit, si një instrument i politikës së BE-së për
vendet e Ballkanit Perëndimor, ajo përfaqëson një marrëveshje midis BE dhe një vendi të tretë, i
cili përbën një kuadër për bashkëpunim të mëtejshëm, në të cilin rast mund të flasim për një
përgatitje për pranim. Zakonisht, BE nënshkruan marrëveshje të tilla në këmbim të koncesioneve
të bëra nga vendet e treta në lidhje me reformat e nevojshme dhe ndryshimet në fushën politike,
ekonomike dhe tregtare, si dhe në atë të të drejtave të njeriut. Në vend të kësaj, BE u dha atyre qasje
të lirë në tregjet e BE dhe asistencë financiare ose teknike.
Në Samitin e Këshillit Evropian në Selanik (qershor 2003), vendeve të Ballkanit Perëndimor iu hap
perspektiva e pranimit në kohë në Bashkimin Evropian.
Koncepti i modernizimit politik paraqet një ndryshim nga sistemi tradicional në një sistem
organizimi të shtetit, nga organizimi tradicional i shtetit tradicional në një shtet të përfaqësuar në
organizatë. I gjithë ky proces i ndryshimit është i përcaktuar në kuptimin e shfaqjes së
institucioneve të reja sociale që merren me rendin dhe stabilitetin shoqëror, që i jep këtij rendi.
Shqiptarët kanë kaluar nëpër shumë përpjekje gjatë historisë, të cilët kishin për qëllim të krijonin
një identitet të veçantë dhe një mënyrë specifike për t'iu përshtatur sfidave të historisë. Historia e
politikës moderne shqiptare fillon me formimin e idesë kombëtare, pothuajse në të njëjtën kohë me
lëvizjet kombëtare të popujve të Gadishullit Ballkanik, duke kulmuar me shpalljen e pavarësisë së
Shqipërisë, në nëntor 1912.
Në rastin e Shqipërisë, krijimi i demokracisë filloi në vitin 1992, kur u lejuan pluralizmi
politik dhe zgjedhjet demokratike dhe duhet pasur parasysh tranzicionin nga një ekonomi e
kontrolluar në një ekonomi tregu. Koncepti i demokracisë është i lidhur ngushtë me paradigmën e
tranzicionit në lidhje me demokratizimin si një proces që lëviz nga heqja e një regjimi autoritar,
pas një periudhe tranzicioni drejt konsolidimit demokratik. Sidoqoftë, në një rast të tillë, një qasje
e tillë nuk na ndihmon të kuptojmë dinamikën e demokracisë Shqiptare, sepse ajo injoron
kompleksitetin e politikës që përbën të ashtuquajturin proces demokratizimi.
Paradigma e tranzicionit nuk siguron hapësirën e nevojshme për të kuptuar se çfarë po ndodh,
politikisht, në Shqipëri, duke konsideruar se procesi politik është shkaku dhe efekti i kërkesave të
dështuara demokratike në këtë vend.
Marrëdhëniet dypalëshe midis Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian janë krijuar që nga viti
1991, pas zgjedhjeve të para të lira, në formën e marrëveshjeve ekonomike dhe tregtare. Që nga
viti 2001, Shqipëria përfiton nga mbështetja financiare nga BE, nëpërmjet disa formave të ndihmës
/ mjeteve profesionale që shërbejnë për demokratizimin e Shqipërisë dhe integrimin e saj në BE.
Mbështetja dhe asistenca e Bashkimit kontribuan në masë të madhe në ecurinë e ekonomisë dhe në
promovimin e demokracisë dhe sundimit të ligjit në Shqipëri gjatë viteve të tranzicionit.
Përmbajtja e tezës është zhvilluar në katër kapituj të ndara në nënkripta, pasuar nga
përfundimet, shënimet bibliografike dhe anekset. Gazeta gjithashtu përfshin figura, tabela dhe
pajisje të dizajnuara për të plotësuar informacionin e paraqitur në faj.
HYRJE
Integrimi i Ballkanit Perëndimor në BE është një çështje e rëndësishme politike dhe
strategjike.Përveç kësaj ajo është më shumë se kurrë një çështje shqetësimi për BE-në. Për më tepër,
kjo i lejon BE-së të pohojnë rolin e tyre si një aktor global në arenën ndërkombëtare. Edhe në qoftë
se sipas disa autorëve, axhenda e BE-së në Ballkan ka lëvizur nga siguria tek anëtarësimet, lidhja
midis Integrimit të Ballkanit Perëndimor dhe sigurinë e kontinentit Evropian mbetet i rëndësishëm.
Ngjarjet në veri të Kosovës, në korrik të vitit 2011 treguan se BE-ja nuk mund të injorojë rreziqet
mbi çështjet e sigurisë në rajonin e Ballkanit, njëkohësisht duke vazhduar për të zbatuar politikën e
saj të zgjerimit. Për disa autorë, integrimi në Bashkimin Evropian është një mjet për sigurimin e
Kontinentit Evropian. Prandaj, ndërtimi i një Komuniteti Evropian të sigurisë sa më kompakt
mbështetet në një proces të qëndrueshëm në integrimin e Ballkanit Perëndimor. Komisioni
Evropian ka rikujtuar edhe këtë objektiv të sigurisë së procesit të integrimit në saj tek strategjia e
fundit për zgjerim të botuar më 9 nëntor, 2010: "Procesi i zgjerimit të BE-së kontribuon në
stabilitetin në Evropë dhe për sigurinë dhe mirëqenien e qytetarëve të saj. "Përveç kësaj,
demokratizimi i Ballkanit Perëndimor është një objektiv thelbësor i procesit të integrimit. Në të
vërtetë, procesi i evropianizimit është pjesërisht i dedikuar për këtë qëllim, siç konfirmohet nga
Dokumentet e Strategjisë për zgjerim. Studiues të evropianizimit në vendet e EQL-së gjithashtu
pohojnë këtë çështje :
"Të drejtat e njeriut, demokracia liberale dhe sundimi i ligjit janë rregullat themelore të një
shteti legjitim në Bashkimin Evropian (BE). Ata janë kushtet kryesore që shtetet duhet të plotësojnë
para se të lejohen të hyjnë në negociata për anëtarësim dhe pritet të miratojnë rregullat specifike
të acquis communautaire.
Kështu pra, siguria, procesi i integrimit dhe demokratizimi janë të lidhur dhe varen nga njëri-tjetri.
Në këtë punim është kryer një analizë e detajuar e studimeve teorike dhe emipirike të kryera nga
studiues dhe ekonomistë të ndryshëm. Punimi është i strukturuar në katër kapituj ku në:
Në Kapitullin e parë është trajtuar koncepti i ballkanit perëndimor, faktorët kryesorë të tij,
idenë se si lindi dhe impaktin ekonomik si një I tërë që ka mbi BE. Eshtë realizuar një pasqyrim i
plotë i literaturës teorike mbi ballkanin perëndimor dhe bazuar në këtë është formuar një formulim
I rolit të Shqipërisë në këtë Mini-Union.
Bashkimi Evropian ka qenë i preokupuar për qoshen Juglindore të Kontinentit Evropian për më
shumë se dy dekada. Ballkani ka qenë gjithmonë pjesë e historisë dhe politikës së Evropës. Kjo
marrëdhënie është përshkruar në mënyrë elokuente nga Winston Churchill i cili shkëlqyeshëm ka
cituar se Ballkani “prodhon më shumë histori se sa ata janë në gjendje të konsumojnë". Në aspektin
historik, zbutja dhe ndryshimi i status quo-së në rajon është një tipar konstant i natyrës së përfshirjes
nga aktorë të jashtëm nga kohërat osmane. Fjalët e Otto von Bismarck se Ballkani duhet të jetë ‘një
kockë e vetme’ nuk e mban vlefshmërinë më. Edhe në periudhën e sotme të krizës, sipërfaqja e
Evropës ka tërhequr vëmendjen dhe angazhimin aktiv të një numër të lojtarëve ndërkombëtare në
peisazhin brenda Ballkanit. Ajo ka bërë një numër aktorësh ndërkombëtarë të jenë dakord se e
ardhmja tradicionale e Ballkanit në Evropë konsiderohet si një gjendje e pashmangshme dhe thjesht
cështje proceduriale. Perspektiva e frikësuar nga një vazhdimësi në famën dhe në perceptimet e
publikut si një "tokë e vecantë" është një faktor I tërhequr për Bashkimin Evropian për të udhëhequr
transformimin e periferisë së saj. Më konkretisht, në qoftë se BE-ja është me idenë për të çrrënjosur
rajonin brenda rendit të ri evropian-BE, rajoni i Evropës Juglindore nuk duhet të ngjajë si një pjesë
përbërëse dhe për të mos ruajtur praktikat dhe karakteristikat që i përkasin të kaluarës së largët të
Evropës. Për këtë arsye, politikat e BE-së për rajonin nuk duhet të përkthehen se BE lëviz drejt
juglindjes, por më tepër se Ballkani lëviz drejt perëndimit.
Gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, Bashkimi Evropian ka bërë angazhime në përfshirjen e
të gjitha atyre shteteve që i përkasin sferës sovjetike të ndikimit në kontinentin Evropian. Këto
deklarata të evropianëve perëndimorë kanë prodhuar marrëdhënie të veçanta - në krahasim me
shtetet e tjera në bllokun lindor - me vendet e Ballkanit dhe veçanërisht Jugosllavinë e Titos. Në
fakt, në vitin 1980, viheshin re disa mesazhe politike që dhanë një ndjenjë se Jugosllavia ishte
tashmë "pjesë e Evropës". Në mënyrë të veçantë, dëshmitë e kohës tregojnë se ekonomia ishte
shumë më e hapur - janë miratuar disa reforma hibride "të tregut-socialist" - dhe jugosllavët mund
të udhëtojnë në Evropën Perëndimore pa viza. Megjithatë, në fillim të viteve 1990, si shpërbërja e
dhunshme e shtetit multietnik jugosllav dhe rrjedha nacionaliste e drejtuesve të njësive përbërëse
çuan një pjesë të madhe të rajonit larg nga një rrugë demokratike dhe paqësore; në kontrast me
Evropën Qendrore dhe Lindore, shtete të cilat ishin duke lëvizur në drejtim të kundërt me rrugën
Evropiane. Ajo që ne kemi qenë dëshmitarë në Ballkan ishte se minutat e paketës rigoroze bipolare
u hoqën, rivalitetet e vjetra dhe pika të reja të jostabilitetit u shfaqën në të gjitha këto shoqëri
Juglindore.
Duhet të bëhet e qartë se kjo tezë nuk ndan mendimin se Ballkani është i dënuar ndaj fragmentimit,
korrupsionit dhe prapambetjes, për shkak të karakteristikave të veçanta kulturore që janë statike në
këtë rajon të caktuar gjeografik. Këto koncepte burojnë nga një teori primordialiste e kombeve që
trajtojnë identitetin si një e dhënë dhe për të diskutuar çështjet e dallueshmërisë kulturore duke
injoruar gjenezën, evolucionin dhe praktikat sociale të miratimit në qasjen e tyre. Hipoteza që ata
vënë përpara është se projektet rajonale dhe bashkëpunimi është në gjendje të lulëzojë në hapësirat
kulturore homogjene gjeopolitike, "nëpërmjet koncepteve të kulturës dhe homogjenitetit që vetë janë
problematike". Këto qasje esencialiste kanë diskutuar marrëdhëniet midis identiteteve kombëtare
dhe ndërkombëtare / post-kombëtare në drejtim të shumës zero dhe pretendojnë se identitetet janë
në mënyrë të vendosur në kuadër të idesë të shtetit-komb. Historikisht, është e vërtetë se shtetet e
Ballkanit nuk ishin në gjendje të krijojnë një bashkëpunim kuptimplotë, të qëndrueshëm dhe të
mirë-fqinjësisë përkundër përpjekjeve të shumta në shekullin e 20-të. Vullneti politik dhe qëllimet
e mira kanë qenë të pranishme, por shumëllojshmëritë e aleancave nga shtetet e vogla të rajonit janë
ilustruar gjatë gjithë historisë – liga, federata, pakte – ku të gjitha dështuan.
Leximi i historisë së Ballkanit duket se ka arritur të rikujtojë kujtimet dhe përvojat traumatike për
politikanët e BE-së në lidhje me luftërat që Kontinenti ka kaluar në shekullin e 20-të. Popujt e
Evropës ishin në qendër të dy luftërave botërore, derisa ata arritën të gjejnë një rrugë të re, rrugën
paqësore që e ka kthyer Evropën nga një ansambël të zbërthyer të shteteve në një komunitet të
shkrirë të sigurisë. Sipas Buzan dhe Wæver, nga njëra anë, i gjithë projekti i BE-së në vetvete ka të
bëjë me shmangien e fragmentimit dhe balancimin e fuqisë dhe nga ana tjetër, frika se e ardhmja e
Evropës mund të jetë njësoj si me të kaluarën. Në thelb ajo që ndodhi ishte se vetë evropianët kanë
refuzuar "balancimin e pushtetit në parim evropian dhe ambiciet hegjemoniste të shteteve
individuale që kishin dale pas paqes së Vestfalisë në vitin 1648 ", siç argumentohet nga Ministri i
Jashtëm gjerman, Joshka Fisher, në maj të vitit 2000. Prandaj, teza pohon se ndryshimet
institucionale dhe normative janë një forcë shumë më e fuqishme se çdo konceptim stereotip i
tranzicionit dhe ndërtimit të rajonit. Identitetet e reja dhe besnikëria janë "subjekt i ndërtimeve dhe
ri-ndërtimeve".
Këto pika e çojnë tezën në hetimin nga afër të proceseve sociale të angazhimit të BE-së me
Ballkanin. Gjatë konflikteve të dhunshme në vitet '90, një "efekt domino" diskursi ka filluar dhe
noton në diskutime akademike dhe politike të kohës për të vulosur edhe më thellë perceptimet e
aktorëve evropiane dhe ndërkombëtare të një imazhi “jo-evropian" dhe "konflikteve të prirura" të
rajonit. Zgjerimi i modelit evropian i politikës gjeti rezistencën e tij me shpërthimin e konflikteve
midis subjekteve të ndryshme në rajonin e Evropës Juglindore. Ngjarjet në gjysmën e parë të viteve
1990 kanë ndikuar në mënyrë të konsiderueshme dhe kanë ndryshuar marrëdhëniet në mes të
Evropës dhe shteteve të sapo-formuara të Ballkanit. Braktisja e stereotipeve etnike dhe zgjedhja për
bashkëpunim mbi fragmentimin në Evropën Perëndimore ishte një model për tu ndjekur për
evropianët "e tjerë". Pasi Shtetet e Bashkuara arritën të ndërmjetësojnë Marrëveshjen e Dejtonit,
pas pesë vjet konfliktesh (1991-95), një zile alarmi përfshiu të gjithë Evropën; se ishte koha që BE
të kuptojë arsyet për gjakderdhje, për të menduar shpejt dhe në mënyrë krijuese në terma politikë
në lidhje me mënyrat për të adresuar çështjet e ngutshme dhe në përgjithësi për të filluar një proces
të transformimit për vetë BE-në, si dhe për shtetet dhe shoqëritë në Ballkan. Një model i bazuar në
vlerat themelore të Bashkimit Evropian ishte mënyra e vetme e pranuar për rajonin për të trajtuar
sfidat si pjesë përbërëse e një kornize më të gjerë politike. Teza pajtohet me Couloumbis dhe Ramaj
se "[...] një mjedis me demokraci të konsoliduar, të avancuar dhe të ekonomisë liberale dhe me
premtimin e një çatie të përbashkët institucionale në gjithë rajonin e Ballkanit do të veprojë si një
ilaç gradual dhe i sigurt " (2007: 2). Emëruesi i përbashkët në të gjitha këto raste është se BE-ja
krijoi një parim të panegociueshëm normativ se çdo shtet evropian demokratik mund të bëhet pjesë
e arkitekturës së re, e dizenjuar në Bruksel dhe e shprehur nëpërmjet traktateve të ndryshme
Evropiane. Në kushtet e BE-së, si aktor kryesor në Kontinent, procesi i demontimit të kufijve të
vjetër dhe duke bërë të rinj është i bazuar në bashkëpunim dhe një proces të integrimit me
institucionet e Evropës së‘re’ që janë ende duke u formuar. Si një specialist i Ballkanit ai vëren se:
"Ballkani ka qenë kritik në ndërtimin e pas Luftës së Ftohtë në identitetin e Bashkimit Evropian".
Këto pohime e bëjnë tezën që të studiojë nga afër se si marrëdhëniet e BE-së kanë evoluar para dhe
gjatë Luftërave Ballkanike të viteve 1990, dhe në çfarë mënyre ishte Unioni në gjendje për t'iu
përgjigjur sfidave të krijuara nga rajoni Jug-Lindor; një grup i shteteve që kishte tranzicionin më të
trazuar pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, përkatësisht I quajtur Ballkani Perëndimor. Një lojë e
emrave: Ballkani, Ballkani Perëndimor dhe më gjerë.
Ndërsa kërkoja për temën, ishte e qartë se rajoni kishte marrë vëmëndje të shumtë, si ato të
përmendurat në tekstet e mësipërme. Fakti se një numër i kushteve të ndryshme ekzistojnë në lidhje
me Ballkanin - disa emra indikativ janë të Europës Juglindore me ose pa viza ndarëse -5 dhe -7,
ose, që nga viti 2005, termi "Kroacia dhe Ballkani Perëndimor" dhe shumë më tepër - nënkupton
trashëgiminë historike ogurzezë dhe statusi bashkëkohor vis-à-vis të Bashkimit Evropian. Në thelb,
kjo vërejtje e thjeshtë hap pyetje të rëndësishme në lidhje me mënyrën që aktorët përfaqësojnë
rajone për të kuptuar natyrën e politikës rajonale dhe për të çuar përpara qëllimet politike. Një pikë
e rëndësishme fillestare për tezën, e cila duhet të sqarohet që në fillim, është se etiketat gjeografike
dhe kalibrimet e institucionalizuara të kufijve rajonale janë koncepte si pa vlerë, dhe pa
problematika - që përcjellin perceptimet, për të ndërtuar identitetin dhe për të promovuar interesat.
Rajonet janë të etiketuara dhe të identifikuara në bazë të përfaqësimit (socio-rajonal). Siç pohon
Maria Todorova, Ballkani / Ballkanët / Ballkanizimi u bë një mit i fuqishëm, i shoqëruar gjithnjë
me emrin e rajonit me dhunë, barbarizmit dhe prapambetjes. Ballkani si term është një nga ato
etiketat që janë të hapura për interpretim, si kufijtë e saj gjeografik që shpesh janë zhvendosur pas
diferencimeve funksionale dhe normative të rajonit nga aktorë të ndryshëm ndërkombëtarë. Një
nënndarje e mëtejshme e këtij termi logjikisht pastaj do të jetë edhe më i kontestuar nga një
perspektivë e një domosdoshmërie utilitare ose nga një kënd historik I realitetit. Për këtë arsye, është
e nevojshme për të ndjekur procesin dhe logjikën pas futjes së një sërë nismash ndërkombëtare nga
SHBA, NATO dhe BE. Qasja e tyre në rajon ka ngritur pyetje në lidhje me aftësinë për të ndërtuar
një rend të ri rajonal dhe natyrën e konkurrencës të pashmangshme, ekzistuese në mesin e projekteve
të ndryshme si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit. Çdo program i jashtë ndërmjetësuar nga aktorët
ndërkombëtarë u shoqërua me kalibrime të ndryshme të gjendjes rajonale. Duke qenë ky rregull -
pa përjashtim – I drejtoi programet për të sjellë tre karakteristika kryesore:
a. për të ndaluar ndonjë konflikt të ri përmes përfshirjes së drejtpërdrejtë
b. për zbatimin e Marrëveshjes së Dejtonit
c. për të nxitur bashkëpunimin rajonal.
Duke mbajtur këto në mendje, ajo që doli pas ndarjes së Jugosllavisë ishin dy nën-rajone që sot
besohen gjerësisht të përbëjnë zonën e Evropës Juglindore: së pari, Ballkani Perëndimor i cili
përcakton territorin e ish-Jugosllavisë minus Slloveninë plus Shqipërinë, pra një zonë zakonisht që
perceptohet si e përbërë nga "vendet më të trazuara", sipas një raporti të Grupit Ndërkombëtar të
Krizave (ICG 2001). Shkurtimisht, vëmendja është përqendruar në Shqipëri, Bosnjë dhe
Hercegovinë (BiH), Kroacia, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë (FYROM), Mali i Zi dhe
Serbia plus Kosovën; së dyti, Bullgaria dhe Rumania duhet të etiketohen si Ballkani Lindor, i cili
megjithatë është një term i përdorur rrallë. Ndërsa kjo e fundit është e njohur si anëtare e mundshme
e zonës Euro-Atlantike në mënyrë të drejtë në fillim, ndërsa perspektiva e integrimit të vendeve të
Ballkanit Perëndimor ka fituar vrull të vërtetë vetëm në fund të viteve 1990. Ky projekt ka të bëjë
me hetimin e procesit të përfshirjes së Bashkimit Evropian në çështjet e një prej rajoneve të tij të
përafërt. Ballkani Perëndimor është bërë një pikë referimi në zhargonin e përditshëm të politikës
ndërkombëtare dhe është trajtuar si një pjesë mjaft e qëndrueshme dhe e njohur e hartës evropiane
nga shumë praktikantë, studiues dhe vetë publiku. Ne duhet të shikojmë se çfarë reaksioni kishte
kjo nevojë për të riekulibruar periferinë Juglindore dhe për të kuptuar natyrën rajonale të politikave
të BE-së që ndërtojnë Ballkanin Perëndimor. Hulumtimi trajton Ballkanin Perëndimor si një
zgjedhje jo urgjente për institucionet e BE-së në përpjekjet e tyre për tu angazhuar në nivel rajonal.
Kjo nuk është aq e hapur sa duket, për shkak se axhenda rajonale merr shumë vëmëndje dhe ka
vlerë hetimi duke pasur parasysh ngjarjet e dhunshme pas Luftës së Ftohtë. Kjo është edhe më
intriguese pasi të gjitha provat tregojnë se Evropa Juglindore nuk ka përjetuar bashkëpunimin
rajonal në përgjithësi. Me fjalë të tjera, në qoftë se bilateralizimi ka qenë normë dhe jo
multilateralizmi rajonal / rajonalizim, ne jemi të shtyrë të gërmojmë nëpër libra në këmbënguljen e
BE-së në një drejtim të tillë të politikës. Kjo do të thotë se vëmendja e tezës qëndron në identifikimin
e aktorëve të hartimit të politikave që janë në llogari, për përhapjen e institucioneve bashkëpunuese
dhe skemave në nivel rajonal që nga mesi i viteve 1990. Përveç kësaj, procesi i "të menduarit dhe
të vepruarit" të BE-së duhet konceptuar më mirë. Ky studim ka për qëllim veçanërisht për të kuptuar
rolin e Komisionit Evropian dhe qasjet e zhvillimit për hartën rajonale të Ballkanit. Lidhjet ndërmjet
Komisionit dhe rajonit kanë një tipar të gjatë historik që fillon nga Jugosllavia e deri në krijimin e
Ballkanit Perëndimor. Fokusi i tezës mund të përmblidhet në pohimin e mëposhtëm: Ballkani
Perëndimor është një shembull i përfaqësimit social, I krijuar dhe zhvilluar nga Bashkimi Evropian.
Ky pretendim drejton këtë studim në dy drejtime: së pari, hetimi i llojeve të përfaqësive sociale që
Komisioni ka mbajtur për Ballkanin Perëndimor; dhe së dyti, hulumtimi i procesit të ndërtimit të
përfaqësimeve në lidhje me përmbajtjen e qasjes rajonale të BE-së.
Në mënyrë më specifike, teza ka për qëllim të shqyrtojë mënyrat se si Komisioni Evropian ka
formuar idetë dhe politikat për të siguruar procese të qëndrueshme të bashkëpunimit brenda atyre
kornizave të jashtë-kufizuara rajonale. Projekti i Ballkanit Perëndimor përcjell kuptimin social-
politik që janë të dobishme për të kuptuar se cfarë lloj agjencie BE-ja dhe institucionet e saj
ushtrojnë në marrëdhëniet e tyre të jashtme. Sidomos, do të përqëndrohemi në të dy periudhat para
dhe pas-Dejtonit, në mënyrë për të vendosur marrëdhënien e Komisionit Evropian me pjesën
perëndimore të Gadishullit Ballkanik në një kontekst historik. Si përfundim, pyetja kryesore në
themel këtë hetim është: Si, kur dhe pse u krijua dhe promovua Ballkani Perëndimor?
Kjo pyetje na bën të hedhim një sy në shpjegimet konstruktiviste për të kuptuar historinë e Ballkanit
Perëndimor. Ekzaminimi i tyre është i nevojshëm, për shkak se kemi të bëjmë me një rast të një
projekti të jashtëm për të promovuar ndërtimin e imazheve dhe koncepteve nga hartuesit e politikave
të BE-së. Në përputhje me këtë, teza do të përdorë termin shenjues rajonal, një koncept jo I përdorur
shpesh që I referohet Ballkanit Perëndimor. Sidomos në lidhje me këtë koncept të ashtuquajtur
‘shenjues’ ka një hendek të identifikuar këtu midis shenjuesit (Ballkanit Perëndimor) dhe atij që
nënkuptohet (atë që Ballkani Perëndimor përfaqëson). Me këtë vëzhgim mund të argumentojnë se
shenjues është një term 'bosh', dhe duhet "mbushur" nga agjentët dhe forcat e ndryshme. Shënjuesit
janë sajime sociale, pjesë e politikës ndërkombëtare që i nënshtrohen proceseve sociale të ankorimit
dhe objektivizmit, siç do të shpjegohet në mënyrë analitike më poshtë. Ballkani Perëndimor është
një shenjues rajonal I ndërtuar dhe zhvilluar nga Komisioni Evropian.
Në kapitullin e dytë është kryer një analizë e detajuar teorike dhe empirike mbi dy shtetet e
marra në analizë, Bullgari dhe Rumani. Pjesa e parë fokusohet në kuadrin ligjor, ndërsa pjesa e dytë
analizon impaktin ekonomik në indikatorët ekonomik të këtyre shteteve pas aderimit në BE.
Bullgaria dhe Rumania, të cilat u anetaresuan ne Bashkimin Europian ne 1 Janar 2007, janë
konsideruar gjeresisht si të prapambeturat e Pjeses së Zgjerimit të Europës Jug Lindore. Procesi i
tyre i anëtarësimit ndryshon në disa aspekte me vendet e Europes Qendrore dhe Lindore të zgjerimit
ne vitin 2004. Në varësi të pikëvështrimit, të dyja vendet mund të konsiderohen si “vendet e fundit
që përfitojnë nga politikat e vjetra të zgjerimit, ose të parat që përjetojnë novelën e re dhe presin
qendrimin kufizues të BE-se për pranimin e vendeve të reja anëtare”. Pavarësisht zhvillimit të
diskutimeve mbi “kapacitetin përthithës” të BE-së, të dyja vendet janë lejuar për të hyrë në BE në
datën e paracaktuar të 1 Janarit 2007, por në bazë të kushteve të rrepta ndryshe nga cdo vend tjetër
kandidat më parë. Përtej anëtarësimit, Komisioni ka ruajtur të drejtën për të monitoruar sistemet
gjyqësore të vendeve dhe luftën kundër korrupsionit dhe mund të quhen"masa mbrojtëse" kundër
Bullgarisë dhe Rumanisë. Shtrirja e kushtëzimit të BE-së në një fazë pas anëtarësimit ishte një
procedurë e pazakontë e cila shënoi pikën e fundit për një proces para-pranimi në të cilën zyrtarët e
BE-së shpesh ankoheshin se do të kishte mospërputhje të fortë mes retorikës dhe veprimit mbi
çështjet e kushtëzimit të BE-së. Karakteristikat e veçanta të procesit të para-anëtarësimit kthejnë
Bullgarinë dhe Rumaninë në studimet e rasteve interesante për kërkime në përputhje të post-
anëtarësimit. Ndërsa është njohur gjerësisht se transformimi i tyre ishte më i vështirë dhe më i gjatë
se sa shtetet e tjera të grupit të Evropës Qendrore dhe Lindore. Komisioni ka momentalisht më
shumë shtysa të jashtme që ndikojne në inkurajimin e pajtueshmerisë më shumë se vendet e tjera të
Europës Qendrore dhe Lindore. Si ndikon kushtëzimi i zgjeruar në pajtueshmërinë e post-hyrjes së
Bullgarisë dhe Rumanisë? Sa të suksesshëm janë të dhënat e transpozimit te Bullgarisë dhe
Rumanisë? A ka shenja për një hendek mes transpozimit dhe zbatimit të ligjit të BE-së? Këto janë
pyetjet që ky kapitull synon ti japë përgjigje. Analiza procedohet në tre hapa: së pari, literatura në
përputhje me ligjin e BE-së në Europën Qendrore dhe Lindore është shqyrtuar që të shërbejë si një
guidë në interes të kërkimit. Së dyti, analizohen strukturat e adoptimit të ligjeve në procesin e para-
pranimit të Bullgarisë dhe Rumanisë dhe pyet se cfarë lloji informacioni mund të japin ata në lidhje
me përputhshmërine e tyre pas pranimit. Së fundi, shtjellohet pajtueshmëria e shteteve me ligjet e
BE-së gjatë dy viteve të para të anaëtarësimit të tyre. Përvec literaturës sekondare, analiza
mbështetet në tre burime të tjera: të dhenat e transpozimit dhe shkeljeve të BE-së, raportet e
monitorimit dhe verifikimit të Komisionit dhe te dhenat e Eurobarometërit. Qëllimi është të ofrojë
një pasqyrë të plotë të asaj që ne e dime në lidhje me pajtueshmërinë e pas-anëtaresimit të Bullgarisë
dhe Rumanisë, në bazë të njohurive të ruajtura empirike. Në vend të testimit të variablave teori-
udhëzim, objektivi i përgjithshëm është të mbledhë rezerva për ceshtjet e hulumtuara të Bullgarisë
dhe Rumanisë, dhe të prezantojë disa konkluzione për Shqipërinë Post-Europiane. Me zgjerimin e
BE-së shpjegimet teorike dhe sidomos hetimet empirike të konvergjencës bëhen të një rëndësie të
vecantë. Tradicionalisht kjo rëndësi është shpjeguar nga nevoja e shteteve të reja anëtare që të kenë
cikle ekonomike të ngjashme. Së pari, kjo do të thotë se variablat e tyre kryesore ekonomike dhe
financiare duhet të lëvizin si një e vetme, me qëllim që politika e përbashkët monetare (dhe monedha
e përbashkët) të ketë efektin e dëshiruar. Dhe së dyti ky efekt duhet të jetë simetrik për vendet në
zonën euro (pra efekti I transmetimit të politikës monetare duhet të jetë identik). Nëse konvergjenca
dhe sinkronimi janë relativisht të dobëta dhe vendet janë subjekt I goditjeve asimetrike, atëherë
është e nevojshme që të ketë alternativa të mira të punës (duke zëvendësuar kursin e këmbimit dhe
politika monetare), mekanizma për absorbimin e goditjeve (për shembull lëvizjen e lirë të mallrave
dhe kapitalit, fleksibilitet i tregut të punës, diversifikim strukturor të ekonomisë, mundësitë për
rishpërndarjen etj). Të gjitha këto ide mund të gjenden në një masë të caktuar në kuadër të
versioneve të ndryshme të teorisë së zonës optimale të monedhës (klasike, endogjene, fiskale).
Hulumtimi i propozuar nuk është një teori. Ajo ka një detyrë të thjeshtë empirike - për të matur
gjendjen e konvergjencës së Bullgarisë dhe Rumanisë - të dy vendeve që do të zgjasin anëtarësimin
me BE-në dhe më vonë me eurozonën. Në 25 prill 2005 Bullgaria dhe Rumania nënshkruan
marrëveshjen e pranimit me BE-në që I afronte më shumë me idenë ata të bëhen anëtarë të plotë të
BE-së në janar të vitit 2007 dhe të Eurozonës në vitin 2009 - 2010, nëse gjërat do shkonin mirë.
Këto janë mbi të gjitha vendime politike. Me gjithë progresin e bërë nga të dy vendet, ata ende
ndryshojnë nga ekonomia evropiane si dhe nga vendet e valës së parë të pranimit. Prandaj një hetim
empirik i fazës së konvergjencës së Bullgarisë dhe Rumanisë është me interes aktual në veçanti,
ndërsa dyshimet mbi gatishmërinë e të dy vendeve për t'u bashkuar me BE-në janë shprehur
shpesh.Ndërsa analiza empirike e valës së parë të anëtarësimit është e bollshme, Bullgaria dhe
Rumania janë subjekte të disa sondazheve pak të paqarta të cilat janë veç një pjesë e një studimi më
të madh. Sipas rishikimit (të hulumtimit empirik në korrelacionin e cikleve të biznesit në vendet
post-komuniste) i bërë nga Fidrmuc dhe Korhonen, Bullgaria dhe Rumania janë përfshirë në vetëm
3 nga 27 studime të tilla. Tabloja është e njëjtë në lidhje me kërkimet mbi konvergjencën e
variablave të tjera ekonomike dhe financiare (përveç atyre të PBB-së dhe të ardhurave). Objektivi
kryesor është matja e konvergjencës reale (në harxhim të asaj nominale), rëndësia e së cilës ka marrë
një rëndësi gjithmonë e më në rritje. Hulumtimi empirik në konvergjencë për Bullgarinë dhe
Rumaninë është i justifikuar jo vetëm nga mungesa e një studimi të tillë, por edhe për shkak të
mundësisë për të krahasuar sukseset dhe dështimet e të dy vendeve të cilat filluan nga pozicione të
ndryshme fillestare dhe më pas miratuan norma rrënjësisht të ndryshme monetare dhe kursesh
këmbimi. Pavarësisht nga ngjashmëritë në mekanizmat e ekonomisë së planifikuar, Bullgaria dhe
Rumania kishin dallime në pozitat e tyre fillestare. Në kontrast me Rumaninë, Bullgaria filloi me
një borxh të madh të huaj, të akumuluar në gjysmën e dytë të viteve 80. Shoku i falimentimit të
COMECOM ishte edhe më e rëndësishme për ekonominë bullgare se sa për ekonominë rumune.
Më pas, (pas krizës në fund të vitit 1996 fillimi i vitit 1997), Bullgaria miratoi një bord të monedhës
dhe normë fikse të këmbimit (në mes të 1997), e cila funksionon me sukses edhe sot. Nga ana e saj
Rumania ku politikat e kursit të këmbimit dhe monetare nuk ishin deklaruar në mënyrë të qartë në
të kaluarën, tani po përparon gjithnjë e më shumë në drejtim të mbajtjes nën kontroll të inflacionit
dhe luhatjen e kurseve të këmbimit. Pavarësisht nga dallimet në regjimet monetare, në vitet e fundit
të dy vendet (si një e tërë kjo vlen për shumicën e vendeve të Ballkanit) kanë përjetuar një rritje të
lartë të kredisë e cila ka provokuar reagime të caktuara nga bankat e tyre qendrore. Kjo dinamikë e
kreditit ngre çështjen e marrëdhënieve ndërmjet kredisë dhe dy regjimeve rrënjësisht të ndryshme
monetare. Kështu, matja e konvergjencës së dy ekonomive merr jo vetëm rëndësi praktike, por edhe
një rëndësi të caktuar teorike. Vlerësimi i konvergjencës, e reagimit ndaj goditjeve dhe gjetjen e
zgjidhjeve për uljen e këtyre goditjeve, parashikon krahasim institucional të efikasitetit të dy
regjimeve monetare nga pikëpamja e anëtarësimit në BE dhe në eurozonë.
Në kapitullin e tretë, analizohet literatura teorike dhe empirike mbi impaktin që pati
marrëveshja e stabilizim asocimit në ekonominë shqiptare në menyrë që të krijomë një ide se cili
do jetë impakti që do të ketë anëtarësimi në BE. Ky kapitull do të parashtrojë një axhendë te
reformave gjithëpërfshirëse për të mbështetur tranzicionin ekonomik të vendit dhe për të forcuar
integrimin me Tregut e Përbashkët të BE-së. Marrveshja e Stabilizimit midis BE-Shqipëri u
nënshkrua në qershor 2006. Vë theksin primar në integrimin ekonomik, me liberalizimin e tregtisë
dypalëshe, bashkëpunimin rajonal dhe harmonizimin me strukturat e BE-së të cilat janë në qendër
të axhendës së reformave. Procesi i Stabilizimit dhe Asocimit dhe Marrëveshja e pashmangshme e
Stabilizim Asocimit janë të karakterit rajonal. Ato synojnë të bashkojnë reformat ekonomike dhe
politike të Shqipërisë dhe BE-se dhe për të lidhur rrugën e zhvillimit të vendit me atë të integrimit
evropian. Ankorimi I procesit të reformave tek një strukturë rajonale si ajo e BE-së ka meritat e
saja, sic ka treguar procesi I fundit I anëtarësimit në BE. Ajo hap ekonominë ndaj konkurrencës,
zgjeron mundësite tregtare dhe të investitorëve, rrit besueshmërinë në procesin e reformave dhe sjell
strukturim institucional, rregulla dhe rregullore të gatshme dhe të testuara për të mbështetur
funksionin e një ekonomie të tregut. Një qasje rajonale, por megjithatë, mund të sjellë rreziqe
serioze. Nëse kushtet ekonomike nuk janë të drejta, atëherë hapja e tregjeve në bazë preferenciale
mund të çojë në humbje të mirëqenies të cilat dëmtojnë të dy prodhuesit dhe konsumatorët në vendet
partnere. Në mënyrë të barabartë, rregullat dhe rregulloret e huaja dhe jo domosdoshmërisht mund
të jetë në përputhje me kapacitetin e brendshëm apo nevojat e zhvillimit të vërtetë lokal. Më e
rëndësishmja, ngelet objektivi i një qasjeje rajonale që vë në thelb integrimin, dhe jo zhvillimin
ekonomik dhe uljen e varfërisë në vetvete. Prandaj, edhe pse zhvillimi dhe ulja e varferise janë te
njohura si të rëndësishme, procesi qëndron ne hamëndësimin se ata do të ndjekin teksa integrimi
vazhdon. Për të adresuar këto pyetje, do të ndërmerret një vlerësim sasior i BE-Shqiperi. Ajo
bazohet në Marrëveshjen e fundit dypalëshe dhe raportet në dispozicion të autoriteteve shqiptare
dhe të BE-së për të identifikuar dispozitat kryesore të lidhura me tregtinë dhe për të marrë në
konsideratë progresin deri tani dhe në fund një konkluzion për efektet post-anëtarësim. Ajo merr
parasysh tarifat dhe detyrimet jo-tarifore në kuadër të marrëveshjes, duke u fokusuar në
liberalizimin tradicional dhe harmonizimin e rregullave. Për të testuar këtë ndikim do të
performohet një model GTAP duke marrë në konsideratë disa shtete dhe disa sector. Të dhënat për
analizë janë të bazuara në databazën e të dhënave të GTAP për vitin 2001, si dhe informacionin
shtesë nga Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Drejtoria e Doganave të Shqipërisë dhe
burime të tjera dytësore. Kuadri metodologjik i GTAP na lejon për të kryer simulime të ndryshme
të politikës dhe per të analizuar efektin e tyre në mbarë ekonominë shqiptare. Një tipar dallues i
ushtrimit te modelimit është inkorporimi i papunësisë për punëtorët e pakualifikuar shqiptarë. Kjo
na lejon të shkojmë përtej tregtisë, prodhimit dhe ndikimit të mirëqenies të reformave politike, dhe
të eksplorojmë ndikimin e liberalizimit mbi punësimin në Shqipëri, si në total dhe në mes të
punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Duke pasur parasysh se varfëria në Shqipëri ka
tendencë për të dominuar të gjithë të papunët, dhe sidomos të pakualifikuar, simulimi na lejon për
të identifikuar disa nga grupet që janë të prekshme nga liberalizimi. Ky kapitull është i organizuar
si më poshtë. Pjesa e dytë jep një pasqyrë të literaturës mbi integrimin rajonal dhe zhvillimin. Pjesa
e tretë paraqet një sfond të ekonomisë shqiptare dhe diskuton procesin e marrëveshjeve BE-
Shqipëri. Pjesa e katërt paraqet kornizën e modelimit, burimet e të dhënave dhe hartimin
eksperimental për simulimet e politikave. Pjesa e pestë jep një diskutim të detajuar të rezultateve
kryesore dhe në fund parashikohen disa vërejtje përmbyllëse.
Kapitulli i fundit, kryen analizën hipotetike të një skenari post-anëtarësim duke u fokusuar
tek indikatorët kryesor të ekonomisë shqiptare dhe efektet e mundshme. Kohët e fundit, një nga
temat më të debatuara në Shqipëri ka qenë integrimi në BE, i cili konsiderohet si zgjidhje për të
lëvizur drejt procesit të demokratizimit dhe përmirësimit ekonomik. Pas njohjes zyrtare si një vend
kandidat potencial në vitin 2003, Shqipëria ka filluar negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim-
Asociimit (MSA) dhe u nënshkrua me sukses në qershor të vitit 2006. Shqipëria aplikoi për
anëtarësim në BE në prill të vitit 2009, duke filluar një udhëtim të gjatë që nuk është përfunduar
ende. Në tetor 2013, Komisioni rekomandoi dhënien e statusit të vendit kandidat të Shqipërisë në
BE. Vendimi i Komisionit u konfirmua në qershor të vitit 2014, kur Shqipërisë iu dha statusi i vendit
kandidat. Ekonomia shqiptare është karakterizuar nga një rritje e lartë ekonomike, inflacion i ulët,
dhe përmirësim në zbatimin e reformave strukturore, duke vazhduar me liberalizim dhe privatizim
të procesit, si dhe rritjen e investimeve të huaja direkte. Në bazë të këtyre rezultateve, Komisioni
Evropian ka dhënë një vlerësim pozitiv të politikës ekonomike dhe stabilitetit makroekonomik, ndaj
këto janë ndër arsyet pse më 23 qershor 2014 BE-ja vendosi për marrjen e atij vendimi. Në dy
dekadat e fundit Shqipëria ka ndryshuar nga një sistem I mbyllur ekonomik në një të një ekonomie
të hapur. Si rezultat, ekonomia shqiptare ka qenë subjekt i ndryshimeve strukturore dhe politikat e
saj ekonomike janë orientuar drejt konsolidimit makroekonomik. Ka një konsensus në politikat
ekonomike për periudhën 2012-2016 se do të vazhdojnë të jenë të përqendruara në konsolidimin e
mëtejshëm fiskal, në uljen e borxhit të brendshëm, në përmirësimin e bilancit të tanishëm, të hartimit
të politikës fiskale në përputhje me politikën monetare, dhe me konsolidimin e buxhetit. Siç është
konfirmuar nga Raporti i Progresit të Komisionit Evropian i vitit 2014, Shqipëria ka ruajtur
stabilitetin makroekonomik gjatë viteve të fundit, dhe është duke u përpjekur për të mirën e saj në
zhvillimin e një ekonomie funksionale të tregut. Progres është bërë dhe në përmirësimin e stabilitetit
makroekonomik, perspektivën e rritjes ekonomike që është duke u përmirësuar dhe reforma në
menaxhimin e financave publike është duke u zhvilluar. Megjithatë, ende mbeten sfida të
konsiderueshme për t'u përfunduar. Shqipëria duhet posaçërisht të merret me konsolidimin fiskal,
përmirësimin e menaxhimit të buxhetit, të ulë nivelin e lartë të kredive me probleme dhe të
përmirësojë mjedisin e biznesit duke mos lënë pas reformën gjyqësore të kërkuar me ngulm nga
BE-ja. Qëllimi kryesor i politikës ekonomike të qeverisë është ruajtja e stabilitetit makroekonomik,
i cili është arritur në përgjithësi. Në këtë kapitull, do të kryhet një rishikim teorik dhe një analizë
empirike. Në shqyrtimin teorik do të analizohet ndikimi në Integrimin Evropian. Pjesa kryesore e
kësaj analize konsiston në ndikimin ekonomik të integrimit, ku më gjerësisht do të analizohet
ndikimi ekonomik i rritjes së nivelit të investimeve të huaja direkte në Shqipëri. Ndikimet e tjera që
do të analizohen janë ndikimet politike dhe sociale. Për më tepër, analiza empirike parashikon se
Investimet e huaja direkte do të ndikojnë Produktin e Brendshëm Bruto shqiptar. Ky parashikim
është i bazuar në tendencat e PBB-së dhe të IHD-ve.
LISTA E SHKURTESAVE
ACIT Albanian Center for Competitiveness and International Trade
(Qëndra Shqiptare për Konkurencën dhe Tregtinë
Ndërkombëtare)
BB Banka Botërore
BE Bashkimi Evropian
BP Ballkani Perëndimor
EJL Evropa Juglindore
EQL Evropa Qëndrore Lindore
EFTA European Free Trade Association
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
GTAP Global Trade Analysis Project
IHD Investim i Huaj Direkt
IPA Instrument for Pre-accession Assistance (Instrumenti i Ndihmës
së Para-Aderimit)
MSA Marrëveshje Stabilizim Asociimit
MERCOSUR Unioni Amerikano Jugor
NAFTA North American Free Trade Agreement
OBT Organizata Botërore e Tregtisë
OLAF European anti-fraud office (zyra anti-korrupsion e be-së)
PBB Produkti i Brendshëm Bruto
Phare Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their
Economies
PSA Pakti I Stabilizim Asocimit
RSH Republika e Shqipërisë
SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës
3
KAPITULLI I
EKZISTENCA DHE KUPTIMI I BALLKANIT PERËNDIMOR
1.1 Përcaktimi I Problemit
Në këtë kapitull, ne do të vëmë në dukje problemet e identifikuara në qasjet teorike dhe
empirike në pyetjen e shfaqjes dhe ekzistimit të vazhdueshëm të Ballkanit Perëndimor. Në
njërën anë, literatura bashkëkohore në qasjen rajonale të BE-së për Ballkanin Perëndimor është
fokusuar kryesisht në racionalisten dhe shpjegimet funksionaliste; ku ajo ka shmangur hetimin
në kontekstin social dhe sidomos nuk e ka kontestuar si dhe nga kush është zhvilluar çështja e
ndërtimit të Ballkanit Perëndimor. Pjesë e madhe e literaturës ka mënjanuar aspektet
konceptuale, si të një rëndësie dytësore për ndërtimin dhe funksionalizimin e shenjuesve të
Ballkanit Perëndimor. Ky kapitull do të ri-futet në një "mister konstruktivist për të kuptuar
problematikën kërkimore. Nga ana tjetër, ka dy probleme të identifikuara nga një kënd empirik.
E para ka të bëjë me rritjen e vetë Ballkanit Perëndimor nga një departament I vogël burokratik
në Drejtorinë e Marrëdhënieve me Jashtë të Komisionit Evropian, në fund të vitit 1995 në një
shenjues rajonal (i) ndihmues në imazhin e BE-së dhe që mund të qëndrojë dhe I vetëm dhe
(ii) i miratuar nga popullsitë lokale dhe politikëbërësve, si një identitet rajonal. Së dyti,
Komisioni Evropian është menduar shpesh që të jetë një organ teknokratik, politik rëndësia
dhe ndikimi i të cilit shkon rrallë në politikat e larta të tilla si çështje të politikës së jashtme.
Megjithatë, kemi për qëllim të luftojmë këtë nocion dhe gjurmojmë rolin e tij në inxhinierinë
politike në periferi të Evropës si një aktor homogjen që ka ndjekur në vazhdimësi të bashkoj
Ballkanin Perëndimor me të ardhmen e Bashkimit dhe të interesave të tij.
Për të filluar, rajonet janë nënsisteme të një sistemi të madh, Ballkani Perëndimor si
vetë emri tregon, është një entitet gjeografik. Demarkacionet territoriale si dhe karakteristikat
përcaktuese janë vendosur në pyetje nga një numër i dijetarëve të cilët mohojnë ekzistencën e
rajoneve natyrore2. Etimologjikisht, rajoni buron nga fjala latine regere, që do të thotë "për të
sunduar, për të qeverisur". Veçanërisht qasjet kritike do të lidhin rajonet me dimensione të
ndryshme të pushtetit. Qasjet globaliste3 shqyrtojnë proceset rajonale, si të shtyrë nga forcat
transnacionale që i shtyjnë aktorët për zgjidhje shumëpalëshe në fytyrën e globalizmit, në
tregtinë dhe investimet si dhe rolet paralele në ulje të shteteve. Analiza e përgjithshme e
rajoneve përfshin shpjegime (neo) realiste dhe (neo) liberale. Ish atributet si dhe disa
2 Hettne, B.2005. Beyond the ‘new’regionalism.f.544
Hurrell, J. W., 1995: Decadal trends in the north-atlantic oscillation: Regional temperatures and precipitation.f.38-39 3 Ohmae K,1990: The Borderless Ëorld: Power and Strategy in the Interlinked Economy
4
karakteristika të identifikueshme për rajonet, fokusohen në agjencitë e shteteve dhe tentojnë të
barazojnë rajonet me formacione të aleancës4. Ky i fundit thekson si të përbashkëta, stimujt
dhe interesat materiale që angazhohen në skemat bashkëpunuese (ekonomike) dhe theksojnë
rolin e shteteve dhe të elitave për të shqyrtuar rezultatet e politikave.
Duke kërkuar më shumë në detaje literaturën përkatëse, disa analiza argumentojnë se projektet
rajonale janë diktuar nga frika e sigurisë. Ndërlidhja e sigurisë zakonisht miraton një shumë
zero në vend se të mendojë dhe të tregojë për konvergjencën e interesave. Përpjekjet për
ndërtimin e rajonit pritet të kenë efekte pozitive, të përgjithshme në aspektin e zhvillimit dhe
sigurisë në Evropë5. Të caktuara - përshkruese në karakter - veprat të ndryshme kanë publikuar
se zhvillimet trajtojnë Ballkanin si pjesë e arkitekturës të post-Luftës së Ftohtë Evropiane dhe
synojnë të ofrojnë udhëzime të politikave për forcimin e planeve në fjalë6. Këto studime e kanë
trajtuar zonën e Ballkanit si një subrajon të rajonit më të gjerë Europian7 dhe i referohen
projekteve subrajonale nga shtetet më të dobëta në ekonominë globale që kërkojnë
bashkëpunimin në një hapësirë më të kufizuar se sa në nivel rajonal8. Besohet se kushtet
rajonale të sigurisë janë të lidhura në mënyrë të qartë për një mjedis më të sigurt rajonal dhe
aktorët lokal në rajon do të kërkojnë që shtetet e tyre të angazhohen mes partneriteteve rajonale
për arsye të interesave (kombëtare). Një analizë më e gjerë vjen nga puna e Barry Buzan dhe
Ole Wæver të cilët punësojnë konceptin e 'complexes'9 të sigurisë rajonale. Analiza e tyre
përqendrohet në mënyrë të veçantë në çështjet e sigurisë, si faktorët në nxitjen e formacioneve
rajonale. Rajonet përfaqësojnë nënsistemet ndërkombëtare që dallohen nga një natyrë të
veçantë dhe intensiteti i ndërveprimit të tyre me njëri-tjetrin10. Buzan dhe Wæver vënë re se
rajonet janë duke u bërë subjektet e vërtetë të politikës ndërkombëtare, për shkak të një
kërcënimi të vërtetë të sigurisë që ndikon në mbijetesën e shteteve të përafërt.
Për këto, ne gjejmë punime akademike që hetojnë kërkesat për të organizuar rrjete ekonomike
rajonale. Politikat rajonale do të jenë të përkthyera në analiza të tilla si mjetet për të ofruar
përfitime, një akses të përmirësuar në tregjet financiare dhe të përpiqen për një bllok të fortë
ekonomik rajonal11. Këto konsiderata ekonomike të udhëhequra, përqëndrohen në
harmonizimin e politikave tregtare që çojnë në integrim më të thellë ekonomik me integrimin
4 Walt, Stephen M. 1987. The origins of alliances 5 Bicchi, F 2007 European foreign policy making toward the Mediterranean Europe in transition.f.121 6 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.17 7 Buzan, B. dhe Wæver, O. 2003. Regions and Powers; the Structure of International Security. F.377-390. 8 Hook, Glenn D. dhe Ian, K. 1999. Subregionalism and Ëorld Order. F.5-7. 9 Një koncept që është studiuar fillimisht nga Barry Buzan në librin e tij të vitit 1983 "Njerëzit, shtetet dhe frika:problemi i
sigurisë kombëtare në marrëdhëniet ndërkombëtare". 10 Buzan, B., 1983. People, states and fear: The national security problem in international relations.F.108 11 Bicchi, F. 2007. European foreign policy making toëard the Mediterranean Europe in transition.f.123
5
politik si një efekt të mundshëm që duhet të vazhdoj gjatë.
Skemat rajonale në vend janë projektuar kryesisht për të kompensuar frikën (ekonomike
dhe të sigurisë) të shteteve evropiane në lidhje me problemet e shumta të dukshme në zonën
juglindore. Për më tepër, zgjidhjet rajonale janë të preferuara për zgjedhje politike të tjera në
përputhje me Lothar Altman i cili argumenton në favor të bashkëpunimit funksional në çështje-
fusha të caktuara, të tilla si lufta kundër krimit të organizuar. Qasjet neoliberale sidomos ato
pjesë të literaturës të Studimeve Evropiane dhe në teoritë e integrimit janë gjithashtu duke u
bazuar në vlerën e tyre shpjeguese, në stimuj material dhe llogaritjet racionaliste. Një numër i
qasjeve janë të ndikuara nga teoria liberale ndërqeveritare që shpjegon rezultatet e duke shikuar
interesat tregtare dhe kombëtare që mbështesin politikat e BE-së12. Për më tepër, ata pohojnë
se politikat janë rezultat që reflektojnë fuqinë relative të shteteve. Në analizat e tyre, BE-ja
është parë më tepër si një hap për të zgjeruar më tej preferencat kombëtare, pa kapacitet për të
vepruar në të drejtën e vet. Analizat e ngjashme në integrimin rajonal dhe ndërvarësisë nga
afër, bashkohen me argumentet ekonomike, infrastrukturore dhe me çështjet e sigurisë si
dominuese në perceptimet e aktorëve13. Faktorët-funksional - ekonomike dhe të sigurisë14 janë
kusht ndërvarësie reciproke të cilët bëhen të rëndësishëm në përcaktimin e rajoneve. Ata
sugjerojnë se bashkëpunimi (rajonal) është një mjet për të rritur fitimet materialiste dhe për të
arritur integrimin në nivel rajonal si dhe anëtarësimin në BE15. Në thelb, argumenti kryesor që
mbështet qasje të tilla është se nivelet e ndërvarësisë kanë gjeneruar kërkesën për bashkëpunim
ndërkombëtar dhe / ose rajonal.
Në fakt, literatura që fokusohet në nivel rajonal lë jashtë konceptit të ndërvarësisë rajonale e
cila "lokalizon shtetet në fjalë në të njëjtën barkë"16. Ekspozimi në një shkallë të caktuar të
intensitetit dhe rregullsisë në marrëdhëniet mes një grupi shtetesh është një kusht i mjaftueshëm
për një sistem rajonal të ekzistojë17 . Ato përfshijnë një logjikë themelore që e nxitur nga
kërkesa është një kompromis i interesave midis elitave shtetërore dhe aktorëve shoqërorë për
përfitime më të larta; dhe ata kanë tendencë për të parë në efektet e lidhjeve funksionale në
mjedisin rajonal. Njëkohësisht, në këto llogari zakonisht shohim një nxitje në bashkëpunimin
dhe rritjen e ndërveprimit si rezultat i përfitimeve materiale që priten nga aktorët e përfshirë në
procesin e angazhuar në rajon. Në studimet e BE-së, neofunksionalistët argumentojnë se
12 Moravcsik, A.1998. The Choice for Europe: Social Purpose and State Poëer. 13 Othon, A dhe Bojicic-Dzelilovic, V. 2002. Balkan regional cooperation & European integration.f.41-45 14 Clement, S. 2000. Former Youguslav Macedonia. F.92. Nye, J. 1968. International Regionalism. F.858 15 Uvalic, M. 2001. Regional co-operation in Southeastern Europe. f.71-72 16 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.22 17 Thompson Report.1973.f.101
6
ndërvarësia ka një ndikim të fortë në rezultatet integruese dhe për ta kuptuar atë si një kusht
fillestar dhe si proces i cili bëhet shkak në të drejtën e vet. Për më tepër, Dimitar Bechev vë në
dukje se "ndërvarësia nuk ka pikë në një format optimal institucional për bashkëpunim".
Ekzistenca e eksternaliteteve lokale që lidhin shtetet së bashku nuk shpjegon se si aktorët
menaxhojnë marrëdhëniet e tyre. Duke folur për rajonet në kushtet e një marrëdhënie
gjeografike dhe një shkallë të ndërvarësisë reciproke është anashkalimi I proceseve
konceptuale dhe sociale. Në masë të madhe, synimi i Bashkimit Europian ishte tek zgjidhja e
disa çështjeve ndëretnike dhe problemeve funksionale të shtetësisë, si dhe sigurimi i disa
burimeve politike dhe qëndrueshmërie, do të jetë e mjaftueshme për një tranzicion të
suksesshëm18. Në fakt, politikëbërësit, vendimet e të cilëve (edhe pse jo me vetëdije, si teori
nuk janë tërhequr për të shërbyer direktivat e politikës së jashtme) kanë ndjekur paradigmën
racionaliste të dështuar për të ofruar një model të marrëdhënieve paqësore në Ballkan për një
periudhë të konsiderueshme pas Dejtonit. Disa analistë madje shkojnë aq larg duke thënë se
strategjia e parë e parandalimit dhe anë-rreshtimit, tentative kjo nga një numër aktorësh
euroatlantike, ka përkeqësuar më tej kushtet në rajon19.
Në mënyrë të qartë një mosgatishmëri e atyre aktorëve të angazhuar me homologët e
tyre rajonale dhe prandaj e bëjnë bashkëpunimin rajonal në Ballkanin Perëndimor një praktikë
të standardizuar. Ekonomia e fragmentuar politike daton që prej Luftës së Ftohtë dhe shpërbërja
e Jugosllavisë20. Nuk është mungesa e kohezionit ekonomik në modelet e tregtisë dhe ndjenjat
e vazhdueshme nacionaliste të vendasve21. Më tepër është një sektor informal që lulëzon dhe
tranzicioni I vonuar demokratik i cili ndalohet nga aktorët në rajon për të filluar procesin e
vërtetë të integrimit. Nga 1998, rrjedha e tregtisë brenda Ballkanit Perëndimor përbënte vetëm
4-5 për qind të xhiros totale sipas një raporti të Bankës Botërore (Shtojca I). Treguesit
funksionale që ishin për të ndezur procesin e kërkesës për një qasje rajonale prodhojnë pak
dëshmi të dinamikave lokale për të qenë të favorshme. Në këtë kuptim, BE-ja nuk është
përgjigjur në ndonjë presion ekonomik, nxitje nga poshtë-lart, për fillimin e funksionalizimit
dhe strategjisë së saj për rajonin.
Së fundi, teza argumenton se, fillimisht, Ballkani Perëndimor duhet të trajtohet si një "I
jashtëm" ose 'të tjerë' në BE / Evropë. Të menduarit rajonal për Ballkanin Perëndimor është një
gjendje relativisht e re për avancimin e një procesi të integrimit në Evropë - një element i qartë
18 Van Meurs, W. 2007. State and Institution-building in South-Eastern Europe.f.83 19 Kavalski, E. 2008. From the Ëestern Balkans to the Greater Balkans.f.29 20 Petrakos, G. and S. Totev. 2001. Economic performance and structure in the Balkan Region. 21 Banac, I. 2006. The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. F.30-43
7
që mungon në rastin Qendror dhe Lindor të Evropës22. Diskutimet me të cilat zakonisht
neorealistët dhe qasjet neoliberale merren, nuk janë pyetur nëse politikat rajonale mbështetur
nga BE-ja janë strategjia e duhur, apo nëse nocioni i Ballkanit Perëndimor do të shërbejë në
ndërtimin e duhur dhe të ligjshëm; as nuk e bëjnë të qartë çfarë e motivon një institucion
mbikombëtar, të tilla si Komisioni Evropian, për të vepruar në një mënyrë të veçantë dhe as
nuk kanë shoqëruar fokusin tonë kërkimor me debatet për formimin dhe interpretimin e asaj që
përbën një interes Evropian. Këto çështje për llojin e marrëdhënieve ndërmjet BE-së,
Komisionit dhe Ballkanit Perëndimor kanë mbetur të paqarta në terma teorike dhe empirike.
Në këtë pjesë do të tregohet se si literatura23 ka shpjeguar rolin e Ballkanit Perëndimor dhe
qasjet rajonale që lidhen me të.
Mangësitë në literaturën aktuale
Përpjekja këtu është për të identifikuar boshllëqet që teza pohon se ekzistojnë në literaturën
përkatëse kur është fjala për të kuptuar llojin e presionit të ushtruar ndaj Ballkanit Perëndimor
dhe qasjet rajonale të miratuara. Për të ilustruar këtë argument ne do të përdorim një metaforë
për të shpjeguar më mirë kufijtë e zakonshme, llogarive racionale dhe për të bërë një rast për
një orientim të ndryshëm të enigmës së hulumtimit. Nëse vëmë në paralel Ballkanin
Perëndimor me një ndërtesë që do të ndërtohet nga një kompani ndërtimi, disa çështje
interesante do të të diskutohen para se të vendoset për të dërguar buldozerin dhe ndërtuesit: së
pari, një nevojë për të gjetur ide udhëzuese mbi të cilën ndërtesa duhet të projektohet dhe
ndërtohet; së dyti, do të ngrihen pyetje në lidhje me formën dhe projektimin e hapësirave të
brendshme; gjithashtu, vendi gjeografik dhe kuptimi i ndërtesës për komunitetin lokal janë
çështje të rëndësishme; dhe më në fund, përshtatshmëria e arkitektit, idetë e tij arkitektonike
dhe preferencat, si dhe ndërtimet e tij të fundit, janë përbërësit thelbësor për ekzekutimin e
duhur të planit. Materialet e ndërtimit dhe aspekte të tjera funksionale se çdo ndërtesë janë
vetëm shqetësimet fillestare e ngritura këtu. Teza përafrohet me temën kërkimore në të njëjtën
mënyrë. Burimi i preferencave dhe përmbajtja e politikave të zbatuara për vendet e Ballkanit
Perëndimor janë një çështje e shqyrtimit. Pasi të kemi vendosur Ballkanin Perëndimor dhe
qasjet rajonale si pjesë e zgjerimit të pyetjeve normative dhe konceptuale europiane, ka pyetje
në lidhje me rolin e sipërmarrësit në këtë process, ajo që Ballkani Perëndimor nënkupton për
sipërmarrësit e politikës në kontekstin e qasjes rajonale të BE-së. Iniciativat e jashtme ose të
22 Batt, J. 2004. Balkan organised crime. F.10 23 Literatura që ne i referohemi përfshin Marrëdhënie Ndërkombëtare (duke përfshirë Studime të Sigurisë),Studime
Evropiane dhe Ekonomi.
8
brendshme ndodhin ose nga vende, institucione ndërkombëtare, ose më në përgjithësi nga
vende të elitës24 dhe në këtë tezë ai është një organ i BE-së, Komisioni Evropian, që ne e shohim
si aktori kryesor në nxitjen e projektit rajonal. Ky është një aktor i ri ndërkombëtar që duhet
të studiohet në drejtën e vet - paralelisht me pohimet tona për rajonet që janë të varura në
kontekst dhe këtë kontekst duke e përfshirë në një thelb social-normativ.
Bazuar në këtë, teza thekson se literatura e tanishme ka mbetur e pasaktë se çfarë e
përbën shenjues Ballkanin Perëndimor. Shfaqja dhe funksionalizimi i përfaqësive sociale të
Ballkanit Perëndimor janë një problem hulumtimi në të drejtën e tyre. Shumica e studimeve që
kanë trajtuar si shenjues Ballkanin Perëndimor janë si një pikë referimi në të cilat problemet
funksionale dhe zgjidhjet janë të shfaqura. Siç u përmend më lart edhe pse, ka një rast për t'u
parë se si Komisioni Evropian është informuar dhe formuar në vendin e parë. Fakti që një
konceptim rajonal i problemit ishte vendosur na tregon se si të shqyrtojmë interpretimet
konceptuale dhe normative të kësaj zgjedhje të politikave. Është e nevojshme për të kuptuar
mënyrën se si përfaqësitë sociale janë krijuar, pasi ata janë përgjegjës për karakterizimin e
diskursit dhe praktikën e formimit në përmbajtjen e shenjuesive rajonal. Ne kemi nevojë për të
hetuar ballafaqimin e kushteve strukturore evropiane me ngritjen e Ballkanit Perëndimor si një
identifikues për politikëbërësit. Në të njëjtën kohë, mekanizmat që lejojnë ata për të eksportuar
dhe komunikuar duhet të identifikohen. Rezultatet empirike të literaturës kanë tendencë të
përfundojnë në shumë supozime teorike dhe mbeten të nënkuptuara. Me pak fjalë, diskutimi i
përshtatshmërisë së politikave të rajonit të gjerë për Ballkanin Perëndimor mund të tingëllojë
si një oksimaron për shkak të titujve të shpeshtë që ka bërë në mediat botërore, kryesisht për
arsye negative. Megjithatë, as kërkimi i sigurisë dhe as racionaliteti ekonomik nuk jep
shpjegime të mjaftueshme për krijimin e institucioneve rajonale dhe skemave të bashkëpunimit
brenda kufijve të caktuar rajonal25. Fabrizio TASSINARI vëren një prirje më të gjerë në Evropë
lidhur me rajonet që janë fenomene multi-nivelësh dhe multi-dimensional:
"Këto opsione të ndryshme janë, nga njëra anë, një testament për karakterin gjithnjë post-
kombëtar të arenës politike Evropiane dhe me progressive ndaj 'de-territorializimit' e
ndërveprimit social. Nga ana tjetër, ata kanë për qëllim gjithashtu të tregojnë se, si ky karakter
fluid i ndërveprimit politik në epokën e globalizimit përfundimisht 'ri-territorializon' për të
trajtuar pyetje praktike, kuadrin rajonal, në vend të shtetit-komb, dhe del si një format më I
përshtatshëm i grumbullimit social në hapësirën politike në Evropë." 26
24 Tassinari, F. (2005), Security and Integration in the EU Neighbourhood.f.10 25 Bechev, D. 2005. The Politics in the Regional Identity in the Balkans. F.292 26 Tassinari, F. (2005), Security and Integration in the EU Neighbourhood.f.10
9
Kjo natyrisht vijon se "kush dhe si 'janë duke u bërë të rëndësishëm në çdo hetim që dëshiron
të theksoj proceset shoqërore në ndërtimet rajonale në Kontinentin Evropian. Më poshtë, ne
jemi duke kërkuar në ambiciet e kapitullit që e bën akoma më mister kërkimin.
1.2 Synimet, Objektivat dhe Hipoteza
"... Ashtu si nuk ka pasur kombe para elitave - kulturore, politike dhe ekonomike
- u munduan të imagjinohen ato si të tilla, kështu që do ketë rajone deri në një vizion të veçantë
të formës të rajonit dhe karakteristikat arrijnë të lënë pas përkufizimet rivale ". 27
Ballkani Perëndimor është një nocion qe evoluon me ide të hapura politike I nxitur nga
imagjinata e sipërmarrësve në Bashkimin Evropian. Ndërkohë që përparon diskutimi rreth
kësaj zone, politikat Jo teorike të BE-së, dhe këtu nuk është marrë e mirëqënë atë që Ballkani
Perëndimor është dhe paraqet, ka një numër çështjesh në lidhje me natyrën e ndërtimit rajonal
që janë ngritur dhe kërkojnë hetim. Pohohet se rajonet janë konceptuar dhe organizuar sipas
kuptimeve të institucionalizuara në lidhje me çfarë rajoni paraqet, si një formë politike.
Përfaqësimi dominues Evropian I sjelljes ndërkombëtare është shprehur në "një preferencë për
veprim të koordinuar mes aktorëve dhe një dëshirë për të shmangur praktikat vetë-ndihmëse
në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare" 28. Zgjerimi për të përfshirë pjesën më të madhe
gjeografike është e lidhur me "një identifikim pozitiv të bazuar në Evropianizim" 29 I cili është
një koncept i gjerë për të cilën teza ia atribuon debatin mbi një identitet Evropian, standardeve
normative dhe ligjore të Bashkimit, si dhe një shtojcë të praktikave dhe përvojave në
kontinentin Evropian. Vlen për tu theksuar një kuotë e Princit Charles, që përfaqësimet
territoriale janë një tipar i vazhdueshëm i politikës ndërkombëtare dhe kjo e vërtetë është e
zbatueshme për Ballkanin Perëndimor. Ky vizion i veçantë i formës së rajonit dhe
karakteristikave, siç janë marrë nga Komisioni, arriti të lërë pas përkufizimet rivale dhe të
zhvillohet në kuadër të referencës për veprim politik.
Këto, disi abstrakte, qëllime dhe objektiva janë shqyrtuar më mirë dhe kanë shërbyer nëpërmjet
një perspektive konstruktiviste, sic kanë evoluar në Marrëdhënie Ndërkombëtare dhe Studime
Evropiane. Konstruktivizmi është pranuar që ka kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në
studimin e BE-së, si një interpretim I institucionalizuar i funksionimit të tij 30. Zbatimi solid
empirik i të menduarit konstruktiv zbulon dimensionet sociale dhe konceptuale të:
27 King, R. (2000) 'Southern Europe in the Changing Global Map of Migration.f.57 28 Johansson-Nogués, E. 2009 Post-Poëer EU? Power and Post-power Practices in the European Union's Relations with
Partner Countries in the Mediterranean, Northern Europe and Western Balkans. f.6 29 Deimel, J dhe van Meurs, W. 2007. The Balkan Prism. F.17 30 M. K. Pollack. 2004. The Persian Puzzle: The Conflict betëeen Iran and America. F.151-155
10
a. formimit preferencial nga agjentët e përfshirë,
b. procesit të ideve të eksportuara, dhe
c. përmbajtja e shenjuesve në ndërtim e sipër.
Një kuadër konstruktivist është i përshtatshëm për të nxjerrë në pah që strukturat materiale
nuk veprojnë në mënyrë ekzogjene në botën sociale dhe kulturën politike, por diskursi dhe
ndërtimi "social" i preferencave kanë rëndësi31. Teoria sociale konstruktiviste thekson
rëndësinë e procesit e të bërit një politikë të veçantë - duke theksuar çështjen e palëvizshmërisë
së normave të caktuara, ideve dhe praktikave në veprimet e jashtme nëpër kohë. Ndërtimi i
rajoneve shkon dorë për dore me ekzistencën paralele të një komuniteti politik. Në tezë,
tregojmë rëndësinë e qasjes konstruktiviste në hetimin e makinerive institucionale
vendimmarrëse të BE-së duke futur një kornizë analitike të përfaqësimit social që adresojnë
çështje të tilla. Për ta bërë këtë, ne jemi duke kërkuar thellë në rolin e rëndësishëm të
Komisionit, në konceptimin dhe organizimin e strategjisë rajonale të zbatimit për Ballkanin
Perëndimor.
Në detaje të mëtejshme, ky hulumtim heton sidomos ato grupe ekspertësh brenda Bashkimit
Evropian. Kryesisht, Komisioni Evropian, si një aktor ndërkombëtar në fushën e
marrëdhënieve të jashtme të BE-së, u bë përgjegjës për të bindur, me mjete të buta ose
shtrënguese, për domosdoshmërinë e multilateralizmit rajonal "duke përdorur gjuhën që I
përfaqëson, interpreton dhe dramatizon ato" 32. Komisioni është i mandatuar nga Këshilli i
Evropës dhe Këshilli i Ministrave për të përcaktuar dhe për të mbrojtur interesat e Unionit dhe
preferencat politike. Zyrtarët e Komisionit kanë konceptuar dhe zbatuar qasjet rajonale të BE-
së për Ballkanin Perëndimor, njëkohësisht duke diskutuar me homologët në Këshill, Parlament
dhe me zyrtarë të shteteve anëtare. Prandaj, teza do të parashtroj se Komisioni është një "aktor
i rëndësishëm strategjik dhe i sofistikuar institucional, të zotët e burimeve dhe qëllimeve
vendimtare për të ndikuar në drejtimin e krijimit të politikave të BE-së".33
Për të arritur këtë, një ekzaminim i thellë i dokumenteve të Komisionit Evropian do të
mundësojë tezën për të identifikuar ato përfaqësime sociale që mbështesin nismat e Komisionit
në fushën e politikave të studiuara. Siç u argumentua më lart, rajonet ndryshojnë në përputhje
me kuptimet e dhëna për ta dhe të kontekstit në të cilin ato janë përdorur. Komisioni është i
përfshirë në çdo aspekt të qasjes rajonale dhe ka zbatuar një numër të madh të iniciativave dhe
politikave rajonale. Kjo makinë për zgjidhje rajonale është bazuar gjerësisht në dy shtylla: e
31 Risse, Th. 2004. Social Constructivism and European Integration. F.161 32 Finnemore, M dhe Sikkink, K. 1998. International norm dynamics and political change. F.897 33 O'Brennan, J. 2006. The Eastern Enlargement of the European. F.74
11
para janë aspektet e stabilizimit të cilat sjellin procesin e normalizimit të BE-së pas problemeve
zvarritëse ndërmjet shteteve që kanë lindur pas shpërbërjes së Jugosllavisë; dhe shtylla e dytë
ka të bëjë me kornizën e anëtarësimit/ zgjerimit e cila tregon për ndikimin e Bashkimit
Evropian për transformimin e kandidatëve të saj në vende anëtare. Këto dy shtylla janë të
ngulitura brenda zhvillimit të përfaqësive sociale; ato mbahen dhe përdoren nga aktorët dhe
kontribuojnë në modelet e zakon-formimit, një lloj i "standardizimit të praktikave", si Federica
Bicchi shpesh përdor në punën e saj.
Strukturat, agjentët dhe mekanizmat sociale
Siç u diskutua më parë, ne kemi nevojë për një model analitik që do të lejojë këtë studim për
të kapur rëndësinë e pikëpamjeve të institucionalizuara që janë përbërëse e fushës ku veprimi
social ndodh34. Detyra është për të kuptuar se si BE-ja e bën këtë rajonale dhe shikon proceset
që mundësojnë zgjedhje të tilla të politikës. Së pari ne do të shikojmë një agjenci të Komisionit
Evropian, si aktori i vetëm më i rëndësishëm. Qëllimi në tezë është që të krijojë një argument
se Komisioni është (I) një aktor i bazuar fuqishëm në promovimin e "fjalës dhe praktikës" që
buron nga përfaqësitë sociale që harton mjedisin ndërkombëtar dhe (ii) një axhendë-mbajtës
në politikën e jashtme të BE-së që ka vepruar në studim të veçantë rastin tonë si homogjen,
aktor kyc drejt Ballkanit Perëndimor në periudhën e shqyrtuar. Përfaqësitë sociale që
dominojnë botën institucionale të politikëbërësit në BE janë të rëndësishme për të kuptuar
formën dhe përmbajtjen tonë të qasjeve rajonale në Ballkanin Perëndimor. Teza do të
portretizojë një foto ku Komisioni ka përfaqësitë sociale të cilën ajo e sjell në 'tryezën e
bisedimeve " që të urdhërojë për të filluar një qasje për rajonin; dhe e bërë kështu në këtë
kontekst të veçantë në një mënyrë shumë më të qëndrueshme dhe të fuqishme se shumica e
ekspertëve. Shumica e punës ra në duart e një grupi të vogël të ekspertëve të politikave në
Bruksel dhe fokusi është për të bërë kuptim të përfaqësimit dhe të dominojë mendimet e
Komisionit gjatë gjithë kohës.
Ata janë një pjesë thelbësore e kuadrit tonë analitik, sepse ata janë në gjendje të ofrojnë një
llogari të besueshme të realitetit që ka për qëllim të bëhet i kuptueshëm për botën. Teza do të
shikojë në mekanizmat integruese shoqërore që në thelb përputhen me identitetin dhe konceptet
kyce për situata të veçanta35. Duke studiuar aktorin tonë kryesor, Komisioni Evropian, i
nevojshëm për të lidhur / objektivizuar figurat përfaqësuese të politikave; bazuar në leximin
konstruktivist të literaturës, kemi arritur në tre mekanizma social që vazhdimisht shfaqen në
agjencinë e Komisionit: legjitimimi, përshtatshmëria dhe institucionalizimi. Ato ndihmojnë për
34 Mérand, F. 2006. Social representations in the European Security and Defence Policy, Cooperation and Conflict. F.134 35 Trondal, J. 2001. Is there any Social Constructivist – Institutionalist Divide? F.15
12
të kapur lidhjen mes preferencave dhe politikën fund-produkt. Lidhur me fokusin e hulumtimit
tonë, mekanizmat shoqërore na lejojnë për të gjetur më saktë përmbajtjen sociale të qasjes
rajonale të BE-së dhe për të krijuar një përfaqësim të 'Ballkanit Perëndimor.
Siç u tha më parë, ne kemi për qëllim për të treguar se ky Ballkani Perëndimor
"imagjinar” ka marrë përfaqësime që janë krijuar dhe nxitur nga Komisioni Evropian.
Megjithatë, ekziston një boshllëk i njohur në politikë dhe politika ndaj këtij shenjuesi rajonal
të BE-së në konsiston në dhënien e një liste të objektivave të përcaktuara dhe të matshme dhe
të shpërndara në fusha të ndryshme të politikës36. Në këtë kuptim, gjithashtu mbetet e paqartë
se çfarë vizioni final ka BE-ja për Ballkanin Perëndimor. Ka dy aspekte të saj. Së pari, ne kemi
një proces politik që përpiqet për të ndërtuar dhe ri-ndërtuar një përfaqësim mjeshtëror i cili
mund të jetë i gjurmueshëm në dokumentet e politikave dhe prodhimeve diskursive të BE-së;
në këtë kuptim, ajo që ne kemi për qëllim për të zbuluar është veçantë përmbajtjes (sociale) të
kuptimit (agjentët dhe forcat e bashkangjitur\). Së dyti, shenjuesit rajonale kërkojnë të
vetëmarrin përfaqësitë sociale të BE-së / Evropës. Prandaj, përfaqësimet që janë të dizejnuara
jo si një i jashtëm për 'NE', por bazuar në diçka që është pjesë e 'NE ", por ka qenë i përjashtuar
nga detyra jonë (për shembull, projekti i integrimit evropian), derisa ne jemi në gjendje për të
transformuar pronat e veçanta.
Marrja e një argumenti më gjithëpërfshirës për proceset shoqërore në Bashkimin
Evropian, të kuptuarit e procesit të lidhjes dhe eksportimin e përfaqësimeve për Ballkanin
Perëndimor si një shenjues rajonal, na ndihmon të sigurojmë njohuri në lidhje me mënyrën se
si ajo e bën politikën me shtetet kufitare. Zbërthimi I përmbajtjeve sociale që informon
studimin, na shtyn për të shqyrtuar se si disa politika të BE-së (qasja rajonale) mund të
shpjegohen më lehtë nga konsiderata social-normative se sa në aspektin e interesit objektiv37.
Megjithatë këto aspekte nuk janë vetëm rezultat i mangësive të inxhinierisë politike të
Komisionit Evropian, por edhe pasqyrim I strukturave institucionale dhe normative që ishin
përhapur në periudha të ndryshme kohore. Prandaj, të kuptuarit e projektit evropian si një
proces, dhe duke e thyer me supozime racionaliste, ngre pyetjet e natyrës së këtij ndryshimi
ndaj kushtetutës së një shteti të ri38, e cila nga ana tjetër e ndryshon natyrën e njësive të tjera
pjesë të së njëjtës botë. Pjesa e munguar në tregim plotësohet me konstruktimin, i cili tregon
se si institucionet Europiane mund të ndërtojnë, përmes procesit të ndërveprimeve (sociale),
36 Grabbe, H. 2007. Europeanization Goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession. F.432-434 37 Schimmelfennig 1998, Fierke dhe Wiener 2001Constructing Institutional Interests: EU and NATO Enlargement.f.122 38 Christiansen, S. 1998. Enviroment friendly deinstridulazation, impacts of unification in East Germany. f.114
13
identitetet e vendeve anëtare dhe grupeve brenda tyre39. Ndërtimi dhe kalibrimi i rajoneve si
pjesë e pandarë nga BE-ja ka tendencë për të dalë si rezultat edhe i afërsisë gjeografike me
agjentët, si dhe promovimin dhe puqjet normative mes aktorëve ndërkombëtarë40.
Puna në këtë pjesë të kapitullit të parë do të përqendrohet në shfrytëzimin e kuadrit
analitik të përfaqësive sociale për të dalë me një sërë hipotezash dhe nën-hipotezash. Teza e
pranon se miratimi i një logjikë konstruktiviste nuk është jo-problematike për shkak të natyrës
së saj. Përdorimi i një sërë propozimeve trajtohen si të pajtueshme në këtë temë kërkimore dhe
drejtimin teorik. Në këtë kuptim, ne jemi të shtyrë për të vendosur nën kontroll angazhimin e
BE-së me një konstrukt rajonal dhe një hipotezë kryesore dhe tre nën-hipoteza që janë
parashtruar tek (Tabela 1.1). Hipoteza kryesore e paraqitur është se: Ballkani Perëndimor
është ajo që Bashkimi Evropian nënkupton prej saj.
Ky pohim perifrazon kuotën e famshme të Alexander Wendt që është përdorur për të
argumentuar se Bashkimi Evropian është një aktor që angazhohet me detyrat e inxhinierisë
politike të rajoneve. Për Konstruktivistët, struktura e Ballkanit Perëndimor është përcaktuar
nga shpërndarja Evropiane e ideve, imazheve dhe koncepteve. Shpresa ka ende se transformimi
dhe efekti stabilizues i BE-së do të sjellë një perputhshmeri me standardet dhe normat
Evropiane41. Teza pohon se rritja e ndërgjegjësimit për nevojën e një webi dhe të (nën) skemave
të institucionalizuara rajonale është promovuar në mënyrë sistematike nga Bashkimi Evropian
në veprimet e tij të jashtme.
Siç u përmend, hipoteza vendoset në tri nën-hipoteza. E para thotë se Bashkimi Evropian ka
pasur marrëdhënie të gjatë dhe të veçantë historike me rajonin, ose me Jugosllavinë, ose në
formën e Ballkanit Perëndimor. Ne kemi përmendur se arsyeja konstruktiviste tenton për të
eksploruar më mirë proceset ndërkombëtare, kur është studiuar në një kontekst të gjatë historik.
Përveç kësaj, ne pohojmë se politika nuk do të zhvillohet në vakume sociale, por në mënyrë të
kushtëzuar historike, e mbushur me forcat politike dhe normative. Këto supozime themelore e
çojnë këtë temë për të parë në periudhën para shfaqjes së Ballkanit Perëndimor duke studiuar
për të gjetur lidhjet në marrëdhëniet e unionit me Jugosllavinë, që mund të ketë qenë të
transferueshme në fazat e para të periudhës post-Dejtonit.
Nën-Hipoteza e dytë thotë se Ballkani Perëndimor është një e shtyrë nga jashtë, ndërtim social
i udhëhequr nga Komisioni Evropian dhe jo një pasqyrim i kushteve lokale dhe realiteteve
historike. Ballkani Perëndimor nuk del bazuar në një lexim historik të politikës ballkanike, si
39 Checkel, J. 2001. From meta- to substantive theory? Social constructivism and the study of Europe. F.52 40 Kavalski, E. 2008. From the Ëestern Balkans to the Greater Balkans.f.5 41 Van Meurs, Ë. 2007. State and Institution-building in South-Eastern Europe.f.87
14
një kërkesë e shprehur nga aktorët rajonal në Evropën Juglindore, ose si një rajon me
karakteristikat funksionale.
Në këtë kuptim, Ballkani Perëndimor mbështetet mbi interpretime subjektive të aktorëve që i
japin kuptim dhe substancë këtij rajoni 'imagjinar'. Përfaqësitë e Ballkanit Perëndimor rrënjosin
dhe zhvillojnë një mënyrë të veçantë të të menduarit në lidhje me rajonin duke konsoliduar
rëndësinë e projekteve rajonale që ofrojnë palëvizshmëri normative dhe krijimin e besimit mes
aktorëve. Mishërimi i perspektivës rajonale si një mall normativ i përshtatshëm për Ballkanin
Perëndimor është tregues i rritjes së rolit të konceptualizimeve rajonale në mbarë botën.
Për më tepër, Komisioni ka krijuar një diskurs në nivele të larta të BE-së në lidhje me
shenjuesin rajonal që është i pëlqyeshëm për aktorët e tjerë. Që nga Marrëveshja e Dejtonit,
një numër i iniciativave dhe institucioneve u prezantuan nga aktorët ndërkombëtarë që kanë
pasur një përshkrim të ndryshëm të realitetit të Ballkanit. Përpjekja këtu është për të krijuar
specifikat e qasjes Evropiane në politikën ndërkombëtare, për të bërë dallimin e aktorëve të
projektit (si në SHBA) dhe për të forcuar qasjet specifike Evropiane.
Vetë Bashkimi Evropian synon të inkurajojë meta-rajonalizim, me dhe pa dashje promovimin
e mimétisme 42. Në këtë aspekt, BE-ja nuk është e ndryshme nga shoqatat e tjera politike që ka
për të pyetur se çfarë vlerash të brëndshme ka sjellja e saj drejt pjesës tjetër të botës. Prandaj,
BE-ja është ajo që paraqiti idenë e një rajonit të Ballkanit Perëndimor, ku ekzistenca e projektit
varet nga agjencia e lindjes së idesë.
Nën-Hipoteza e tretë thotë se Komisioni Evropian ka mbajtur përfaqësime të ndryshme
shoqërore të Ballkanit Perëndimor dhe ka për qëllim krijimin e një shenjuesi rajonal të ngulitur
në një qasje të veçantë, Evropiane. Natyra e marrëdhënieve të BE-së me rajonin nuk i ngjajnë
një "dizajni racional", por më shumë një amalgame të çrregullt.
Koncepti i Ballkanit Perëndimor nuk kishte përmbajtje të veçantë përtej një treguesi gjeografik
si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit. Që atëherë, Komisioni i BE-së ka qenë në I formatuar se
çfarë shenjuesi rajonal është dhe përfaqëson. Duke Studiuar këtë ide, BE-ja ka mbajtur një
numër të variacioneve në përfaqësimin e saj social të shenjuesit rajonal. Sidomos, Komisioni
Evropian ka marrë një rol udhëheqës në një subjekt të ri me përfaqësime të Ballkanit
Perëndimor në lidhje me atë që e përbën Evropiane në aspektin rajonal.
Në studimin tonë të Ballkanit Perëndimor, ajo ka marrë rol kryesor në dhënies substancë të
hartës rajonale të Ballkanit. Komisioni ka vendosur sistematikisht theksin në një konceptual
rajonal si pjesë e përvojës transformuese që vendet e rajonit duhet t'i nënshtrohet për t'u bërë
42 Mimétisme mund të përkthehet për qëllimet e tezës si përsëritje rajonale
15
evropiane.
Tabela e Hipotezave:
Hipoteza kryesore:Ballkani Perëndimor është ajo që Bashkimi Evropian e bën të saj
Një grup i tre nën-hipotezave:
Bashkimi Evropian ka pasur lidhje të gjatë dhe të veçantë historike me rajonin, ose
me Jugosllavinë, ose në formën e Ballkanit Perëndimor
Ballkani Perëndimor është një e shtyrë nga jashtë, ndërtim social i udhëhequr nga
Komisioni Evropian dhe jo një pasqyrim i kushteve lokale dhe realiteteve historike
Komisioni Evropian ka mbajtur përfaqësime të ndryshme shoqërore të Ballkanit
Perëndimor dhe ka për qëllim krijimin I tij si një shenjues rajonal dhe kjo e ngulitur
në një qasje të veçantë Evropiane
Tabela 1.1 Përmbledhje e hipotezave43
1.3 Kuadri teorik I kapitullit te I-rë dhe Konstruktivizmi
Një akrep i kërkon një breshke për ta marrë për të kaluar një lumë. Breshka është e
frikësuar nga pickimi dhe e pabindur, por akrepi e bind atë duke I thënë se nëse e pickon
breshkën, breshka do të fundosej dhe akrepi do të mbytej me të. Breshka pastaj bie dakord;
megjithatë, në mes të lumit, akrepi e pickon atë, duke u fundosur të dy. Kur e pyetën pse, akrepi
shpjegon: "Unë jam një akrep, kjo është natyra ime."
(Fabula popullore e Ezopit)
Kjo fabul e lashtë e folklorit grek synon të japë një perspektivë për jetën: qeniet e gjalla nuk
veprojnë gjithmonë nga interesat personale dhe kalkulimet racionale, por për shkak se natyra e
tyre diktohet në përputhje me rrethanat dhe për shkak se ata janë rritur për të jetuar në një
mënyrë të veçantë në mjedisin e tyre; edhe në qoftë se, në fund, ata mund të përfundojnë duke
dëmtuar veten e tyre. Natyrisht, ne e përdorim këtë shëmbëlltyrë, sepse ne duam të bëjë një
kërkesë në lidhje me çështjet më të gjera të jetës politike ndërkombëtare. Në mënyrë të veçantë,
fabula mund të na ndihmojë të paraqesim pyetje në lidhje me natyrën e aktorëve ndërkombëtarë
dhe se si ata sillen në ndërveprimet e tyre ndërkombëtare. Në vend të përqëndrohemi në
shpjegime utilitare, folklori ngre çështjen e rëndësisë së identitetit të subjekteve dhe se si ata
sillen me të tjerët në mjedisin e tyre natyror.
Kjo tezë përfshin këto supozime të gjera për jetën në këndvështrimin e saj teorik
konstruktivist. Në mënyrë që të kuptojnë përfaqësitë sociale të Ballkanit Perëndimor - si pjesë
43 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27
16
e rritjes së institucionalizimit rajonal të politikës që avokatët e Bashkimit Evropian që nga fundi
i konfliktit të armatosur në mes të viteve 1990 - është e nevojshme për të miratuar një objektiv
që do të na lejojë që të analizojmë dhe për të kuptuar themelet sociale të formimit preferencial
të Komisionit Europian për rajonin. Me fjalë të tjera, çfarë në të vërtetë ka rëndësi në të
kuptuarit e enigmës së hulumtimit janë dimensionet sociale dhe relacionale të ndërtimit të një
rajoni që shtrihen brenda juridiksionit legjitim të Bashkimit Evropian.
Kjo pjesë e tezës ka për qëllim për të bërë një prezantim më të detajuar në favor të një qasje
konstruktiviste për problemin e paraqitur në kapitullin hyrës. Kjo në radhë të parë do të vë
kornizën teorike dhe analitike që i përshtatet mirë eksplorimit të hipotezës së hulumtimit. Të
kuptuarit konstruktivist që është ndërtuar mbi qëllimet për të lidhur komponentët e ndryshëm
që janë të pranishme në ndërtimin e Ballkanit Perëndimor, të tilla si përfaqësitë sociale,
shënjuesit dhe mekanizmat social. Në këtë pjesë, një pasqyrë e shkurtër e konstruktimit dhe
fillesat e tij kryesore do të shpjegojnë kontributin e veçantë që është dhe ofrohet në lidhje me
qasjet rivale para se të lëvizin në analizën e modelit analitik të përfaqësive sociale.
Konstruktivizmi është një teori sociale dhe jo një teori e politikës44, dhe është e
rëndësishme për një numër të disiplinave45 dhe ka dalë kryesisht për të theksuar rolin e
kushtetutës sociale të botës sonë. Afrohet me një kënd filozofik, një këndvështrim i realitetit
shoqëror; i referohet mënyrës që njerëzit perceptojnë dhe funksionojnë në kuadër të aftësive të
ndërgjegjes së tyre46. Një premisë themelore është që realiteti (social) nuk është kuptuar si një
fakt objektiv, por është mbështetur në kuptimet ndër-subjektive. Këto debate të teorizuara në
lidhje me teorinë47 nuk janë në qendër të tezës, por do të diskutohen shkurtimisht se si ato
ofrojnë lidhjen midis Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe disiplinave të tjera. Mund të
argumentojmë se konstruktivizmi thekson më shumë ontologjinë sociale sesa qasjet neo-
utilitare dhe të analizave empirike post-moderniste. Përgjithësisht, Klotz dhe Lynch
argumentojnë se konstruktivistët ofrojnë komplekse, multi-shkakësore, shpjegime
kontekstuale. Çka do të thotë se kushtetuta e botës sonë sociale nuk mund të jetë me një-drejtim
(si shpjegimet shkencore përpiqen për të provuar), sepse njerëzit nuk janë në gjendje për të
kapur kompleksitetin e mjedisit shoqëror. Vëmendja në konstruktim duhet të jetë tek studimi i
forcave komplekse sociale në lojë kur kanë të bëjnë me agjencinë e njeriut, si pjesë e një
konteksti hapësinor-kohor.
44 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27 45 Konstruktivizmi është studiuar nga studiues në fusha të tilla si psikologjia, arsimi, menaxhimi dhe politikat sociale. 46 Ruggie, J. 1998. Constructivist Challenge. F.856 47 Zhao, L. 1991. China's Trade: Theory and Polic. F.378
17
Stefano GUZZINI i referohet dy bllokadave që kanë favorizuar një kthesë krijuese në
Marrëdhënie Ndërkombëtare; së pari, njohuritë e ngushta që teoria dhe zgjedhjet racionale
ofrojnë dhe e dyta, argumenti I "pandryshueshëm" dhe "rrethor" i botës 'si ajo me të vërtetë
është ", kryesisht nga realistët, të cilët kërkojnë një version të pozitivizmit shkencor (Broën
1992: 90). Disiplina Marrëdhënie Ndërkombëtare ka qenë e dominuar për vite të tëra nga
realizmi kundrejt debatit të liberalizmit I cili ka evoluar në vitet e mëvonshme (që nga 1980),
në atë neorealist kundrejt diskutimit48 neoliberal. Mosmarrëveshjet që u shfaqën në këto debate
u konsideruan si të kufizuara në shtrirje dhe të pafrytshme49. Në njërën anë, ka pasur pak
shqetësim mbi çështjet themelore filozofike dhe meta-teorike që ishin të zakonshme në të dy
paradigmat dhe në anën tjetër, koncepte të rëndësishme që janë lënë anash nga debatet kryesore,
të tilla si normat, idetë dhe identiteti. Shumë studiues kanë zbuluar që konstruktivizmi ka dhënë
një benefit në fushën e politikës; ndërsa për tezën, konstruktivizmi paraqet sfidën thelbësore
në fushën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe studime evropiane. Ajo ka hyrë në studimet e
politikës të Bashkimit Evropian që nga vitet 1990. Jeffrey T. Checkel i cili ka studjuar
gjerësisht çështjet e integrimit evropian thotë se shkëmbimi strategjik që përmblidhet në format
strikte të individualizmit50 metodologjik që nuk merr në konsideratë çështjet themelore të
identitetit dhe interesave të agjentëve.
Kur flasim për konsideratat meta-teorike nga një perspektivë e zakonshme, ne më së
shumti analizojme botën e agjentëve dhe mënyrën se si ata të veprojnë në bazë të një logjike
racionale zgjedhjeje. Në kuptimin racionalist-materialist të hetimit social ne pohojmë se të
gjitha fenomenet sociale janë të shpjegueshme në mënyra që vetëm përfshijnë agjentët
individualë dhe qëllimet e veprimet e tyre. Ata ia atribuojnë aktorëve kapacitetet për të qenë
plotësisht në dijeni të njohurive në dispozicion dhe janë në gjendje për të bërë zgjedhjen
optimale nga një seri e alternativave të bazuara në interesa të paracaktuara. Racionalizmi
favorizon logjikën e konsensusit të veprimit nga aktorë të cilët marrin përsipër mjetet dhe
përfundon llogaritjet në zgjedhjen e kursit të tyre më të mirë të veprimit (kostot dhe fitimet apo
përfitime që kategorizohen në dy fusha kryesore: kostot ekonomike dhe gjeopolitike të sigurisë
48 Për një analizë të zgjeruar lidhur me këtë çështje, shih Baldëin, D., ed, 1993, Neorealismi dhe neoliberalizmi:. Debati
bashkëkohor, Neë York: Columbia University Press, dhe Poëell, R., 1994, Anarkia në Teorinë e Marrëdhënieve Ndërkombëtare: The Neorealist-neoliberal Debate, Organizata Ndërkombëtare, vol. 48, nr. 2, f. 313-344. 49 Checkel, J (1998) 'The Constructivist Turn in International Relations Theory. F.324 50 Individualizmi metodologjik I referohet fenomeneve sociale që duhet të shpjegohen duke treguar se si ato rezultojnë nga
veprimet individuale, e cila nga ana tjetër duhet të shpjegohet me anë të referencës së shteteve të qëllimshme që motivojnë aktorët individual (Ëeber 1968). Kjo përfshin, me fjalë të tjera, një angazhim për parësinë e asaj që Talcott Parsons më vonë
do të quante "kornizë r veprimit të referencës" (Parsons të 1937: 43-51) në shpjegimin social-shkencor. Ajo është gjithashtu e përshkruar ndonjëherë me pretendimin se shpjegimet e fenomeneve "makro" sociale duhet të furnizohen me themele "mikro", që përcaktojnë një mekanizëm veprimi teorik (Alexander, 1987).
18
dhe përfitimet). Çfarëdo aktorët duan (dhe kjo është kanonike për të maksimizuar dobinë), ata
zgjedhin atë që ata besojnë të jenë mjetet më të mira në dispozicion për të arritur qëllimin51 .
Për më tepër, këto qasje të zakonshme theksojnë çështjen e objekteve materiale që kanë një
efekt të drejtpërdrejtë në rezultate52. Ata pretendojnë se çdo ndryshim që ndodh në politika dhe
interesa është një reagim ndaj një ndryshimi në strukturat materiale që shkaktojnë ribalancimin
e brendshëm dhe riorientimin e preferencave. Në mënyrë të ngjashme, llogaritë funksionaliste-
utilitare pretendojnë se aktorët ripërcaktojnë interesat e tyre (fikse) si rezultat i kërcënimeve të
jashtme dhe / ose kërkesat e grupeve të brendshme. Me pak fjalë, ata kërkojnë për të gjetur se
cilët aktorë janë të rëndësishëm në një situatë të caktuar, të kërkojnë aftësitë dhe preferencat e
tyre, dhe në bazë të këtyre të dhënave fillojnë analizat e tyre53.
Kufizimet në shpjegimin e Ballkanit Perëndimor
Ka një sasi të konsiderueshme të punës që kanë shpjeguar dobinë e Ballkanit
Perëndimor në aspektin funksional (ekonomik dhe të sigurisë). Konstruktivizmi është shfaqur
si një kritikë ndaj këtyre supozimeve. Ian Hurd beson se literatura konstruktiviste kryesisht I
kundërvihet materializmit; ndryshe nga Michael Barnett dhe Martës Finnemore të cilët e shohin
racionalizmin si e kundërt me konstruktimin social. Këtu, ne do të diskutojmë kufizimet që
racionalizmi ka kur merret me bërjen e rajonit. Funksionalizmi nuk arrin të lidhë proceset në
‘lojë’ para shfaqjes së Ballkanit Perëndimor. Ka të dhëna se Jugosllavia shërbeu si një grup i
praktikave dhe njohurive për politikëbërësit në Komision; kjo është arsyeja pse do të vëzhgohet
se si procesi I ankorimit i ngjan modeleve të ngjashme para dhe pas 1995. Konsistenca
strategjike për të preferuar blloqet rajonale nuk është domosdoshmërisht fundi, por produkt i
një llogaritjeje racionale të mentalitetit të Unionit. Është e vështirë për të shpjeguar pse aq
shumë burime dhe përpjekje janë shpenzuar për të qasur rajonin. Ishte një tregues i qartë që të
gjithë aktorët lokalë kërkonin marrëveshje bilaterale me BE-në për të çuar përpara qëllimet e
tyre; ndërsa bashkësia ndërkombëtare në mënyrë të barabartë nuk kishte asnjë arsye për të mos
synuar të bashkëpunonte me qeveritë kombëtare në përgjithësi. Megjithatë, Komisioni ka
vepruar në mënyrë aktive për të mbështetur një mendim të ri rajonal pavarësisht mbështetjeve
politike të aktorëve të tjerë Evropian dhe ndërkombëtar - e cila bën të dalë në pah çështjen e
formimit të preferencave dhe kornizat e politikave.
Për më tepër, vendet e Ballkanit Perëndimor si një shenjues I rëndësishëm për politikën rajonale
51 Jupille, Caporaso dhe Checkel. 2003 Integrating Institutions: Rationalism, Constructivism, and the Study of the European
Union. F.12 52 Hurd, I. 2008. After anarchy: legitimacy and poëer in the United Nations Security Council. F.300 53 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.9-10
19
u miratuan gradualisht nga komuniteti ndërkombëtar dhe aktorët vendorë. Arsyetimi prapa
evolucionit të tillë nuk është kapur lehtë nga logjika materialiste dhe racionaliste që nuk merr
vëmendjen e rëndësisë së përfaqësimit simbolik dhe ndërtimet e identitetit. Hartimi i politikave
fillon nga sfera e trajektoreve konceptuale që mbush politikat dhe interesat me kuptim - e jo
anasjelltas. Aspekti normativ dhe i ndërtuar nga shoqëria e proceseve politike ndërkombëtare
është një pikë themelore fillestare për studimin e rastit. Si THELEN dhe Steinmo
argumentojnë: Njerëzit nuk do të ndalen në çdo zgjedhje që ata bëjnë në jetën e tyre dhe të
mendojnë për veten e tyre, "Tani çfarë do të maksimizojë interesin tim?" Përkundrazi, shumica
prej nesh, shumicën e kohës, duke ndjekur rregullat e përcaktuara shoqërore, madje edhe kur
e bëjnë këtë mund të mos jenë direkt në vetë interesin tonë.
Ndërtimi mbi këtë argument, ndërkohë që hartuesit e politikave përkatëse të BE-së nuk
e mendojnë vetëm se si ndërveprimet e tyre do të prodhojnë një rezultat të dëshiruar për të
maksimizuar disa përfitime. Ndërsa ata kanë tendencë për të marrë kontekstin social në të cilin
veprimet e tyre zhvillohen që ata të jenë në përputhje me rindërtimin e proceseve shoqërore.
Qasja konstruktiviste e realitetit shoqëror I centralizon këto supozime meta-teorike si mjete
dominuese analitike për të kuptuar marrëdhëniet në mes Komisionit Evropian dhe Ballkanit
Perëndimor.
Kalimi nga një sistem bipolar botëror në një epokë të re solli ndryshime në kampet e
intelektualëve dhe akademikëve për një sërë çështjesh dhe qasjesh. Studiuesit filluan të kishin
pyetje në lidhje me kulturën e sigurisë, shqetësime lidhur me identitetin, etikën e ndërhyrjes
dhe konceptet alternative të rolit të normave në politikën botërore. Vlen të përmendet këtu se
teoricienët e Marrëdhënieve Ndërkomëtare u preokupuan gjithmonë me çështje të tilla, por
shumica përfundoi e nënshtruar me koncepte të tilla të luftës për pushtet dhe konkurrencës
ekonomike. Megjithatë, Shkolla Angleze dhe Hedley Bull (1977) që ishte ndër figurat më të
shquara gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, ishte për të krijuar diskutime në lidhje me rolin e
ideve dhe vlerave në shoqërinë e shteteve. Robert Keohane ka vënë në dukje "faktin që ne nuk
kemi teoritë që do të na mundësojnë për të kuptuar efektet e përfundimit të Luftës së Ftohtë në
politikën botërore që duhet të na bëjë të përulur" (1996: 463). Duke hulumtuar në strukturat
dhe proceset socialo-konceptuale, konstruktivistët demonstrojnë se aspektet jo-materiale
merren të mirëqëna, ndërsa të tjerat mbeten të pashprehura apo të margjinalizuara. Nga ky
kënd, konstruktivizmi social është një perspektivë që lutet për përkujdesje të njëjtave struktura
(sociale), si dhe krijimin e një besimi që të ndikojë në preferenca në mënyra të rëndësishme54.
54 Jepperson, Wendt dhe Katzenstein. 1996. Norms, identity, and culture in national security. F37-65
20
Në të kuptuarit tonë, racionaliteti nuk është i ndarë nga çdo ndikim normativ, tamam si
kontekstet normative që janë në gjendje të kushtëzojnë episodet e zgjedhjes racionale55.
Konstruktivizmi social shikon produktet e ndërveprimit social vis-à-vis në role të caktuara
kulturore dhe përfaqësi sociale. Alexander Wendt argumenton se strukturat intersubjektive u
japin kuptim strukturave materiale dhe kjo është në kuptimin që aktorët të veprojnë. Nga njëra
anë, agjencia e njeriut krijon, riprodhon ndryshimet e strukturave dhe kulturën (sistemet e
kuptimeve të përbashkëta kolektive) me praktikën e përditshme - për dallim nga strukturalizmi.
Një nga pikat fillestare për konstruktivistët është fakti se agjentët kanë qëllime dhe duke
argumentuar e kërkuar në pikëpamjet e tyre të avancuara të botës56. Aktorët nuk fillojnë tabula
rasa57, kur përballen me probleme apo mundësi për të vepruar, por të nxjerrin skemën në para-
ekzistuese, përvojat dhe besimet në lidhje me botën e jashtme dhe normat e thella të rrënjosura
në lidhje me sjelljen e duhur58. Nga ana tjetër, është e rëndësishme për të gjetur forcimin ose
dobësimin e kuptimeve dominante- të shprehura ose si 'fakte' ose si 'realiteti' - që do të ofrojnë
thelbin dhe përmbajtjen e strukturës. Konstruktivistët argumentojnë që struktura59 ndikon me
anë të besimeve të përbashkëta përkufizimin e vërtetë të identitetit, pra interesat, dhe
eventualisht sjelljen60 (GUZZINI 2003). Konstruktivistët bien dakord, me fjalë të tjera, që
aktorët krijojnë kuptime brenda strukturave dhe diskurse nëpërmjet proceseve dhe
praktikave61. Hartat mendore janë tregues i strukturave të tilla me të cilat agjentët interpretojnë
politikën dhe gjeografinë politike. Brenda këtij procesi, institucionet dhe aktorët mund të
ripërcaktohen në mënyrë thelbësore, dhe jo si në neorealizëm. Ndryshe nga perceptimet
racionale ku aktorët I perceptojnë institucionet dhe interesat si faktorë ekzogjene, qasjet
intersubjektive argumentojnë se veprimi politik, identitetet dhe institucionet janë reciprokisht
konstitutive62.
Për të shtuar, pesha e veçantë e forcave konceptuale nuk është as e parëndësishme (si
në neorealist dhe të menduarit neoliberal), e as grumbull i besimeve të individëve, ku idetë janë
të institucionalizuara dhe intersubjektive (siç tregohet më poshtë në Figurën 1.1). Puna e Klotz
dhe Lynch avancon axhendën e hulumtimit dhe e bën të përqëndrohet në studimin e "kuptimeve
55 Finnemore dhe Sikkink. 1998. International Norm Dynamics and Political Change. F.888 56 Klotz dhe Lynch. 2008. Strategies for Research in Constructivist International Relation. F.45 57 Tabula rasa është një frazë latine shpesh e përkthyer si "propozim bosh" 58 Checkel, J; Olsen, J. 2000. A Constructivist Research Program in EU Studies? 59 Konstruktivizmi e sheh strukturën si 'praktikë' sociale, jo si pengesë objektive. Niveli strukturor për konstruktivët është konceptual në dy kuptime: së pari, vetë struktura përfshin një komponent konceptual; dhe së dyti, struktura ka rëndësi për veprim social nëpërmjet besimeve (të përbashkëta). 60 GUZZINI, S 2003 Constructivism and the role of institutions in international relations 61 Klotz, A & Lynch, C 2006. Translating terminologies. F.357 62 Wiener, A. 2006. Constructivist Approaches in International Relations. F.39
21
intersubjektive" të cilat lidhin agjentët strukturor të politikës. Kjo është pjesa ku teza fillon
fokusin e saj teorik, analiza e përfaqësive sociale, të cilat ofrojnë një mënyrë për të hapur
preferencat e "aktorëve të arsyeshëm". Përfaqësime të tilla mund të artikulohen në leksione (ku
shpesh janë objekt i diskutimit mes aktorëve) për të justifikuar veprimet dhe / ose të bindë të
tjerët për të vepruar. Studimi në politikën evropiane - nga një perspektivë konstruktiviste -
nënvizon rëndësinë e ndërtimit të përfaqësimit të kuptimeve (kufijtë, rajonet, 'të tjerët', të drejtat
e njeriut - për të përmendur disa). Në kuadër të kësaj analize, idetë ose normat e sjelljes të
përbashkëta ju japin aktorëve kuptime më specifike (dominuese) nga ato që janë të vlefshme
dhe ajo që është mjet legjitim për të marrë mallra me vlerë63.
Figura 1.1 Shpjegim në formë skeme I rolit të kuptimeve (marrë nga Klotz, A. and Lynch, C.,
2008: 9).
Shumë shpesh shkencëtarët socialë [...] harrojnë se politikat, sapo miratohen, ristrukturojnë
proceset e mëvonshme politike.64
Kjo kuotë na kujton natyrën bashkë-konstituive të agjentëve dhe strukturave dhe se procesi
social është thelbësor për të kuptuarit tonë të politikës. Megjithatë, ne kemi përmendur se
konstruktivizmi nuk është një qasje e unifikuar për jetën shoqërore dhe politike. Dijetarët kanë
debatuar gjatë nëse analiza konstruktiviste miraton dhe aksionet më me zgjedhje racionale dhe
qasjet e agjentëve me orientim që kanë për qëllim për të krijuar marrëdhënie shkaku, duke u
përkulur në anën pozitive65 ose në qoftë se ajo është më afër të kuptuarit strukturor që kryesisht
përpiqet për të interpretuar fenomenet dhe kuptojnë domethënien e normave66 dhe venë theks
më të madh në një shumëllojshmëri të teknikave ligjërimore-teorike67. Se çfarë do të thotë
konstruktivizmi interpretohet në mënyra të ndryshme brenda vetë fushës. Kjo tezë nuk e
konsideron të nevojshme për të hyrë në këto debate68 teorike dhe do të përdorë dy kampet më
të gjëra sociale (të përmendura si moderniste apo konvencionale) dhe radikale (ose kritike) ndaj
63 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.15 64 Skocpol, Th. 1992. Protecting Soldiers and Mothers. F.58 65 Klotz dhe Lynch. 2008. Strategies for Research in Constructivist International Relation. F.12 66 Wiener, A. 2006. Constructivist Approaches in International Relations. F.37 67 Checkel, J. 2004. Constructivism and EU Politics. F.231 68 Krijimi i shumë kampeve brenda konstruktivizmit ka gjeneruar në shumë linja ndarëse; ajo ndalon një dialog më holistik;
dhe kjo nuk kontribuon në një kuptim më të mirë të zonave që ka për qëllim të nxjerrë në pah.
22
konstruktivitetit. Kjo tezë është e bazuar në variantin shoqëror konstruktivist.
Përgjithësisht, konstruktivizmi social e sheh rolin e normave dhe ideve sociale si
ndryshore të pavarur dhe kjo ka tendencë të përqëndrohet në rolin konstituiv të institucioneve,
gjithashtu në identitetin dhe interesin e aktorëve. Konstruktivistët social kanë tendencë për të
parë kuptimet intersubjektive si të qëndrueshme, duke mbetur të pandryshuar nga perspektiva
e përkthyesit. Këtu studiuesit shpesh kornizojnë pyetje në lidhje me politikën dhe sjelljen, duke
kërkuar për modele në formimin dhe funksionimin e regjimeve ndërkombëtare ose të
politikëbërjes për të demonstruar se si të merren parasysh normat. Këto qasje janë kritikuar në
tri baza.
Së pari, duke shfrytëzuar normat, idetë dhe proceset sociale në analizën e tyre, ata e
kanë lënë rolin e fuqisë jashtë dashakeqësisë69 së tyre. Për më tepër, për shkak të afrimiteteve
të tyre të ngushta me qasjet racionale, ka një problem me shpjegimin e meta-teorikës, ku në
mënyrë të qartë qëndrojnë në lidhje me teoritë "kufi", të tilla si institucionalizimi. Së fundi,
konstruktivistët konvencional duhet të shpjegojnë në një kuptim më të rreptë se si ata mund të
kombinojnë një ontologji sociale me epistemologjinë me prirje pozitiviste. Megjithatë, këto
'kundërshtime' nuk janë refuzuar nga analizat konstruktiviste; por ata kërkojnë një studim me
aplikim të logjikës konstruktiviste në aspektet e politikës ndërkombëtare. Në veçanti, kjo tezë
është e interesuar për ti hapur rrugë konstruktimit social të ngulitur mirë në studimet e
Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Evropiane dhe për ta bërë atë një pjesë të rëndësishme të
analizave të BE-së.
1.4 Kuadri analitik I Përfaqësimeve Sociale dhe termi Shenjues
Në këtë pjesë, do të shkojmë në thellësi lidhur me kuadrin teorik dhe analitik të tezës.
Përpjekja për të trajtuar çështjen e ndërtimit të Ballkanit Perëndimor na çon në një qasje sociale
konstruktiviste. Në një shënim të përgjithshëm, ky model teorik i mundëson studimit një pjesë
të rëndësishme të qasjes rajonale të BE-së larg nga shpjegimet funksionaliste. Pa kuptuar
miratimin e përfaqësimeve të caktuara sociale të shenjuesve rajonal, është e vështirë për të
kuptuar përmbajtjen dhe zhvillimin e politikave për vendet e Ballkanit Perëndimor.
Ndërtimi i Ballkanit Perëndimor është i bazuar në idetë e kolektivitetit, të artikuluara
në diskursin e Komisionit Evropian; përveç kësaj, çdo bashkëveprim i Komisionit me aktorë
të tjerë të brendshëm apo të jashtëm janë të rregulluara ose të përbëra nga normat (e
qëndrueshme) dhe praktikat e institucionalizuara70. Ne këtu hulumtojmë idetë dominuese dhe
69 Shpesh është shtruar pyetja në këtë drejtim: "Si të bëjmë disa norma të mbizotërojnë dhe të tejkalojnë mbi tjerat?". Kjo
është një pikë e debatit ku disa stresojnë rolin argumentues/ komunikues të ontologjisë sociale (Risse 2000; Sjursen 2002) dhe disa teorinë bindëse (Barnett dhe Finnemore 1999 dhe 2004; Checkel 2003; Johnston 2001). 70 Wiener, A. 2004. European Integration Theory. F.191
23
praktikat e institucionalizuara që janë të qëndrueshme në rrjedhën e studimit.
Një premisë e tillë është e bazuar në pohimet konstruktiviste që me kalimin e kohës
ndërveprimet e ngushta shoqërore kanë promovuar modelet e besimit dhe konvergjencën e
identiteteve71. Në të njëjtën kohë, Komisioni në mënyrë aktive ndërton ose ri-interpreton
kuptimin që përfshin nocione në lidhje me sjelljen e dëshirueshme në komunitetin e saj.
Prandaj, përshtatshmëria e kësaj perspektive teorike është se ai (i) zbulon idetë dominuese dhe
proceset shoqërore që mbizotërojnë në mendimet e aktorëve të BE-së në dritën e perspektivave
alternative, (ii) se hetimet për ndërtimin e një rajoni nënshtrohen dhe (iii) që shtjellon
përmbajtjen sociale të procesit.
Më konkretisht dhe në lidhje me studimin e rastit, kjo tezë do të shfrytëzojë një model
analitik të përfaqësimit social: të kuptojë mënyrën se si Unioni dhe Komisioni Evropian në
veçanti kanë ndërtuar një përfaqësim të Ballkanit Perëndimor përmes kohës. Hulumtimi do të
shqyrtojë së pari proceset të cilat aktorët / sipërmarrësit kanë iniciuar aktivitetin rajonal.
Korniza cilësore do të analizohet në mënyrë që të kuptohet se si Komisioni ka ardhur për të
formuluar preferenca të veçanta për vendet e Ballkanit Perëndimor. Së dyti, teza eksploron
idenë se Ballkani Perëndimor është një shenjues rajonal me karakteristika të ekspozuara dhe se
Komisioni ka atributet për të përfaqësuar një sistem rajonal modern Evropiane dhe jo vetëm
një njësi ekonomike të strukturuar rreth prioriteteve funksionaliste. Përveç kësaj, përmbajtja
sociale e Ballkanit Perëndimor i referohet një shenjuesi të hapur. Së treti, ne tregojmë për
mënyrën se si aktorët e provuar kanë qëllim për të "shitur" idetë politike të aktorëve të tjerë72.
Në këtë aspekt, ne jemi të shtyrë për të kuptuar mekanizmat social që ndihmojnë
ndërkombëtarizimin e shënjuesve 'politik' dhe objektivizojnë dhe plotësojnë përmbajtjen e tyre
brenda qasjes rajonale.
Më poshtë, do të shpjegohet më në detaje se si kuptohet çdo koncept dhe se si ajo lidhet
me kornizën teorike gjithëpërfshirëse që teza paraqet. Në literaturën aktuale, nuk ka një kornizë
të veçantë me të dhënat operacionale të konceptit, i cili është një boshllëk që kjo tezë ka për
qëllim për ta mbushur. Gjithashtu, provat nga bota empirike do të plotësojnë analizën, për ta
justifikuar zgjedhjen teorike të bërë. Figura 1.2 më poshtë përpiqet për të paraqitur në mënyrë
skematike kornizën e përgjithshme analitike.
71 Atkinson, C. 2006. Constructivist Implications of Material Power: Military Engagement and the Socialization of States,
1972–2000. F.510 72 Elgström, O., 2000. Norm negotiations. The construction of new norms regarding gender and development in EU foreign aid policy. f.458
24
Kuadër Analitik I Përfaqësimeve Sociale
Figura 1.2
Teza përdor konceptin sociologjik të "përfaqësimit social ' dhe se si ajo përshtatet mirë me
problematikën gjithëpërfshirëse: si BE-ja ka ndërtuar Ballkanin Perëndimor. Përfaqësitë
sociale janë të përcaktuara në këtë tezë si elaborat institucional të imazheve dhe koncepteve
ndaj shënjueseve politike të cilët ndihmojnë për të organizuar format e politikës. Një
përfaqësim social nuk është as statik dhe as gjithnjë në ndryshim, sepse në këtë rast ai e humb
esencën dhe vlerën e tij analitike. Ky është një fenomen kolektiv që ka të bëj me një komunitet
i cili është i bashkë-ndërtuar me fjalë dhe veprime të bashkërenduara të aktorëve73.
Përfaqësimet sigurojnë motivimin për veprim që është i pakalueshëm për racionalitetin dhe në
thelb, t’ju mundësojë agjentëve argumente për formulimin politik; si dhe, mund të kthejnë
shtigje të caktuara të veprimeve të mundshme (bashkëpunimit dhe integrimit rajonal), ndërsa
rrugët e tjera të bëhen (përdorimi i kërcënimeve, shkeljen e të drejtave të pakicave) të
pamendueshme. Ato i atribuohen aktorëve të vërtetë, siç është Komisioni Evropian, i cili I
objektivizon ato në preferenca dhe politika. Ata janë njëkohësisht produkte të veprimeve që
rindërtojnë rregullat dhe kanë ndikime mbi veprimet që zhvendosin sjelljen që të përputhet me
rregullat. Përfaqësitë e institucionalizuara përcaktojnë kuptimin e veprimeve sociale nëpërmjet
'Ndërveprimit reciprok' që është krijuar dhe zbuluar nga struktura relativisht afatgjata që
shoqërojnë kuptimin e përcaktimit të identiteteve dhe interesave74. Duke përmbledhur vlerën
analitike të përfaqësive sociale, ajo ka një rëndësi të dyfishtë: (a) punon në nivel mesatar
ndërmjet interesave të aktorëve dhe fokusohet në makro proceset strukturore të cilat zakonisht
lënë pas dore rolin e aktorëve; dhe (b) i referohet një procesi që ndërton realitetin75. Më
konkretisht, politikat e Bashkimit Evropian janë diskutuar shpesh në forume politike, në
tavolina diplomatike dhe në media. Duke përdorur pajisjen analitike të përfaqësive, kjo do të
73 Wagner, W. 1999. Why the EU's CSFP will remain intergovernmental. F.96 74 Wendt, A. 1992. Anarchy is What States Make of It: the Social Construction of Power Politics. F.406 75 DEAUX, K. dhe PHILOGÈNE, G. 2001. Bridging Theoretical Traditions. F.5
25
na lejojë për të kuptuar pse politikat dhe preferencat e caktuara janë iniciuar. Kapitulli do ti
kushtojë një pjesë të madhe analizash për të përcaktuar: së pari, marrëdhënien midis
përfaqësive sociale dhe konceptin e shenjuesit si objekt në ndërtim e sipër; dhe së dyti, shfaqjen
dhe funksionalizimin e kësaj kornize analitike. Këto dy karakteristika na çojnë për të hulumtuar
se si përfaqësimet sociale adresojnë objektet politike. Është pranuar se ky bashkëpunim "E bën
të vështirë për të ndërtuar modelet dhe zinxhirët e shkakut"76. Shpesh, lidhjet midis të dyjave
janë pranuar në parim, dhe nuk përpunohen me detaje teorike apo empirike. Megjithatë, në
lidhje me Bashkimin Evropian, interesi i këtij neni, shtrihet në sinergjinë e të 'qenurit' dhe të
'bërit'77. Literatura mbi përfaqësimin social argumenton se dy procese kanë të bëjnë me
mënyrën se si ne duhet ta konceptojmë këtë marrëdhënie sinergjike: procesi i ankorimit dhe
procesi i mishërimit78. Këto dy procese janë të domosdoshme për këtë kornizë analitike.
Procesi I ankorimit i referohet studimit të lidhjeve që bëhen për shenjuesit në mënyrë
që të përcaktohen proceset strukturore. Sociologjia I kërkon kërkuesve të lidhen me njohuri të
mëparshme për ngjarjen e re; qëllimi është për ti bërë të kuptueshme shenjuesit, për ti bërë një
grup (të njerëzve apo shteteve) që të kuptojnë skemën më të njohur79.
Ballkani Perëndimor është një studim rasti që lejon që kjo tezë të zbulojë procesin e formulimit
dhe përfaqësime të shenjuesve rajonal të Bashkimit Evropian. Procesi ka qëllim objektivizimin
dhe ankorimin dhe do të diskutohet në detaje më poshtë. Figura 1.2 u përpoq për të paraqitur
në mënyrë skematike kuadrin e përgjithshëm analitik.
Interesi fillestar në konceptin e shënjueseve nga vjen dhe puna e Ernesto Laclau i cili ka punuar
sistematikisht në këtë ide. Në dy libra, ‘Emancipimi’dhe ‘Mbi arsyet populliste’, Laclau
argumenton se një shenjues është i rëndësishëm për aktorët politikë, kur formulojnë identitetin
dhe kur me qëllim përpiqen të përshkruajnë dicka tjtër, ndryshe nga vetja e tyre. Ky shenjues
përfaqësohet nga aktorët në mënyrë të tillë që shenjuesi fiton veçantitë e përfaqësimit
dominues. Dy karakteristika të shenjuesve janë me interes për këtë studim këtu: se si ndërtohet
një shenjues, përmbajtjen dhe kuptimin e tij.
Para së gjithash, Laclau argumenton se bashkësitë politike ndërtojnë shënjuesit jo si
diçka ekzogjene për veten e tyre, por si potencial tonin, për shkak të nevojës për ti transformuar
ato - e cila është e mundur vetëm në qoftë se ne I pozicionojmë shenjuesit në një gamë të
afërsisë me veçoritë tona (shembuj këtu mund të jetë një sistem demokratik, një komunitet i
qetë dhe një ekonomi e tregtisë së lirë). "E vetmja mundësi për të pasur një të vërtetë nuk është
76 Meyer, C. 2011. Solidifying Constructivism: How Material and Ideational Factors Interact in European Defence. F.672 77 Bretherton, C dhe Vogler, J. The European Union as a Global Actor. 78 Sarrica, M dhe Contarello, A. 2004. Peace and Ëar as Social Representations. F.550 79 Bartlett 1932, cf. Moscovici dhe Markova 1998Theory and Method of Social Representations. F.377
26
thjesht një element neutral më shumë, por një i përjashtuar, diçka që tërësia e përjashton nga
vetja në mënyrë që të përbëjë vetveten"80. Kjo është mënyra që një aktor mund të formojë /
transformojë shenjuesit në mënyrë që të vendosë preferencat dhe idetë e tij.
Duke lëvizur përtej Laclau, dhe duke punuar në mënyrë specifike me dobitë e tij për kapitullin,
pohojmë se shenjuesit nuk mund të përcaktohen dhe përfaqësohen plotësisht, për shkak se është
në negociata nga një shumëllojshmëri forcash. Konceptimi I shënjueseve nënvizon rëndësinë
e angazhuar dhe paqartësitë që e shoqërojnë81. Kjo do të thotë se "bota e shënjueseve" është
çështje e procesit dhe jo konkrete. Ky proces i I futjes së informacionit apo përmbajtjes është
në mënyrë të pashmangshme një proces politik. Prandaj, kemi ardhur në një konkluzion të
rëndësishëm, i cili është që shënjuesit kanë një natyrë të dyfishtë dhe se përfaqësitë sociale
përfshijnë dy aspekte të shenjuesve:
(A) shenjuesi (Ballkani Perëndimor) dhe karakteristikat e tij faktike
(B) nënkupton që i referohet asaj që përfaqëson, do të thotë se procesi i agjentëve të
ndryshëm dhe forcave në përmbajtjen e shenjuesit
Sjellja e këtyre elementeve në kuadrin analitik të tezës, con përpara idenë, se ndërtimet rajonale
janë të ndjeshme ndaj sfidave sociale dhe normative, në lidhje me kuptimin e tyre. Aktorët
politikë kanë kontestuar ose përforcuar ekzistencën e shënjueseve dhe përmbajtjen e tyre. Ky
hulumtim gjithashtu beson se përfaqësimi i Komisionit Evropian na ndihmon të fitojmë një
kuptim më të mirë të proceseve të dyfishta të formimit dhe urdhërimit të një shenjuesi dhe, në
të njëjtën kohë, shenjuesi në vetvete jep një rol dhe kuptim për komunitetin politik në të cilin
është formuar.
Në këtë pjesë, ne shkojmë në elementin final qendror të kuadrit analitik të përfaqësive
sociale. Proceset ankoruese dhe të objektivizmit trajtohen si një komponent kyç për të studiuar
qasjen e Bashkimit Evropian për Ballkanin Perëndimor si një produkt i një mekanizmi me bazë
në Bruksel. Lidhjet e krijuara në mes të aktorëve (sipërmarrësve në Bruksel) dhe politikave
fund-produkt të tyre janë objekt i studimit. Linjat e mbështetjejes që janë krijuar në një mjedis
të institucionalizuar të cilat lidhin "të qenit" të BE-së për Ballkanin Perëndimor, si dhe praktikat
që kanë qëllim objektivizmin, të cilat lidhin shenjuesit me 'të bërit' të BE-së, janë procese që
duan një qartësi analitike dhe dalluese. Më poshtë, proceset ankoruese dhe të objektivizmit
japin një shtjellim të hollësishëm se si ata janë të informuar dhe sigurojnë përmbajtje të
shenjuesve të hetuar. Secili proces merr një qasje analitike për të ndihmuar ndjekjen dhe
80 Laclau, E. 2005. Populist Reason. F.70 81 Brigg, M dhe Muller, K. 2009. The Governance of Complexity. F.133
27
ndërtimin e përfaqësive sociale të Ballkanit Perëndimor. Shqyrtimi i procesit të ankorimit në
dokumentet dhe diskurset e Unionit na drejton për të hetuar marrëdhëniet
strukturore/thelbësore të Bashkimit Evropian dhe shenjuesve rajonal që ne përqëndrohemi, në
vendet e Ballkanit Perëndimor. Ndarja e asaj që përbën procesin e ‘të bërit’ të BE-së janë
shtjelluar nga dy literaturat përkatëse konstruktiviste në studimet Evropiane dhe studimin e
vërtetë të materialeve të shkruara dhe me gojë, të prodhuara nga vetë BE-ja.
Në këtë kuptim, dallojmë tri shtylla që përbëjnë proceset strukturore që përcaktojnë BE-në:
a. konceptet e identitetit të asaj që qëndron për termin ‘Europian’,
b. normat për nevojën e bashkëpunimit dhe integrimit në një kontekst rajonal, dhe
c. praktikat dhe përvojat e kaluara të Komisionit (Figura 1.3)
Identiteti
Normat Shenjuesi
Praktikat dhe
Eksperiencat
Figura 1.3
Identiteti
Identiteti është një pjesë e rëndësishme sepse "ata ju thonë ju dhe të tjerëve kush jeni
ju, dhe ata ju thonë ju, kush janë të tjerët"82. Identiteti nënkupton një konceptim të vetë-
organizuar në rregulla që përputh veprimet me situatat83. Aktorët jo vetëm që mendojnë dhe
veprojnë në bazë të identitetit që ata atribuojnë të tjerët, por edhe bazuar në mënyrën se si të
kuptojnë dhe të riprodhojnë identitetin e tyre me praktikën e përditshme.
Ky bashkëveprim njohës gjërësisht pozicionon kufijtë e grupit, dmth atë që është brënda dhe
atë që është jashtë, bazuar në thelbin e asaj që do të thotë të jetë Evropian84. Këtu, ne duam të
prezantojmë një kategori tjetër, më "ndërmjetës 'i cili pohon se një grup mund të jetë as pjesë
e ‘të tjerëve' por as një pjesë e 'Ne '(shih Figurën 1.4). Duke u përpjekur për të kuptuar rolin e
Komisionit për ndërtimin e Ballkanit Perëndimor, ne jemi në përputhje me një llogari
sociologjike të institucionalizuar që e pozicionon Komisionin si një ndërtues aktiv të identitetit
82 Hopf, T. 1998. The Promise of Constructivism in International Relations Theory. F.175 83 Egeberg, M. 1999. The Impact of Bureaucratic Structure on Policy Making. F.458 84 Neumann, I. 1996. Russia and the Idea of Europe: A Study in Identity and International Relations
28
me pikëpamjen e thelbit të qenit anëtar i grupit.
Figura 1.4 Ballkani Perëndimor si ‘ndërmjetës’
Identiteti që përpiqemi për ta shfrytëzuar në kapitull I referohet ideve rreth anëtarësimit në një
bashkësi shoqërore dhe në një kuptim të ndryshëm nlidhje me komunitetet e tjera. Shfrytëzimi
I identitetit si një proces strukturor që lidhet me shënjuesit, duke theksuar (a) kushtetutën e
kufijve për komunitetin dhe (b) ballafaqimin e standardeve të sjelljeve të BE-së me përvojat e
fundit të papranueshme të Ballkanit dhe të Evropës. E shkuara është e lidhur me identifikimin
e idesë së "Evropës", një aspekt kulturor i identitetit, që korrespondon me historinë, qytetërimin
dhe ngjashmëritë sociale. Ky i fundit ka të bëjë me BE-në si një komunitet politik që ndërton
identitetin qytetar post-kombëtar në lidhje me karakteristikat politiko-juridike, të tilla si
parimet demokratike, të drejtat e njeriut dhe të marrëdhënieve të mira rajonale. Ato janë të dyja
pjesë thelbësore e identitetit evropian, por janë mbajtur në mënyrë analitike më vete në kapitull.
Argumenti është se sa më afër të jetë perspektiva e anëtarësimit, aq më shumë përbërësit
qytetarë të identitetit Europian do të theksohen dhe paralajmërohen nga Komisioni Evropian.
NormatProcesi i dytë strukturor diskuton mënyrën se si Ballkani Perëndimor është ankoruar
nga çështjet e normave. Normat rrjedhin për shkak të besimit në ideale dhe vlerat e mishëruara
në to, edhe pse ndjekja e normave mund të mos ketë asnjë efekt në mirëqenien e tyre85. Normat
përmbajnë atë që "duhet" dhe atë që "Nuk duhet”që shpesh rrjedhin logjikisht nga diskurset
përkatëse. Bazuar në këtë, normat japin udhërrëfyesin njohës për të përshtatur përgjigjen me
problemet e perceptuara si të përbashkëta. Në fokus të hulumtimit tonë, do të hartohet një set I
identifikueshëm normash që janë marrë nga sipërmarrësit e Komisionit për të formuar qasjen
rajonale për Ballkanin Perëndimor. Në rastin tonë, bateria normative rrjedh nga traktatet dhe
acquis communautaire86 që formon bazën e formimit të përfaqësimit të Komisionit mbi
çështjen e Ballkanit Perëndimor. Vlerat dhe normat e mishëruara në thelb fuqizojnë
85 Finnemore dhe Sikkink. 1998. International Norm Dynamics and Political Change. F.898 86 Seti I dokumenteve të ligjeve Europiane
Europa/ Ballkani
Unioni Europian Perëndimor
29
Komisionin për të ndjekur synime normative dhe kërkesë konformiteti. Prandaj, forca lëvizëse
qe shtyn përpara qasjen rajonale është normative - normat që lidhen me perspektivat rajonale I
hapin rrugë vendosjes së preferencave të BE-së, motivojnë sipërmarrësit dhe ofrojnë arsyetime
për politikat qe do merren. Perspektiva e anëtarësimit të Ballkanit Perëndimor është e qartë,
ndaj duhet vënë theksi mbi normat e veçanta të BE-së në qasjen rajonale. Me fjalë të tjera, sa
më afër diskutimi mes BE-së dhe Ballkanit Perëndimor, aq më shumë normat e BE-së bëhen
të përhapura në përfaqësimin social të Komisionit për Ballkanin Perëndimor (për shembull, në
lidhje me normat më të gjera ndërkombëtare).
Praktikat dhe përvojat
Komisioni Evropian është organi mbikombëtar që ka përgjegjësi të dyfishtë për inicimin e
politikave dhe si mbrojtës i traktateve87. I ngarkuar fillimisht me përgjegjësinë për koordinimin
e ndihmës financiare për shtetet88 e tranzicionit, ka arritur më pas në masë të madhe të zgjerojë
përgjegjësitë ligjore të saj.
Megjithëse është pranuar rrjeti I gjerë i ekspertizës teknike (organizativ si know-how
dhe mundësitë informative) aftësia e saj dhe dëshira për të vepruar si një sipërmarrës politik.
Ekspertiza e nevojshme burokratike dhe praktike për një transformim të gjerë duke filluar nga
mjedisi i jashtëm i mungon ministrive kombëtare dhe shumë institucioneve financiare
ndërkombëtare - e cila edhe pse nuk duhet të çoj në këtë përfundim sepse Komisioni ka njohuri
të specializuara ose ndonjë ekip të posaçëm (shumica e zyrtarëve kanë qenë trajnuar vetëm në
programet e ndihmës së Botës së Tretë)89.
Megjithatë, qendërsia në mekanizmat e Brukselit i lejoi Komisionit për të zhvilluar
praktika të reja (formale dhe joformale) - si ajo e studiuar në këtë hulumtim në lidhje me
Ballkanin Perëndimor. Strukturat institucionale të BE-së u mundësojnë aktorëve
mbikombëtare të interpretojnë një realitet kompleks, për të ndërtuar pika kontakti për shqyrtim
dhe, në fund, të formojnë një axhendë të re të politikës. Përvojat dhe praktikat e kaluara janë
përcaktues thelbësorë i asaj që Komisioni Evropian e konsideron si "normale" në marrëdhëniet
ndërkombëtare90 .
Ato janë struktura të cilat I lejojnë Komisionit për të zhvilluar ide dhe preferenca në një
modë të politikave të vetë-mësuara. Aftësia e vendeve të Ballkanit Perëndimor për të "krijuar
87 Laffan, B. 2004. Ireland and Europe: continuity and change. F.86 88 Në Samitin e G-24 në Paris në vitin 1989, Komisioni iu kërkua të koordinonte që të zhvillonte programin e ndihmës PHARE. Programi i zgjeruar për të përfshirë pothuajse të gjitha shtetet në EQL dhe më vonë do të bëhej një instrument kyç I 'para-anëtarësimit ". 89 Tatham, S. 2009. Understanding Strategic Communication. F.272 90 Manners, I. and Whitman, R. G., 2003. The 'difference engine': constructing and representing the international identity of
the European Union. f.393
30
marrëdhënie normale mes vetes" 91 është e lidhur me aftësinë e Komisionit për të projektuar
një model evropian që korrelohet fuqishëm me "zonat ku BE-ja ka një kompetencë të
rëndësishme, peshë dhe ekspertizë". Ne presim për të vëzhguar pohimin se qasja rajonale është
modeluar në përvojat dhe praktikat institucionale evropiane, dhe falë kësaj integrimi i Ballkanit
Perëndimor në BE do të jetë më I afërt. Pas shpjegimit të procesit të ankorimit, ky kapitull do
të synojë të shtojë mënyrën në të cilën përfaqësimet tregojnë zhvillimin dhe transmetimin e
politikave dhe interesave.
Kryesisht, ka pasur pak lidhje si me mekanizmat që aktorët ndërkombëtarë përdorin për
të transformuar konceptet dhe idetë në subjekte reale të jetës politike ndërkombëtare. Në
seksionin e ardhshëm, ne do të analizojmë mekanizmat sociale që mundësojnë përfaqësitë
sociale të shënjueseve të 'shitur' tek të tjerët.
Më lart u pohua se përfaqësimi social i Ballkanit Perëndimor kërkon një proces të
objektivizuar, që i referohet të 'bërit të gjërave’ nga BE-ja. Për të ilustruar këtë proces,
hulumtimi do të shikojë mënyrën se si BE-ja dhe të tjerët arsyetojnë, komunikojnë dhe
veprojnë.
Literatura këtu merr në analizë mekanizmat social si mënyrë optimale për të ilustruar
procesin me qëllim objektivizmin e shënjueseve. Këto mekanizma përshkruajnë: (a) krijimin e
modeleve të besimit dhe konvergjencës92 dhe (b) logjikën që e bën të kuptueshëm realitetin
shoqëror93. Në veçanti, mekanizmat shoqëror mund të kuptohen si ato element të qëndrueshëm
që ofrojnë një llogari të besueshme.94 se si përfaqësitë sociale të Komisionit Evropian kërkojnë
shenjuesit e tyre rajonal, Ballkanin Perëndimor, të lidhur me probleme dhe mjete politike.
Tani i afrohemi misterit kërkimor nga një këndvështrim social konstruktivist, i
qëndrueshëm (ose jo) ku miratimi i arsyetimeve të caktuara është i rëndësishëm në procesin e
objektivizmit. Identifikohen tre mekanizma social të qëndrueshëm që shfaqen rregullisht në
përfaqësimin e preferencave politike të Komisionit, siç tregohet në Figurën 1.5 më poshtë:
a. Legjitimimi
b. Përshtatshmëria
c. Institucionalizimi
91 Komisioni Evropian 2002: 4 92 Finnemore, M. 2008. Paradoxes in Humanitarian Intervention. F.75 93 Hernes, G. 1998. Real virtuality. F.74 94 Hedstrom, P & Swedberg, R 1998. Social mechanisms: An analytical approach to social theory. F.75
31
Figura 1.5
Legjitimimi
Specifikimi I mekanizmave, fillon me legjitimimin. Analitikisht, ka të bëjë me shkallën në të
cilën një procedurë vendimmarrjeje mund të justifikohet me argumente të arsyeshme95. Me
qëllim që të transformohet një zonë gjeografike, Komisioni, në emër të BE-së, e kryen jo me
mjete shtrënguese, por me mjete të buta, i cili lejon që të krijohet një marrëdhënie varësie.
Mungesa e njohjes së ligjshmërisë nga BE-ja për të formuar një njësi rajonale mund të krijojë
një krizë të padëshiruar. Urdhërat e suksesshëm dhe të qëndrueshëm kërkojnë legjitimitetin e
disa strukturave në mënyrë që të vazhdojnë dhe të kenë prosperitet96. Praktikat organizative
mund të transferohen nga një grup në tjetrin, për shkak se elementet e institucionalizuara mund
të “infektojnë" elemente të tjera në një sëmundje ngjitëse të legjitimitetit97. Legjitimiteti mund
të lidhet me një përfaqësim të përbashkët, i cili në disa raste mund të përkthehet si "besimi në
një fat të përbashkët"98. Në mungesë të legjitimitetit, rrugët e përfaqësive sociale bëhen rrugë
pa rrugë-dalje. Komisioni Evropian, si një aktor jo-shtetëror, është më i prirur për të përdorur
burimet jo-materiale për të nxitur përfaqësimin e tij social dhe për tu bërë dominues, rrjedhë e
dëshirueshme për komunitetin lokal, Evropian dhe ndërkombëtar. Projekti i BE-së zhvillohet
dhe pohon vetveten nëpërmjet legjitimimit në bazë të një karakteri normativ të pranuar,
ekspertizën know-how dhe lidhja e saj me një identitet masiv Europian. Legjitimimi i Ballkanit
Perëndimor është një proces i domosdoshëm për krijimin e përfaqësimit social të Komisionit,
në thelb përfshin aspektet e kufijve simbolik të grupeve (Ne, Ata, Ndërmjetësit) dhe në
ekspertizën e punësuar të një strukture të qartë ligjore (ndërkombëtare). Kjo mund të ndihmojë
në shfaqjen, ndryshimin ose zhvillimin, dhe përfaqësimin e komuniteteve të reja politike në
Evropë.
95 Neyer, J. 2000. European Integration. F.121 96 Finnemore, M. 2009. The Purpose of Intervention. F.62 97 Zucker, L. 1987. Institutional Theories of Organization. F.446 98 Van Ham, P. 2010. Social Poëer in International Politics. F.14
32
Përshtatshmëria
Procesi i objektivizmit në kuadër të përfaqësive sociale është i lidhur me një logjikë të
përshtatshmërisë, procedurave ndër-organizative dhe diskursit të legjitimitetit. Qasjet
konstruktiviste në fushën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Integrimeve Evropiane të
mbështetura në rregullat e reja miratohen kur aktorët janë të bindur për përshtatshmërinë e tyre.
Për të marrë vendime brenda logjikës së përshtatshmërisë, vendimmarrësit duhet të jenë në
gjendje të përcaktojnë se çfarë identiteti kanë, çfarë situate është, dhe çfarë veprimi është i
përshtatshëm për ta në situatën në të cilën ata e gjejnë veten99. Përcaktimin se cilat norma dhe
praktika aplikohen në situata të veçanta përfshin procese të sofistikuara të arsyetimit100.
Përcaktimi i karakteristikave të përshtatshmërisë në këtë kuadër konceptual, është një faktor që
fuqizon shenjuesit rajonal për të bërë një përfaqësim dominant mbi alternativa të tjera apo ato
kontradiktore. Për tu futur në logjikën e përshtatshmërisë në marrëdhëniet shoqërore:
Aktorët mund të pyesin veten "Çfarë situate është kjo?", "Çfarë duhet të bëj tani?" në vend që
të pyesin "Si mund ta marr atë që dua?” Aktorët shpesh duhet të zgjedhin mes shumë detyrash,
detyrimesh, të drejtash dhe përgjegjësish të ndryshme me pasoja të mëdha sociale, por të
kuptuarit e zgjedhjes varet nga mirëkuptimi, jo nga maksimizimi i shërbimeve, por normat dhe
rregullat shoqërore që strukturojnë atë zgjedhje.101
Në rastin tonë, ne jemi duke kërkuar ata aktorë të BE-së që përpiqen për të zbatuar
rregullat dhe politikat që janë "gjëja e drejtë për të bërë" e cila do të nënkuptonte një ndryshim
në vlera dhe interesa. Komisioni Evropian evidenton një problem dhe shikojnë njohuritë e tyre
në dispozicion për të identifikuar se cilat mjete janë më të përshtatshme që I mundësojnë
Unionit të ushtrojë një ndikim të fortë. Kjo nënkupton që përfaqësitë e Komisionit kanë marrë
të mirëqëna disa tipare të caktuara të hartimit të politikave që duhet të rishikohen pavarësisht
nga kontekstet specifike në mjedisin e tyre. Promovimi i një strukture rajonale në punët e
Ballkanit Perëndimor nga ana e BE-së u bë standard mbizotërues i përshtatshmërisë kundër të
cilave mund të dalë një seri e re e politikave dhe të konkurojë për mbështetje.
Institucionalizimi
Një tjetër mekanizëm social që i jep kuptim akoma më shumë për shenjuesit rajonal janë
autoritetet racionalo-ligjore të tilla si organizatat, rregullat dhe ligjet102. Në politikën
ndërkombëtare, ka një shkallë të caktuar të institucionalizimit dhe ekspozimit ndaj
bashkëpunimit që përfundimisht do të krijonte një mjedis të qëndrueshëm mirëbesimi për të
99 Egeberg, M. 1999. Transcending Intergovernmentalism? Identity and Role. F. 458 100 Finnemore, M. 1996 Psychology and Constructivism in International Relations. F.29 101 Finnemore, M dhe Sikkink, K. 1998. International norm dynamics and political change. F.914 102 Finnemore, M. 2008. Paradoxes in Humanitarian Intervention. F.68
33
ndërvepruar me argumente 'kuptimplotë’103. Institucionalizimi i referohet një rruge ku
përfaqësitë evulojnë në institucione - një politikë-zgjedhje që është një praktikë e veçantë dhe
e standardizuar e BE-së në përgjithësi. Shkalla e institucionalizimit është një aspekt i
rëndësishëm që reflekton nivelin dhe cilësinë e ndërveprimit. Ne mund të kemi
institucionalizim minimal (mungesa bazë formale e ndërveprimit), të strukturuar (procedura të
kodifikuara dhe disa dikastere) dhe ndërhyrës (spektër të gjerë të dikastereve zyrtare për
ndërveprim në nivele të shumëfishta). Institucionalizimi si një mekanizëm, që u jep kuptim
imazheve dhe koncepteve që Komisioni mban, sistemon jo vetëm marrëdhëniet ekonomike dhe
të sigurisë, por vë në jetë idetë dhe preferencat kolektive për gjendjen e punëve të shenjuesve
rajonal. Krijimi i rregullave dhe institucioneve lejon që BE-ja të formalizojë dhe thellojë
ndërveprimin midis institucioneve të saj dhe aktorëve lokal, sic janë qeveritë, elitat apo
shoqëria civile. Modelet e eksportuara të BE-së kanë "një bazë të fortë të të menduarit
teknokratik". Me fjalë të tjera, ne do të presim rritje natyrash të institucionalizuara dhe qasjes
rajonale për të prodhuar dhe konsoliduar vizionet për Ballkanin Perëndimor.
Në përmbledhje, e gjithë analiza e mësipërme e këtij seksioni përbëhet nga kuadri
analitik që do të zbatohet dhe është zbatuar për Ballkanin Perëndimor. Secili kapitull empirik
do të strukturohet në bazë të qasjes teorike që është detajuar më parë; duke filluar me
përfaqësimin social që mbizotëron në periudha të caktuara historike, dhe pastaj duke lëvizur
për të përcaktuar përmbajtjen e shenjuesve në ndërtim e sipër dhe duke u fokusuar në dy
procese thelbësore, atë të ankorimit dhe objektivizmit.
"Unë jam pyetur shpesh se ku shtrihen kufijtë përfundimtarë të Evropës. Përgjigja ime është
se harta e Evropës është e përcaktuar edhe në mendje, jo vetëm në tokë. Gjeografia vendos
kornizë, por në thelb është vlera, që i bën kufijtë e Evropës. Zgjerimi është një çështje që flet
mbi pasurimin e zonës me vlera evropiane, me bazat sic janë liria, solidariteti, tolerance, të
drejtat e njeriut, demokracia dhe sundimi i ligjit. "
(Olli Rehn, ish-komisioneri i zgjerimit, janar 2005)
Citati nga ish Komisioneri për Zgjerimin është tregues i një konceptualizimi gjithëpërfshirës i
politikave të kryera nga Komisioni Evropian, kur është fjala për të mbrojtur Evropën dhe idenë
evropiane: Zgjerimi nuk është një ngjarje që ndodh një herë, por qëndron për një proces
afatgjatë që konsiston në zgjerimin e hapësirave normative të Bashkimit Evropian. Korniza
analitike studion mënyrën se si "BE-ja bën politikë" dhe si agjencitë e jashtme të Komisionit
përputhen me aspektet konceptuale. Përveç kësaj, ky fokus i ngushtë në aspektet e hartimit të
103 Manea M-G. 2009. How and why interaction matters. F.31
34
politikave të BE-së ndihmon në trajtimin e Ballkanit Perëndimor si një shenjues, jo për një
nevojë ekonomike apo të sigurisë, por si një përfaqësim i një modeli të politikës rajonale që
avancon praktikat e standardizuara evropiane. Shqyrtimi i këtyre qëllimeve dhe kërkesave
kërkon perspektivën e BE-së që të përshtatet me bazën konstruktiviste të kornizës. Më poshtë
ne do të shikojmë një pasqyrë të shkurtër të BE-së që të pozicionohemi në literaturën përkatëse.
Historia relative e shkurtër e Bashkimit Evropian ka frymëzuar një numër të madh të
teorive dhe qasjeve që kanë për qëllim për të kuptuar këtë 'politikë me shumë aspekte104
(Ruggie 1993: 172), e cila ka, karakteristika unike, jo-tradicionale që janë të dukshme si tek
politikat brenda -Europiane dhe në politikat e saj të jashtme105 . Nuk është e pazakontë për të
thënë se diskutimet në BE janë në kundërshtim me pamjen e përgjitshme të modelit të shtetit.
Mjaft studime janë përpjekur të prodhojnë natyrën holistike të BE-së duke shtuar një numër të
mbiemrave që shoqërojnë fjalën Evropë dhe Bashkimi Evropian duke i atribuar një pronë të
veçantë rolit të saj. Punimet e mëparshme kanë theksuar llojin e normave të cilat dalin nga
strukturat e organizatave ndërkombëtare në formimin e interesave dhe politikave, të tilla si
Kombet e Bashkuara106dhe Organizatës Ndërkombëtare të Punës. BE-ja ka arritur të mbajë një
theks të përsëritur për çështje të veçanta, siç është theksuar në detaje në punën e Richard
Ëhitman (1997, 1998) dhe Karen Smith (2003). Pavarësisht reformave të shpeshta në strukturën
e saj organizative në shtyllën e Komunitetit dhe problemet që dalin në koherencë dhe
efektivitet, BE-ja ndjek objektiva specifike të politikës së jashtme që janë të pranishme në
axhendën e saj ndërkombëtare të tilla si: promovimi i bashkëpunimit rajonal, të drejtat e njeriut
dhe demokracisë / qeverisjes së mirë; parandalimi i konflikteve dhe luftën kundër krimit
ndërkombëtar. Emëruesi i përbashkët në këto përpjekje është për të vënë poshtë dimensionin e
lartë normativ të veprimit të jashtëm të BE-së. Në thelb, shumica e aktiviteteve të saj të jashtme
janë përpjekje për të formuar konceptet e normalitetit në politikën ndërkombëtare107. Bartja e
vlerave të përbashkëta normative ndërkombëtare është konceptuar në mënyrë rutinore si e
lidhur në mënyrë integrale me identitetin fillestar të vet BE-së108.
Studimet e mësipërme të Unionit zbulojnë një fokus të fortë mbi karakteristikat
strukturore në vendosjen e axhendës së saj për veprim të jashtëm, në institucionalizimin e
procedurave për zhvillimin e marrëdhënieve me aktorë të tjerë ose në artikulimin e "ideve dhe
disa aspekteve të çështjeve globale ". Në lidhje me agjencinë e saj si forcë lëvizëse e
104 Ruggie, J. 1993. Multlateralism matters. F.172 105 Bretherton, C & Vogler,J. 2006. The European Union as a Global Actor, F.13 106 Finnemore, M. 1996. National interest in International Society. F.27 107 Manners, I. and Whitman, R. G., 2003. The 'difference engine': constructing and representing the international identity of the European Union. f.389-390 108 Youngs, C. 2004. What is Social Constructionism?. F.419
35
ndryshimeve, ne pohojmë se aktiviteti I BE-së - në të gjitha fushat - është shumë i hallakatur.
"Gjithë BE-ja dokumenton një diskurs që mund të identifikohet, sipas të cilit Unioni është I
ndërtuar si një njësi e cila mbron interesat e saj dhe ka një detyrim për të marrë përgjegjësi në
dritën e sfidave ndërkombëtare" 109. Teza nuk mund të japë një propozim të përgjithshëm të
"natyrës së bishës", por ajo do të synojë për të parë në mënyrë të qartë shkallët e politikës dhe
për të kuptuar se si Komisioni Evropian mendon dhe vepron në ambientin e jashtëm. Në mënyrë
të veçantë në procesin e zgjerimit, roli i Komisionit është lënë pas dore nga studiuesit.
Komisioni dhe ‘gjeneralët’ e tij sic janë Drejtoria (DG) miratojnë përfaqësime sociale që i
ndihmojnë ata të kuptojnë botën e tyre dhe të kenë një ndikim bashkë-konstituiv për vendet
kandidate (që ta bëjnë Brukselin gjuhën ‘mëmë’). Liesbet Hooghe vë në dukje se "Komisioni
Evropian është organi drejtues i regjimit më të përfshirë në botën mbikombëtare që ka një
prirje për të identifikuar dhe mbrojtur interesin evropian mbi të gjithë, edhe nëse duhet të jetë
kundër interesave të veçanta kombëtare "(2005: 862). Kjo detyrë është marrë dhe mbështetur
nga një kolektivitet i politikëbërësve të cilët janë më të hapur për të mbrojtur dhe për të
eksportuar modelin e BE-së dhe arsenalin e saj normativ; ata janë të vendosur për të përvetësuar
një mënyrë të të menduarit ", përmes takimeve të panumërta me normat e veçanta politike ose
praktika të ngjashme"110.
Për të kuptuar pse përfaqësimet rajonale të caktuara janë më të qëndrueshme se të tjerët, ne
kemi nevojë për të analizuar proceset që ndodhin111. Qasja rajonale e Bashkimit Evropian
pengohet nga logjika konkurruese dhe mënyra se si është formuluar, dhe se si elaborimet
institucionale janë materializuar në teknika, rregulla dhe dokumente. Kjo siguron njohuri në
aspekte përbërëse të ndërveprimit të cilat adresojnë çështjen në disa pika kryesore:
a. se si është argumentuar;
b. pse këta aktorë argumentojnë si ata e bëjnë;
c. cfarë besimesh dhe vlerash kanë ata për të argumentuar dhe justifikuar veprimet e tyre
Për ta përmbledhur, ndikimi i normave dhe institucioneve të Bashkimit në shfaqjen e një
ndjenjë të rritur të komunitetit (rajonal) në bazë të interesave dhe të identitetit të përbashkët
është e domosdoshme për të kapur agjencitë e BE-së112. Prandaj konceptualizimi rajonal për
Ballkanin Perëndimor është diskutuar dhe argumentuar gjerë në dokumentet e Komisionit dhe
diskurset për tezën.
Marrëdhëniet mes aktorëve në botë mund të varen nga mënyra në të cilën njerëzit
109 Rosamond, B. 2005. Conceptualizing the EU model of governance in world politics. F. 469-471 110 Hooghe, L., & Gary, M. (2001). Multi-Level Governance and European Union. F.15 111 Lorenz, E 2009Accounting for Creativity in the European Union F.2 112 Hyde-Price, A 2001Germany in the European Union: Constructing Normality f.31
36
mendojnë për veten e tyre dhe komuniteteve që i përkasin113 . Vlera dhe zgjedhja e angazhuar
në skemat rajonale kanë qenë shoqëruese në politikëbërjen e BE-së për një kohë të gjatë dhe
kanë qenë një zone-politike ", ku BE-ja qëndron e dallueshme" (Smith 2003: 195). Aplikimi i
logjikës konstruktiviste mbi Komisionin Evropian kryesisht do të na ndihmojë të vëmë në dukje
se si funksionon një fushë sociale, që është, " sipas rregullave, praktikave dhe pikëpamjeve
botërore, dhe se si kjo fushë gjeneron preferencat" 114 për lojtarët ndërkombëtarë. BE-ja është
e angazhuar në procesin e hartave mendore dhe ri-formimin e saj së bashku me imazhet dhe
kuptimet që përcjellin - një ushtrim që Kalypso Nicolaïdis e quan 'modernizim në ndërtimin e
identitetit "115. Në perspektivën tonë, përfaqësitë sociale i zbulojnë këto elemente në bërjen e
politikave rajonale.
Përfaqësitë sociale janë tipare të qëndrueshme në kryerjen e politikës ndërkombëtare,
por nuk janë statike. Kompleksiteti i botës dhe mjedisi ndërkombëtar në ndryshim luten për një
ri-vizitim të vazhdueshëm nga llojet e përfaqësive sociale të mbajtura nga aktorët. Që kur kemi
pohuar se përfaqësimi social punon midis forcave strukturore dhe agjencive, ata janë të
ndjeshëm ndaj ndryshimeve në sistemin ndërkombëtar. Prandaj, roli i rëndësishëm në kuadrin
analitik i atribuohet konceptit të "momenteve kritike" i cili ka qenë i studiuar gjerësisht në qasje
të ngjashme si ato në literaturën e institucionalizimit (gjithashtu në literaturën historike dhe
sociologjike). Momentet kritike apo momentet historike I referohen periudhave të vogla të
kohës, kur ngjarjet e jashtme ndryshojnë mjedisin socio-politik dhe rrugën alternative për
krijimin e politikave hapen; në rastin tonë, procese të rëndësishme të përfaqësimit social mund
t'i nënshtrohen një ri-vizite për ndeshjen e realiteteve të reja dhe për të krijuar konturet
dominante të jetës shoqërore116. Ajo që ne dëshmojmë është se modelet e themeluara dhe
zgjedhjet politike vijnë nën shqyrtim dhe dalin edhe marrëdhënie të reja.
Zbatimi i kuadrit teorik që është paraqitur në këtë pjesë jep një mundësi të mirë për të marrë
një vështrim të thellë në një periudhë të gjatë të marrëdhënieve të Bashkimit Evropian me
vendet e Ballkanit Perëndimor. Ajo që është më interesante është se prona të veçanta në
procesin e ankorimit dhe objektivizimit kanë arritur të mbijetojnë gjatë tranzicionit radikal në
Ballkanin Perëndimor si pika rajonale të referencës. Më poshtë do të paraqesim në mënyrë më
të detajuar të dy përfaqësimeve të ndryshme në mënyrë që të nxjerrim në pah parimet themelore
të Ballkanit Perëndimor.
113Nicolaïdis, K dhe Nicolaïdis, D. 2006. European Demoicracy and Its Crisis. F.337-338 114 Mérand, F. 2006. Social representations in the European Security and Defence Policy, Cooperation and Conflict. F.147 115 Nicolaïdis, K dhe Nicolaïdis, D. 2006. European Demoicracy and Its Crisis. F.346 116 Pierson, P. 2004. Politics in Time. F.18-19
37
Shenjues amorf rajonal
Bazuar në modelin teorik, si pasojë e Marrëveshjes së Dejtonit, përshtypja e parë sociale që
Komisioni ka mbajtur për Ballkanin Perëndimor ishte ajo e një shenjuesi amorf rajonal - që do
të thotë një elaborim të papërcaktuar të Ballkanit Perëndimor me "agjentët dhe forcat" që
mungojnë. Për të filluar me ankorimin e Ballkanit Perëndimor sa më "të ekzistuarit" e
Bashkimit Evropian, e gjithë qasja rajonale është jo e lidhur me një rrugë drejt një të ardhme
evropiane. Ballkani Perëndimor është pozicionuar si një “ndërmjetës centrifugal” i cili ka
atribute shumë të kufizuara për t'u konsideruar si një pjesë integrale e Evropës. Ky përfaqësim
i Ballkanit Perëndimor ka politizuar debatet në lidhje me përmbajtjen e qasjes rajonale.
Përkufizimi që Komisioni është duke ndërtuar në këtë periudhë fillestare është duke treguar një
alternativë për drejtim të anëtarësimit - në një farë mënyre të ngjashme me qasjet e zhvilluara
në Politikën Evropiane të Fqinjësisë për vendet e Evropës Lindore. Imazhet dhe konceptet që
lidhen me Ballkanin Perëndimor (konfliktet e hapura etnike, kufijtë e papaguara shtetëror,
statuset e pazgjidhura të protektorateve, burokracitë shtetërore të pazhvilluara) ishin të një
natyre të tillë që lënë jashtë fushe ekspertizën e Komisionit. Për më tepër, ekspertiza e
Komisionit ishte e kufizuar për shkak të faktit se nuk është e provuar si një aktor ndërkombëtar
dhe agjencia e saj e jashtme ka trajtuar kryesisht aspekte të veçanta në fushën e politikës së
jashtme, të tilla si tregtia dhe ndihma sociale ose shëndetësore. Prandaj, nuk është për t'u habitur
që Komisioni kishte probleme për të bërë bashke politikat e saj me politikat e tjera të ndjekura
nga aktorët ndërkombëtarë.
Për më tepër, ka pasur një mungesë të qartë të çdo mekanizme të vendosur që do ti lejojë
Unionit për të lidhur politikat e saj me shenjuesit rajonal. Ka pasur një mungesë të qartë të
legjitimimit për projektin, pasi Ballkani Perëndimor ishte një koncept I një romani realist që
nuk korrespondon as me të kaluarën historike apo ndarjen bashkëkohore politike. Ky dizajn
Evropian kishte një problem me njohjen nga komuniteti ndërkombëtar me karakteristika të
identifikueshme. Së bashku me këtë, Komisioni nuk ka arritur të artikulojë një diskurs koherent
në lidhje me përshtatshmërinë e një shenjuesi të tillë. Qasja e tillë rajonale u konsiderua si një
"amalgamë’ e normave dhe ideve që ishin institucionalizuar dhe nuk u ofronin aktorëve lokal
një platformë për diskutim dhe komunikim.
Shenjues rajonal të urdhëruar
Përfaqësimi i dytë dominues i Ballkanit Perëndimor ndodhi pas vitit kritik të 1999. Përfaqësimi
social që mbizotëronte në mendimet e sipërmarrësve të përfshirë ishte se kishte një nevojë për
të plotësuar urdhërimin e një qasje të re rajonale. Rajoni duhej të mësohej të ndryshonte
paradigmën e saj të bashkëpunimit, që BE-ja të ndihmojë njerëzit në shkëmbimet ndërkufitare,
38
të sigurojë fonde dhe ekspertizë të politikave dhe për të promovuar projekte bashkëpunimi.
Shenjat e para të një mendimi, nga lart-poshtë të dimensionit rajonal u duk sikur u prodhuan
në dy projekte të kohës: Pakti i Stabilitetit dhe procesi I Stabilizim Asocimit. Përfaqësimi në
zhvillim të Ballkanit Perëndimor ishte për ankorimin e shenjuesve rajonal si 'ndërmjetës" të
familjes evropiane, që është një proces për t'u integruar tek ' Ne-ja ' e madhe. Përfaqësimi social
i Komisionit reflektohet në një marrëdhënie pedagogjike dhe një lëvizje për të de-politizuar
qasjen rajonale në një mënyrë më teknokratike. Në këtë fazë të ndërtimit të shenjuesve të
caktuar, Komisioni kishte filluar duke punuar në drejtim të aplikimit të shumë normave
specifike të BE- së (siç parashikohet në marrëveshje dhe Traktate) që do ta bëjnë rajonin të
imitoj vetë BE-në.
Ballkani Perëndimor i referohet një përfaqësimi të veçantë të realitetit dhe ka për detyrë
për të ri-ndërtuar shenjuesit rajonal të përjashtuar dhe të prapambetur të Europës – indikative
këto në mediat perëndimore dhe diskurset e politikave krijuese - në mënyrë që të përputhen me
identitetin evropian, normat dhe praktikat. Për më tepër, Komisioni ka angazhuar veten në një
politikë të formalizimit të Ballkanit Perëndimor nëpërmjet ndërtimit të institucioneve duke
ofruar substancën e politikave.Për më tepër, projektimi i përfaqësimit të paracaktuar për
Ballkanin Perëndimor duhej të zhvillohej nëpërmjet proceseve të veçanta me qëllim të
objektivizmit.
Megjithatë, ka pasur shumë pak të dhëna në formulimin e qasjeve rajonale në lidhje me
rolin e aktorëve lokalë. Natyra e qasjes së BE-së nuk ka arritur të akomodojë preferencat nga
aktorët vendorë. Vendimi për Ballkanin Perëndimor ka mbetur për tu vendosur në Bruksel, në
kryeqytetin e vërtetë të Ballkanit (O'Brien, 2006). Gjithashtu, hapësira reale apo simbolike
rajonale jo vetëm të shërbejnë si konsumatorë të politikave dhe normave, por edhe në
kontekstin në të cilin ata janë ri-interpretuar dhe eksportuara. Ky është një fokus i rëndësishëm
i kuadrit analitik të tezës.
1.5 Kufizimet
Kjo pjesë u fokusua në rolin qendror që Bashkimi Evropian ka marrë në formulimin e
politikave ndaj Ballkanit Perëndimor, duke përcaktuar rendin e ditës, inkuadrimin e çështjeve
dhe zbatimin e vendimeve. Komisioni Evropian ka deleguar kompetenca të konsiderueshme
në procesin e asocimit dhe stabilizimit për rajonin dhe duke "ushtruar një rol të politikë-bërjes
përtej asaj që zakonisht lidhet me aparatin burokratik të një organizate ndërkombëtare dhe
përfundon duke luajtur një rol udhëheqës në procesin e politikave" (Aggestam 2008: 361). Kjo
39
punë nuk ka studiuar në mënyrë sistematike rolin e anëtarëve të shteteve të cilët mund të ofrojnë
disa përfundime të rëndësishme për rolin e veçantë të shteteve fqinje të BE-së në rajon. Një
numër i politikave të BE-së, si vendimi për konsensusin mbi zgjerimin dhe preferencat e tjera
të lidhura, u përballën me pikëpamjet e ndryshme nga kryeqytetet të caktuara të BE-së. Për më
tepër, ndikimet e tyre në institucionet e BE-së, si dhe lidhjet e tyre dypalëshe me aktorë në
Ballkan, janë çështje për një analizë të tërë të ndryshme që nuk mund të ndërmerren nga kjo
tezë. Për më tepër, ky studim lë - me një shkallë të caktuar mënjanë - pyetjet që burojnë në
veçanti nga rajoni. Zgjedhja për të hetuar aspektin e ndërtimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor
nuk do të lejojë tezën për të parë gjerësisht çështjet dypalëshe të Bashkimit Evropian me vendet
e rajonit.
Është e vërtetë se zgjerimi dhe qasja rajonale kanë qenë në një shkallë të
konsiderueshme të shteteve centrike.
Theksi i tezës është që ti kushtoj vëmendje marrëdhënieve të BE-së me shtetet e tjera
dhe të synojnë mbajtjen e një niveli rajonal analitik të dallueshëm. Përveç kësaj, marrëdhëniet
shtet-shoqëri në Ballkan nuk janëë objekt i interesit. Kjo preferencë nuk duhet të çojë në
përfundimin se politikat e brendshme nuk janë të rëndësishme në një analizë që përpiqet për të
kuptuar politikën rajonale. Ne kemi përmendur më parë se analiza konstruktiviste pranon
premisat e një linje jot ë qartë mes sferave ndërkombëtare dhe vendore. Regjimet politike
(qeveritë etno-nacionaliste) dhe cilësitë e lidershipit (Serbia nën Sllobodan Millosheviqin dhe
Kroacisë nën Franjo Tuxhman) kanë ndikuar në rrjedhën e politikës ballkanike dhe llojin e
ndërhyrjes ndërkombëtare në politikën rajonale. Megjithatë, këto çështje nuk janë qendrore në
studimin e hipotezën tone.
40
KAPITULLI II
BULLGARIA DHE RUMANIA PARA DHE PAS ANËTARËSIMIT.
2.1 Përputhja me ligjet e BE-së në kontekstin e para dhe pas anëtarësimit
Ky seksion shtjellon atë që është e njohur në lidhje me praktikën e ligjit të BE-së në një
kontekst para dhe pas anëtarësimit të këtyre dy shteteve. Theksi është vendosur në pyetjen nëse
shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore mund të përputhen me ligjet e BE-së në kohën kur ata
kanë menaxhuar zhvendosjen e statusit të tyre nga një shtet kandidat në një anëtar të ri. Përsa
i përket kontekstit të para-anëtarësimit, një pjesë e pasur e literaturës shfaq trajtimin e
problemeve që kanë të bëjnë me adoptimin e rregullave, transformimin dhe pajtimin në në
Evropën Qendrore dhe Lindore117. Argumenti racional i institucionalizuar provoi që ka
pushtet të fortë shpjegues duke theksuar se respektimi i rregullave të BE-së para anëtarësimit
është nxitur kryesisht nga llogaritjet racionale kosto-përfitim dhe aktorëve në ndjekje të
maksimizimit të fuqisë së tyre. Mekanizmi i rëndësishëm i adoptuar nga BE-ja për të bërë
vendet kandidate të pranojnë rregullat e saj, që do të thotë se BE-ja përcakton rregullat e saj si
kushte të cilat vendi aplikant duhet të përmbushë në mënyrë që të marrë shpërblime. Ky model
i qeverisjes me bazë nxitjeje, jep një opinion tepër pesimist për pajtim me ligjin e BE-së në një
mjedis post-anëtarësimi. "Mungesa e këtyre stimujve duhet në mënyrë të konsiderueshme të
ngadalësojë apo edhe të ndalojë procesin e implementimit"118. Në mënyrë të ngjashme,
Steunenberg dhe Dimitrova treguan se kushtëzimi i BE-së e humb efektivitetin e saj pasi data
e pranimit për një shtet aplikant është vendosur. "Kjo mund të çojë në probleme të mundshme
me transpozimin e direktivave të BE-së vetëm para dhe pas anëtarësimit"119.
Mungesa e kushtëzimit të anëtarësimit dhe një llogaritje e ndryshuar e kosto-përfitimit
në nivelin e brendshëm nuk janë të vetmit faktorë që mund të ndikojnë negativisht në
respektimin e shteteve të reja anëtare me ligjin e BE-së. Mungesa e aktivizimit social dhe
kufizimet e burokracive shtetërore janë dy faktorë të tjerë. Aktivitetet gjyqësore dhe presionet
e aktorëve privatë ose grupeve mbështetëse të interesit, në kohë, në kombinim me presionin
jashtë Komisionit, kanë luajtur një rol influencues për aplikimin dhe zbatimin e ligjit të BE-së.
Fakti që aktorët privatë janë më pak të organizuar dhe se shoqëria civile është mjaft e
dobët në vendet e reja anëtare, Howard thotë se mund të ketë një ndikim negativ mbi
117 Schimmelfennig, F dhe Sedelmeier, U. 2005 The Europeanization of Central and Eastern Europe. F.226 118 Schimmelfennig, F dhe Sedelmeier, U. 2005 The Europeanization of Central and Eastern Europe. F.300 119 Steunenberg, B dhe Dimitrova, A. 2007. The EU's Evolving Enlargement Strategies. F.1
41
harmonizimin e këtyre shteteve. Studime të tjera tregojnë për rëndësinë e një administrate
efikase për zbatimin e suksesshëm të ligjeve të BE-së. "Funksionimi dhe cilësia e burokracisë
së brendshme përbëjnë parakushte të rëndësishme për harmonizimin efektiv me kërkesat e
politikave të BE-së"120. Në analizën e tij të zbatimit të direktivave të politikave sociale në
vendet e reja anëtare, Toshkov në mënyrë të barabartë përforcon se efikasiteti administrativ ka
fuqi shpjeguese me preferencat e forta të partive politike dhe kapacitetin institucional. Për
shkak të trashëgimive të epokës komuniste, reforma e administratës publike në Evropën
Qendrore dhe Lindore ishte konsideruar si një çelës për të zbatuar – si kunder vetëm të
adoptohet - acquis communautaire, akoma është e diskutueshme nëse reformat e ndërmarra
kanë krijuar kapacitete të mjaftueshme për të siguruar përputhshmëri të plotë pas anëtarësimit.
Në funksion të këtyre supozimeve, mbetet pyetja nëse pajtueshmëria me ligjin e BE-së është
ulur tashmë me të vërtetë tani që këto shtete janë zhvendosur nga një kontekst të para-
anëtarësimi në një kontekst post-anëtarësimi.
Interesi kërkimor ishte nëse janë apo jo nxitje të bazuara në 'hipoteza të kushtëzuara
"është e drejtë në parashikimin se ndikimi i institucioneve ndërkombëtare ka rënë pas Zgjerimit
Lindor dhe në praninë e më pak stimujve të rëndësishëm për anëtarësim. Në mesin e këtyre
studimeve që mbulojnë një gamë të gjerë çështjesh në Evropën Qendrore dhe më tej këtë mjedis
gjeografik, Ulrich Sedelmeier shtjellon në përputhje nga tetë vendet e reja anëtare në Evropën
Qendrore dhe Lindore me acquis communautaire. Duke tërhequr një foto relativisht pozitive
në pajtim pas anëtarësimit me të drejtën e BE-së, autori argumenton se BE-ja është larg nga të
paturit një "problem Lindor" me "pothuajse të gjithë vendet e reja anëtare kanë tejkaluar
ekonomikisht pothuajse të gjithë anëtarët e vjetër, gjatë katër viteve të para të tyre të anëtarësisë
"121. Sipas shkeljes dhe transpozimit të të dhënave të publikuara nga Komisioni Europian,
shtetet e reja anëtare kanë vepruar mjaft mirë në zbatimin e ligjit të BE-së që nga fillimi i vitit
2005, me normat më të mira të transpozimit dhe opinionet në mënyrë të konsiderueshme më
pak të arsyetuara.më tepër, në rast se është hapur një procedurë shkelje, vendet i kanë sistemuar
ato, mesatarisht, në një fazë më të hershme se sa BE-15. Për të shpjeguar këtë rezultat deri diku
të papritur, Sedelmeier sugjeron kërkimin e dy faktorëve që janë "një sensibilitet më i madh i
vendeve të reja anëtare dhe një investim institucional në kapacitetin legjislativ"122.
Proceset e socializimit do të mund të lënë gjurmët e tyre në vendet e reja anëtare duke
i bërë ato më të ndjeshme në lidhje me dënimin publik dhe duke i bërë ata të konsiderojnë
120 Hille, P & Knill, Ch. 2006. 'It's the Bureaucracy, Stupid': the implementation of the Acquis Communautaire. F.382 121 Sedelmeier, U. 2008. Eastern enlargement: risk, rationality and role. F.806 122 Sedelmeier, U. 2008. Eastern enlargement: risk, rationality and role. F.806
42
mirëpërputhjen si sjellje të përshtatshme. Për më tepër, investimet e konsiderueshme në
kapacitetin institucional dhe mirëmbajtjen e praktikave të zbatimit të para-pranimit mund të
shpjegojnë pse ligjet e BE-së janë transpozuar në shtetet e reja anëtare kohën dhe formën e
duhur.Autori ka theksuar, megjithatë, se përfundimet e tij duhet të përbëjnë vetëm një pikënisje
për hulumtime të mëtejshme, pasi që të dhënat e përdorura fokusohen në zbatimin formal të
ligjit të BE-së, duke lënë anash zbatimin praktik.
Disa studime të cilat po ashtu marrin parasysh këto faza të procedurave të zbatimit u
prezantuan nga Falkner, Treib dhe Holzleithner (2008). Ata punuan në transpozimin dhe
zbatimin rekord të Sllovenisë, Hungarisë, Sllovakisë, dhe Republikës Çeke në tre direktiva të
ligjit social të BE-së. Gjetjet e tyre sugjerojnë se të katër shtetet e bëne relativisht mirë
transpozimin e direktivave në legjislacionin e tyre të brendshëm, pavarësisht nga fakti se
shumica e "proceseve reformuese ishin politikisht shumë të kontestuara "123.
Arsyeja kryesore pse qeveritë në pushtet mposhtën kontestimin politik në fazën transpozimit
ishte "kushtëzimi i anëtarësimit" dhe "presioni para-anëtarësim i Komisionit"124. Direktivat e
të drejtave sociale janë zhvendosur në një mënyrë relativisht në kohë dhe të saktë. Megjithatë,
një rekord zbatimi më pak pozitiv është arritur në lidhje me fazën e zbatimit dhe aplikimit.
Një sërë problemesh, në veçanti në lidhje me mundësinë e procesit gjyqësor individual
dhe aktiviteteve joefikase të monitorimit nga ana e inspektorateve të punës, penguan zbatimin
efikas të direktivave të miratuara të BE-së. "Si rezultat i vështirësive shoqërore dhe
institucionale që lidhen me transpozimin nga sundimi Socialist, Republika Çeke, Hungaria,
Sllovakia dhe Sllovenia kanë ngritur të gjitha nga një numër problemesh që kanë penguar deri
më tani në masë të madhe legjislacionin nga mosrealizimi në praktikë"125.
Në kushtet e implikimeve teorike, studiuesit konkluaduan se katër vendet e Evropës Qendrore
dhe Lindore formojnë një "botë të letrave të vdekura" të veçantë brenda “botës së
pajtueshmërisë" të BE-së. Tipologjia e "botës së pajtueshmërisë" është zhvilluar nga Falkner,
Treib, Hartlapp dhe Leiber (2005) në një hulumtim gjithëpërfshirës në fushën e ligjit të punës
në BE-15. Ata pohojnë se shtetet anëtare mund të grumbullohen në tri botë të ndryshme, secila
prej të cilave zbulon një "model ideal-tipik se si shtetet anëtare kryejnë detyrën për tu pëputhur
me ligjin e BE-së"126.
Në lidhje me "botën e letrave të vdekura", procesi i zbatimit është parë të karakterizohet
në mënyrë tipike nga një transpozim i politizuar relativisht, ende i suksesshëm dhe të meta
123 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.162 124 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.164 125 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.165 126 Falkner, G. Treib, O. Hartlapp, G dhe Leiber, S. 2005. Complying with Europe. F.320
43
sistematike në fazën e zbatimit dhe aplikimit127Këto mangësi janë të bazuara në struktura
funksionuese (gjykatat, inspektorët e punës, të shoqërisë civile) që nuk mund të pritet të
përmirësohet në një perspektivë me kohë të shkurtër, edhe pas anëtarësimit.
Për ta përmbledhur, hulumtimi deri më tani tregon se përputhja me ligjin e BE-së në vendet e
reja anëtare nuk ulet dukshëm pas anëtarësimit, të paktën në lidhje me zbatimin formal. Për sa
i përket zbatimit dhe aplikimit praktik, megjithatë, shtetet e reja anëtare përballen me disa
probleme që pengojnë ligjin evropian nga të qenit vendosur në mënyrë efikase në praktikë.
Mënyra e para-anëtarësimit është një rregull transferte dhe ndër faktorët e parë që ndikon në
pajtueshmërinë e pas-anëtarësimit.
Përpara se të analizohet pajtueshmëria e pas-anëtarësimit në Bullgari dhe Rumani, ky
seksion fillon me nje analizë të përgjithshme të modeleve adoptuese të rregulllave të BE-së që
mbizotërojnë procesin e anëtarësimit të dy vendeve në BE. Me përfundimin e regjimit
Komunist, një demokraci iliberale mori pjesë në dy vendet, Rumani dhe Bullgari. Në mungesë
të një opozite liberale, qeveritë jo-opozitare (nënkupton qeveritë që nuk i kundërviheshin
Komunizmit) “mblodhën institucionet demokratike, sabotuan reformat ekonomike dhe nxitën
intolerancën në përpjekjet e tyre për të përqëndruar dhe zgjatur fuqinë e tyre”128. Ata
nënshkruan për një reformë në retorikë, por u shmangen për ta vënë në veprim. Pavarësisht se
BE-ja po i trajtonte ata në kushte të barabarta si vendet e tjera në Europën Qëndrore dhe Lindore
dhe po i përfshinte ata në programe mbështetëse të shteteve postkomuniste, “levat pasive” të
BE-së në hapat e transformimit të hershëm nuk dhanë të njëjtat rezultate. Të dyja vendet nuk i
filluan me seriozitet reformat” përpara se ato të sanksionohen nga tregu dhe/ose me
përjashtimin e efecteve të kushteve të BE-së.129.
Nga viti 1995 dhe në vazhdim, BE-ja gjithnjë e më shumë aplikonte “leva aktive” dhe
nuk ishte e kënaqur me reformat në letër. Bullgaria dhe Rumania nuk ishin të ftuara të fillonin
negociatat për anëtarësim në vitin 1997 në Këshillin Europian të Luksenmburgut. Një grup i
vendeve anëtare u munduan të mos i ftonin ato as në Samitin e Helsinkut në vitin 1999, por
presioni nga shtetet anëtare kyce sic ishte Britania e Madhe dhe faktorët gjeopolitike, në vecanti
krizat në Kosovë dhe Përpjekjet e BE-së në stabilizimin e Europës Qëndrore dhe Lindore,
kthyen ekuilibrin në favor të Bullgarisë dhe Rumanisë 130. Fillimi i negociatave për anëtarësim
krijoi një vrull për reforma në dy shtetet, Bullgari dhe Rumani sic pohohet nga Spendzharova,
127 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.172 128 Vachudova, M. A. 2005. Europe Undivided: Democracy, Leverage and Integration after Communism. F.38 129 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.119-120 130 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.122
44
por akoma dy shtetet nuk e menaxhuan të krahasoheshin me vendet e tjera të Europes Qendrore
dhe Lindore. Kur këshilli europian vendosi në Samitin e Kopenhagenit në vitin 2002 të pastrojë
rrugen e “zhurmës së madhe” të zgjerimit, Rumania dhe Bullgaria nuk ishin më të lejuara të
aderonin në BE në vitin 2004. BE-ja bëri thirrje për një progres të mëtejshëm në takime, për
kriteret e bashkëpunimit në përgjithësi dhe në reformat administrative dhe gjyqesore ne vecanti.
Megjithatë, konkluzionet e Samitit të Kopenhagenit konfirmuan që “objektivi është të
mirëpresim Bullgarinë dhe Rumaninë si vende anëtare ne Bashkimin Europian në vitin 2007
(Këshilli Europian, 2002).
Në vitet në vazhdim, lidhjet mes BE-së dhe Bullgarisë me Rumaninë ishin jo të mira,
me BE-në që bënte thirrje përpjekjesh për reforma më të zgjeruara për dy vendet që të reagonin.
“Bullgaria dhe Rumania përshpejtuan reformën kur u ndjenë “të afërta” me kushtet e BE-së.
Ne cdo kohë që BE-ja penalizonte dy të prapambeturat, qeveritë e tyre pergjigjeshin me
shpejtësi duke prezantuar strategjitë e rishikuara të reformës dhe bënin prentime për masa të
tjera shtesë” (Noutcheva and Bechev 2008: 124). Në këtë mënyrë, dy vendet pak nga pak u
afruan drejt objektivit të bashkimit me BE-në. Pasi dy vendet mbyllën paraprakisht të gjitha
kapitujt acquis, Këshilli Evropian i Brukselit në datën 16-17 Dhjetor 2004 konfirmuan datën e
anëtarësimit në vitin 2007 dhe prezantuan instrumentin e “klauzolave mbrojtëse” që mund të
mbanin benefitet e anëtarësimit përpara hyrjes ose në tre vitet pas hyrjes, në qoftë se reformat
(në vecanti dhe jo vetëm) në fushat politike të drejtësisë dhe punëve të brendshme dhe
konkurrencës (në Rumani) nuk janë të kompletuara (Këshilli Europian 2004).
Në 25 Prill 2005, Bulllgaria dhe Rumania nënshkruan Traktatin e Pranimit me BE-në,
mbështetur në atë që ata mund të bëheshin shtete anëtare të BE-së ne 1 Janar 2007. Në artikullin
39, Traktati përfshinte një dispozitë shtyrje, megjithatë, i dha BE-së me fuqinë e vonesës për
datën e hyrjes për një vit në rast se do njoftohej për një progres jo të kenaqshëm në lidhje me
cështjet kryesore, si reforma gjyqësore ose lufta e korrupsionit. Megjithatë aplikimi i shtyrë i
provizionit konsiderohej si e pamundur, mundësia për ta përdorur atë u rrit si pasojë e
referendumeve negative në Kushtetutën Europiane, në Francë dhe Hollandë. Klima për një
zgjerim të mëtejshëm u bë më pak e preferuar që rezultoi ne aplikimin e kushteve më strikte.
Në qershor 2005, Komisioni dërgoi një “karton të verdhë” Sofies dhe Bukureshtit duke ju
ankuar për “shpejtësinë e pamjaftueshme”të reformave. Gjermania arriti akoma më larg me
kërcenimin e mos ratifikimit të traktatit të pranimit me dy vendet, kështu me efektivitet bllokoi
hyrjen e tyre në BE131.
131 Smilov, D. 2006. EUEnlargement and the Constitutional Principle of Judicial Indipendence. F.162-163.
45
Në shtator 2006, kur Komisioni (2006) lëshoi raportin final të monitorimit, u bë me e
qartë që klauzola shtyrëse nuk do aktivizohet. Në raport, Komisioni rekomandoi kundër
vonesës së datës së pranimit dhe përfshiu deklaratën që dy vendet janë mjaftueshëm të
përgatitura për tu futur në BE. Në të njëjtën kohë, masat korrigjuese u propozuan për të siguruar
funksionimin e politikave të BE-së pas pranimit, në vecanti në zonat e sigurta në ushqim, ajër,
fondet agrikulturore të BE-së dhe proceset gjyqësore dhe lufta kundër korrupsionit. Zgjerimi i
kushtëzimit përtej anëtarësimit tregon që pajtueshmëria pas anëtarësimit me ligjet e BE-së
mund të mos jetë në Bullgari dhe Rumani. Duke studiuar pajtueshmerinë e pas-anëtarësimit
me kushtet politike të BE-së në Rumani, Geoffrey Pridham argumenton se “kushtëzimi i
zgjatur mund të jetë i rëndësishëm në përparim të mëtejshëm bindës. Si një nga vendet anëtare
më të varfëra, Rumania mund ta gjente bllokimin e fondeve të BE-së një eksperiencë shumë të
dhimbshme”132.
Kërkimi i tij gjeti pak dëshmi të modeleve të mësuarit social, që theksonin në “rëndësinë
e vazhdueshme të presionit të jashtëm në ndryshimin në lëvizje” (Ibid). Prandaj, mekanizmi i
zgjeruar i kushtezimit të Komisionit dhe vazhdimesia e presionit në Bullgari dhe Rumani mund
te prodhoj një progres në përputhje me kushtet dhe ligjet e BE-së. E thënë ndryshe, ka akoma
shumë faktorë që tregojnë problem në forcimin e ligjeve të BE-së në Bullgari dhe Rumani.
Administratat kishin mangësi serioze me reformat kyce “ende ne pritje”133 pavarësisht punës
së bërë në rrjedhën e procesit të anëtarësimit.
Këto reforma në funksion të anëtarësimit rezultuan kryesisht në përmirësimin e
kapaciteteve dhe metodave të punës së departamenteve të specializuara në çështjet e integrimit
evropian, të përshkruara në literaturë si "ishulli i përsosmërisë"134. Në Rumani, kabinete të
njëpasnjëshme nuk arritën të përshkruajnë një politikë të qartë dhe të prerë me një strategji për
reformën e administratës publike, në mënyrë që kushtet e BE-së të jenë në kohë dhe presioni i
vetëm i vërtetë të ishte ai drejt reformës. Gjithashtu, Dimitris Papadimitriou dhe David
Phinnemore kanë treguar duke përdorur Rumaninë si një rast studimi se programi i
binjakëzimit, si instrumenti kryesor i BE-së për të ndihmuar në procesin e reformimit të
administratës publike, ka pasur një efekt shumë të ndryshëm në skaje të ndryshme të
administratës.
Suksesi ishte i varur nga disa faktorë, duke përfshirë hartimin e programit,
rrjedhshmërinë institucionale duke përfshirë agjencitë individuale dhe shkallën e politizimit
132 Pridham, G, 2007, ‘the Effects of the European Union's Democratic Conditionality: The Case of Romania during Accession’. F.186 133 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.132 134 Pridham, G, 2005, ‘Designing Democracy: EU Enlargement and Regime Change in Post-Communist Europe’. F.120-121
46
brenda degëve administrative të përfshirë në project. Sa i përket Bullgarisë, Giatzidis
argumenton se "edhe pse suksesi i konsiderueshëm është arritur me harmonizimin e
legjislacionit bullgar me acquisin, aplikimi i saj është ende mjaft i paefektshëm, ndërsa
administrata publike konsiderohet e papërshtatshme për përdorimin e fondeve të para-
pranimit"135.
Ai nënvizon se të metat e administratës publike janë përkeqësuar nga lidhjet
jashtëzakonisht të ngushta ndërmjet nëpunësve civilë bullgarë (dhe politikanët) dhe krimit të
organizuar. Korrupsioni politik dhe lidhjet korruptive midis aparatit shtetëror dhe biznesit
privat janë probleme serioze të cilat minojnë besimin publik në institucionet shtetërore dhe
pengojnë zhvillimin ekonomik si dhe krijimin e një klime të favorshme për biznesin.
Sipas të dhënave të Transparency International, bullgarët dhe rumunët perceptojnë
vendet e tyre si më të korruptuarat në BE. Të dyja vendet kryesonin një rënditje të gjerë të BE-
së me 3.6 dhe 3.8 pikë në një shkallë pikësh nga 0 në 10, me zero të qënit më të korruptuarit
dhe me 10 më pak të korruptuarit sic Pop deklaron në 2008.Një tjetër faktor i cili kanjë rekord
shumë të dobët të zbatimit është mosfunksionimi i gjyqësorit.
Sistemet gjyqësore të Bullgarisë dhe Rumanisë u konsideruan si të ngadalshme dhe
joefikase me prova të qëndrueshme për vite dhe në anën tjetër burgje duke qenë të
mbipopulluara. Si rezultat i kësaj, Komisioni theksoi reformën e gjyqësorit në pothuajse çdo
Raport, ndonëse theksi ndryshonte në të dyja vendet. Në Rumani, Komisioni bëri presion për
të siguruar pavarësinë e plotë të gjyqësorit nga ekzekutivi, ndërsa Bullgarisë iu kërkua për të
futur më shumë përgjegjshmëri për gjyqësorin dhe jo që të përdoret pavarësa e tij për të arritur
qëllimet politike136.
Të dyja vendet kanë bërë progres në përmbushjen e këtyre kërkesave. Megjithatë,
nevoja e perceptuar për të reformuar më tej gjyqësorin ishte një nga arsyet kryesore pse BE-ja
vendosi të zgjerojë mekanizmat e saj të kushtëzimit në fazën e post-anëtarësimit. Një faktor i
fundit që mund të krijojë probleme në zbatimin e ligjit të BE-së është mungesa e aktivizmit
shoqëror. Ka një mosbesim të përhapur në funksionimin e institucioneve shtetërore që
kontribuon për një angazhim tepër të ulët të qytetarëve bullgarë dhe rumunë në jetën qytetare
dhe politike. Për më tepër, për shkak të besimit të kufizuar në sistem në tërësi, njerëzit i
konsideronin mënyrat jozyrtare për të zgjidhur problemet, shpesh më efikase se ato zyrtare.
Për të korruptuar një zyrtar të qeverisë, një polic, administratën universitare mund të
rezultonte më kosto-efektive se sa duke marrë dikë në gjyq ose duke bërë procedurën zyrtare.
135 Giatzidis, E. 2004. Bulgaria on the road to European Union. F.449 136 Noutcheva, G dhe Bechev, D. 2008. The Central and Eastern European group. F.133.
47
"Korrupsioni është bërë mënyra kryesore e zgjidhjes së problemeve në Bullgari, ndërsa ligji
nuk shërben si rregullator kryesor i shoqërisë"137. Duke u fokusuar në dy fazat e para të procesit
të implementimit, që është transpozimi dhe zbatimi, ky seksion analizon respektimin pas
anëtarësimit në Bullgari dhe Rumani. Ndërsa transpozimi mund të studiohet relativisht lehtë
nëpërmjet transpozimit dhe shkeljes së të dhënave të Komisionit - edhe pse kjo listë e të
dhenave u kritikua në forma të ndryshme138 vlerësimi dhe zbatimi aktual i ligjit të BE-së është
një detyrë shumë sfiduese.
Kapitulli konkludon dy grupe të burimeve (të monitorimit të Komisonit dhe verifikimit
të raporteve dhe të dhënave të Eurobarometërit) dhe diskuton vlerën e tyre si tregues të
pajtueshmërisë.Të dhënat e transpozimi të Komisionit tregojnë se Bullgaria dhe Rumania kanë
bërë një detyrë shumë të mirë në lidhje me transpozimin formal të legjislacionit të BE-së.
Për sa i përket legjislacionit të tregut të brendshëm, Bullgaria në të vërtetë ishte vendi i
parë anëtar që arriti një deficit transpozimi prej 0% në vitin 2008 (Komisioni i Komuniteteve
Europiane 2008d: 7). Kjo do të thotë se Bullgaria ka transpozuar të gjitha direktivat në tregun
e brendshëm brenda afateve të paracaktuara. Rumania arriti një deficit transpozimi prej 0.4%
në gjashtë muajt e parë të vitit 2008, duke e vendosur atë në vend të dytë, së bashku me
Sllovakinë (Ibid: 11). Të dy vendet tashmë ishin vendosur mirë në tabelën e mëparshme të
pikëve, e cila ishte e para që integroi të dhënat për ta. Rezultatet në legjislacionin e tregut të
brendshëm pasqyrojnë një prirje më të gjerë.
Sipas tabelave të Komisionit Europian në lidhje me progresin e shteteve përkatëse
anëtare në njoftimin e transpozimit te direktivave të BE, Bullgaria dhe Rumania janë
përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme. Ndërsa në mars të vitit 2007 Rumania ishte vendi më
i dobët i BE-27 me normë transpozimi vetëm 91.4%, kur ajo ishte në gjendje për të përmirësuar
performancën e saj gradualisht.
Në janar të vitit 2009, ka arritur shkallën e transpozimit prej 99,30%, e cila bëri vendin
të rënditet në pozicionin e nëntë nga të gjitha vendet anëtare. Bullgaria arriti një normë më të
mirë të transpozimit që nga fillimi, kështu që përmirësimi i tij në njoftimin e transpozimit të
direktivave të BE-së ka qenë më pak i konsiderueshëm. Vendi përmirësoi normën e
transpozimit nga 98.46% në mars 2007 për 99.39% në janar 2009, duke e vënë atë në vendin e
gjashtë të BE-27.
137 Giatzidis, E. 2004. Bulgaria on the road to European Union. F.448-449 138 Falkner, G. Treib, O. Hartlapp, G dhe Leiber, S. 2005. Complying with Europe. F.19-20
48
Tabela 1: Përparimi i Bullgarisë dhe Rumanisë në njoftimin e masave kombëtare të zbatimit të
të gjitha direktivave te BE-së
Mars Korrik Nëntor Prill Gusht Tetor Janar
2007 2007 2007 2008 2008 2008 2009
Rumania 91.4% 97.4% 99.73% 99.45% 99.33% 99.65% 99.30%
Bullgaria 98.46% 99.09% 99.63% 99.77% 99.55% 99.68% 99.39%
Burimi: Sekretariati i Përgjithshëm i Komisionit Evropian.
Rumania dhe Bullgaria deri më tani janë të përfshira vetëm në një Raport Vjetor për
shkeljet139. Ky dokument, i cili përcakton të dhënat e shkeljes për vitin 2007 hedh një hije
dyshimi mbi normat e mira të transpozimit të të dy vendeve. Ajo pohon se Rumania ishte shteti
anëtar që ka marrë deri tani shumicën e 'letrave të njoftimit zyrtar "të BE-27 (rreth 195), por
me shumicë dërrmuese për shkak të mos-komunikimit. Duke marrë 80 letra të njoftimit zyrtar,
Bullgaria bëri më mirë se Rumania, por Bullgaria akoma renditet ndër më të varfërat në
performancën e vendeve të BE-12 në këtë drejtim.
Letra e njoftimit zyrtar është hapi i parë në procedurën e shkeljes dhe nënkupton se
Komisioni kërkon shtetin përkatës anëtar të paraqesë vëzhgimin e saj në një problem ligjor të
identifikuar. Nëse rasti mbetet i pazgjidhur, fazat e ardhshme përfaqësojnë mendimin e
arsyetuar dhe referimin në Gjykatën Evropiane të Drejtësisë. Në lidhje me Bullgarinë dhe
Rumaninë, numri i opinioneve të arsyetuar dhe referimin në Gjykatën Evropiane të
Drejtësisë140 janë të ulëta, akoma periudha e kohës së ekzaminimit ka qenë shumë e shkurtër
për këto shifra për të qënë e rëndësishme.
139 Raport nga Komisioni i Komuniteteve Evropiane 2008a. 140 Në një opinion të arsyetuar, shteti anëtar duhet të japë një deklaratë të hollësishme ligjore mbi arsyet pse
zbatimi i ligjit të BE-së ka dështuar ose ka ndodhur në mënyrë të pasaktë. Duke e referuar rastin në GJED,
Komisioni hap rrugën për procedurën kontestimore.
49
Tabela 2: Të dhënat e shkeljeve për Bullgarinë dhe Rumaninë, 2007.
Totali
Pa
Komunikim
Pa
pajtueshmëri
Aplikim jo
I duhur
Bulgaria
Njoftim Formal 80 70 3 3
Mendim i arsyetuar 2 2 0 0
Dërgesë në Gjykatë 0 0 0 0
Romania
Njoftim Formal 195 186 1 2
Mendim i arsyetuar 5 4 0 0
Dërgesë në Gjykatë 0 0 0 0
Burimi: Raport I Komisionit Europian (2008a :)
Ndërsa të dhënat e para deri më tani kanë qenë të një rëndësie të kufizuar, një burim
tjetër i informatave ndoshta ndihmon për të hedhur dritë mbi Bullgarinë dhe përpuethshmërinë
pas pranimit të Rumanisë: aktivitetet monitoruese të Komisionit. Sipas Traktateve të tyre të
pranimit, Komisioni ka të drejtë të kërkojë masa ruajtese deri në tre vjet pas hyrjes në qoftë se
mangësi serioze janë vërejtur në tri fusha të acquis: ekonomike (Art. 36), në tregun e brendshëm
(Art. 37) dhe zonat e drejtësisë dhe punëve të brendshme (Art. 38). Aktivizimi i masave
mbrojtëse mund të rezultojë në pezullimin e fondeve të BE-së ose në ndalime ushqimore të
eksportit. Për më tepër, Komisionit i lejohet të marrë masa përmirësuese në fushën e ushqimit
dhe sigurinë ajrore, mjetet bujqësore, gjyqësorit dhe luftën kundër korrupsionit, për të siguruar
funksionimin e politikave dhe institucioneve të BE-së pas anëtarësimit të dy vendeve në BE.
Teknikisht, klauzolat mbrojtëse për Bullgarinë dhe Rumaninë nuk ishin asgjë e re: ato
tashmë ishin përfshirë në traktatet e pranimit të vendeve të tjera të Europës Qendrore e Lindore.
Megjithatë, mundësia për thirrjen e tyre asnjëherë nuk është diskutuar seriozisht në kontekstin
e zgjerimit të vitit 2004141. Një element tjetër i ri për Bullgarinë dhe Rumaninë ishte monitorimi
141 Noutcheva, G. 2006. Bulgaria and Romania’s Accession to the EU: Postponement, Safeguards and the Rule of Laë’. F.2
50
i post-pranimit i standardeve të qeverisjes. Komisioni themeloi një mekanizëm bashkëpunimi
dhe verifikimi i cili përcaktoi standardet për luftën kundër korrupsionit, krimit të organizuar
dhe reformën e gjyqësorit kundër të cilit duhet të matet progresi i Bullgarisë dhe Rumanisë.
Këto fusha të shqetësimit janë monitoruar në mënyrë të rregullt dhe rezultatet janë publikuar
në raporte te veçanta të Komisionit Evropian.
Për shkak të fokusit të tyre të përcaktuar saktësisht, Raportet e monitorimit pas pranimit
të Komisionit nuk lejojnë vlerësimin e performancës së përgjithshme të vendeve në drejtim të
transpozimit ose zbatimin e ligjit të BE-së. Megjithatë, pothuajse në çdo raport të monitorimit
është theksuar se "pa progres të pakthyeshëm në reformën gjyqësore, luftën kundër
korrupsionit dhe krimit të organizuar ka rrezik të të qenurit në gjendje për të aplikuar në mënyrë
korrekte ligjin e BE-së" (Raporti i monitorimit në Bullgari 2007b: 3). Për këtë arsye, raportet
e monitorimit janë tregues të dobishëm për vlerësimin e pikëpamjes se Komisionit për mënyrën
se si strukturat e zbatimit të ligjit bullgar dhe rumun dhe standardet e qeverisjes janë zhvilluar
që prej anëtarësimit të tyre në BE. Ato ndihmojnë për të analizuar zhvillimet në fazën e dytë të
procesit të zbatimit, që është zbatimi. Mangësitë në sistemet e brendshme të zbatimit mund të
ulin në mënyrë të konsiderueshme shanset e aplikimit në mënyrë efikase të ligjeve të miratuara
nga BE-ja142. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se raportet e monitorimit te
Komisionit nuk do të na japin me njohuri bindëse në një lidhje shkaku mes transpozimit dhe
zbatimit te ligjit të BE-së në Bullgari dhe Rumani.
Komisioni Evropian paraqiti raportet e para të monitorimit në korrik të vitit 2007. Në
rastin e Bullgarisë, Komisioni u kujdes pozitivisht dhe është raportuar progres në fushën e
shëndetit veterinar dhe të kafshëve. Për më tepër, qeveria bullgare ishte “angazhuar për
reformën gjyqësore dhe pastrimin e sistemit të korrupsionit dhe krimit të organizuar"
(Komisioni i Komuniteteve Europiane 2007b: 5). Bullgaria kishte miratuar një ndryshim në
kushtetutën e saj që synon sigurimin e pavarësisë dhe përgjegjshmërisë së sistemit gjyqësor.
Ndërsa Komisioni përmendi pozitivisht se pak progres është arritur në përmirësimin e
transparencës së procesit gjyqësor, ai bëri thirrje për më shumë përpjekje në lidhje me trajtimin
gjyqësor të rasteve të korrupsionit të nivelit të lartë. Progresi në luftën kundër korrupsionit ishte
i kufizuar në parandalimin dhe luftimin e korrupsionit në kufi dhe brenda pushtetit lokal. Në
përgjithësi, Komisioni gjykoi se Bullgaria ka bërë disa – por jo të mjaftueshme - përparime
dhe, në përgjithësi, ajo kishte nevojë për më shumë kohë për zbatimin e kritereve të përcaktuara
nga BE-ja. Komisioni rekomandoi kundër aktivizimit të dispozitave mbrojtëse.
142 Treib, O dhe Falkner, G. 2008. Future implementation cases in all of our 15 countries. F.173
51
Në raportin e dytë mbi Bullgarinë, botuar në shkurt 2008, Komisioni aplikoi një ton më
pak diplomatik dhe u ankua se "në fushat kyçe të tilla si lufta kundër korrupsionit të nivelit të
lartë dhe krimit të organizuar, rezultatet bindëse ende nuk janë demonstruar"143. Raporti tregon
një padurim në rritje në Bruksel ndaj ritmit të ngadaltë dhe përpjekjet e pamjaftueshme për
reforma të Bullgarisë dhe nuk shoqëruan me" ndonjë përmirësim”144. Në shkurt të vitit 2008,
Komisioni për këtë arsye vendosi për të ngarkuar sanksione të para financiare për Bullgarinë.
Pas keqmenaxhimit dhe argumentit të konflikteve të interesit dhe korrupsionit në Agjencinë e
Rrugëve Bullgare, Komisioni bllokoi fonde nga Instrumenti për Politikat Strukturore për Para-
Anëtarësimin për Bullgarinë145. Pas këtij rasti, Zyra kundër mashtrimit e BE-së OLAF kreu një
seri të kontrolleve në Bullgari dhe zbuloi keqmenaxhim dhe korrupsion në shkallë të
lartë.Raporti i OLAF ishte konfidencial por u zbulua në media. U vu re një keqpërdorim në
kuadrin e programit SAPARD146 dhe paraqiti dëshmi te një prej rasteve më të rënda të
mashtrimit, të quajtur "Nikolov-Stojkov-Group". Ky grup, një rrjet prej rreth pesëdhjetë
ndërmarrjeve bullgare ", të cilët thuhet se kishin lidhje të ngushta me qeverinë bullgare", u ngrit
për qëllimet e mashtrimit tatimor, falsifikim të dokumenteve, pastrimit të parave dhe
importimin e paligjshëm të lepujve kineze dhe mish pule me certifikata shëndetësore të
falsifikuara. OLAF vlerësoi se ndikimi financiar në buxhetin e Komunitetit të këtyre projekteve
ishte më shumë se 30 milion €.
Raporti i OLAF u bë publik vetëm disa ditë para se Komisioni të paraqesë raportin e tretë
monitorues, i botuar së bashku me një raport mbi menaxhimin e fondeve të BE-së në Bullgari.
Raporti i tretë ishte i ashpër në vlerësimin e përpjekjeve për reformë të Bullgarisë dhe tha se
"përparimi ka qenë i ngadalshëm dhe më i kufizuar se sa pritej dhe nevoja për verifikim dhe
bashkëpunim do të vazhdojë edhe për disa kohë. Sistemi gjyqësor dhe administrata ka nevojë
për një dorë të rëndë "147. Komisioni kritikoi se hetimet ndaj korrupsionit dhe krimit të
organizuar rrallë çojnë në arrestime dhe ndjekje penale. Në lidhje me funksionimin e sistemit
gjyqësor, është vënë re se "institucionet dhe procedurat duken të mira në letër, por nuk
prodhojnë rezultate në praktikë”148. Për më tepër, raporti i ndarë në menaxhimin e fondeve të
BE-së vuri në dukje parregullsi dhe mashtrim nga ana e Bullgarisë. Si rezultat i kësaj,
Komisioni pezulloi 560 milion € nga programi Phare, 121 milion € nga programi SAPARD
143 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 9 144 Stojanov, R. (2008): Environmental Factors of Migration. F.255 145 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 9 146 Special Accesssion Programme for Agriculture and Rural Development 147 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 2 148 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 5
52
dhe € 144 milion nga programi IPA, duke rezultuar në një total prej € 825 milionë të asistencës
së pezulluar. Komisioni gjithashtu tërhoqi akreditimin e dy agjencive bullgare, përgjegjëse për
menaxhimin e fondeve të para-anëtarësimit në BE 149.
Më 25 nëntor 2008, u bë e qartë se Bullgaria patjetër do të humbasë një sasi të madhe të parave
të ngrira. Pas një "analizë të thellë", Komisioni vendosi të mbajë pezullimin në vend. Nga
pikëpamja e Komisionit, qeveria bullgare kishte dështuar që të marrë masa të mjaftueshme
kundër keq-përdorimit te parave. Kjo pati pasoja të drejtpërdrejta sidomos për € milion 220 të
Phare150, të ndihmës së para-anëtarësimit u tërhoqën përfundimisht, si afat i fundit për të
aplikuar për tendera me afatin e fundit të aplikimit më 30 Nëntor 2008151 .Bullgaria ishte vendi
i parë anëtar i BE-së që humbi fondet e BE-së për shkak të keq-përdorimit.152
Në rastin e Rumanisë, Komisioni ka qenë shumë i kënaqur me rezultatet e arritura. Sipas
raportit të parë, të botuar në korrik 2007, "Qeveria rumune është angazhuar për reformën
gjyqësore dhe për pastrimin e sistemit të korrupsionit. Në të gjitha fushat, autoritetet rumune
demonstrojnë vullnet të mirë dhe vendosmëri "153. Komisioni përmendi pozitivisht progresin
me luftën kundër korrupsionit, qeverisjes lokale dhe me krijimin e një agjencie kombëtare të
integritetit, por vuri në dukje mangësitë në trajtimin gjyqësor të korrupsionit në nivel të lartë.
Në përgjithësi, Komisioni arriti në përfundimin se "në gjashtë muajt e parë të anëtarësimit,
Rumania ka vazhduar të bëjë progres në korrigjimin e dobësive që mund të parandalonin një
aplikim efektiv të ligjeve të BE-së, politikat dhe programet"154. Megjithatë, lufta kundër
korrupsionit e nivelit të lartë mbeti një çështje e spikatur. Në fillim të vitit 2008, u bë publike
se po hetoheshin disa politikanë të lartë mbi akuzat për korrupsion dhe kishte prova të
mbledhura kundër Kryeministrit Adrian Nastase, ish-ministrit të transportit Miron Mitrea,
ministri i atëhershëm i punës Paul Pakuraru dhe pesë zyrtarë të tjerë të lartë (EurActiv 2008).
Megjithatë, hetimet u penguan nga një vendim i Gjykatës Kushtetuese rumune e cila ka
deklaruar se parlamenti duhet së pari të miratojë hetimet kundër politikanëve të lartë. Vendimi
ishte i diskutueshëm dhe pati një deklaratë të ashpër nga Presidenti rumun Traian Bashesku ku
emërtonte gjykatën kushtetuese "një mburojë kundër korrupsionit".155
149 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008, F. 3 150 Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies 151 Raport nga Agjencia Europiane 2008. F.30. 152 Raport nga Agjencia Europiane 2008. F.31 153 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 5 154 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 19 155 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2007c, F. 19
53
Përkundrejt këtij sfondi, lufta kundër korrupsionit e nivelit të lartë ishte çështja më e
rëndësishme për Komisionin. Në shkurt të vitit 2008, ajo u ankua se në lidhje me luftën kundër
korrupsionit të nivelit të lartë "Rezultate bindëse ende nuk janë demonstruar" (Komisioni i
Komuniteteve Europiane 2008b: 7). Komisioni, megjithatë, pranoi se autoritetet rumune
shfaqen një "angazhim serioz" (Ibid: 2) në drejtim të zbatimit të kritereve të përcaktuara nga
BE-ja, qeveria rumune me shpejtësi ka përgatitur dhe miratuar një plan veprimi se si të
përmbushë standardet dhe të avancojë reformën e gjyqësorit.
Vlerësimi i përgjithshëm i Komisionit gjithashtu ka mbetur pozitiv në raportin e tretë të
Komisionit mbi Rumaninë, publikuar në korrik 2008. Raporti ishte shumë më pak i ashpër se
ai në Bullgari. Qeveria rumune u vlerësua për përpjekjet e saj për të reformuar gjyqësorin dhe
për të hetuar korrupsionin, dy zona ku "ndryshimet institucionale dhe proceduriale u
prezantuan në vitet e fundit dhe këto filluan të prodhonin rezultatet e para"156. Megjithatë,
Komisioni inkurajoi Bukureshtin për të bërë më shumë në disa fusha, në mënyrë të veçantë
"për të treguar se sistemi gjyqësor funksionon dhe se hetimet për korrupsion duhet të çojnë në
arrestimin dhe në varësi të vendimit të gjykatës të ketë dënime me fuqi bindëse dhe deri tek
sekuestrimi i pasurive"157. Nga pikëpamja e Komisionit, lufta e vendit kundër korrupsionit ishte
qartësisht shumë e politizuar. Në kundërshtim me Bullgarinë, Komisioni nuk ka ngrirë fondet
e para-anëtarësimit në BE. Megjithatë, institucionet rumune kanë probleme duke vënë së
bashku mjaft projekte të pranueshme. Sipas raporteve të Medias, Rumania mund të humb pjesë
të konsiderueshme të fondeve të veta bujqësore të BE-së për shkak të menaxhimit të dobët.
Me pak fjalë, raportet e monitorimit të Komisionit treguan se përparimi drejt përmbushjes së
kritereve të përcaktuara nga BE-ja ndryshonin midis Bullgarisë dhe Rumanisë në dy vitet e
para të anëtarësimit. Deri më tani, Rumania ka bërë më mirë se Bullgaria. Megjithatë, pyetja
është nëse kjo është vetëm një fotografi e përkohshme. Sipas gjashtë faqeve të shkurtra të
raportit të përkohshëm të vitit 2009 (të cilat nuk përfshijnë asnjë rekomandim), Bullgaria ka
bërë "zhvillime të rëndësishëm" në korrupsion dhe krim dhe "disa zhvillime" të organizuara në
reformimin e gjyqësorit158, ndërsa përparimi i Rumanisë është "i vështirë për ti
demonstruar"159. Dukshëm Bullgaria ka rritur përpjekje të vazhdueshme që pas vlerësimit të
verës së ashpër të vitit 2008, ndërsa përparimi i Rumanisë ka ngecje në disa fusha.
156 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6 157 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6 158 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2009a, F. 2 159 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2009b, F. 2
54
Ky seksion merr parasysh të dhënat e Eurobarometërit nga viti 2006 deri në vitin 2008 për të
përpunuar pikëpamjet e shtetasve bullgarë dhe rumunë në institucionet e tyre kombëtare dhe
procesin e integrimit evropian. Ngjashëm me monitorimin e post-anëtarësimit të Komisionit,
të dhënat e Eurobarometrit japin indikacione për zhvillimet në nivel të zbatimit, por nuk
ndihmojnë në vendosjen e nivelit aktual të zbatimit ose aplikimit me ligjin e BE-së. Kjo detyrë
mund të realizohet vetëm me hulumtimin empirik rigoroz për një periudhë më të gjatë
vëzhgimi.
Rumunët dhe bullgarët, së bashku me polakët, janë qytetarët evropianë që kanë nivelin
më të lartë të mosbesimit në institucionet e tyre kombëtare. Megjithatë ka dallime tendencash
në të dy vendet. Ndërsa në Bullgari ka një pakënaqësi në rritje me qeverinë kombëtare dhe
parlamentit, në Rumani besimi në institucionet kombëtare është rritur, por në një nivel të ulët.
Në Bullgari, mosbesimi arriti në kulm në vitin 2008 ku vetëm 17 për qind e të anketuarve
besonin në qeveri dhe 12 për qind në parlament. Mesatarja në BE-27 ishte 32 për qind (besimi
në qeveri) dhe 34 për qind (besimi në parlament), respektivisht. Besimi është po aq i ulët për
institucionet e tjera kombëtare. Bullgarët kanë besimin më të ulët (25 përqind) dhe mosbesimit
më të lartë (65 përqind) në policinë e tyre kombëtare për të gjitha vendet e mbuluara nga
sondazhi i Eurobarometërit.
Vetëm 28 për qind e bullgarëve besojnë se, në përgjithësi, gjërat janë duke shkuar në
drejtimin e duhur në vend. Mesatarja e BE-27 ishte 32 për qind. Në Rumani, kjo vlerë renditet
në 53 për qind, e cila e ka pozicionuar ne vendin e tretë më optimist në BE (paraprirë vetëm
nga Malta dhe Polonia). Krahasuar me Bullgarinë, rumunët po ashtu kanë më shumë besim në
polici (38 për qind), por ende në mënyrë të konsiderueshme nën mesataren E BE-së(63 për
qind). Besimi në drejtësinë e brendshme / sistemin juridik ishte i ulët në të dyja vendet. Në
vitin 2008, 63 për qind e rumunëve, dhe 76 për qind e bullgarëve janë përgjigjur se ata nuk i
besojnë drejtësisë / sistemit te tyre kombëtar ligjor. Mesatarja e BE-27 ishte 48 për qind.
55
Tabela 3: Besimi në qeverinë kombëtare dhe parlamentit
Bullgaria Rumania
2006 2007 2008 2006 2007 2008
Besimi në
22% 17%
19%
25%
Qeveri
22%* 27%*
Besimi në
14% 12% 19%
22%
Parlament
Burimi: Eurobarometër (pyetësor I zhvilluar nga ata)
Bullgaria dhe Rumania janë midis vendeve që ndajnë mendimin më pozitiv në Bashkimin
Evropian. Rreth 60 për qind160 e qytetarëve të dy vendeve e shohin BE-në si shumë ose mjaft
pozitive. Për më tepër, 82 për qind e rumunëve dhe 78 për qind e bullgarëve janë të bindur për
natyrën demokratike të Bashkimit. Këto ishin vlerat më të larta në Bashkim në vitin 2007, e
ndarë vetëm nga Greqia dhe Sllovenia (të dyja 78 përqind).
Megjithatë, ka dallime në mes të dy vendeve. Në vitin 2007, kur të dy vendet u
bashkuan me BE, vetëm pesëdhjetë për qind e bullgarëve besonin se vendi i tyre do të përfitojë
nga anëtarësimi në BE, e cila ishte një vlerë më e ulët në krahasim me Rumaninë (69 për qind).
Në vitin 2008, përqindja e bullgarëve të cilët konsideruan anëtarësimin në BE të dobishme ranë
nën pragun pesëdhjetë për qind, më e mundshme për shkak të sanksioneve financiare të
vendosura nga Komisioni Evropian për Bullgarinë.
160 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 6
56
Në Rumani, kjo vlerë ka mbetur e qëndrueshëme nga viti 2006 deri në vitin 2007 dhe
është rritur edhe në vitin 2008. Në të dyja vendet, besimi në BE ka qenë i lartë dhe renditet mbi
mesataren e BE-së-. Rreth dy të tretat e të gjithë të anketuarve në Bullgari dhe Rumani u
përgjigjën se ata qenë të prirur të besojnë në BE.
Tabela 4: Pamja e Bullgarisë dhe Rumanisë në Bashkimin Evropian
Bullgaria Rumania
2006 2007 2008 2006 2007 2008
A do kemi benefite
54% 50% 47% 69% 69%
77%
nga anëtarësimi në BE
Imazhi pozitiv i BE-së 59% 59% 60% 64% 67% 58%
Trendi për të besuar në BE 57% 54% 63% 68% 65% 66%
Burimi: Eurobarometër (pyetësor I zhvilluar nga ata)
Gjithashtu, shqetësimet më të rëndësishme publike nuk janë të njëjta në Bullgari dhe Rumani.
Në Bullgari, shqetësimet rreth krimit, së bashku me zgjidhjen e problemeve të rritjes së
çmimeve dhe inflacionit, paraqesin çështjet më të rëndësishme. Në Rumani, spikatja e cështjes
së "krimit" ka rënë në vitet e fundit dhe u rendit vetëm në vendin e katërt në vitin 2008.
Në anën tjetër, rumunët janë më të shqetësuar në lidhje me situatën ekonomike161 në
vendin e tyre. Çështja e rritjes së çmimeve dhe inflacionit fituan rëndësi në vitin 2008 duke
reflektuar një prirje më të gjerë evropiane.
161 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2009g, F. 8
57
Në BE-27, përqindja e të anketuarve që konsiderojnë që çmimet në rritje të jetë një
çështje e rëndësishme është rritur me 19 pikë nga pranvera 2007 deri në pranverë të vitit 2008
(nga 18 për qind në 37 për qind). Në vitin 2008, çështjet më të rëndësishme për evropianët
mesatare ishin, së bashku me rritjen e çmimeve, papunësia (24 për qind), krimi (20 përqind)
dhe gjendja ekonomike (20 përqind).162
Tabela 5: Shqetësimet më të rëndësishme publike në Bullgari dhe Rumani
Më të rëndësishmet Bullgaria Rumania
Shqetësime publike
2006 2007 2008 2006 2007 2008
Inflacioni 30% 29% 51% 26% 27% 48%
Papunësia 45% 30% 16% 24% 20% 11%
Krimi 26% 35% 36% 24% 18% 16%
Situata ekonomike 34% 34% 25% 48% 44% 36%
Sistemi shëndetësor 21% 24% 20% 20% 27% 25%
Burimi: Eurobarometër (pyetësor I zhvilluar nga ata)
2.2 Vëzhgimet paraprake
Pavarësisht nga dallimet e regjimeve monetare, të dy vendet kanë në pamje të parë
karakteristika të ngjashme dhe duhet të japin rezultate të ngjashme (Tabela 1).
162 Raport I Komisiont të Komunitetet evropiane 2008g, F. 12
58
Tabela 6. Treguesit kryesorë makroekonomikë për Bullgarinë dhe Rumaninë.
BULLGARIA
RUMANIA
1997 2000 2002 2004 1997 2000 2002 2004
Rritja ekonomike -5.6 5.4 4.9 5.6 5.0 8.3 2.1 5.0
Inflacion (eop) 547.7 11.3 3.8 4.0
151.
3 40.7 17.8 9.3
Deficiti publik si % e
PBB-së -3.1 -0.6 -0.6 1.7 -3.5 -4.0 -2.5 -1.1
Borxhi si % e PBB-së 105.1 73.6 54 38.8 16.5 22.7 23.3 18.5
Rritja e qarkullimit të
parasë 351.4 31.4 24.1 23.5
104.
9 37.8 38.1 39.9
Kredia e brëndshme si %
e PBB-së 20.81 17.83 23.68 36.20 11.57 15.63 15.19
Rritja në kredi të
brëndshme 89.5 31.0 27.4 34.2 50.8 11.4 39.8 21.2
Kreditë jo-qeveritare 46.7 17.0 44.0 48.6 33.8 30.0 51.1 37.9
Normat e Interesit 74.2 3.9 4.0 2.6 47.2 35.0 20.4 20.2
Rritja në rezerva të
jashtme 15.8 12.6 27.7 46.8 27.2 59.3
Llogaria korente si % e
PBB-së 4.1 -5.6 -5.3 -7.5 -6.0 -3.7 -3.3 -5.3(f)
IHD-të si % e PBB-së 8.1 5.9 10.9 3.4 2.8 2.5
IHD-të si % e PBB-së
4.9 7.9 5.8 6.7 3.4 2.8 2.5
Kusi I këmbimit efektiv
82.8 100 109.5 122.6 82.8 100 104.2 109.9
2000=100
Prodhimi si % e nivelit të
BE-së
28.4
(e) 31.9 33.2
31.1
(f) 28.4 32.7
36.0
(f)
Hapja Ekonomike 111.9 116.8 112.9 127.1 65.4 71.4 76.6 83.5
Burimi: Eurostati
59
Analiza grafike163
Grafiku 1. Dinamika e të ardhurat reale në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.
Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona
Grafiku 2. Dinamika e normave të interesit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.
Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona
Grafiku 3. Dinamika e nivelit të përgjitshëm të cmimeve në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë.
Burimi: FMN.
163 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e FMN-së për vitet përkatëse.
60
Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona
Grafiku 4. Dinamika e inflacionit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.
Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona
Grafiku 5. Dinamika e rritjes së kredive në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. Burimi: FMN.
Bullgaria Eurozona Rumania Eurozona
Grafiku 6. Dinamika e rritjes së agregatit monetary M1 në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë.
Burimi: FMN.164
164 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e FMN-së për vitet përkatëse.
61
Edhe pse ajo mbart informacion të caktuar, prezantimi grafik i dinamikës së variablave kryesor
nuk është e mjaftueshme për të thelluar konkluzionet rreth fazës së konvergjencës. Prandaj ne
do përdorim teste ekonometrike për ekzistencën e një lidhjeje afatgjatë (dhe zvogëlimin e
distancës) midis dinamikës së variablave në të dy vendet dhe ato të BE-së. Kjo na drejton drejt
nevojës për diskutim të disa pyetje metodologjike në lidhje me konvergjencën dhe lëvizjen e
përbashkët të variablave.
Ajo që duhet të vihet në dukje në fillim është se pavarësisht bashkimit të dukshëm (veçanërisht
në literaturën empirike), matja e konvergjencës nuk është sqaruar ende plotësisht. Kjo na jep
bazë për të bërë kushtina se llogaritjet që do të prezantojmë nuk mund të pretendojnë të jenë të
sakta ose të padiskutueshme. Pas këtij kushti duhet të fokusohemi shkurtimisht në (i)
unanimitetin midis ekonomistëve në lidhje me matjen e konvergjencës, si dhe (ii) elementet
kontestues të metodologjike në këtë matje.
Në shikim të parë, analizat empirike të tregojnë konvergjencën dhe pothuajse të gjithë
prej tyre përdorin tre lloje të metodave (i) mënyrën e konvergjencës së pakushtëzuar ß
(variablat e vendeve më të varfra të përparuara më shpejt se variablat e vendeve të pasura dhe
të arrijë të krahasohen me ta kur p.sh β <0), (ii) të konvergjencës σ (shpërndarja në mes të
variablave të vendeve të pasura dhe të varfëra, zvogëlohen me kalimin e kohës σT2 + t <σt2)
ose (iii) metoda e konvergjencës së kushtëzuar ß (kur variablat strukturore që karakterizojnë
secilin vend janë shtuar në modelin e pakushtëzuar). Së pari aplikimi për rritjen ekonomike
(Sala-i-Martin,165, modelet e konvergjencës janë përdorur më vonë për të studiuar problemet e
integrimit ekonomik, janë aplikuar në serinë e variablave të tjera (të tilla si çmimet, pagat,
produktiviteti, variablat financiare etj) me qëllim që të vihet re se në çfarë mase vendet në një
zonë të caktuar të integrimit kanë tendencë për të barazuar sjelljen e tyre, për të funksionuar si
një njësi e vetme dhe të kenë një politikë të përbashkët monetare. Për shembull Mullineux dhe
Murinde166 e zbatojnë këtë model të konvergjencës të sektorit financiar të ekonomive post-
komuniste dhe në mënyrë të veçantë të të ardhurave të bankave, Hölscher 167 deri në sjelljen e
normave të interesit dhe Crespo-Cuaresma,168 në studimin e dallimeve rajonale në BE.
Metodat janë aplikuar në studimin e lëvizjes së përbashkët të variablave (nivelet e tyre), si dhe
për studimin vetëm të komponentëve ciklik të këtyre variablave (me qëllim që të
165 Sala-i-Martinez, X. (2003): Economic Growth. F.656 166 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321 167 Hölscher, H. (2002): Econometricals studies. F.185 168 Crespo-Cuaresma, J. (2003): okun’s Law revisited. F.190
62
respektohet ngjashmëria në ciklin ekonomik). Në mënyrë që komponenti ciklik të vihet në
dukje, filtra të ndryshme janë duke u përdorur, mbi të gjitha HP (Hodrick-Prescott) dhe BK
(Baxter-King). Modelet janë drejtuar për vende të veçanta, si dhe gjithnjë e më shumë për
grupet e vendeve (modele panel me efekte fikse për vendet dhe grupet e vendeve të veçanta).
Do të përpiqemi për të matur konvergjencën e variablave kryesorë makroekonomikë me
modelin e mëposhtëm:
(1) Δxnt = βcn + βxnt -1 + Σγm Δxnt -m + εnt m = 1
Ku pjesa e parë e ekuacionit tregon dallimin në mes të një variable për një vend të caktuar dhe
për BE-në. βxnt -1 qëndron për mandatin e gabimit të ndrequr dhe βcn është efekti fiks i
konstantes për secilin vend. Në rastin e konvergjencës pritet që β është negative, pra β <0
zvogëlon distancën me BE-në.
Duke konsideruar se modeli i mësipërm mund të na japi një ide të konvergjencës, lidhur
me modelin empirik, të cilat kontrollojnë për një prani të bashkë-integrimit ndërmjet variablave
në vendet e studiuara të BE-së, duke konfirmuar një lidhje të tillë që nuk tregon praninë e
konvergjencës. Në fakt këto modele të bashkë-integrimit nuk na tregojnë nëse distanca në mes
të variablave është në rënie, por vetëm se variablat lëvizin së bashku dhe kjo tregon se lidhja
do të bëhet e qëndrueshme me kalimin e kohës.169
Së bashku me ndarjen tradicionale të konvergjencës nominale dhe reale, është gjithashtu e
pranishme vete konvergjenca financiare, e cila tregon se deri në çfarë mase dinamikat e sektorit
financiar (dhe kryesisht bankat) janë të ngjashme me ato të sektorit financiar europian. Kështu
variablat që kemi pėrcaktuara si x në model: janë si më poshtë: (i) konvergjenca nominale që
është reduktuar tek të ardhurat nominale, niveli i çmimeve, inflacionit dhe ofertës së parasë
(M1); (ii) konvergjenca reale - e cila ka një rëndësi në rritje - ka reduktuar të ardhurat reale dhe
produktivitetit; dhe (iii) në lidhje me variablat financiarë - që përfshijnë kreditë e brendshme
në sektorin privat dhe për sjelljen e normave të interesit të depozitave dhe përhapjen e interesit
(diferenca mes normës së interesit të depozitave dhe normës së interesit të kredive). Interesi i
shpërndarë na tregon për efikasitetin dhe nivelin e integrimit të sistemit bankar në fushën
bankare të BE-së.
Logjika e hetimit empirik është konsistent. Pasi kemi parë gjendjen e konvergjencës
(nominale, reale dhe financiare) përmes modeleve të përshkruara, ne kemi kryer një simulim
169 Sala-i-Martinez, X. (2003): Economic Growth. F.656
63
të goditjeve në ekonominë bullgare dhe rumune dhe BE-së. Goditjet e BE-së janë ulur në vijim:
(i) shok anësor tek kërkesa e tregut (të ardhurat reale), (ii) goditje në politikën monetare -
normat e interesit, (iii) goditjet në lidhje me inflacionin dhe (iv) goditjet në kursin real të
këmbimit ose diferencat e çmimeve. Ne përdorim metodologjinë e reagimit të goditjeve në
kuadër të modeleve VAR (përgjigje impulsive).
Rezultatet e testeve ekonometrike të modelit (e cila përfshin dy vendet Bullgari dhe Rumani)
janë përmbledhur në tabelat 7 dhe 7a. Testet tregojnë se disa elemente të konvergjencës
ekzistojnë me përjashtim të Rumanisë, ku konvergjenca nuk është e pranishme në asnjë nga
fushat (shenjat e efekteve fikse për Rumaninë janë pozitive dhe shpesh jo të rëndësishme). Në
kontrast me Rumaninë, në Bullgari konvergjenca nominale është vërejtur kryesisht - në të
ardhurat nominale, në nivelin e përgjithshëm të çmimeve, si dhe në sjelljen e normave të
interesit dhe përhapjen e interesit, por konvergjenca e vërtetë për Bullgarinë nuk ekziston. Në
kuadër të konvergjencës nominale është interesante se për Bullgarinë konvergjenca nominale
e agregatit monetar M1 nuk ekziston. Konvergjenca e produktivitetit gjithashtu mungon. 170
Prania e bordit të monedhës në Bullgari është një shpjegim logjik i konvergjencës së
fortë të normave të interesit në Bullgari .Në përgjithësi kjo mund të supozohet se regjimi i
bordit të monedhës ofron një konvergjencë në mënyrë të konsiderueshme më të fortë dhe më
të shpejtë nominale në krahasim me regjimin diskrecional monetar (Rumani), por kjo nuk është
një kusht i mjaftueshëm për konvergjencën reale (ky grup i reformave strukturore është i
nevojshëm). Kjo e fundit përcaktohet nga një sërë faktorësh të tjerë, mbi të gjitha ato
mikroekonomik dhe strukturor. Lidhur me mungesën e konvergjencës në ofertën monetare, kjo
mungesë mund të shpjegohet me dinamikën e kreditit dhe përfundimisht me masat kufizuese
të ndërmarra nga Banka Qëndrore (rritje në rezervat e nevojshme) 10.
Në disa aspekte këto masa shqetësojnë lidhjen automatike në mes të rezervave valutore dhe
ofertës monetare (kanë ndikim në multiplikatorin monetar)
170 Crespo-Cuaresma, J. (2003): okun’s Law revisited. F.196
64
Tabela 7 Rezultatet e testit për konvergjencën e pakushtëzuar të β (modeli 1)
Nominale Reale financiare
PBB
Niveli I
cmimeve
Agregati
monetar
M1
Rritja e
reale Prodhueshmëria Kredia
Kredia për
sektorin
privat
Normat e
interesit në
depozita
Shpërndarja
e interesit
E PBB-
së
β -0.496 -0.245 -0.540 -0.065 0.092 -1.64203 -0.387 -0.170 -0.051
(-4.269) (-1.682) (-2.610) (-0.377) (0.434) (-2.941) (-1.851) (-1.588) (-1.302
β Bg -0.009 -0.010 0.004 0.331 0.003 0.016 0.030 -0.857 -0.470
β Ro 0.036 0.034 0.033 0.110 Nа 0.034 0.034 0.178
R2 0.275 0.291 0.273 0.216 0.156 0.235 0.296 0.217 0.376
Prob (F) 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Bg-Bullgaria
Ro-Rumania
Burimi: Llogaritë e autorit nga SPSS me të dhëna nga Eurostati.
65
Tabela 7a Niveli i konvergjencës së pakushtëzuar të β
Nominale reale financiare
PBB
Niveli I
cmimeve Agregati Rritja e reale
E PBB-së
Prodhueshmëri
a Kredia
Kredia për
sektorin privat Shpërndarja
e interesit
Monetary M1
Të dyja Mesatar i ulët tek i ulët tek i ulët asnjë i ulët mesatar i ulët tek
shtetet mesatar mesatar Mesatarr
Bullgaria i ulët mesatar asnjë asnjë asnjë asnjë asnjë i fort
Rumania Asnjë asnjë asnjë asnjë no data asnjë asnjë Asnjë
Burimi: Llogaritë e autorit nga SPSS me të dhëna nga Eurostati.
66
Tabela 8 Shkalla e lëvizjes së përbashkët të variablave nominal, real dhe financiar
Niveli
I cmimeve Inflacioni
Paraja Të ardhurat
reale Prodhueshmëria
Kredia Normat e
Në qarkullim E brëndshme Interesit
Bullgaria Mesatar asnjë i fortë asnjë mesatar mesatar I fort
2.8* (i dobët) 2.2 (15.1) 6.3 6.6 0.75
(18) 2.5 (12.4) (8.9) (17.3)
3** 6 14 1
Romania i dobët asnjë mesatar asnjë asnjë i dobët Mesatar
2.9 3.6 1.4 9
(4) (5.1) (34.3) (6.5)
50 10 33 3
Burimi: Llogaritë e autorit nga SPSS me të dhëna nga Eurostati.
Nga simulimet ekonometrike si një e tërë nuk ka dyshim që duke përdorur metodën e analizës së sjelljes së variablave (konvergjencën e
pakushtëzuar të ß dhe bashkë-integrimin) Bullgaria tregon arritjet më të mira se Rumania (veçanërisht për konvergjencën nominale). Diferenca
është më e madhe për konvergjencës reale, që në fakt është motivi kryesor për anëtarësim në BE
67
Hapi tjetër logjik pas idesë themelore të teorisë së zonës me monedhën optimale është simulimi
i goditjeve në ekonominë bullgare dhe rumune përmes modeleve VAR (përgjigje impulsive).
Ndikimi i goditjeve mbi të ardhurat reale të të dy vendeve, janë përmbledhur në Tabelën 9.
Tabela 9
Reagimi i të ardhurave reale në Bullgari dhe Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja
Goditjet që vijnë nga BE-ja
Nga PBB-ja
Reale
Nga normat e interesit
Nga inflacioni Nga norma reale e
kursit të këmbimit
Bullgaria
I dobët
(fillimisht
I dobët (efekte alternues
(+) dhe
I dobët
(fillimisht
I dobët (efekte
alternues (-) dhe(+)
(+), më pas (-), (-), deri diku pozitiv (+), më pas (-), Në total efekt
Në total efekt (shënim Në total efekt negativ
Neutral Normat e interesit japin Pozitiv
Efekte të kundërta
Rumania Asnjë Asnjë Asnjë Asnjë
Burimi: Llogaritë e autorit nga SPSS me të dhëna nga Eurostati.
Nga tabela 4 ne mund të nxjerrim një seri arsyetimesh. E para që ne shohim është mungesa e
reagimit të të ardhurave reale në Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja. Kjo tregon edhe
një herë se izolimi i ekonomisë rumune është dukshëm më i fortë se ajo bullgare. Me fjalë të
tjera kjo tregon se Rumania është më e prerë nga cikli Evropian se Bullgaria. Për shkak se
Bullgaria si një e tërë ka një elasticitet të fortë ndaj goditjeve të BE-së, reagimit të saj për një
shok të mundshëm të përbashkët do të ndikoj (për shembull, në çmimet e benzinës) do të ishte
e ngjashme me një udhëzim europian. Në lidhje me goditjet që vijnë nga vendet e BE-së171
efektet e mëposhtme janë vërejtur. Rritja e të ardhurave reale në BE (një pjesë e kërkesës së
jashtme për Bullgarinë) ka një efekt pozitiv në rritjen e të ardhurave reale në Bullgari, edhe pse
kjo goditje zbehet brenda një viti. Pas një viti rënie në prodhim është vënë re se pas dy vitesh
171 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321
68
e gjysmë, ekuilibri origjinal është ri-themeluar. Efekti neto i shokut pozitiv në BE është
pothuajse zero (shpjegimet për këtë mund të jenë të ndryshme). Ndryshimet në çmimet e
eurozonës kanë një ndikim të shpejtë në çmimet bullgare nëpërmjet kurseve të këmbimit fikse
(ekuilibri I ri-themeluar). Për sa i përket ndryshimeve të normave të interesit të eurozonës, që
përfaqësojnë jo vetëm ciklin në zonën e euros, por edhe politikën diskrecionale të BQE-së,
shoku neutralizohet shpejt edhe pse kjo ndodh në mënyrë të konsiderueshme më ngadalë se
shoku i çmimeve.
Goditja e vërtetë të BQE-së shpjegon rreth 30% të ndryshimeve në të ardhurat e
Bullgarisë. Në kuadër të këtij modeli, goditjet e përbashkëta të jashtme evropiane (të ardhurat
reale, çmimet, dhe norma e interesit) shpjegojnë rreth 50% të ndryshimeve në ndryshimet e të
ardhurave reale bullgare. Kjo është logjike, duke pasur parasysh ekspozimin e ekonomisë
bullgare në BE (rreth 60% të tregtisë të vendit).172Diferenca e inflacionit midis Bullgarisë dhe
Eurozonës (i cili reflekton në masë të madhe dinamikën e kursit real të këmbimit të levës për
euron, dhe për këtë arsye konkurrencën në kosto) ka një ndikim shumë të dobët mbi të ardhurat
e vendit dhe për më tepër me luhatje të mëdha. Edhe efekti i një kurbë paksa konvekse është
vërejtur .
Duke u përqëndruar më shumë në goditjet e brendshme në rastin e Bullgarisë, (grafikun
7) reagimin e të ardhurave reale që vijnë për shkak të goditjeve që vijnë nga kredia e brendshme
dhe inflacioni. Rritja e kredisë ka një ndikim ciklik mbi të ardhurat – fillimisht të ardhurat
rriten, atëherë efekti është i barabartë me zero dhe pastaj ato rriten përsëri. Padiskutim, edhe
pse, inflacioni ka një efekt negativ në të ardhurat reale.
Rritja e kredisë së brëndshme në PBB Inflacioni në PBB
Grafiku 7. Goditjet e brëndshme mbi të ardhurat reale në Bullgari (që vijnë nga kredia dhe
inflacioni). Burimi: Eurostat
172 Mullineux, A dhe Murinde, V (2003): International Banking. F.321
69
PBB-ja e Eurozonës në PBB-në Bullgare Normat e Interesit të Eurozonës në PBB-në
Bullgare Burimi: Eurostat
Inflacioni I Eurozonës në PBB-në Bullgare Diferencat e inflacionit në Eurozonë në PBB-në
Bullgare
Grafiku 8&9. Goditjet e eurozonës mbi të ardhurat reale në Bullgari. Burimi: Eurostat173
Nga perspektiva e bilancit të bordit të monedhës, situata është mjaft e qëndrueshme. Rezervat
valutore janë 7.3 miliardë € (rritje më shumë se 10 herë që nga fillimi i bordit), baza monetare
është e mbuluar më shumë se 100% dhe rezerva fiskale në bankën qendrore arrin 2.4 miliardë
euro. Por politika monetare në bord është shumë e kufizuar, e tërë pesha e rregullimit bie në
bilancin fiskal. Gjatë muajve të fundit (pas formimit të koalicionit të madh politik në Bullgari)
disa pyetje bazike në lidhje me politikën fiskale janë ngritur. Këto pyetje marrin në konsideratë
(i) deri në çfarë mase politika e stabilitetit financiar është në përputhje me rritjen ekonomike
(ii) në çfarë mase është e nevojshme për të mbajtur ekuilibrin (dhe madje edhe tepricat) e
buxhetit, (iii) deri në çfarë mase është e dobishme për të mbajtur rezervën fiskale në formën e
173 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse.
70
rezervave të huaja dhe (iv) cila duhet të jetë politika e shpenzimeve (sidomos rritja e pagave
publike) dhe politika e të ardhurave (sidomos politikat tatimore). Gjithsesi sipas shumicës së
analizave aktualisht gjendja e financave publike është relativisht e mirë,174 me mundësi për të
mbajtur ekuilibrin në të ardhmen dhe grafikët e mëposhtëm do të japin një pamje të financave
publike.
Grafiku 10: Bilanci i buxhetit Bullgar (në % të mesatares dinamike të PBB-së për 4 tremujorët
e fundit). Burimi: Eurostat
Grafiku 11: Shpenzimet e qeverisë Bullgare (në % të mesatares dinamike të PBB-së për 4
tremujorët e fundit). Burimi: Eurostat
2.3 Interpretimet dhe reagimet popullore.
Praktika dhe studimet teorike tregojnë pa asnjë dyshim se politika të forta fiskale dhe
174 Kjo është gjetur nga shumë studime empirike. Për shembull Fatas dhe Mihov (2003) duke drejtuar një panel me 91 vende
dhe gjeti se vendet që përdorin politika aktive fiskale humbasin rritjen dhe marrin paqëndrueshmëri më të madhe
makroekonomike. Në një mënyrë të ngjashme është një studim i kryer nga Mehrotra dhe Peltonen (2005) për ekonomitë në
tranzicion, ku autorët zbuluan se sa më e fortë disiplina fiskale dhe konsolidimi fiskal, aq më shpejt është konvergjenca
reale.
71
një buxhet i balancuar janë parakushte për rritje të gjatë dhe të qëndrueshme ekonomike. Nuk
ka mundësi të ketë ndikim afatgjatë tek preferencat e kursimit dhe investimit përmes financave
publike, për aq kohë sa e shkuara përcakton kushtet e rritjes. Të gjitha përpjekjet në nxitjen
artificiale të kërkesës së brendshme (kur kursimi në familje është shumë i ulët dhe kur
ekonomia është e vogël dhe e hapur, si në rastin Bullgar) herët a vonë do të sjellin konflikt me
detyrimet e jashtme (kur kemi pamundësinë për të financuar rritjen e deficitit të llogarisë
rrjedhëse)175.
Përvoja e Portugalisë, Greqisë në të kaluarën, dhe ajo e Hungarisë gjatë periudhës 2001
- 2004 (shfaqja e deficiteve binjake) 176 janë shumë elokuente. Kjo logjikë është shumë më e
rëndësishme për Bullgarinë, ku në bazë të pasivitetit të bordit të monedhës (mundësi shumë të
kufizuara për të ndikuar likuiditetin e sistemit) politika fiskale merr funksione direkt monetare
(konkretisht ndikimi i saj mbi normat e interesit dhe në fund mbi inflacionin). Prandaj,
domosdoshmëria e mbajtjes së një rezervë më të madhe se sa normalja fiskale, duke shërbyer
jo vetëm për të siguruar pagesat e borxhit të huaj dhe garancisë së bordit të monedhës, por edhe
si një bllokadë nga goditjet e mundshme në momentin e hyrjes në BE dhe eurozonë, kur rënia
e detyrave, rritja e kostove të bashkë-financimit dhe ndoshta një ngadalësim i rritjes ekonomike
mund të pritet. Për të llogaritur rezervën fiskale optimale për momentin (duke marrë pagesat e
borxhit të jashtëm për 4 tremujorët e ardhshëm, duke supozuar financimin e deficitit të llogarisë
korente mbi 5% dhe rritjen ekonomike 5%) duhet të jetë rreth 2.4 miliard euro (12% deficiti i
llogarisë së tanishme) dhe 1.7 miliard euro (në 9%)]. Pavarësisht nga fakti se, në tërësi, tregu i
punës në Bullgari nuk është shumë fleksibël, produktiviteti dhe kostoja e punës kanë një
dinamikë relativisht të favorshme (shih grafikun 12)177. Mund të supozohet se kufizimet e
bordit të monedhës (nëpërmjet efektit të disiplinës dhe efektit besueshmëri) sollën rritjen e
produktivitetit dhe konkurrencës së ndërmarrjeve bullgare, duke i detyruar ata për tu
ristrukturuar në mënyrë që të jenë konkurrues.
Një pjesë e madhe e ndërmarrjeve me probleme (kryesisht ato publike) kanë mbyllur
veprimtarinë e tyre, e cila ka ngritur nivelin e përgjithshëm të produktivitetit të vendit.
Konkurrenca e kostos, e matur me koston e punës për njësi ka një dinamikë relativisht të mirë
deri në mesin e vitit 2002, kur procesi i ristrukturimit ishte duke ecur shpejt. Këto zhvillime
padyshim bëjnë të mundur për të "rezistuar" në kushtet e vlerësimit të ngadaltë por të
175 Për më shumë detaje rreth konvergjencës reale, deficitit të llogarisë korente dhe kufijtë e financimit të saj nga
kursimit i huaj, Bolle dhe Blessing (2005). 176 Për më shumë hollësi Csaba (2005). 177 Për më shumë detaje në lidhje me zhvillimin e fleksibilitetit të tregut të punës në Bullgari. Nenovsky dhe
Koleva (2001)
72
qëndrueshme të kursit real të këmbimit. Sektorët e industrisë dhe bujqësisë vazhdojnë duke
reduktuar koston e punës për njësi, por këto kosto janë më të ulëta në bujqësi. Pas mesit të vitit
2002 në sektorin e shërbimeve, vërejmë një rritje të vazhdueshme në koston e punës për njësi
dhe për shkak të proporcionit të saj të madh të vlerës totale të shtuar, pamja e përgjithshme
është përkeqësuar.
Grafiku 12. Dinamika e produktivitetit në Bullgari dhe në Eurozonë. Burimi: Eurostat178
Kur diskutohet rritja e pagave publike, përvoja rumune ishte si një shembull i keq i një
politike të tillë. Rritja e pagave publike pa ristrukturim paraprak të sektorit publik është një hap
shumë i rrezikshëm. Për më tepër, është konsideruar se mënyra më e mirë për të realizuar
konsolidimin fiskal (që stimulon rritjen dhe largon inflacionin) është nëpërmjet shkurtimit të
shpenzimeve, duke mos rritur të ardhurat. Nga grafiku 13 mund të shohim se ekonomia
bullgare është më e hapur se ajo Rumune, duke e vendosur gjendjen e bilancit të pagesave dhe
të borxhit të jashtëm në zemër të hartimit të politikave. Sa më e hapur është një ekonomi, më e
vullnetshme do të jetë ndaj goditjeve (goditjeve dhe të BE-së) të jashtme dhe më i rëndësishëm
bëhet roli i konvergjencës paraprake.
Grafiku 13. Dinamika e hapjes së ekonomisë dhe tregtisë ndërkombëtare. Burimi: Eurostat
Është përmendur tashmë se për shkak të kësaj hapjeje, si dhe për shkak të nevojës së
ekonomisë bullgare për tu krahasuar me ekonomitë e tjera evropiane, konsumi dhe investimet
178 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse.
Bullgaria
Eurozona
Bullgaria
Importet
Rumania Eksportet
t
73
rriten më shpejt se kursimi I brendshëm, i cili logjikisht bën që të ulet llogaria rrjedhëse (për
shkak të importit të kursimeve të huaja, për të cilat vendi duhet të paguajë interes). Kjo situatë
ngre pyetje në lidhje me burimet e financimit të llogarisë rrjedhëse (sidomos në kuadër të një
normë fikse të këmbimit dhe një politikë monetare pasive).
Grafiku 14 Transfertat private. Burimi: Eurostat179
Grafiku 15. Deficiti i llogarisë rrjedhëse i mbuluar nga investimet e huaja direkte. Burimi:
Eurostat
Masat kufizuese të ushtruara nga kreditë bankare në sektorin real dhe pengesat për
financat publike (që vjen nga sundimi i bordit të monedhës dhe kriteret e Mastrihtit), logjikisht
çon në rritjen e borxhit të jashtëm privat, i cili, në fund të tremujorit të parë 2005 është 36% e
PBB-së. Në këtë mënyrë vërejmë një proces të transformimit të publikut ndaj borxhit privat.
Kjo është logjike po të kemi parasysh rolin në rritje të sektorit privat në ekonominë bullgare.
179 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse.
74
Grafiku 16. Borxhi i jashtëm privat (në % të PBB-së). Burimi: Eurostat180
Struktura e borxhit të jashtëm ngre disa shqetësime, jo vetëm për shkak të rritjes së
borxhit privat, si një e tërë (i cili tejkalon borxhin publik), por edhe për shkak të rritjes së pjesës
afatshkurtër të këtij borxhi (rreth ¼ e borxhit të përgjithshëm).181
Diskutimi i rezultateve
Kjo ishte një analizë empirike ku është tentuar për të matur konvergjencën dhe
sinkronin e sjelljes së variablave kryesorë makroekonomikë në Bullgari dhe Rumani si dhe
aftësinë e të dy ekonomive për të reaguar ndaj goditjeve që vijnë nga BE-ja. Është testuar: (i)
modeli i konvergjencës së pakushtëzuar ß në kuadër të një mostre prej dy shtetesh: Bullgaria
dhe Rumania, (ii) një test për lëvizjen e përbashkët të dinamikës së variablave kryesore përmes
një bashkë-integrimi midis variablave të vendeve të studiuara dhe të BE-së, (iii) simuluar me
modelet VAR dhe në fund (iv) disa vërejtje mbi gjendjen aktuale të mekanizmave absorbuese
në Bullgari dhe Rumani, për të arritur një krahasim me skenarin Shqiptar.Pavarësisht nga
kufizimet e modelimit dhe vështirësive me interpretimin e rezultateve, mund të themi se
Bullgaria po përparon më shpejt se Rumania drejt integrimit të saj në dinamikën e përbashkët
të ekonomisë evropiane. Megjithatë konvergjenca bullgare është kryesisht në kuadër të
variablave nominalë dhe ka mbetur shumë prapa sa i përket konvergjencës reale. Rumania, e
cila kohët e fundit ka filluar të zbatojë targetimin e inflacionit, zbaton një politikë monetare
rrënjësisht të pakufizuar. Ekonomia bullgare është shumë më elastike ndaj goditjeve të BE-së
(duke përfshirë edhe ato që vijnë nga politika monetare e BQE-së) se ajo rumune. Vërejmë një
asimetri të reagimit ndaj goditjeve - ndërsa shoku negativ ka një efekt të fortë mbi ekonominë
bullgare sesa pozitiv, i cili shumë shpejt e humb efektin.Shqipëria mund të marrë ngushëllim
nga shteti që relativisht ka ecur më mire, Bullgaria sa i përket mekanizmave të rregullimit.
180 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Eurostatit për vitet përkatëse. 181 Raport I Komisionit Europian mbi ecurinë e ekonomisë Bullgare
75
KAPITULLI III
SHQIPËRIA PAS-ANËTARËSIMIT. EFEKTI I MSA-së NË EKONOMINË
SHQIPTARE
3.1 Integrimi dhe Zhvillimi rajonal
Teoria tradicionale e integrimit rajonal u shfaq në fillim të viteve 1950 me veprat
pioniere te Viner182, Meade183 dhe Lipsey184. Duke u mbështetur kryesisht në përparimet
teorike në tregtinë ndërkombëtare, si dhe përvojat e hershme me rajonalizimin, këto studime
vënë theksin primar në kontrollet kufitare, dhe perjashtojnë aspekte rregullatore dhe
institucionale të integrimit. Teoria tradicionale është statike, me forcën e punës, kapitalit dhe
teknologjisë së dhënë. Mjedisi I portretizuar karakterizohet nga konkurrenca e përsosur, pa
forca të kundërta ekonomike te brendshme apo të jashtme. Vendosja është kryesisht pa
ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi, përveçse në kufi. Pengesat e tregtisë janë të kufizuara prej
tarifave, pa shtrembërime të tjera që mund të konsiderohen. Në këtë kontekst literatura e
hershme ju afrua integrimit rajonal me skepticizëm. Shihet si kundër optimale - dhe për këtë
arsye të maksimizon mirëqënien - zgjidhjen e tregtisë së lirë plotësisht dhe marrëveshjet
rajonale nuk konsiderohen domosdoshmërisht si hapa në drejtimin e duhur.
Viner identifikoi dy efekte kryesore nga një marrëveshje e tregtisë rajonale, përkatësisht
krijimin e tregtisë dhe devijimin e tregtisë. Të dy konceptet sjellin një rritje në volumin e
tregtisë ndërmjet vendeve partnere. Megjithatë, krijimi i tregtisë është konsideruar si i
dobishem (përmirëson mirëqënien), pasi ajo përfaqëson zëvendësimin e prodhimit joefikas
vendas me importet e lira nga partnerët, ndërsa devijimi i tregtise është I dëmshëm (ul
mirëqënien) pasi përfaqëson zëvendësimin e importeve të lira nga pjesa tjetër e botës me
importet më të shtrenjta nga partnerët. Kjo është pesha relative e këtyre dy efekteve që
përcakton nëse një marrëveshje rajonale duhet mbrojtur apo jo. Analiza e krijimit dhe devijimit
të tregtisë përbën një nga analizat e para zyrtare të problemit më të përgjithshem të "ekonomisë
së dytë më të mirë të mirëqenies"185. Duke pasur parasysh se tregtia e lirë e plotë dhe e
pashtrembëruar është parë si më e mira (duke I plotësuar të gjitha kushtet optimale Paretiane),
një ndryshim i cili sjell për kënaqësinë e disa prej kushteve optimale, si integrimin rajonal,
gjithmonë do të jetë i dyti më i mirë dhe të ketë një rezultat të paqartë. Duke cuar analizën e
182 Viner, J. (1950) The Customs Union Issue. F.188 183 Meade, J. (1955) The Theory of Customs Union. F.560 184 Lipsey, G. (1957) Trade diversion and welfare. F. 249 185 Venables, AJ. (2000). Completing the Internal Market in the European Community. F.32
76
Viner-it një hap më tej, Meade theksoi mundësinë e një tjetër burimi të përmirësimit të
mirëqenies, pra, zgjerim të tregtisë. Kjo është e dobishme, pasi ajo përfaqëson konsumin shtesë
të produktit të importuar, e cila nga ana e tij është i detyruar të shesë me çmim më të ulët në
vend partner. Së fundi, Lipsey theksoi se rreziku i devijimit të tregtisë ka të ngjarë të jetë
minimal, kur partnerët e mëdha tregtare të integrohen. Kjo është për shkak se lidhjet e para të
tregtisë do të sugjeronin që partnerët tashmë përbëjnë burimin e kostos se furnizimit më të ulët.
Që nga studimet e të tre autorëve të sipërpërmendur, literatura tradicionale është zgjeruar në
mënyrë dramatike. Studimet e mëvonshme janë fokusuar kryesisht në anën e identifikimit te
rasteve të veçanta të integrimit, në mënyrë që të eksplorojnë më tej paqartësinë relative të
krijimit të tregtisë dhe devijimit të tregtisë.186 Edhe pse qasja tradicionale për integrimin
përshtatet mirë me përpjekjet e para drejt rajonalizimit, kjo nuk ka kapur plotësisht thelbin e
iniciativës187 më të fundit.
Marrëveshjet rajonale gjatë dekadës së fundit synojnë integrimin e ekonomive
pjesëmarrëse me pjesën tjetër të botës. Ata përpiqen për të rritur, në vend se të rregullojnë;
ndarjen e tregut të burimeve. Më thellësisht, marrëveshjet e reja nuk do përqëndrohen vetëm
në barrierat kufitare (tarifat dhe kuotat), por gjithnjë do te mbulojnë fushat rregullatore duke
shkuar përtej kontrollit kufitar qe të pajtojnë politikat divergjente kombëtare188. Këto elementë
të rinj përtej kufirit u kapën nga rritja e literaturës për integrimin e thellë. Termi integrim i
thellë tregon veprimet e qarta te ndërmarra nga qeveritë për të zvogëluar efektet e segmentimit
te tregut te politikave të brendshme me anë të koordinimit dhe bashkëpunimit dhe përfshin
masa që kanë të bëjnë me rregullat e shëndetit dhe sigurisë, specifikimet teknike për produkte
(standarde), ligjet e konkurrencës, regjimet e licencimit dhe certifikimit, kërkesat e rregullta
dhe procedurat administrative189. Në përgjithësi, për këtë arsye, integrimi i thellë vepron si një
ombrellë e politikave dhe rregullave jo-kufitare që mund të ndikojnë në tregtinë ndërmjet
vendeve. Lawrence 190 argumenton se integrimi i thellë ndryshon ndjeshëm perceptimin tonë
të integrimit ekonomik. Së pari, supozimet tradicionale për krijimin e tregtisë dhe devijimit të
186 Cooper, J dhe Massel (1965) An Alternative Approach to Customs Union Theory. janë fokusuar në tarifat e shtëpive dhe treguan se efekti I mirëqënies tek integrimi rajonal nuk mund të jetë më mirë dhe kurrë nuk do të jetë më keq se liberalizimi i njëanshëm. Kemp dhe Wan (1976) theksuan se në qoftë se ne fillojmë nga një ekuilibër konkurrues, ne mund të gjejmë gjithmonë mënyra të veçanta. 187 Tregu i vetëm i BE-së, Marrëveshjet e Evropës, Marrëveshjet e Euro-Mesdheut, Mercosur, APEC dhe NAFTA. 188 Lawrence, G. (1997). Bringing it all back home. F.321 189 Hoekman, B. and Konan, E. (1998), Deep Integration, Nondiscrimination and European Free Trade, Paper presented at Conference Regionalism in Europe: Geometries and Strategies after 2000, Bonn, November 6-8. 190 Lawrence, G. (1996), Multilateralism, and Deeper Integration.F.211
77
tregtisë nuk mund të qendrojne, duke qene se integrimi i thellë mund të stimulojë tregtinë
ekstra-rajonale duke zvogëluar mundësitë për devijim të tregtisë. Së dyti, rregullat e
përbashkëta rrisin transparencën dhe parashikueshmërinë e politikave, duke siguruar një mjedis
më të qëndrueshëm ekonomik. Si rezultat, integrimi i thellë mund të sjellë përfitime të tjera të
mirëqenies duke qene se e lehtëson procesin e integrimit dhe rrit efektet e liberalizimit. Duhet
theksuar, se integrim i thellë nuk do të thotë më mirë ose më efikas. Në qoftë se rregullat e reja
janë më të rrepta, ose nuk i njohin dallimet ekzistuese mes kulturave te anëtarëve, nevojat dhe
objektivat, atëherë efektet e integrimit të thellë të vërtetë mund të jetë negative. Po ashtu, natyra
e gjerë e integrimit të thellë që mbulon një gamë të politikave dhe rregullave e bën të vështirë
për t'u përcaktuar dhe per tu matur. Kështu është zgjedhja e politikave dhe niveli i centralizimit
që do të përcaktojë ndikimin e rregullave të integrimit të thelle.
Ndërsa efektet e përgjithshme të integrimit rajonal kanë tërhequr vëmendje të
konsiderueshme në literaturë, lidhjet e saj me zhvillimin dhe uljen e varfërisë kane tërhequr
vetëm kohët e fundit interes. Kjo është ndoshta për shkak se, edhe pse vendet në zhvillim kanë
krijuar marrëveshje rajonale për dekada të tëra, është vetëm ne kohët e fundit qe rajonalizimi
ka filluar të jete i përfshirë në mënyrë të qartë si një mjet për zhvillimin.
Duke u bazuar tek Velde191 ne mund të bëjnë dallimin në mes efekteve të tregtisë
globale dhe rajonale. Efektet globale të tregtisë janë nxjerrë kryesisht nga literatura e tregtisë
klasike, e cila parashikon se liberalizimi i tregtisë duhet të rrisë të ardhurat e një vendi duke
qenë se çon në specializimin e prodhimit dhe të tregtisë në bazë të përparësisë krahasuese. Kjo
përfshin një rishpërndarje të burimeve për një strukturë më efikase, gjë që rrit mirëqenien e
përgjithshme. Megjithatë, tregtia nuk ka mbledhur të gjitha të ardhurat. Duke qënë se ekonomia
po zhvillohet, sektor të mbrojtur më parë, të cilët kanë vepruar në mënyrë joefikase nën
regjimin e vjetër tregtar, do të humbasin duke qenë se rritja e konkurrencës ul çmimet dhe
ngushtëson marzhet e fitimit. Kthimet duhet të rriteë për këta faktorë të prodhimit, ku ekonomia
është më e bollshme.
Kështu, për një vend në zhvillim si Shqipëria, ku punonjës të pakualifikuar ka plot,
liberalizimi duhet të çojë në specializim të aktivitete të pakualifikuara të punës intensive, të
cilat normalisht do të kenë një ndikim pozitiv në të ardhurat e të varfërve. Megjithatë, kjo nuk
do të thotë se tregtia gjithmonë do të ketë një efekt pozitiv në uljen e varfërisë. Specializimi
mund ti bëj prodhuesit individualë dhe familjet më të prekshme ndaj goditjeve. Kjo, e
191 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.296
78
kombinuar me rritjen e hapjes së tregut dhe mungesën e rrjetave të duhura të sigurisë, gjë që
rrit rrezikun e rënies në varfëri. Po ashtu, familjet e varfra në përgjithësi janë më pak të
integruara në ekonominë formale. Kjo do të thotë se, edhe në qoftë se liberalizimi është i
dobishëm per personat mesatar, të varfrit nuk mund të jenë në gjendje të përfitojnë nga fitimet.
Duke u kthyer në efektet integruese rajonale, mund të identifikojnë katër lloje të
lidhjeve me varfërine192. Së pari, efekti kryesor i integrimit rajonal është për të ulur çmimet e
mallrave të tregtuara në rajon. Duke rënë mbështetja, do te rritet kërkesa rajonale, duke çuar
në një reduktim në çmime. Edhe pse kjo do të jetë gjithmonë e dobishme për konsumatorët,
efekti mbi prodhuesit do të varet nga struktura fillestare dhe nga niveli i mbrojtjes. Kështu, të
varfërit si konsumator do të fitojnë në qoftë se ata do konsumojnë më shumë produkte që
tregtohen intra-rajonal. Megjithatë, nese konsumi i familjeve të varfra është bazuar në
prodhimin vendas (bujqësia), atëherë fitimet e tilla nuk mund të realizohen. Në mënyrë të
barabartë, të varfërit, si prodhuesit e mallrave të tregtuara në nivel rajonal mund të fitojnë apo
të humbasin në varësi të nivelit të mbështetjes dhe mbulimit të liberalizimit dypalësh.
Së dyti, integrimi rajonal mund të ketë efekte si statike dhe dinamike në prodhim. Siç
argumentohet tashmë, ekonomitë fitojne nga specializimi në përputhje me avantazhin e tyre
krahasues, por fitimet shtesë mund të rriten me anë të rritjes së konkurrencës dhe përhapjes së
produktivitetit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në rastin e integrimit të thellë.
Harmonizimi i rregulloreve kombëtare sjell procese të reja të prodhimit të cilat përveç rritjes
së qasjes në treg, mund të sjellin përfitime të mëtejshme për prodhuesit vendas.
Së treti, integrimi rajonal do të ketë një ndikim mbi pozicionin fiskal të një vendi
nëpërmjet ndikimit të tij në të ardhurat nga taksat. Përvoja tregon se të ardhurat nga taksat kanë
tendencë të bien pas liberalizimit193 të tregtisë. Kjo për më gjerë mund të çojë në shpenzime
më të ulta në familje në sektorët social apo kompensimin e të ardhurave nëpërmjet taksave
uniformë të brendshme (TVSH-ja), dy prej të cilave mund të kenë një efekt negativ në uljen e
varfërisë.
Së fundi, kërkimet kanë treguar se konvergjenca e të ardhurave brenda një
marrëveshjeje integrimi rajonal varet nga pozicionet ekonomike të vendeve në krahasim me
pjesën tjetër të botës. Vendet me përparësi krahasuese më të ngushtë me mesataren botërore
(prodhimi) në përgjithësi do të bëjnë më mirë se vendet në ekstrem, pasi këto të fundit kanë
më shumë mundësi të përballen me kostot e diversitetit tregtar194.
192 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.296 193 Ky nuk duhet të jetë rasti gjithmonë. Racionalizimi i mbështetjes (heqja e kuotave dhe kalimi në strukturën pa tarifa) dhe niveli në përgjithësi i ulët i tarifave mund të rrisë mbledhjen dhe redukton evazionin, respektivisht. 194 Venables, AJ. (2000). Completing the Internal Market in the European Community. F.36
79
Evidencat empirike mbi efektet sociale të integrimit rajonal ka qenë te përziera. Dikush
mund të bëjë dallimin në mes studimeve ekonometrike, të cilat fokusohen në ndryshimet në
flukset tregtare dypalëshe për të analizuar ekuilibrin relativ të krijimit të tregtisë dhe të
diversitetit të tregtisë dhe parashikon modele, të cilat zakonisht janë të bazuara në kornizat e
llogaritura, ekuilibruse dhe gjenerale të cilat synojnë të parashikojnë ndikimin e mundshëm të
mirëqenies nga integrimi. Duke filluar me studime ekonometrike, Aitken195 dhe Bayoumi dhe
Eichengreen196 jane fokusuar në Bashkimin Evropian dhe në Zonën e Tregtisë së Lirë të
Evropës dhe kane zbuluar se integrimi ka rritur tregtine midis intra-bllokut, i cili nga ana e tij
ishte kryesisht krijim tregtar.
Në të kundërt, Frankel197studimi i tetë i marrëveshjes rajonale të integrimit duke
përfshirë Komunitetin Europian, EFTA, NAFTA, Merkosurin dhe Paktin e Andeve kanë
zbuluar se rritja e tregtisë e intra-bllokut u shoqërua në përgjithësi nga dëshmitë e devijimit të
tregtisë198. Së fundi, Soloaga dhe Winters199 shqyrtuan një gamë të gjerë të marrëveshjeve
rajonale të integrimit dhe kanë gjetur pak prova për devijim të tregtisë; shumica e blloqeve
tregtare janë gjetur të jenë krijuese të tregtisë, me përjashtime të mundshme të BE-së dhe
EFTA, të cilat kanë çuar në një devijim të tregtisë200.
Në frontin e analizave kompjuterike empirike, ndikimi i vlerësuar i integrimit varet
shumë në qasjen e modelimit dhe supozimet. Në shqyrtimin më të plotë të modeleve dhe
integrimit rajonal shumica e modeleve tregojnë se krijimi tregtisë tejkalon devijimin e tregtisë
dhe se fitimet e parashikuara rriten nëse modelet inkorporojnë tipare të teorive të reja tregtare,
reforma të politikave të brendshme teknologjike dhe përmirësime te produktivitetit201. Modelet
statike empirike që marrin përsipër një mjedis të përkryer konkurrues në përgjithësi prodhojnë
efekte të vogla të mirëqenies.
Maskus dhe Eby Konnan 202simuluan një model statik të përkryer për të analizuar
Zonën e Tregtisë së Lirë së Egjiptit dhe te BE-së dhe kanë gjetur se Egjipti do të përfitojnë me
rreth 1-2% të PBBsë. Në mënyrë të ngjashme, vlersimi i Alessandrit 203i Marrëveshjeve per
Tregti të lirë midis Vendeve Mesdhetare dhe BE-së zbuloi se vendet do të përjetojnë një
195 Aitken, N. (1973) The Effect of the EEC and EFTA on European Trade: A Temporal Cross-Section Analysis. F.881-892 196 Bayoumi, T .Eichengreen, B 1974. Analyzing the prospects for monetary. unification in various parts of the world. F.78 197 Frankel, J. (1997) Regional Trading Blocs. F.156 198 Schiff, M and Winters, A. (2003). Regional Integration and Development. F.298 199 Soloaga, I dhe Winters, A. (2001). Regionalism in the nineties: what effect on trade?. F.29 200 Velde, M. (2004). The Power of Cross-Border Labour Market Immobility. F.298 201Evans, DS. (2003) Some Empirical Aspects of Multi-sided Platform Industries. F.398 202 Maskus, K., and Eby Konnan, D. (1997), Trade Liberalization in Egypt, Review of Development Economics, 1(3). 203 Alessandri, P. (2000) European and Euro-Mediterranean Agreements:Some Simulation Analysis on the Effects of the EU Trade Policy, Centre for Research on Innovation and Internationalisation (CESPRI) Working Paper, No 110, Universita Bocconi, Milan, June.
80
përmirësim të vogël të mirëqenies. Analiza e Bussolo dhe Niimi204 mbi Zonën e Amerikës
Qendrore për Tregti të Lirë konstatoi se Nikaragua do të fitojë më pak se 1% të PBB-së nga
anëtarësia. Vlerësimet empirike mbi efektet sociale janë rritur në studimet që mundësojnë
konkurrencë te papërsosur dhe liberalizimin e barrierave jo-tarifore. Studimi Smith dhe
Venables 205mbi Tregun e Përbashkët të BE-së ka inkorporuar konkurrencën e papërsosur në
sektorë të caktuar dhe sugjeron se përfitimet nga integrimi më i thellë (harmonizimi i
standardeve dhe zakoneve) mund të arrijë në 2.9% të PBB-së.
Studimi i Hoekman dhe Konan 206 mbi integrimin e thellë në Egjipt, zbuloi gjithashtu
se liberalizimi rregullator mund të jetë i dobishëm, por që fitimet e mirëqenies do të jenë më të
forta nëse liberalizimi është në një fokus multilateral më tepër se një mënyrë preferenciale.
Megjithate, rezultatet duken të jenë dukshëm më të forta kur përmirësimet e produktivitetit
janë të përfshira. Augier dhe Gasiorek207 vlersuan marrëveshjet e BE-së me vendet Mesdhetare
dhe supozuan se përmirësimi i qasjes në treg do të çojë në një rritje të produktivitetit. Ata
argumentuan se liberalizimi i tregtisë do të ketë një efekt të fortë pro- konkurrence, e cila, nga
ana tjetër, do te cojë në një rritje të produksionit tregtar.
Ata lejuan rreth 5% ndryshime të produktivitetit dhe zbuluan se fitimet e mirëqenies
mund të arrijnë 10-18% të PBB-së. Më tej, studimet e empirike me një fokus të qartë rajonal
per Evropën Lindore dhe zgjerimit te BE-së gjetën se aksesi I përmirësuar në tregjet e BE-së
mund të cojë në përmisimin e mirëqenies, me vendet e reja anëtare duke fituar më shumë se
BE-ja. Madhësia e efekteve përsëri do të varet nga hamendësimet e modelit. Francois208 (1998)
lejoi konkurrencën monopolistike për të vlerësuar zgjerimin e fundit të BE-së dhe ka gjetur se
fitimet e mirëqenies varionin nga 1% për liberalizimin e pastër te tarifave në 10% për
liberalizime jo-tarifore. Në mënyrë të ngjashme, studimet e Baldwin209 dhe Lejour210 mbi
anëtarësimim në BE kane zbuluar se ajo ishte më e dobishme per vendet e Evropës Lindore
dhe Qendrore se për BE-në dhe se harmonizimi rregullator mund të sjellë mirëqenie të
dukshme.
204 Bussolo, M., and Niimi, Y. (2005), Do the Poor benefit from Regional Trade Pacts? An Illustration from the Central America Free Trade Agreement in Nicaragua, Paper prepared for the 8th Annual Conference on Global Economic Analysis, June 9 - 11, Lübeck. 205 Smith, A., and Venables, A. (1988), Completing the Internal Market in the European Community: Some Industry Simulations, European Economic Review, 32 (7). 206 Hoekman, B. and Konan, E. (1998), Deep Integration, Nondiscrimination and European Free Trade, Paper presented at Conference Regionalism in Europe: Geometries and Strategies after 2000, Bonn, November 6-8. 207 Augier, P. and Gasiorek, M., (2001), The Welfare Implications of Trade Liberalization between the Southern Mediterranean and the EU, School of European Studies, University of Sussex, November. 208 Francois, L. (1998). Reducing Transatlantic Barriers to Trade and Investment. F.98
209 Baldwin, R. (1997) The Causes of Regionalism. F.36 210 Lejour, A. (2001). Paper on Eu enlargement. Brussels
81
Së fundmi, në kontekstin e Procesit të Stabilizimit të Shqipërisë studimet janë shumë
të kufizuara. I vetmi vlerësim ne dizpozicion është nga Banka Botërore, e cila ka simuluar një
model statik të konkurrencës së përsosur dhe gjeti se Shqipëria ka për të përfituar nga tregtia e
lirë me BE-në dhe me pjesën tjetër të Evropës Juglindore nga 0.3 në 0.5% të PBB-së.211.
3.2 Shqipëria dhe Procesi i Stabilizim-Asociimit
Ashtu si shumica e vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore, përvoja e Shqipërisë ne
tranzicion ka qenë e dhimbshme. Menjëherë pas rënies së komunizmit, vendi u përball me një
kolaps ekonomik, çrregullim social dhe emigracion te përhapur. Ndërmjet viteve 1990 dhe
1992, PBB-ja reale ra ashpër me 38%212. Kjo u pasua nga një periudhë relativisht e shkurtër
(1993-96) stabilizimi, e cila solli ekonominë përsëri në ritmet e rritjes të lartë dhe inflacion me
shifra të vetme dhe u reduktuan pabarazitë e jashtme.
Në këtë periudhë ekonomia u rrit me shpejtësi në një normë vjetore prej 9.3%, e nxitur
kryesisht nga bujqësia dhe shërbimet213. Megjithatë, në gjysmën e dytë të viteve 1990 kushtet
ekonomike u dobësuan në mënyrë të konsiderueshme, duke arritur kulmin me rënien e skemave
piramidale në vitin 1997, te cilat e zhytën vendin përsëri në nje krizë të thellë ekonomike dhe
sociale. Në atë vit, PBB-ja reale ra ndjeshëm me rreth 7%.
Rimëkëmbja ekonomike filloi përsëri në vitin 1998, me një program stabilizimi të
mbështetur nga donatorë me qëllim për të rindërtuar kapacitetet institucionale dhe
administrative dhe thellimin e reformave strukturore. Që nga fundi i viteve 1990, kushtet makro
ekonomike janë përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme, me normat e rritjes se PBB-së reale
midis 7 dhe 8%, inflacioni u kthye në shifra të vetme, pati konsolidim fiskal dhe një përmirësim
në bilancin e jashtëm. Ndërsa sytë e shqiptarëve janë nga Europa (e pasur, perëndimore), sipas
kësaj logjike kohore, duket sikur sa më shumë i afrohemi fizikisht influencave politike dhe
kulturore të BE-së, aq më shumë shoqëria shqiptare do të zhvillohet në atë drejtim. Kjo është
e rendësishme të kuptohet nga ata që nuk mendojnë Europë, kur mendojnë Shqipëri. Megjithatë
është e rëndësishme të kuptohet dhe nga ata që bëjnë politikat publike e synojnë zhvillimin
social të vendit. Raportet vjetore të monitorimit janë bërë mjete të respektuara për të matur
mangësitë dhe përparimin e vendit, nxitjen e debatit rreth reformave dhe advokimin për
politikat apo veprimet e nevojshme për të përmbushur standarte ndërkombëtare të veçanta.
211 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 212 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 213 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004
82
Figura 3.1. Normat vjetore të rritjes Shqipëri (çmimet konstante). Burimi: INSTAT
Performanca mbresëlënëse e rritjes së performances së Shqipërisë mund të shpjegohet me një
numër faktorësh. Së pari, gjatë dekadës së kaluar apo më shumë ekonomia ka përjetuar një
transformim të rëndësishëm214. Ka pasur një deindustrializim të qëndrueshëm në favor të
shërbimeve, të cilat llogariten sot për rreth 53% të PBB-së.
Megjithatë, Shqipëria mbetet një ekonomi kryesisht bujqësore. Ndërsa duke përbërë
rreth 25% të prodhimit, bujqësia vazhdon të punësojnë më shumë se gjysmën e popullsisë.
Faktori i dytë i rëndësishëm I cili ndikoi ne rritjen e performances së Shqipërisë ishte angazhimi
i qeverisë për politikat e matura fiskale dhe monetare dhe një tranzicion i shpejtë në parimet e
tregut nga fundi i viteve 1990 e tutje. Reformat strukturore, duke përfshirë liberalizimin e
çmimeve dhe privatizimin e bujqësisë dhe tregtisë kanë përparuar në mënyrë të
konsiderueshme.
Kjo ka lejuar rivendosjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët si bujqësia
në sektorët e produktivitetit të lartë (shërbimet, ndërtimi), të cilat çojnë në një rritje në total të
produktivitetit të faktorëve mesatarisht prej 6-10%215. Megjithatë, të dhënat tregojnë se gjithsej
rritja e produktivitetit faktor tani është ngadalësuar. Rreth 700.000 shqiptarë punojnë jashtë
vendit dhe është llogaritur se dergesat përfaqësojnë rreth 13% të të ardhurave totale në mesin
e shqiptarëve. Ky injeksion i madh i burimeve ka forcuar konsumin e aktiviteteve jo te
tregtueshme, kryesisht ato të ndërtimit dhe të shërbimeve. Programi synon informimin e
qytetarëve rreth proçesit të integrimit në BE dhe ndikimin që mund të ketë mbi jetën e tyre;
angazhimin e qytetarëve dhe grupeve të shoqërisë civile, në debate në lidhje me përfitimet dhe
kostot e këtij proçesi; si dhe monitorimin e progresit të Shqipërisë në përparimin e saj drejt
integrimit në BE.
214 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004 215 Raporti I Bankës Botërore I vitit 2004
83
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
PBB-ja
Bujqësia, gjuetia dhe
pyjet 29.2 29.5 27.8 25.2 24.6 23.1 22.1 20.4
Industria 19.8 18.6 16.9 15.1 16.9 15.3 14.7 16.5
Ndërtimi 6.2 5.5 5.3 6.6 9.1 11.1 9.7 10
Shërbimet spitalore 20.9 19.4 18.5 20.6 18.2 17 18.6 17
Transporti dhe
K Komunikacioni 8.5 9.1 12.3 12.9 11.8 12.5 12.6 14.4
Shërbime të tjera 15.4 17.9 19.3 19.5 19.4 21.1 22.2 21.6
Efekti në punësim
Bujqësia, gjuetia dhe
pyjet 67.2 68.4 70.3 69.6 70.8 72.1 71.8 57.7
Industria 9.5 8.3 7.6 7.9 7.7 7.7 5.4 7.7
Ndërtimi 1.6 1.8 2.0 1.4 1.0 1.0 1.2 6.1
Shërbimet spitalore 3.6 5.4 7.0 5.2 3.1 4.0 6.4 9.0
Transporti dhe
Komunikacioni 2.4 2.6 2.4 2.4 3.0 3.0 2.4 3.5
Shërbime të tjera 15.8 13.4 10.8 13.4 14.3 12.1 12.7 16.1
Tabela 3.1 Shpërndarja e PBB-së dhe punësimit sipas funksionit në Shqipëri 1996-2003 (%)
Burimi: INSTAT216
Performanca rritese mbresëlënëse e dekadës së fundit është pasqyruar edhe në të dhënat
e jashtme tregtare të Shqipërisë. Siç ilustrohet në tabelën 3.2, eksportet dhe importet janë rritur
me shpejtësi në vitet e fundit - me një normë mesatare vjetore prej rreth 18%. Megjithatë,
pavarësisht nga kjo rritje e konsiderueshme, aksionet e tyre në të ardhurat e përgjithshme
kombëtare kanë mbetur në nivele relativisht të ulëta. Eksportet përbëjnë sot vetëm 7.4% të
216 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e INSTATIT për vitet përkatëse.
84
PBB-së, ndërsa pjesa e importeve qëndron në rreth 28%. Për më tepër, importet kanë vazhduar
të lëne pas eksportet dhe po çojnë në një zgjerim të deficitit tregtar. Kjo nga ana tjeter vë presion
të konsiderueshëm në llogarinë rrjedhëse, e cila mund të jetë e paqëndrueshme në periudha të
hyrjeve të ulëta të kapitalit dhe dërgesave.
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Ekportet ($
mil) 123.1 141.8 201.4 224.4 143.6 202.7 275.7 258.9 304.9 330.4 448.1 605.4
Importet ($
mil) 418.4 554.8 648.4 933.1 644.4 823.5 943.0 1089.4 1337.5 1505.8 1859.6 2296.1
Rritja e eksp.
(%) - 13.2 29.6 10.2 -56.3 29.2 26.5 -6.5 15.1 7.7 26.3 26.0
Rritja e imp.
(%) - 24.6 14.4 30.5 -44.8 21.7 12.7 13.4 18.5 11.2 19.0 19.0
Deficiti
tregtar -295 -413 -447 -708 -500 -620 -667 -830 -1,032 -1,175 -1,411 -1,690
Eks.si % e
PBB-së 10.0 7.3 8.1 7.4 6.6 7.4 8.0 7.0 7.4 7.4 7.3 7.4
Imp.si % e
PBB-së 34.1 28.5 26.2 31.0 29.8 30.1 27.4 29.5 32.6 33.5 30.4 28.2
Eksp/Imp % 29.4 25.6 31.1 24.0 22.3 24.6 29.2 23.8 22.8 21.9 24.1 26.4
Deficiti si % e
PBB-së -24 -21.2 -18 -23.5 -23.1 -22.7 -19.4 -22.5 -25.2 -26.2 -23.1 -20.8
I
Tabela 3.2 Përmbledhje e tregtisë së jashtme e Shqipërisë 1993-2004. Burimi: BERZH
Figura 3.2 bazohet në bazën e të dhënave te GTAP217 për të ilustruar prodhimin dhe
eksportet dhe importet si përqindje e prodhimit të përgjithshëm dhe perqindjes së aksioneve të
kapitalit dhe fuqisë punëtore të kualifikuar dhe të pakualifikuar duke përdorur industri të
ndryshme të Shqipërisë. Në përgjithësi, duhet theksuar se baza e të dhënave GTAP nënvlerëson
kontributin e punës së pakualifikuar. Megjithatë, kjo shifër tregon se eksportet sektorial janë
dominuar në përgjithësi nga aftësia e ulët e punës se pandjeshme të industrive prodhuese. Siç
217 Modeli standard GTAP është një model multiregional, multisektor, i llogaritshëm mbi ekuilibrin e
përgjithshëm, me konkurrencë të përsosur dhe kthim të vazhdueshëm në shkallë.
85
mund të shihet, Shqipëria eshte e specializuar në prodhimin dhe eksportin e mineraleve,
kimikateve, makinerive dhe pajisjeve dhe veshjeve, të cilat janë karakterizuar nga nje raport
relative I paftesise me aftesi te vogel. Në të njëjtën kohë, bujqësia - tradicionalisht një sektor I
punës intensive me aftësi të ulët - karakterizohet nga aksione relativisht të ulëta të eksportit.
Kjo mund të thotë se fermerët e Shqipërisë ende e gjejnë të vështirë për të konkurruar në tregjet
ndërkombëtare, si dhe prodhimi i brendshëm bujqësor konsumohet kryesisht në nivel lokal. I
vetmi sektori bujqësor qe ka zbuluar dinamizëm eksportues është ushqimi i përpunuar, i cili
është përgjegjës për rreth 5% të totalit të eksporteve.
Në lidhje me importet, kërkesa është e dominuar përgjithësisht nga mallrat dhe
shërbimet,218 prodhimi i të cilave në Shqipëri është më shumë kapital intensiv, me një të mesme
të aftë të lartë të raportit të pakualifikuar. Tregtia, transporti dhe sherbimet e tjera marrin rolin
udhëheqës, te ndjekur nga prodhime të lehta, të makinerive dhe pajisjeve. Një përjashtim i
dukshëm është veshja e cila është përgjegjëse për rreth 25% të totalit të importeve. Kjo do të
sugjeronte se industria e veshjeve shqiptare varet shumë nga inputet e huaja të ndërmjetme për
te mbajtur prodhimin e madh lokal dhe fokusuar në eksporte.
Figura 3.2 Shpërndarja e outputit, importit, eksporit të përdorur si faktor në vitin 2001 sipas
sektorëve (%). Burimi: GTAP
218 Raport I 6-mujorit të pare I Bankës Botërore I vitit 2003.
86
Në fund, për sa i përket shpërndarjes rajonale, tregtia e jashtme e Shqipërisë është e
orientuar në mënyrë të qartë drejt Evropës. Në vitin 2003, vetem BE-ja llogaritej për 93% të
eksporteve shqiptare dhe 74% të importeve, pjesa më e madhe e tregtisë duke qenë me Italinë
dhe Greqinë. Ky nivel i konsiderueshëm i tregtisë nënkupton një varësi të rëndësishëme dhe
një dobësi në rritje për çdo goditje negative nga BE-ja. Tregtia me vendet e tjera të Evropës
Juglindore llogaritet 10 dhe 13% të importeve dhe eksporteve shqiptare, përkatësisht në vitin
1993, por karënë në rreth 6 dhe 3% deri në vitin 2003. Per sa i përket tregtisë me rajone të tjera,
vitet e fundit kanë parë një rritje të vogël komerciale në lidhjet me Turqinë dhe Rusinë, por një
rënie në ato me Amerikën e Veriut dhe pjesës tjetër të botës.
Figura 3.3 Tregtia në Shqipëri sipas rajoni (%).Burimi: Dhoma Kombëtare e Tregtisë219
Ndërsa rritja e tregtisë dhe ecuria e ekonomisë shqiptare është inkurajuese, sfida të
konsiderueshme vazhdojne te jene në frontin socio-ekonomik. Te ardhurat kombëtare për
frymë kane qenë në rritje në mënyrë të qëndrueshme gjatë dekadës së fundit, por mbeten në
nivele shumë të ulëta; në vitin 2003, ato qëndronin në rreth $1900, nga më të ultat në ekonomitë
në tranzicion. Për më tepër, papunësia mbetet në nivel të lartë dhe varfëria është e përhapur,
me rreth 25% e popullsisë qe jetojnë me nën 2$ në ditë. Varfëria në Shqipëri ka shënuar
dimensione hapësinore dhe rajonale. Zonat rurale janë vazhdimisht më të varfra se pjesa tjetër
e vendit. Në Raportin e Standardeve të Jetesës u tregua se shkalla e varfërisë në Shqipërinë
219 Grafiqet janë si rezultat I përpunimit të të dhënave nga raportet e Dhomës Kombëtare të Tregtisë Shqiptare
për vitet përkatëse.
87
rurale është rreth 50% më e lartë se në zonat urbane dhe 66% më e lartë se sa në kryeqytet. Për
më tepër, varfëria duket se është më e përhapur në rajonin malor në veri dhe verilindje të vendit,
ku pothuajse gjysma e banorëve janë të varfër, me një të pestën qe jetojnë në varfëri
ekstreme220.
Analiza e mëtejshme sugjeron se varfëria është e lidhur në mënyrë të qartë me
papunësinë dhe nënpunësimin në tregun e punës. Anketa e Standardeve të Jetesës tregon se
idiciet e varfërisë janë 33% më lart në grupet e të papunëve221. Kjo ilustrohet më tej në Tabelën
3.3 ku tregohet se shkalla e papunësisë qëndron në 9.8 dhe është më e larta ndër segmentet më
të varfra të popullsisë. Nivelet e aftësive të fuqisë punëtore në përgjithësi janë të ulëta. Ndërsa
shkalla e analfabetizmit ka vazhduar të bjere, (nga 7.3% në vitin 1989 në 1.4% në vitin 2001)222
rreth dy të tretat e fuqisë punëtore vazhdojnë të kenë më pak se arsimin bazë. Kjo është përsëri
ne këto segmente të popullsisë që janë më të prekshme ndaj papunësisë. Në të vërtetë,
papunësia për punëtorët qe kane me pak se arsimin 9 vjecar arrin 8.6% në krahasim me 4.9%
për ata me më shumë se arsimin 9 vjecar.
Tabela 3.3 Papunësia sipas shkallës së varfërisë dhe nivelit të arsimit
Varfëria Arsimi
Jo i
Varfër I Varfër
Varfëri
ekstreme
Më pak
Se 9
vjecarja
9 vjecare
Më shumë
Se 9
vjecarja
Totali
Niveli I
papunësisë 8.5 14.2 23.7 8.6 14.2 4.9 9.8
Niveli I
pjesëmarrjes n.a n.a n.a 55.7 66.6 73.7 59.7
Burimi: Banka Botërore
Në përgjithësi, është e rëndësishme për të theksuar lidhjet midis varfërisë, shkathtësisë
dhe statusit të punës. Analiza e modelit do të marrë parasysh nivelet e larta të papunësisë në
mesin e punëtorëve të pakualifikuar dhe të eksplorojë ndikimin e reformave të ndryshme
220 Raport I 6-mujorit të pare I Bankës Botërore I vitit 2003. 221 Raport I Qeverisë Shqiptare I vitit 2003. 222 Raport I BERZH I vitit 2004.
88
tregtare për statusin e punës. Duke pasur parasysh faktin se shkalla e papunësisë është më e
lartë në mesin e punëtorëve me më pak se arsimin 9 vjecar dhe se tendenca e varfërisë është
rreth 33% më e lartë për të papunët, është e rëndësishme që të mbajmë mend se këto grupe do
të jenë më të rrezikuar nga varfëria se të tjerët.Marrëdhëniet diplomatike midis Bashkimit
Evropian dhe Shqipërisë filluan në 1991 dhe u formalizuan një vit më pas me nënshkrimin e
një marrëveshjeje të tregtisë dhe të Bashkëpunimit dhe një deklaratë të përbashkët mbi
dialogun politik. Për pjesën e mbetur të vitit 1990, marrëdhëniet kane qenë në përgjithësi të
kufizuara me statusin e donator-marrësit, duke qene se BE-ja u bë burimi më i madh i ndihmës
së jashtme për vendin. Gjatë kësaj periudhe, BE-ja rriti preferencat tregtare të rëndësishme në
Shqipëri, të cilat lehtësuan tregtinë dypalëshe dhe lejuan krijimin e lidhjeve të forta tregtare.223
Në fund të viteve 1990 marrëdhënia dypalëshe filloi të intensifikojë me hapjen e
Procesit te Stabilizim-Asocimit. Procesi ka kombinuar marrëdhënie të reja kontraktuale me
preferenca tregtare dhe ndihmë financiare për të mbështetur progresin e vendeve në
përmbushjen e kërkesave për anëtarësim në BE. Në këtë kontekst, marrëveshja mbështetet në
katër blloqe të ndërtimit:
i. Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA), e cila përbëhet nga një marrëveshje
ligjërisht detyruese ndërmjet BE-së dhe secilit vend të SAP;
ii. Marrëveshja bilaterale për tregti të lirë në mes të të gjitha vendeve pjesëmarrëse në
marrëveshje;
iii. Preferencat tregtare, të cilat në mënyrë të njëanshme japin akses pothuajse plotësisht
të lirë në tregjet e BE-së për mallrat nga Ballkani; dhe
iv. Asistencë financiare e planifikuar në konsultim me vendet partnere, shtetet anëtare
të BE-së dhe komunitetin ndërkombëtar.
Në paraqitjen e pjesëmarrjes së Shqipërisë, është e dobishme të bëhet dallimi midis atyre
aspekteve që kanë të bëjnë me marrëdhëniet e saj me BE-në dhe atyre që kanë të bëjnë me
marrëdhëniet e saj me vendet e tjera pjesëmarrëse. Duke filluar me marrëdhëniet BE-Shqipëri,
negociatat zyrtare dypalëshe për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit filluan në janar të vitit
2003 dhe kanë përfunduar në qershor 2006. Parashikohej ngritja e një marrëveshje asocimi, e
cila do të zbatohet në mënyrë progresive gjatë një periudhe maksimale kalimtare prej dhjetë
vjetësh224.
223 Raporte nga Komisioni Evropian, Procesi i Stabilizim Asociimit për Evropën Juglindore, Bruksel (vite të ndryshme) 224 Fjalim I Artur Kuko në vitin 2005.
89
Ajo mbulon një gamë të gjerë fushash nga dialogu politik i bashkëpunimit rajonal, dhe
nga liria në lëvizjen e mallrave, shërbimeve, punëtorëve dhe kapitalit të bashkëpunimit reciprok
të drejtësisë dhe punëve të brendshme.
Bën thirrje për krijimin e një zone të tregtisë së lirë në mes të dy palëve225. Në vitin
1999, nën regjimin e Preferencës Tregtare Autonome, BE-ja ka liberalizuar pjesën më të madhe
të tregtisë së saj. Shqipëria do të ndërmarrë një reduktim më gradual të tarifave gjatë një
periudhe prej dhjetë vjetësh, deri në fund të së cilës, të gjitha tarifat bilaterale industriale do të
jene liberalizuar plotësisht. Në bujqësi, liberalizimet do të jenë thelbësore, por më gjerë, do
mbulojne rreth 70% të linjave tarifore dypalëshe. Zona e tregtisë së lirë po ashtu bën thirrje për
eliminimin e të gjitha taksave të eksportit dypalësh në të dy tregtite, industriale dhe bujqësore,
si dhe të gjitha kufizimet sasiore e mbetura që kanë efekt të njëjtë. Kjo i lejon për vazhdimin e
masave kunder hedhjes dhe masat mbrojtëse në mes të dy palëve.
Marrëveshja nuk është kufizuar nga kontrollet kufitare, por mbulon një numër të
fushave të politikave dhe rregullimeve për integrim më të thellë. Ajo pranon se politika e
harmonizimit të politikave është një objektiv afatgjatë dhe vë theks në rritjen e implementimit
gradual. Megjithatë, Shqipëria ka nevojë të ndërmarrë një harmonizim gradual të legjislacionit
me atë të BE-së në fushën e standardeve, certifikimit dhe akreditimit dhe administratës
doganore. Eshtë e nevojshme për të zhvilluar një kornizë për mbrojtjen e konkurrencës, si dhe
të drejtat e pronësisë intelektuale, industriale dhe tregtare të ngjashme me ato të komunitetit.
Së fundmi, Shqipëria do të duhet të kërkojë pjesëmarrjen në organizatat ndërkombëtare
dhe evropiane në të gjitha këto fusha dhe t'i përmbahet konventave përkatëse ndërkombëtare.
Në bazë të marrëveshjes Shqipëri-BE, Kutia 1 jep detajet e dispozitave kryesore të integrimit
ekonomik. Duke u kthyer në marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e tjera të Evropës Juglindore
në marrëveshje, ato administratohen kryesisht nga dispozitat për bashkëpunimin rajonal.
Marrëveshja kërkon që vendet pjesëmarrëse të përfundojnë dhe zbatojnëe marrëveshjet
dypalëshe të tregtisë së lirë ndërmjet tyre. Në këtë kontekst, 23 marrëveshje bilaterale janë
krijuar. Për zbatimin e këtyre marrëveshjeve, të gjitha vendet pjesëmarrëse në proces, së bashku
me Bullgarinë dhe Rumaninë, të miratuara nga një Memorandum Mirëkuptimi në qershor
225 Deri më sot, vetëm Maqedonia dhe Kroacia kanë përfunduar negociatat dhe kanë miratuar Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit me BE.
Termi "Marrëveshjet e Evropës" i referohet marrëveshjeve bilaterale të asocimit ndërmjet Bashkimit Evropian dhe vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore që më pas u bënë vende kandidate për në BE. Bullgaria dhe Rumania janë dy vendet e fundit kandidate për të përfituar nga ky lloj marrëveshjeje, ndërsa marrëveshjet e Evropës që lidhin Estoninë, Hungarinë, Letoninë, Lituaninë, Poloninë, Republikën Çeke, Sllovakinë dhe Slloveninë në Bashkimin Evropian u bënë të tepërta në kohën e Pranimit në 2004.
90
2001. Megjithëse negociatat janë ende në një fazë relativisht të hershme, shenjat janë se kjo
do të marrë formën e zgjeruar Evropës Qendrore për Zonën e Tregtisë së Lirë.226
Kutia 1 Dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me Zona e Tregtisë së Lirë midis BE-
Shqipëri nën MSA-në
I. Dispozitat që kanë të bëjnë me detyrimet e importit dhe eksportit
BE-ja dhe Shqipëria kanë të nevojshme për të eliminuar të gjitha detyrimet doganore dhe taksat
të lidhura me efekt të njëjtë me to për produktet industriale midis tyre. Nën regjimin e
Preferencave Tregtare Autonome, BE-ja tashmë ofron hyrje krejtësisht të lirë në produktet
industriale shqiptare. Në rastin e Shqipërisë, pjesa më e madhe e linjave tarifore industriale do
të liberalizohen plotësisht menjëherë, ndërsa pjesa e mbetur do të jetë subjekt i një liberalizimi
më gradual gjatë pesë viteve të ardhshme.
Detyrimet doganore bilaterale dhe tarifat e lidhura do të eliminohen për produkte të caktuara
bujqësore. Për BE-në kjo do të mbulojë eksportet bujqësore pothuajse të gjithë Shqiperise. Në
rastin e Shqipërisë, rreth 40% e linjave tarifore bujqësore do të liberalizohen menjëherë
plotesisht, 30% do të liberalizohen gjatë një periudhe prej pesë vjetësh, ndërsa pjesa tjetër do
të mbajë tarifat e tyre.
Të gjitha taksat bilaterale te eksportit dhe ndryshimet e lidhura me efekt të njëjtë do të
liberalizohet plotësisht menjëherë pas miratimit të Marrëveshjes.
II. Dispozitat që kanë të bëjnë me ligjet, rregullat dhe rregulloret.
Shqipëria ka nevoje të ndërmarrë një harmonizim gradual të ligjeve dhe rregullave me ato të
acquis communautaire të BE-së për tregun e brendshëm. Kjo do të përfshijë:
- Harmonizimin gradual të te gjitha instrumenteve te Komunitetit në lidhje me barrierat teknike
të tregtisë, standardet sanitare dhe fitosanitare, akreditimit dhe procedurat e vlerësimit të
konformitetit. Ajo gjithashtu përfshin pjesëmarrjen në organizatat evropiane në fushat e
standardeve, vlerësimin e përputhshmërisë, metrologjinë dhe funksione të ngjashme;
- Miratimit dhe zbatimit te ligjieve të konkurrencës dhe politikës, në përputhje me rregulloret
përkatëse të BE-së dhe shkëmbimin e informacionit për raste të veçanta të ndihmës publike;
-. Mbrojtja adekuate dhe efektive e të drejtave intelektuale, industriale dhe tregtare të pronës,
zbatimin efektiv të të drejtave dhe anëtarësimit të tilla në konventat përkatëse shumëpalëshe.
III. Dispozitat tjera që lidhen me tregtinë
Shqipëria dhe BE-ja do të bashkëpunojnë në fushën e doganave për të promovuar përafrimin e
sistemit doganor shqiptar me atë të Komunitetit dhe për të arritur harmonizimin gradual të
legjislacionit përkatës shqiptar me atë të BE-së.
226 Zona e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) është formuar në vitin 1992 dhe përfshin anëtarët e BE tani
Polonia, Republika Çeke, Sllovakia, Hungaria, Sllovenia, Bullgaria dhe Rumania.
91
Para se të identifikojmë masat kyçe të politikave te tregtisë per ushtrimin tonë të
modelimit, është e rëndësishme të marrim në konsideratë shkurtimisht progresin e reformave
të Shqipërisë deri më sot. Dihet se me SAA-në e BE-Shqipërisë në fazat e para të zbatimit dhe
marrëveshjeve rajonale vetëm tre vjet që nga miratimi I saj, është ende relativisht herët për të
ndërmarrë një vlerësim formal të përparimit të Shqipërisë në PAS. Megjithatë, për qëllime të
analizës sonë jane konsideruar shkurtimisht disa prej politikave të kohëve të fundit dhe
reformat rregullatore që janë të lidhura drejtpërdrejt me përpjekjet e vendit drejt liberalizimit
dhe integrimit rajonal.Që nga heqja e monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme, Shqipëria ka
ndjekur vazhdimisht një politikë të liberalizimit multilateral. Në vitin 2000, ajo u bë anëtare e
plotë e Organizatës Kombëtare të Tregtisë dhe pranoi liberalizim ambicioz te tregtisë deri në
vitin 2007. Ndërsa liberalizimi ka përparuar në mënyrë të konsiderueshme, ka vonesa të
ndryshme në zbatimin e angazhimeve të Organizatës Kombëtare të Tregtisë. Tarifa maksimale
më të favorshme mbeten në 15% dhe, edhe pse shumica e produkteve industriale janë
liberalizuar, bujqësia vazhdon të karakterizohet me mbrojtje të rëndësishme. Sipas Komisionit
Evropian kjo është për shkak të konsideratave për ndikimin në buxhet dhe frikën për ndikimin
në kompani të reja227. Në lidhje me liberalizimin dypalësh, përpjekjet janë përqendruar
kryesisht në zbatimin e marrëveshjeve dypalëshe me vendet e tjera të Evropës Juglindore. Që
nga viti 2002/3, kur u miratuan shumica e marrëveshjeve të Shqipërisë, liberalizimi ka
përparuar me shpejtësi. Sot shumica e marrëveshjeve janë të afërta me zbatimin e plotë me
rreth 80-90% të negociuara dhe te liberalizuara plotësisht228. Liberalizimi bilateral me BE-në
ka filluar me nënshkrimin e MSA-së në qershor të vitit 2006.
Për sa i përket barrierave rregullatore dhe jo-tarifore, tabloja është relativisht e përzier.
Shqipëria mban një regjim të licencimit për importimin e mallrave që janë të rëndësishme për
stabilitetin e saj kombëtar (të armëve, municioneve, eksplozivëve, mbetjeve jo-të rrezikshme,
drogës dhe gomave të përdorura) dhe për mallrat, ku informacioni statistikor është i nevojshem
(ilaçe, fara, pesticide, kafshët, peshku dhe prodhimet e detit dhe produktet me origjinë
shtazore). Në përgjithësi, sistemi është në përputhje me Marrëveshjen e OBT-së mbi barrierat
teknike në tregti dhe nuk duket sikur ka nevoje për të ngritur ndonjë problem të veçantë. Vlen
të përmendet se numri mesatar i licencave për biznesin është 0.9, i cili është shumë më i ulët
se në shumë vende të tjera në rajonNë fushën e standardeve dhe barrierave teknike në tregti,
një ligj i ri u miratua në mars te 1999, duke zëvendësuar sistemin e vjetër të kërkesave të
detyrueshme të produktit. Ligji i ri bën dallimin ndërmjet standardeve opsionale dhe të
detyrueshme dhe përcakton rregullat për procedurat e konformitetit-vlerësimit dhe akreditimit.
Administrativisht, përgjegjësia e plotë për standardizimin, vlerësimin e konformitetin mbetet
me Drejtorinë e Përgjithshme të Standardizimit (DPS). Që nga viti 2004, Shqipëria kishte
përkthyer dhe adoptuar 42% të standardeve europiane, ndërsa një ligj i ri për vlerësimin e
konformitetit u ratifikua që është në përputhje me legjislacionin përkatës evropian.
Nënshkruesit e Memorandumit të Mirëkuptimit kane intensifikuar së fundmi diskutimet për te
unifikuar Zonen e Tregtisë së Lirë. Në frontin institucional, Shqipëria ka zhvilluar një profil
aktiv me anëtarësimet ne filialet ne organet evropiane, për standardin elektrik dhe elektroteknik
(CEN dhe CENELEC) dhe anëtarësimin korrespondent në Organizatën Ndërkombëtare të
227 Raport I Komisionit Evropian I vitit 2005. 228 Messerlin, P and Miroudout, P (2003). Trade Liberalization in South East Europe. F.56
92
Standardeve (ISO) (Drejtoria Shqiptare Përgjithshme të Standardizimit, 2005). Megjithatë, ka
ende shumë probleme në anën e zbatimit, për shkak të mungesës së infrastrukturës dhe
kapaciteteve në fushën e akreditimit dhe certifikimit. Mungesa e infrastrukturës, nga ana tjetër,
përkthehet në mungesën e besimit të proceseve dhe procedurave shqiptare. Akreditimi i
produkteve shqiptare vazhdon të njihet dobët në tregjet ndërkombëtare. Siç ilustrohet në
Figurën 3.4, kompanitë shqiptare renditen më të ulëtat të të gjitha prej vendeve të tjera pjestare
te PAS-it per njohjen e akreditimit të cilësisë. Kjo, nga ana tjetër, vepron si një barrierë e
rëndësishme tregtare për eksportuesit shqiptarë, sepse ata kanë nevojë për të ricertifikuar
produktet e tyre ne laboratorë dhe institute të huaja. Zhvillimi i besimit dhe njohjes janë
thelbësore në këtë fushë. Infrastruktura është kyç; Besimi mund të zhvillohet më tej nëpërmjet
krijimit të Protokolleve Europiane për Vlerësimin e Konformitetit, i cili synon të identifikojë
fushat me probleme për produkte të veçanta dhe të sigurojë mjete për zgjidhjen e tyre.
Marrëveshjet e tilla janë, natyrisht, një synim afatgjatë, por ato janë parashikuara në
marrëveshjen BE-Shqipëri.
Figura 3.4 Kompanitë në vendet e EJL-së me akreditimin në cilësi të njohur ndërkombëtarisht
(pjesa e totalit). Burimi: Frohlich (2005).
Duke u kthyer në administratën doganore, procedura këtu mbetet e rëndë. Pastrimi doganor
është ende i ngadalshëm, i paefektshëm dhe imponon kosto të lartë të pajtueshmërisë në
sektorin privat. Siç ilustrohet në Figurën 3.5, rreth 30% e firmave tregtare në Shqipëri
identifikojnë problematikat e tregtisë si një pengesë e madhe, krahasuar me 14% në vendet të
tjera evropiane dhe 22% në vendet e tjera të mëdha dhe të vogla me të ardhura mesatare. Koha
mesatare e zhdoganimit229 në vitin 2003 ishte rreth 5.3 ditë. Me inkurajimin e Misionit të
Asistencës Doganore të BE-së në Shqipëri një numër reformash janë kryer në vitet e fundit, të
cilat kanë reduktuar kohën mesatare doganore per rreth 1.9 ditë. Këto përfshijnë forcimin e
menaxhimit rajonal ne port, ndryshimin e kodit doganor shqiptar dhe futjen e teknologjive të
reja të informacionit dhe përpunimit. Sipas ACIT, megjithatë, ka vend edhe më tej për
përmirësim nëpërmjet thjeshtimit të kërkesave të dokumentacionit dhe përmirësimin e
229 Raportin Vjetor të tregtisë së Tregtisë së Jashtme Ndërkombëtare (2004) nga Qendra Shqiptare.
93
sistemeve të informacionit. Dhimiri vë në dukje se 20 dokumente mbështetëse janë të
nevojshme në deklarimin e mallrave për një dërgesë komerciale. Për më tepër, korrupsioni në
administratën doganore mbetet një problem serioz për firmat.
Figura 3.5 Përmbledhje e treguesvepër Administrimin e Doganave 2004. Burimi: ACIT230
Së fundmi, në fushën e ligjit të konkurrencës dhe të drejtave te pronësisë intelektuale,
Shqipëria ka bërë progres inkurajues. Një ligj i ri I konkurrencës u miratua në vitin 2003, i cili
është në përputhje me legjislacionin përkatës të BE-së. Ligji gjithashtu parashikon krijimin e
një autoriteti të pavarur konkurrues. Ka, megjithatë, vonesa në zbatimin e tij kryesisht për
shkak të mungesës së marrëveshjes politike mbi organizimin dhe stafin e autoritetit të
konkurrencës. Në fushën e të drejtave të pronësisë intelektuale, Shqipëria ka ratifikuar një sërë
marrëveshjesh ndërkombëtare dhe ka shtyrë përpara në përafrimin e legjislacionit vendas me
ato të BE-së. Ka pasur një numër iniciativash për të rritur ndërgjegjësimin e publikut dhe për
forcimin e kapaciteteve zyrtare në zonë. Megjithate, komisioni ve re se implementacioni dhe
vendosja e kornizës së re legjislative qëndron si një sfidë.
3.3 Modelimi Kornizë, Burimet e të dhënave dhe Dizenjoja Eksperimentale
Në këtë seksion analiza jonë do te jete një vlerësim formal sasior i Procesit të BE-
Shqipëri të Stabilizim Asociimit. Ne marrim parasysh diskutimin tonë të mëparshëm të
Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Zonave te Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me Evropën
Jug-Lindore për të identifikuar dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me ushtrimin tonë të
modelimit. Ne fillojmë me një diskutim të të dhënave të kornizës se modelimit dhe duke
analizuar informacionin që do të ndiqet nga një diskutim I detajuar I dizenjos eksperimentale
për stimulimet.
Modeli standart i GTAP që analizon shumë vende dhe sektorë është vënë në perdorim.
GTAP është i bazuar në një hipotezë standarde neo-klasike, me konkurrencë të përsosur dhe
230 Qendra Shqiptare për Konkurrueshmërinë dhe Tregtinë Ndërkombëtare (ACIT) është një think-tank i bazuar në Shqipëri,
i përqendruar në qeverisjen ekonomike, konkurrencën dhe zhvillimin e tregtisë.
94
me kthime të vazhdueshme gjatë gjithë kohës. Tregtia midis rajoneve të ndryshme të modelit
është e përfshirë permes një specifikimi Armington-i. Kjo paraqet vetëm largimin e
rëndësishem nga korniza standarde neo-klasike dhe lejon diferencim të produktit sipas
origjinës gjeografike. Specifikimi Armington prezanton zëvendësimin e papërsosur mes të
burimeve të brendshme dhe të importuara të furnizimit. Më konkretisht, firmat së pari duhet të
vendosin mbi përzierjen optimale te mallrave të brendshme dhe të importuara dhe pastaj të
percaktojne burimin e importeve. Në këtë mënyrë, produktet janë të diferencuara në bazë të
origjinës së tyre të prodhimit, e cila, nga ana tjetër, lejon gjurmimin e flukseve tregtare
dypalëshe.
Sipas standardit së GTAP, çmimet e mallrave, faktorët dhe sherbimet rregullohen deri
sa të gjitha tregjet pastrohen, derisa ata janë të gjithë në të njëjtën kohë në ekuilibër të
përgjithshëm. Në nivel makroekonomik, modeli standard kërkon që diferenca midis kursimeve
kombëtare dhe investimeve kombëtare të jetë pikërisht e barabartë me tepricën e llogarisë
rrjedhëse. GTAP, megjithatë, nuk përfshin vërejtjet mbi transfertat neto. Prandaj, mbyllja
makroekonomike bie në formën e saj më të thjeshtë, ku kursimet kombëtare neto janë të
barabarta me balancën e tregtisë. Implikimi kryesor i këtij specifikimi është se çdo ndryshim
në flukset tregtare pas një ndryshimi të politikës do të kërkojë bilancin tregtar për të rregulluar
ruajtjen e thjeshtuar te identitetit të makros. Në këtë studim ne kemi prezantuar një largim
themelor nga mbyllja standarde. Sipas McDonald dhe Walmsley231, Elbehri dhe Hertel232 dhe
të tjerë që lejojnë përfshirjen e papunësisë në eksperimentet tona233. Siç e kemi theksuar
tashmë, Shqipëria karakterizohet nga nivelet e larta të papunësisë punëtore të pakualifikuar.
Prandaj, supozimi standart I GTAP i punësimit të plotë është i papërshtatshem. Për të marrë
parasysh këtë, paga reale për punë të pakualifikuar në Shqipëri eshte e caktuar, ndërsa furnizimi
i punës është I paelabouruar, supozimi kritik duke qenë se të dhënat bazë të reflektojnë
punësimin, jo të përzier, kështu që ekziston nje pjesë shumë e madhe e paobservuar e forcës
punëtore e papunësuar.
Rrjedhimisht, një zgjerim në prodhim është nxitur nga numri I madh I të papunëve,
ndërsa një tkurrje të çon në humbje të mëtejshme në punësim. Punësimi i punës së pakualifikuar
do të tentojnë të rritet ose të bjerë në bazë të intensitetit të aftësise të eksporteve krahasuar me
231McDonald, S and Walmsley, T. (2003). GTAP working Paper no.29. Bilateral Free Trade Agreements and CustomsUnions: The Impact of the EU Republic of SouthAfrica Free Trade Agreement on Botswana 232 Elhebri, A and Hertel, R. (2004). Markets and Trade Economics Division. F.57 233233 Keck, A. and Piermartini, R. (2008) ‘The Impact of Economic Partnership Agreements in Countries of the Southern
African Development Community’, Journal of African Economies 17(1): 85-130.
95
sektorët e importit konkurrues. Për qëllime krahasuese disa nga eksperimentet tona kryesore
janë analizuar gjithashtu nën standardin e GTAP te punësimit të plotë. Zgjedhja e rregullave
tona te mbylljes na lejon që të marrin në konsideratë disa nga ndikimet socio-ekonomike të
liberalizimit. Ndërsa studime të tjera do të shikonin në ndikimin mbi pagat për të identifikuar
efektet socio-ekonomike të reformave, ky studim përqendrohet në ndryshimet në modelet e
punësimit. Duke pasur parasysh specifikat e modelit GTAP, që të mos bejmë dallim të llojeve
shtëpiake, nuk është e mundur për të modeluar ndikimin mbi varfërinë direkt. Kjo është,
megjithatë, e mundur me anë të rregullit tonë të mbylljes për të shqyrtuar ndikimin në punësim
si në agregate dhe në mes të punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Duke pasur
parasysh se varfëria në Shqipëri ka tendencë për të dominuar të gjithë të papunët, dhe sidomos
të pakualifikuarit, rregulli ynë I mbylljes do të na lejojë për të identifikuar disa nga grupet që
janë të prekshme prej liberalizimit. Dihet se papunësia jo domosdoshmërisht do të rezultojë në
varfëri,234 megjithëse disa sektorë mund të bien, të tjere mund te zgjerohen, duke krijuar efekte
pozitive të punësimit. Diskutimi ynë i reformave të ndryshme të tregtisë-politike, do të shikoje
nga afër ndryshimet në kthimin dhe punësimin e punëtorëve me aftësi të ulta në të gjithë
industrit për të identifikuar, ku të jetë e mundur, "fituesit dhe humbësit" nga goditjet e politikës.
Mjedisi bazë është i bazuar në bazën e të dhënave GTAP për vitin 2001. Baza e të
dhënave e plote përbëhet nga 87 rajone / vende, 57 lloje mallrash dhe 5 faktorët primar. Për
qëllime të analizës sonë, të dhënat janë grumbulluar në 10 rajone dhe 21 sektorë, duke
përfshirë, 7 primare (6 prej tyre bujqësor), 9 prodhim dhe 5 ne sektorët e shërbimit. Asnje
bashkim nuk është aplikuar tek faktorët e prodhimit, të cilat përfshijnë tokën, punën e
kualifikuar dhe të pakualifikuar, kapitalin dhe burimet natyrore. Zgjedhja e mallrave dhe
bashkimet rajonale reflektojnë tregtinë dhe prodhimin e Shqipërisë dhe kanë për qëllim të
maksimizojne fleksibilitetin në modelimin e marrëveshjeve të ndryshme tregtare që Shqipëria
ka dhe do të përfundojnë nën kujdesin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit. Pikënisja nuk
përmban preferencat rajonale që Shqipëria mund të ketë rënë dakord për të në vitet e fundit.
Prandaj, struktura e tarifave reflekton regjimin e politikës ashtu siç ishte në vitin 2001, para
çdo liberalizimi nën Procesin e Stabilizim-Asocimit. Ajo ka, megjithatë, të përfshirë
Preferencën e Tregtisë Autonome të BE-së pasi kjo ishte specifikuar në 2000. Ne kemi kryer
shtatë eksperimente të politikave kryesore që kanë për qëllim për të kapur përpjekjet për
234 Keck, A. and Piermartini, R. (2008) ‘The Impact of Economic Partnership Agreements in Countries of the Southern
African Development Community’, Journal of African Economies 17(1): 85-130.
96
liberalizimin e tregtisë se Shqipërisë si në mënyrë të njëanshme dhe rajonale në kuadër të
Shoqatës të Procesit të Stabilizim Asocimit.
Më konkretisht, ne kemi hulumtuar skenarët e mëposhtme të tregtisë të përfshira
kryesisht në PAS:235
i. një liberalizim i njëanshëm hipotetik;
ii. një zonë e tregtisë së lirë ndërmjet Shqipërisë dhe BE-së 25;
iii. një bashkim doganor hipotetik mes Shqipërisë dhe BE-së 25;
iv. zone te tregtisë së lirë mes Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe Rumanisë;
v. nje PAS i plotë qe kombinon zonat e tregtisë së lirë të Shqipërisë me BE-në dhe me
Bullgarinë dhe Rumaninë;
vi. ulja në shpenzimet e tregtisë për shkak të harmonizimit të Shqipërisë me standardet
e BE-së;
vii. ulja në tregti kushton për shkak të modernizimit te doganave të Shqipërisë.
E1: Liberalizimi i njëanshëm
Qëllimi i këtij skenari ishte për të krijuar një pikë referimi. Ka hulumtuar efektet e plota
potenciale të liberalizimit të tregtisë, nëse Shqipëria kishte për të reduktuar tarifat e saj në të
gjitha rajonet, vendet dhe sektorët. Prandaj ka përfshirë eliminimin e plotë të të gjitha tarifave
për importet bujqësore dhe industriale në Shqipëri, pavarësisht nga rajoni i origjinës. Duke
pasur parasysh se modelet eksperimentale të liberalizimit te plotë te tarifave në Shqipëri mund
të presim qe të gjejmë efekte te forta të mirëqenies se mundshme. Pa shtrembërime të mbetura,
prodhimi dhe tregu i Shqipërisë do të jete i specializuar në përputhje me avantazhet krahasuese
dhe burimet do të ri-ndahen për një strukturë më efikase.
E2: Zona e Tregtisë së Lirë midis BE-se dhe Shqiperise.
Ky skenar eshte përqendruar në marrëveshjen e Shqipëri-BE dhe ka hulumtuar efektet e
krijimit te një zonë të tregtisë së lirë në mes të dy palëve. Siç është diskutuar në seksionin 3.2,
BE-Shqipëri marrëveshja përfshin eliminimin gradual të tarifave dypalëshe industriale,
pakësimin gradual te disa tarifave dypalëshe bujqësore brenda kuotave (siç është përcaktuar
me orar te negociuar koncesionar), eliminimin e të gjitha taksave bilaterale te eksportit dhe
ruajtjen e autonomise se plotë në politikën tregtare të palëve drejt vendeve të treta. Ky ushtrim
modelimi nuk ka adresuar karakterin gradual të liberalizimit dhe supozuam se, për hir të
thjeshtësisë, që tarifat e negociuara bujqësore do të liberalizohen në mënyrë të plotë. Ky
supozim nuk ka gjasa të ketë një ndikim të madh në rezultatet kryesore.
235 Publikim nga Komisioni, "Ballkani Perëndimor në rrugën drejt BE-së: Stabiliteti i konsolidimit dhe ngritja e prosperitetit
", COM, 27 final, Bruksel, 27 janar 2006.
97
Prandaj, eksperimenti ka përfshirë:
i. eliminimin e të gjitha tarifave bilaterale mbi importet industriale mes BE-së dhe
Shqipërisë;
ii. eliminimin e të gjitha tarifave te mbetura në eksportet bujqësore shqiptare në BE;
iii. reduktimin e tarifave për disa importet bujqësore të BE-së me Shqipërinë; dhe
iv. eliminimin e të gjitha taksave bilaterale te eksportit.
Informacionet mbi koncesionet tarifore bujqësore janë marrë nga Autoriteti Doganor Shqiptar
dhe Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare.. Më konkretisht, llogaritjet tona jane arritur
duke perdorur tarifat e GTAP si bazë dhe jane perdorur koncesionet tarifore e negociuara për
të vlerësuar reduktimin e përqindjes. Duke pasur parasysh se ky eksperiment përfshin
liberalizimin preferencial, me Shqipërinë që mban një strukture në mënyrë të konsiderueshme
më të lartë tarifore dypalëshe sesa BE-ja, ne presim një zgjerim të eksporteve të BE-së në
Shqipëri. Duke qenë se BE-ja llogarit për gati 70% të importeve shqiptare kjo do të përkthehet
në çmime më të ulëta të importit vendas, e cila nga ana tjetër do të çojë në një zhvlerësim të
normës së vlerës se kembimit që do të cojë në zgjerim të eksporteve shqiptare. Implikimet e
përgjithshme të mirëqenies do të varen nga bashkëveprimi i krijimit të tregtisë dhe devijimit të
tregtisë, ndikimi i liberalizimit në kushtet e tregtisë Shqipërisë dhe ndikimit të rritjes së
konkurrencës nga importet e BE-së për efikasitetin e alokimit në Shqipëri.
E3: BE-Shqipëri në Bashkim Doganor
Edhe pse një bashkim doganor mes BE-së dhe Shqipërisë nuk është aktualisht në
negociata, ky eksperiment ka hulumtuar nje skenar hipotetik per të zgjeruar zonën e tregtisë së
lirë me anë të adoptimit te Shqipërise së Tarifave te Jashtme te Pershketa te BE-se .Prandaj, ky
eksperiment replikon eksperiment e marrëveshjeve të Shqipërisë me BE-në dhe përcakton
tarifat e Shqipërisë mbi importet nga të gjitha rajonet e barabarta me ato të BE-së. Miratimi i
Tarifave te Jashtme te Pershketa te BE-se nga Shqipëria ishte llogaritur duke përdorur të dhënat
e tarifave GTAP. Tarifat e BE-së në ndarjen e plotë të GTAP janë të peshuara dhe të ri-
mbledhura duke përdorur flukset e importit të Shqipërisë.
Sipas këtij skenari mundësitë për përfitime sociale janë më të forta. Tarifat e BE-se kundrejt
vendeve të botes se tretë janë zakonisht më të ulta se ato te Shqipërisë. Kështu, Shqipëria do të
jete në thelb të liberalizimit me pjesën tjetër të botës. Kjo do të çojë në efekte të forta të krijimit
te tregtisë dhe do të ketë fitime të mëdha në mirëqënie.
E4: Zonat e Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me Bullgarinë dhe Rumaninë 236
236 Skenar I paraqitur nga Komisioni në Këshill dhe në Parlamentin Evropian, mbi Ballkani Perëndimor dhe Integrimin
Europian, Bruksel, 21 maj 2003.
98
Është hulumtuar ndikimi i marrëveshjeve tregtare të lira të Shqipërisë me vendet e tjera
të Evropës Juglindore. Siç eshte argumentuar dhe me parë, marrëveshjet rajonale kërkojnë
eliminimin e tarifave bilaterale te importit dhe taksave te eksportit për produktet industriale, si
dhe të sigurojnë një numër të koncesioneve tarifore për disa produkte bujqësore. Ndërkohë që
Shqipëria ka nënshkruar marrëveshje me të tetë vendet e Evropës Juglindore dhe GTAP ofron
një zbërthim për vetëm tre: Bullgarinë, Rumaninë dhe Kroacinë. Eksperimenti ynë eshte
përqendruar në marrëveshjen e Shqipërisë me këto tri vende dhe përbëhet nga:
i. eliminimi i tarifave dypalëshe te importit për produktet industriale midis Shqipërisë
dhe Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë;
ii. reduktimi i tarifave dypalëshe bujqësore të përcaktuara nga koncesionet e negociuara
tarifore mes Shqipërisë, dhe Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë.
Informacion mbi koncesionet bujqësore tarifore dypalëshe janë marrë nga marrëveshjet
zyrtare. Si në rastin e BE-Shqipëri, tarifat koncensionare janë grumbulluar për sektorët e GTAP
duke përdorur peshat e importit dhe marrëveshjet e kaluara.
Ky eksperiment ka të ngjarë të ketë efekte relativisht të vogla ne mirëqenie. Edhe pse Bullgaria,
Rumania dhe Kroacia janë partnerë tregtar të fortë të Shqipërisë në rajonin e Evropës
Juglindore, niveli i tregtisë dypalëshe eshte ende relativisht i vogël krahasuar me ato te BE-së.
Kështu, edhe në qoftë se tarifat do të eliminohen plotësisht, ndikimi agregat në tregti, çmimi
dhe prodhimi kane të ngjarë të jenë shumë më të vogla në madhësi.
E5: Zonat e Tregtisë së Lirë të Shqipërisë me BE-në dhe Bullgarinë, Rumaninë dhe
Kroacinë
Ky skenar ka eksploruar potencialin e plotë të PAS-it shqiptar. 237Kjo ishte në thelb një
kombinim i eksperimenteve E2 dhe dhe ka për qëllim të adresojë ndikimin e liberalizimit të
plotë të tarifave ne Shqipëri nën Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit. Në përgjithësi, ky
eksperiment ka të ngjarë të prodhojë një efekt të fortë të mirëqenies për të Shqipërinë dhe
partnerët e saj përkatës. Megjithatë, fitimet më të forta të mirëqenies nuk janë të garantuara,
duke qenë se kombinimi i shtrembërimeve të mbetura tregtare, kryesisht në tregtinë bujqësore,
mund të çojë në efekte të forta të diversionit tregtar, duke kufizuar kështu efektet e dobishme
të liberalizimit.
E6: Harmonizimi i Shqipërisë me standardet e BE-së
237 "Axhenda e Selanikut për Ballkanin Perëndimor",Përfundimet e Këshillit të Ballkanit Perëndimor, Shtojca A, Çështjet e
Përgjithshme &Këshilli i Marrëdhënieve me Jashtë (GAERC), 15 qershor 2003.
99
Me këtë eksperiment analiza lëviz ne aspektet jo-tarifore të MSA-së BE-Shqipëri. Siç
u tha dhe më parë, Marrëveshja I kërkon Shqipërisë të miratojë dhe të zbatojë të gjitha rregullat
e BE-së për barrierat teknike në tregti si dhe standartet sanitare dhe fitosanitare. Harmonizimi
me këto norma dhe rregulla Evropiane ka për qëllim për të trajtuar çdo kosto te mbetur tregtare
që rritet për eksportuesit shqiptarë, për shkak të sistemeve heterogjen të standardizimit dhe
vlerësimit të konformitetit. Standarde të ndryshme kërkojnë ndryshime në prodhim për të
përmbushur rregullat e BE-së. Ata gjithashtu nënkuptojnë testime të dyfishta dhe certifikime
të produkteve të tregtuara, pasi BE-ja nuk do të pranojë sistemet e vlerësimit të konformitetit
shqiptar.
Këto, nga ana tjetër, vendosin një kosto reale të burimeve të eksportuesve shqiptarë në
BE. Nëse Shqipëria harmonizon rregullat e veta me ato të BE-së, shpenzimet e eksportit do të
bien. Kjo do të cojë çmimin përfundimtar poshtë, duke rritur kërkesën për eksportet shqiptare.
GTAP nuk ka kapur në mënyrë të qartë koston tregtare që rrjedh nga standardet heterogjene
dhe procedurat e vlerësimit të konformitetit. Për të adresuar këto shpenzime, analiza jonë ndjek
Hertel, et al. (2001). Kjo qasje paraqet një variabël të re në modelin GTAP, e cila lejon një për
të ulur çmimin mesatar të importit, duke inkurajuar një zgjerim të importeve (Walkenhorst dhe
Yasui, 2003;. Fox et al, 2003). Duke pasur parasysh vlerat e elasticitetit të tregtisë në GTAP,
një reduktim në kostot e tregtisë duhet të çojë në një rritje te shpenzimeve te vëzhguara për
importet dhe pjesa e importeve te partnerëve për të cilat ky reduktim në kostot e tregtisë është
aplikuar (Hertel et al., 2001) Të dhënat në dispozicion mbi madhësinë e kufizimeve tarifave
mbi tregtinë janë në përgjithësi të kufizuara. Me përjashtim të disa studimeve të mëdha që
kombinojnë vlerësimet ekonometrike me sondazhet në shtëpi, shumica e studiuesve
mbështeten në vlerësimet e mesme dhe madje edhe ne hamendësime.
Në nivel evropian, analiza më e plotë e pengesave vjen nga studimi i Tregut Unik i
Komisionit Evropian (1988). Është vlerësuar se harmonizimi i regjimeve të standardizimit dhe
certifikimit evropian do të reduktojë kostot e tregtise deri në 2% të vlerës së tregtisë. Në mënyrë
të ngjashme, studimet empirike te tregut të vetem te Europian, supozojnë se standardet
heterogjene dhe formalitetet kufitare nënkuptojne një ekuivalent tarifor prej 2.5% të te gjithë
bordit (Smith dhe Venables, 1998;. Harrison et al, 1996). Studimet e mëvonshme mbi zgjerimin
e BE-së në Evropën Qendrore dhe Lindore kanë punësuar vlerësimet pak më të forta. Për
shembull, Baldwin, et al. (1995)238 ka marrë një ekuivalent tarifor prej 5-10 për qind, ndërsa
238 R.E. Baldwin /European Economic Review 39 (1995) 474-481
100
Lejour et al. (2001)239 ka vlerësuar barrierat në mes të 5 dhe 18%. Në nivel global, gjithashtu
vlerësohen masat e drejtpërdrejta te lehtësimit të tregtisë mund të reduktojnë këto shpenzime
me 2% të vlerës së tregtisë, ndërsa Komisioni I Industrise Australiane (1995) gjeti kursime
potencialisht më të larta në kuadër të APEC, e në mes të 5 dhe 10% të vlerës së tregtisë. Së
fundi, (1988) studimi empiri nga Francois, van Meijl dhe van Tongeren (2003)240 mbi
lehtësimin e tregtisë supozon se liberalizimi i plotë i kostove të tregtisë do të arrijë në 3% të
vlerës së tregtisë, ndërkohë që liberalizimi i pjesshëm do të arrijë në 1.5%. Për qëllime të
analizës sonë, ne kemi përdorur një mënyrë konservatore te mesme të vlerësimeve të tjera në
dispozicion në literaturë. Kjo korrespondon edhe me vleresimet e Francois et al. (2003) mbi
shpenzimet e plota të tregtisë. Prandaj, ne supozuam se harmonizimi i Shqipërisë me standardet
e BE-së dhe me procedurat e certifikimit do të përbënte një reduktim në kostot e tregtisë prej
3% të vlerës së tregtisë. Ky reduktimin i kostos nuk aplikohet në mënyrë uniforme në të gjithë
bordin, por u mat nga eksportet shqiptare në BE-së. Për qëllime krahasuese, ky skenar ishte i
drejtuar edhe në grupe alternative të vlerësimeve nga literatura.
E7: Modernizimi i doganave - reduktim në vonesa për të huajt qe hyjne ne Shqipëri
Eksperimenti ynë final ka modeluar ndikimin e modernizimin te doganave në Shqipëri.
Siç u tha tashmë, Shqipëria ka per detyre në kuadër të MSA-së për të harmonizuar
legjislacionin e saj doganor me atë të BE-se. Ndërsa modernizimi i doganave nuk është
rreptësisht brenda dispozitave të marrëveshjes, BE-ja, në bashkëpunim me Bankën Botërore,
ka mbështetur përpjekjet shqiptare në këtë fushë në vitet e fundit. Raporti i Qendrës Shqiptare
për Tregtinë Ndërkombëtare (ACIT) thotë se, ndërkohë që sfida të konsiderueshme mbesin në
administratën doganore shqiptare, përpjekje të konsiderueshme janë bërë në drejtim të
lehtësimit dhe thjeshtesimit. Kujtojnë nga seksioni 3.3 se koha mesatare e zhdoganimti në
Shqipëri në vitin 2003 ishte 5.3 ditë. Kjo kishte rënë në 1.9 ditë në vitin 2004. Kjo ulje në
vonesa doganore paraqet një reduktim të ndjeshëm në kostot për kompanitë e huaja dhe
shqiptare. Ai konstaton se vlera mesatare e gatishmërisë së firmave për të paguar për një ditë
qe ruhen në tregti është vlerësuar të jetë 0.5%. Duke supozuar se në vitin 2001 koha mesatare
e zhdoganimit në Shqipëri ishte 5.3 ditë, kjo do të përkthehej në një ekuivalent te tarifave prej
2.65%, e cila do të aplikohej nga gjithë bordi për të gjitha importet shqiptare. Procedurat
doganore janë friksionale në natyrë, duke përfshirë pastrimin, dokumentacionin, mbikëqyrjen
dhe inspektimin. Duke pasur parasysh këto karakteristika, mund të mendojmë se shpenzime të
239 Lejour, A. 2001. Papaer mbi EU Enlargement: Economic Implications for Countries and Industries 240 J. Francois, H. van Meijl, F. van Tongeren. 2003. Trade Liberalization and Developing Countries under the Doha Round.
Tinbergen Institute Discussion Paper
101
tilla si blerjet shtesë të shërbimeve të transportit qe duhet të jenë për transportin e mallit nga
një vend në tjetrin (Harrison et al., 1996). Në të vërtetë, një orë shtesë në vonesë në kufi, për
shkak të mos-automatizimit të procedurave ose inspektimit të detajuar nga ana e zyrtarëve të
doganave, është ekuivalente me një orë shtesë të transportit të mallrave nga prodhuesi tek
përdoruesi i fundit. Skenarët e thella të integrimit kapur nga eksperimentet E6 dhe E7 nuk
marrin parasysh ndikimin në elasticitetin e tregtisë te lehtësimit të tregtisë dhe harmonizimit
rregullator, dy prej të cilave do të zvogëlojnë heterogjenitetin e produkteve mes Shqipërisë dhe
BE-së, e cila nga ana tjeter do të rrise elasticitetin e zëvendësimit në mes mallrave vendase dhe
importeve dypalëshe në të dy rajonet.
3.4 Diskutimi i rezultateve
Ky seksion diskuton rezultatet e shtatë skenarët tanë simulues. Dihet se modelet
empirike kanë dy anë të forta dhe të dobëta dhe se rezultatet mund të keqinterpretohen, në qoftë
se nuk konsiderohen supozimet strikte të modelit. Kjo nuk do të dobësojë njohuritë e fuqishme
të modelimit të përgjithshëm të ekuilibrit, por nënkupton se rezultatet nuk duhet të trajtohen si
të vërteta absolute, por më tepër si tregues të fuqishëm të drejtimin të mundshëm të ndryshimit.
Ne fillojmë me një pasqyrë të gjetjeve përmbledhëse duke u fokusuar në mirëqenien e
Shqipërisë, tregtisë dhe prodhimit sektorial.
Duke filluar me një përmbledhje të efekteve të mirëqenies, Tabela 5.1 ilustron ndikimin
e eksperimenteve të veçanta, sipas rajoneve. Ne GTAP, mirëqeniea eshte matur si një ndryshim
në variacionin ekuivalent dhe është prezantuar me poshtë në nivele metrike të të hollash
absolute dhe si përqindje e PBB-së. Të dyja këto masa paraqesin ndryshimet vjetore në
mirëqenie dhe të ardhurave kombëtare. Konstatimi i parë kryesor është se efektet e
përgjithshme të mirëqenies te liberalizimit të njëanshëm janë më të forta se efektet e skenarëve
të ndryshëm integrues rajonal. Ky është një rezultat standard.241 Në të vërtetë, liberalizimi i
njëanshëm (E1) prodhon fitime më të forta të mundshme për Shqipërinë, duke arritur në 1.86%
të PBB-së. Përkundër kësaj, ne gjithashtu kemi gjetur se integrimi rajonal nën kujdesin e PSA-
së mund të ketë një ndikim pozitiv në mirëqenien e Shqipërisë. Më konkretisht, përmirësohet
mirëqenia në një zonë të tregtisë së lirë me BE-në (E2) dhe zonat e tregtisë së lirë me vendet e
tjera evropiane (E4) janë rreth 1.44 dhe 0.08% respektivisht.
Kjo tregon se efektet e përgjithshme të mirëqenies të PSA-së mund të jene me te larta
dukshëm, dhe eksperimenti ynë I kombinuar (E5) e konfirmon këtë, duke treguar fitimet prej
rreth 1.53% të PBB-së.
241 Evans, R. 2003. Basque Presence in Brussels. F. 89
102
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga Eurostati dhe Banka Botërore.
Tabela 5.1
Efektet e mirëqenies.
Përmbledhje për të gjitha rajonet
E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7
($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB ($m) % PBB
Shqipëri 76.43 1.86 59.12 1.44 73.45 1.79 3.30 0.08 62.42 1.53 12.92 0.31 7.42 0.18
BE 28.56 0.00 43.72 0.00 27.91 0.00 -3.89 0.00 39.84 0.00 0.42 0.00 0.32 0.00
EFTA 2.29 0.00 -0.36 0.00 2.01 0.00 -0.29 0.00 -0.65 0.00 0.07 0.00 0.05 0.00
BULLGARI 0.56 0.00 -1.35 -0.01 0.24 0.00 2.14 0.02 0.79 0.01 0.01 0.00 0.03 0.00
RUMANI -0.56 0.00 -3.24 -0.01 -0.70 0.00 3.47 0.01 0.23 0.00 -0.08 0.00 -0.08 0.00
KROACI 0.47 0.00 -1.49 -0.01 0.12 0.00 2.25 0.01 0.76 0.00 0.06 0.00 0.13 0.00
NAFTA 4.24 0.00 1.05 0.00 0.73 0.00 -0.38 0.00 0.67 0.00 -1.23 0.00 -0.26 0.00
BOTA 8.88 0.00 0.73 0.00 3.97 0.00 0.20 0.00 0.94 0.00 -2.50 0.00 -0.27 0.00
103
Të tjerë të PAS do fitojnë nga liberalizimi, edhe pse përfitimet janë të papërfillshme,
duke filluar në mes 0.01% dhe 002% të PBB-së. Një gjetje interesante vjen nga skenari
hipotetik i zgjerimit të BE-së me Shqipërinë në një bashkim doganor te plotë (E3). Kjo tregon
se Shqipëria duhet të miratojë Tarifen e jashtme te Përbashkët të BE-së, përfitimet nga
integrimi rajonal mund të arrijnë 1.79% të PBB-së. Duke u kthyer tek aspektet jo-tarifore të
MSA-së, analiza jonë tregon se Shqipëria ka mundësi të përfitojë nga harmonizimi me
standardet e BE-së dhe regjimeve te certifikimit dhe modernizimit te procedurave doganore.
Edhe pse fitimet nuk janë aq të forta sa në liberalizimin tradicional te tarifave të lidhura,
simulimet tona tregojnë fitime te mirëqenies prej 0.31 dhe 0.18% të PBB-së, përkatësisht nga
standardet e harmonizimit dhe administratës doganore. Fakti se integrimi rajonal nën kujdesin
e PSA-së nuk tejkalon efektet e liberalizimit të njëanshëm nuk është i habitshëm. Integrimi
rajonal është preferencial me dashje dhe mbulon vetëm një numër të caktuar të partnerëve
tregtarë242, ndërsa liberalizimi i njëanshëm paraqet hapje të ekonomisë shqiptare dhe kështu
maksimizon përfitimet e mundshme nga rishpërndarja e burimeve. Është interesante të
theksohet se dallimi në mes të efekteve sociale të njëanshme (E1) dhe të liberalizimeve te plota
te MSA-së (E5) është relativisht i vogël, përkatësisht 1.86% dhe 1.53%. Ky konstatim është
nxitur kryesisht nga fakti se Evropa Juglindore dhe BE-ja janë partnerë të fortë tregtarë te
Shqipërisë, dhe sugjerohet se integrimi rajonal në kuadër të MSA-së do të jetë treguesi kryesor.
Në fakt, në qoftë se dikush do të shtojë për MSA-në e plotë (E5) përfitimet nga standardet e
harmonizimit dhe doganore te modernizimit (E6 dhe E7), fitimet e përgjithshme mund të
arrijne 2% të PBB-së. Ky rezultat është në përputhje me atë të studimeve të ngjashme në vende
të tjera, të cilat kane fitime ne mes 1% dhe 6% nga tarifat dhe liberalizimi jo-tarifor me BE-në.
Diskutimi i mëparshëm është theksuar më tej ne Tabelen 5.2, e cila ilustron ndryshimet
në konsum të përgjithshëm, investime, tregti dhe të ardhurat sipas skenarëve alternativë.
Rezultatet janë paraqitur si një ndryshim në përqindje nga vlerat bazë. Siç mund të shihet,
efektet e përgjithshme tregtare të liberalizimeve të bazuara ne PSA janë më të vogla se ato nën
liberalizimet e njëanshme. Efektet e konsumit dhe të nvestimeve janë në përgjithësi të
ngjashme në të gjitha eksperimentet. Është interesante të përmendet se konsumimi i individëve
në përgjithësi është i dobët në liberalizimin e njëanshëm dhe më i fuqishëm në integrimin
rajonal, ndërsa inversi mbahet për investimet private.
242 Këtu bën pjesë vendet e BE-së dhe të Evropës Qëndrore dhe Lindore.
104
E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7
Baza
($m)
Ndryshimi në % nga baza
Tregtia 4672.4 2.42 2.77 1.30 0.20 2.96 0.72 0.25
Konsumi 3858.6 0.08 1.12 1.58 0.07 1.19 0.65 0.21
Investimet 813.8 12.19 9.90 0.12 0.79 10.54 1.06 0.48
Eksportet 865.2 8.30 5.08 5.35 0.20 5.26 0.45 -0.13
Importet 1881.3 10.22 7.75 9.30 0.52 8.20 0.86 0.24
Tabela 5.2 Përmbledhje e efekteve Makro për Shqipërinë (përqindja e ndryshimit nga baza).
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe
Industrisë.
Duke u kthyer në krah të efekteve totale tregtare të eksperimenteve tona. Tabela 5.3
ilustron ndryshimin në përqindje nga vlera bazë e eksporteve dhe importeve sektoriale të
Shqipërisë. Në përgjithësi, tregtia zgjerohet në të gjithe skenarët. Një tipar goditës është rritja
e eksporteve ne prodhimin e aftesise se ulet,243 veçanërisht prodhimet metalike, veshja dhe
prodhimet e tjera. Siç pritej liberalizimi unilateral ka ndikimin me të madh pozitiv sesa nga
liberalizimi i plotë I PSA (E5) dhe nga bashkimi doganor hipotetik (E4). Në kuadër të PSA,
zonat e lira tregtare të Shqipërisë me Evropën Juglindore dhe BE-së duket se favorizojnë më
fort eksportet e ushqimeve të përpunuara, veshjeve, produkteve metalike dhe prodhimeve të
tjera. Më shumë rezultate të përziera janë nxjerrë nga liberalizimet jo-tarifore. Standardet kanë
një efekt të përgjithshëm pozitiv në tregti, edhe pse rritja e importeve eshte me e theksuar
krahasuar me eksportet. Përsëri, kjo është ne veshje, tekstile dhe metale që marrin rolin
udhëheqës në rritjen e eksportit, por ne gjithashtu kemi gjetur se kimikatet, makineritë dhe
pajisjet minerale në eksporte rriten me standardet e harmonizimit. Së fundi, modernizimin e
administratës doganore është, siç pritej, një efekt i përgjithshëm pozitiv mbi importet, por një
ndikim jo i favorshëm I eksporteve Shqiptare
243 Olli Rehn, "Perspektivat për Bosnje dhe Herzegovinën", Fjalim, Parlamenti Evropian, Strasburg, 15 shkurt 2006
105
Tabela 5.3. Ndryshimet në tregtinë totale të Shqipërisë nga aktiviteti (ndryshimi% nga baza)
Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7
Gruri 180.78 -0.06 0.33 0.42 0.04 0.37 -0.25 -0.07
Fru & Peri. 284.76 0.00 0.57 0.90 0.09 0.66 0.38 0.01
Pro.Shtaz 469.70 0.84 1.90 3.18 0.10 2.00 0.88 0.10
Peshkim 5.10 -1.29 0.82 0.90 0.08 0.90 0.27 0.00
Pyje 45.47 -2.38 -2.61 -3.20 -0.07 -2.68 0.14 -0.10
Ushqim I perpunuar 255.15 -4.65 0.77 1.26 0.03 0.80 -0.06 -0.04
Cig. Dhe pije 9.75 -10.22 1.48 1.47 0.12 1.60 -0.46 -0.03
Mineralet 190.42 -10.98 -8.86 -11.79 -1.54 -10.40 -1.15 -0.52
Metali 125.37 0.18 -0.85 -1.32 0.51 -0.34 2.46 0.00
Tekstilet 43.55 -7.13 -7.17 -10.50 0.15 -7.02 2.23 -0.40
Veshje 241.82 20.31 12.49 14.11 0.31 12.80 7.84 -0.05
Dru dhe leter 142.49 -5.83 -5.88 -7.11 -0.18 -6.06 0.17 -0.21
Farmaci 31.09 -4.29 -3.90 -5.90 0.63 -3.27 0.64 -0.03
Autom. 7.72 0.22 -2.22 -2.25 1.41 -0.80 0.49 -0.05
Makineri 45.50 21.29 12.48 15.35 0.68 13.16 3.44 -0.06
Te tjera 17.81 16.27 8.95 11.52 0.67 9.62 0.37 -0.06
Prodhimi 540.58 16.40 12.52 15.93 0.93 13.45 2.74 0.56
Ndertimi. 296.55 0.79 0.29 0.25 0.01 0.30 -0.11 0.02
Shpenzime 1923.71 2.93 1.88 2.33 0.17 2.05 0.06 0.10
Tregtia 461.02 0.15 0.08 0.09 -0.01 0.07 0.05 0.06
Pub sherbime 1191.44 2.25 1.31 1.57 0.09 1.40 0.30 0.11
Totali 6509.76 2.97 2.14 2.66 0.14 2.28 0.72 0.08
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe
Industrisë.
Së fundmi, është e dobishme të shqyrtojmë shkurtimisht rezultatet dhe efektet e prodhimit të
eksperimenteve tona. Tabela 5.4 ilustron ndryshimin e përqindjes në prodhimin sektorial te
Shqipërisë në shtatë skenarët tanë. Outputi eshtë zgjeruar në të gjitha eksperimentet244 tona
244 E njëjta gjë kishte ndodhur dhe në Bullgari. Raporti I Komisionit Europian mbi ekonominë Bullgare, 2008.
106
politike, por ka dallime të dukshme sektoriale. Rritja më e madhe e prodhimit eshte në
prodhimet me aftësi të uleta , duke përfshirë veshjen, makineritë dhe pajisjet e tjera të
prodhimit. Kjo, megjithatë, zhvillohet kundër një tkurrjeje në minerale, tekstile dhe ne industri
farmaceutike.245 Prodhimi bujqësor dhe primar gjithashtu zbulon një përgjigje të përzier për
liberalizimin. Ndërsa frutat dhe perimet, produktet shtazore dhe (në shumicën e skenarëve)
ushqimet e përpunuara dalin pozitivisht në liberalizim, pylltaria humbet në të gjithë skenarët.
Tabela 5.4 Përmbledhje e efekteve mbi prodhimin sektorial (ndryshimit% nga baza)
EKSPORTET IMPORTET
Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 Baza E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7
Gruri 24.1 10.7 -1.4 -4.5 -0.1 -1.5 -0.2 -0.1 44.9 7.7 -4.5 4.2 0.1 3.9 -0.1 0.4
Fru & Peri. 6.4 7.5 0.1 -1.6 0.2 0.3 -1.2 -0.1 37.4 10.1 -1.6 5.9 0.1 5.5 -0.1 0.6
Pro.Shtaz 13.7 15.2 0.0 -3.9 0.0 0.0 1.4 -0.1 26.2 21.0 -3.9 -6.1 0.1 3.2 -0.1 0.5
Peshkim 0.3 7.8 -2.2 -2.5 0.0 -2.2 -0.6 0.0 2.6 9.0 -2.5 2.9 0.1 2.0 0.0 0.4
Pyje 2.6 -3.3 -3.3 -4.6 -0.3 -3.6 -7.4 -0.4 0.5 7.3 -4.6 0.2 0.2 -0.6 -0.4 0.4
Ushqim I
perpunuar 13.4 2.5 38.4 36.1 -0.2 38.2 0.0 -0.3 109.3 14.7 36.1 7.4 0.2 7.4 -0.3 0.4
Cig. Dhe pije 0.9 3.1 0.8 0.3 0.1 0.9 -1.8 -0.1 72.2 4.3 0.3 1.6 0.1 1.3 -0.1 0.1
Mineralet 7.7 16.0 8.9 11.5 2.2 11.1 4.3 0.0 300.1 12.1 11.5 11.7 1.6 9.7 0.0 0.4
Metali 34.8 28.0 18.2 22.9 1.5 19.6 8.5 0.2 142.5 16.9 22.9 16.0 0.6 13.4 0.2 0.4
Tekstilet 13.7 17.0 10.0 11.0 0.2 10.2 7.1 -0.2 93.3 12.9 11.0 11.5 0.2 9.5 -0.2 0.2
Veshje 200.0 28.8 19.7 22.0 0.4 20.1 9.5 0.0 168.3 11.6 22.0 11.0 0.1 10.2 0.0 0.2
Dru dhe leter 22.9 4.0 1.4 0.8 0.0 1.4 2.2 -0.3 60.3 21.5 0.8 22.3 0.9 19.0 -0.3 0.6
Farmaci 8.4 20.5 13.7 17.4 2.4 16.2 5.3 0.3 140.1 5.5 17.4 5.3 0.2 4.5 0.3 0.2
Autom. 3.2 18.3 11.0 13.0 2.8 13.7 2.6 -0.1 46.0 9.6 13.0 9.4 0.4 7.9 -0.1 0.3
Makineri 38.5 24.6 14.6 18.2 0.8 15.4 4.3 -0.1 211.9 11.8 18.2 11.4 0.6 9.5 -0.1 0.3
Te tjera
Prodhimi 12.2 26.6 17.1 21.0 0.8 17.9 1.5 0.0 148.8 8.0 21.0 7.9 0.4 6.9 0.0 0.3
Ndertimi. 1.8 14.5 9.3 11.7 1.1 10.3 -3.3 0.2 1.1 9.3 11.7 10.1 0.4 8.3 0.2 0.4
Shpenzime 2.9 -4.8 -6.6 -8.8 -0.3 -6.9 -8.5 -0.6 129.7 3.6 -8.8 5.0 0.2 4.1 -0.6 0.3
Tregtia 297.7 0.3 -1.8 -2.6 0.1 -1.7 -5.2 -0.3 139.2 2.9 -2.6 4.0 0.1 3.2 -0.3 0.3
Pub sherbime 52.0 -1.1 -3.2 -4.6 -0.2 -3.4 -5.6 -0.4 54.8 0.8 -4.6 2.9 0.1 2.2 -0.4 0.3
Sherbime te
tjera 90.5 -2.4 -4.6 -6.4 -0.3 -5.0 -5.6 -0.4 116.0 4.1 -6.4 5.3 0.3 4.4 -0.4 0.3
Totali 847.9 10.7 6.0 6.3 0.2 6.2 0.3 -0.2 2045.4 9.8 6.3 8.8 0.5 7.6 -0.2 0.3
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.
245 Raporti I Komisionit Europian mbi ekonominë Bullgare, 2008.
107
Liberalizimi i njëanshëm është përfshirë në dizajnin tonë eksperimental
për të krijuar një pikë referimi në të gjithe skenarët tonë politik. Diskutimi ynë i
mëparshëm ka treguar se sipas këtij skenari Shqipëria mund të arrijë mirëqenien
më të fortë të mundur të tregtisë dhe prodhimit. Në këtë seksion, ne shohim më
nga afër kanalet përmes të cilave këto përfitime janë realizuar. Do fillojmë duke
shikuar në burimet e ndryshimit të mirëqenies. Këto përfshijnë efikasitetin e
alokimit (efektet eshpërndarjes), (punësimit) fitimet, ndryshimet teknine, kushtet
e tregtive dhe efektet e investimeve.
Tabela 5.5 Zbërthimi I mirëqënies nën (E1) Liberalizimin e njëanshëm
Efekte Punësimi Ndryshimet Termat e Efekti i Totali
Alokative Teknike Tregtisë investimeve
($ milion) ($ milion) % PBB
Shqipëria 73.5 57.5 0.0 -12.5 -42.1 76.4 1.858
BE -1.8 0.0 0.0 20.7 9.6 28.6 0.000
EFTA 0.3 0.0 0.0 1.4 0.6 2.3 0.001
BULLGARI 0.1 0.0 0.0 0.5 0.0 0.6 0.004
RUMANI -0.1 0.0 0.0 -0.4 -0.1 -0.6 -0.001
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e
Tregtisë dhe Industrisë.
Siç ilustrohet në tabelën 5.5, fitimet e Shqipërisë nga liberalizimi I njëanshëm
rrjedhin kryesisht nga efektet e efikasitetit dhe punësimit. Kjo nuk është e
habitshme. Me liberalizimin e plotë, burimet janë të lira për të lëvizur në bazë të
përparësisë krahasuese të plotë,246 duke maksimizuar fitimet e efikasitetit nga
rialokimi. Për më tepër duke qene se prodhimi ka levizur në aktivitetet intensive
si faktor i bollshem në ekonomi, prodhimi eshte zgjeruar në sektorët e punës
intensive. Kjo çon në një rritje të kërkesës për punë të pakualifikuar, e cila
përmirëson punësimin agregat në ekonomi. Kundër këtyre efekteve pozitive,
megjithatë, edhe Shqipëria përjeton një përkeqësim të rëndësishëm në aspektin e
saj të tregtisë. Kujtojnë nga diskutimi jonë i meparshem që standardi GTAP merr
një elasticitet të përsosur të transformimit në mes të mallrave të brendshme dhe
246 Lajmet e Evropës Juglindore në RFE / RL Newsline VOl.11, Nr. 229, Pjesa II, 12 Dhjetor 2007.
108
eksporteve. Si rezultat, çmimet e eksportit kanë tendencë të bien në mënyrë të
konsiderueshme më shpejt sesa çmimet e importit pas liberalizimit të tarifave, e
cila nga njera anë çon në një përkeqësim të fortë në aspektin e tregtisë së
Shqipërisë. Duke u kthyer tek efektet tregtare, diskutimi ynë permbledhes
ilustron se liberalizimi i njëanshëm prodhon zgjerimin e fortë të mundshëm të
tregtisë.247 Të dyja si eksportet dhe importet rriten në të gjithë sektorët, me rritje
më të theksuara në metale, veshje, makineri dhe pajisje dhe prodhime të tjera.
Këtu duhet të përqëndrohemi më shumë në ndryshimet në drejtimin rajonal të
tregtisë. Në përgjithësi, tregu i Shqipërisë zgjerohet ne të gjitha rajonet nën
liberalizimin e njëanshem. BE-ja mbetet partneri më i fortë tregtare, me eksportet
dhe importet në rritje me 14.8% dhe 11.2% respektivisht. Megjithatë,
shkëmbimet në tregti me rajonet e tjera nuk janë te reflektuara domosdoshmërisht
nga aksionet bazë rajonale. Pjesa tjetër Evropën Lindore dhe Perendimore
(EFTA, Bullgari, Rumani), nuk mund të mbajnë pergjegjësi per përmasa
veçanërisht të mëdha të tregtisë bazë, por ata tregojnë një rritje të fortë për
eksportitn dhe importin. Kjo është veçanërisht e vërtetë për importet nga
Bullgaria te cilat jane rritur me 11.9% dhe 3.8% respektivisht.
Zona e fundit e interesit bazë të liberalizimit të njëanshëm ka të bëjë me
ndryshimet në kërkesën për inputet faktor. Kërkesa për punë të pakualifikuar
zgjerohet në total ne të gjithë shumicën e sektorëve të ekonomisë, veçanërisht
veshjet, makineritë dhe pajisjet, prodhimit dhe të ndërtimit. Punësimi gjithashtu
zgjerohet për aktivitete të rëndësishme bujqësore dhe gjysmë-bujqësore të tilla si
fruta dhe perime, produkteve shtazore dhe ushqimeve të përpunuara. I vetmi
sektorët ku punësimi i pakualifikuar i punës është prekur negativisht janë pyjet,
mineralet, tekstilet dhe druri dhe produkte letrës.
Kërkesa për punë të kualifikuar zgjerohet, edhe pse efekti agregat është i
papërfillshëm. Kërkesa për punë të kualifikuar ndjek një model të ngjashëm me
atë të pakualifikuar. Në dritën e diskutimit tonë të mëparshëm, ne mund të
argumentojnë se liberalizimi i njëanshëm do të ketë një efekt pozitiv në rritjen
247 Në kontrast me procesin e pranimit në Evropën Qendrore dhe Lindore – ku Komisioni mbetet
institucioni parësor që mbikëqyr progresin nga vendet e interesuara - procesi i stabilizimit dhe integrimit të BE në Kosovë është bërë çështje kompetence për të dyja Komisionet dhe Këshillit.
109
dhe mirëqënien e përgjithshme në Shqipëri. Megjithatë, punësimi në tekstile,
minerale, pyje dhe industrine e letres do te tkurret. Punëtorët në këto industri
mund të konsiderohen si të prekshme për një episod të njëanshëm të
liberalizimit.248 Në këtë seksion, do të kthehemi në diskutimin tonë të efekteve
të integrimit rajonal në bazë të Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit të
Shqipërisë. Do fokusohemi tek marrëveshja BE-Shqipëri dhe vendeve të tjera të
Evropës Juglindore (E4) dhe efekti i kombinuar i të gjitha zonave të tregtisë së
lirë në kuadër të MSA-së (E5).
Tabela 5.6 (E2, E4, E5)Eksperimentet
E2:
Efekte Punësimi Ndryshimet Termat e Efekti i Totali
Alokative Teknike Tregtisë investimeve
($ milion) ($ m.) % PBB
SHQI 52.4 39.7 0 -4.5 -28.5 59.1 1.437
BE 3.8 0 0 33.7 6.1 43.7 0.000
BULLG -0.2 0 0 -1.1 0.0 -1.4 -0.010
RUMAN 0.0 0 0 -2.7 -0.4 -3.2 -0.008
E4:
SHQI 3.0 2.8 0.0 -0.2 3.3 3.3 0.080
BE -0.8 0.0 0.0 -3.5 -3.9 -3.9 -0.000
BULLG 0.3 0.0 0.0 1.8 2.1 2.1 0.016
RUMAN 0.0 0.0 0.0 3.0 3.5 3.5 0.009
E5:
SHQI 55.4 42.5 0.0 -4.8 -30.7 62.4 1.517
BE 3.0 0.0 0.0 30.3 6.6 39.8 0.000
BULLG 0.1 0.0 0.0 0.7 0.0 0.8 0.006
RUMANI 0.0 0.0 0.0 0.3 0.0 0.2 0.001
Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë
dhe Industrisë.
248 Krahasim me prioritetet që bazohen në një pritshmëri që "Bosnja dhe Hercegovina Hercegovina mund
t'i plotësojë ato ose t'i marrë ato thelbësisht përpara vitet e ardhshme ", Vendimi i Këshillit, COM (2007) 657, op.cit. f.5.
110
Si më parë, ne fokusohemi në efikasitetin e ndarjes, përzierjes, ndryshimet
teknike, përsa i përket efekteve të tregtisë dhe investimeve, por ngushtojmë
fokusin tonë rajonal, kryesisht për shkak se ndikimi në partnerë jo të MSA-së
është gjetur të jetë i papërfillshëm. Ndërsa ndikimi i përgjithshëm i mundshëm i
liberalizimit të MSA-së (E5) arrin 1.54% të PBB-së, kjo është shkaktuar
kryesisht nga MTL –ja e Shqipërisë me BE-në. Integrimi ne vendet e tjera të
Europës Juglindore është gjetur të ketë një efekt relativisht të vogël në Shqipëri,
duke arritur në vetëm 0.08% të PBB-së. Në përgjithësi, fitimet rriten kryesisht
nga përmirësimet në efikasitetin e alokimit dhe me dhunti.
Liberalizimi rajonal,249 edhe pse jo aq i gjerë sa i njëanshëm, do të rrisë
konkurrencën përmes importeve më të lira nga BE dhe Evropa Juglindore dhe do
të ushtrojë presion më të madh për një shpërndarje më efikase të burimeve.
Prodhimi do të zhvendoset për të pasqyruar avantazhin krahasues të Shqipërisë
më mirë, dhe si rezultat i aktiviteteve të punës intensive do të zgjerohen, duke
ushtruar një ndikim pozitiv mbi punësimin total.
Figura 5.2. Tregu shqiptar me rajonin nën skenarin e MSA-së -E2, E3, E5
(ndryshimi% nga baza) Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga
INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.
249 Emerson, Michael, et al., 2005, "Debutimi, Bashkimi Evropian si nxitës i demokracisë në zonëm e saj
", Dokument i CEPS, nr. 223 / korrik 2005.
111
Duke u kthyer për të tregtuar efekte, Figura 5.2 ilustron ndryshimet në tregtinë
dypalëshe të Shqipërisë me rajone të tjera. Siç mund të shihet, tregtia BE-
Shqipëri zgjeron nën marrëveshjet e tyre dypalëshe, por në kurriz të tregtisë me
vendet e tjera. Edhe pse eksportet shqiptare rriten drejt rajoneve të caktuara
(EFTA, Kroacia, Turqia) importet nga të gjitha rajonet e tjera se sa BE-ja
tregojnë një ulje. Një model i ngjashëm është marrë nga marrëveshja e Shqipërisë
me Bullgarinë, Rumaninë dhe Kroacinë.250
Rajonet që përjetojnë humbjen më të theksuar në aksione të eksportit të
Shqipërisë, përfshirë vendet e ish Bashkimit Sovjetik, Turqia, Lindja e Mesme
dhe Afrika e Veriut dhe pjesën tjetër të botës. Ky ndryshim i fortë në ndihmuese
rajonale të importeve të Shqipërisë do të kishte ngritur shqetësimin për gjendjen
në krijimin tregtisë dhe devijim të tregtisë nën liberalizimtë MSA-së. Seksioni
përfundimtar do te merret me efektet e liberalizimit jo-tarifor në kuadër të MSA-
së, duke u fokusuar në harmonizimin me standardet e BE-se dhe modernizimin
e doganave shqiptare.
Tabela 5.7. Dekompozimi I mirëqënies nën standardet e harmonizimit dhe liberalizimi doganor
(E6 dhe E7) Burimi: Nga analiza empirike me të dhëna nga INSTATI dhe Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë.
Efekte Punësimi Ndryshimet Termat e Efekti i Totali
Alokative Teknike Tregtisë investimeve
E6 ($ milion) ($ milion) % PBB
SHQI 4.91 3.08 0.00 2.96 1.97 12.92 0.31
BE -0.36 0.00 2.43 -1.20 -0.44 0.42 0.00
BULLG -0.02 0.00 0.00 0.14 -0.06 0.07 0.00
RUMAN 0.00 0.00 0.00 0.01 0.00 0.01 0.00
SHQI -0.02 0.00 0.00 -0.05 -0.01 -0.08 0.00
E7:
SHQI 2.46 1.56 2.46 0.39 -0.43 6.43 0.16
BE -0.08 0.00 0.00 0.26 0.10 0.27 0.00
BULLG 0.00 0.00 0.00 0.04 0.00 0.04 0.00
RUMAN 0.00 0.00 0.00 0.02 0.00 0.02 0.00
SHQI 0.00 0.00 0.00 -0.06 -0.01 -0.07 0.00
250 Batt, J, "Axhenda e BE-së për Jashtë dhe Siguri dhe Ballkanin Perëndimor ", një seminar i përbashkët i
Institutit të BE-së për Siguri Studime, Dubrovnik, 3 nëntor 2006.
112
Siç mund të shihet nga tabela 5.7, liberalizimi jo-tarifor mund të ketë një
efekt të dukshëm pozitiv në mirëqenien shqiptare, megjithëse i një shkalle më të
vogël se liberalizimi tradicional I tarifave. Fitimet janë rreth 0.31% dhe 0.16%
të PBB-së për standarde dhe zakone respektivisht. Edhe pse qasja e modelimit
ndryshon mes dy skenarëve, ndikimi i përgjithshëm eshte i njëjtë, domethënë,
për të ulur çmimin përfundimtar efektiv të importit. Në rastin e standarteve, kjo
ka ndikuar eksportet shqiptare në BE, ndërsa në rastin e doganave, ka prekur të
gjitha importet shqiptare. Kështu, fitimet e para janë realizuar kryesisht
nëpërmjet mundësive të reja tregtare, ndërsa përfitimet fundit vijnë nga rritja e
konkurrencës nga jashtë. Të dyja këto kanale rezultojnë në përmirësime të forta
në efikasitet, për shkak të një rishpërndarje më të mirë të burimeve dhe një
përmirësim në drejtim të tregtisë së Shqipërisë. Ndikimi në rajone të tjera është
i papërfillshëm. Kjo megjithatë, vlen të përmendet se partnerët e MSA-së, me
përjashtim të Rumanisë, fitojnë nga liberalizimi jo-tarifor.251
Efektet tregtare te liberalizimit jo-tarifor janë të përziera. Harmonizimi
me standardet e BE-së çon në zgjerimin e tregtisë Shqipëri-BE, me eksportet në
rritje prej rreth 3.8% dhe importet rreth 2.4% të vlerës bazë. Kjo rritje,
megjithatë, bëhet në kurriz të tregtisë me vendet e tjera. Eksportet shqiptare do
të bien në të gjitha vendet jashtë BE-së. Kjo është kryesisht për shkak të modelit
tonë, i cili ka aplikuar uljen e kostove të standardeve të lidhura tregtare
ekskluzivisht në tregtinë BE-Shqipëri. Kështu efektet e miratimit të standardeve
të BE-së për tregtinë e Shqipërisë me rajonet e tjera janë përjashtuar qëllimisht.
Duke pasur parasysh që standardet e BE-së janë të njohura në përgjithësi në nivel
global, ne do të presim që harmonizimi të rezultojë në një zgjerim të eksporteve
shqiptare me rajone të tjera. Kështu përfitimet e miratimit të normave dhe
rregulloreve të BE-së mund të jene dukshëm më te larta se ato të raportuara. Në
rastin e doganave, jane kryesisht importet që përfitojnë nga modernizimi. Kjo
është për t'u pritur, duke qënë se modernizimi ul kostot e transportit, të cilat
lejojnë për një vlerë më të madhe të mallrave që do të importohen në çdo kohë
të dhënë. Ndërsa kjo është e dobishme për konsumatorët shqiptarë, kjo nuk duket
251 "Franca Kampione Zgjerimi i BE në Ballkan", RFE / RL Newsline Vol. 12, Nr. 7, Pjesa II, 10 Janar
2008.
113
për tu ushqyer pozitivisht për eksportuesit, të cilët përballen me një rënie të vogël
nga modernizimi i doganave.
Efektet e prodhimit dhe punësimit te liberalizimit jo-tarifor janë në
përgjithësi të vogla, krahasuar me eksperimente të tjera. Harmonizimi I
standarteve ka një efekt pozitiv të përgjithshëm në prodhim, përveç se në kulturat
bujqësore, ushqime të përpunuara, duhanit dhe pijeve dhe minerale. Ndikimi i
saj në punësim është më pak I qartë. Në shumë industri ne zhvillim(kimikateve,
automotives, makinerive dhe pajisjeve dhe të tjera prodhon) rritja e prodhimit
nuk do të rrisë kërkesën për punë. Punësimi eshte ne renie I të kualifikuarve dhe
të pakualifikuarve të punës në këto industri. Megjithate, tabloja nuk është
uniform, si punësimi në aktivitete të rëndësishme, si fruta dhe perime, produktet
shtazore, veshje dhe ndërtimit zgjerohet. Në përgjithësi, megjithatë, jane te
pakualifikuarit të cilët janë goditur me keq. Modernizimi doganor ka një efekt jo
të favorshëm ndaj prodhimit. Edhe pse çmimet e importit rezultojne më të ulëta
do të thone qe kontributet do te jene më të lira e të ndërmjetme, prodhuesit
shqiptarë e kanë të vështirë për të konkurruar dhe te prodhojne kontratave në
shumicën e sektorëve. Në kushtet e punësimit, jane përsëri te pakualifikuarit të
cilët janë të prekur më negativisht nga rënia e prodhimit. Kështu, ndërkohë që
konsumatorët shqiptarë do të përfitojnë nga çmime më të ulëta të importit, edhe
ata përballen me shumë pasiguri në punësim. Studimi ynë ka punësuar modelin
standard GTAP për të shqyrtuar ndikimin ekonomik të përpjekjeve tarifore dhe
liberalizimin jo-tarifor të Shqipërisë nën kujdesin e PSA-së dhe më gjerë.
Rezultatet tona sugjerojnë përfundimet e mëposhtme:252
a. Fitimet e forta të mirëqenies të mundshme në Shqipëri mund të arrihen
përmes liberalizimit të njëanshme, deri në 2% të GDP-së. Ndërsa kjo
është relativisht e vogël në krahasim me studime të tjera empirike që kanë
studiuar liberalizimin e njëanshëm, është e qartë se vetëm duke hapur
tregjet e saj plotesisht për të gjitha rajonet Shqiperia mund të maksimizojë
përfitimet e liberalizimit të tregtisë.
252 Paper nga Komisioni Evropian, "Bosnja dhe Hercegovina, Dokumenti Strategjik 2002-2006 ", Shtojca
1, Indikativ shumëvjeçar Programi, f. 3.
114
b. Integrimi rajonal në kuadër të Procesit të Stabilizim Asociimit mund të
sjellë përfitime të rëndësishme për ekonominë shqiptare. Megjithatë,
përfitimet e mundshme te mirëqenies do të maksimizohen, vetëm në
qoftë se të gjitha marrëveshjet rajonale, duke përfshirë edhe ato me BE-
në dhe vendet e tjera të Evropës Juglindore janë në fuqi. Nuk është çudi,
do te jete tregtia e lirë me të afërm të BE-së me atë me vendet e tjera të
Evropës Juglindore që do të përzënë fitimet e Shqipërisë në PSA. Kjo
është kryesisht për shkak se BE-ja është përgjegjëse për një pjesë shumë
të madhe të tregtisë së jashtme të Shqipërisë krahasuar me EQL.
c. Si liberalizimi unilateral dhe integrimi rajonal në kuadër të PSA janë
gjetur të kenë efekte shumë të vogla në rajone të tjera. Në përgjithësi, BE-
ja do të fitojë nga shumica e skenarëve, përveç në marrëveshjet e
Shqipërisë me EQL, por madhësia e efekteve në përgjithësi është e
papërfillshëme. Vende të tjera te Evropes Juglindore duket sikur po
humbasin nga një marrëveshje BE-Shqipëri, por përfitojnë nga
marrëveshjet dypalëshe. Në përgjithësi, ndikimi është përsëri relativisht
i vogël, megjithatë, në mes 0.01% dhe 0.02% të PBB-së.
d. Liberalizimi jo-tarifor në kuadër të MSA-së BE-Shqipëri mund të sjellë
përfitime të dukshme në Shqipëri. Edhe pse ndikimi ne harmonizimin e
standarteve te mirëqenies dhe modernizimit doganor jane gjetur të jene
më te vogla se ajo e liberalizimit tradicional tarifor, dy zona paraqesin
kanale të rëndësishme për rritjen e ardhshme. Duhet të theksohet,
megjithatë, se të dyja, dhe sidomos zakonet e modernizimit, janë procese
të kushtueshme dhe të gjata.253 Siç argumentuam tashmë, këto shpenzime
janë kryesisht një herë, ndërsa fitimet e vlerësuara do të përsëriten.
e. Në përgjithësi, tregu i Shqipërisë me BE-në dhe vendet e tjera të Evropës
Juglindore zgjerohet në të gjitha eksperimentet. Me përjashtim të
harmonizimit te standarteve, ky zgjerim bilateral tregtar nuk ndodh në
253 Komisioni Evropian, "Strategy Paper e Maqedonisë 2002-2006 "; Komisioni Evropian, "Dokumenti
Strategjik i Shtetit për Kroaci, 2002-2006 ", CARDS, Shtojca 1, Indikativ shumëvjeçar Programi 2002-2004, f. 37.
115
kurriz të tregtisë me vendet e tjera. Rritja e fortë në tregti realizohet në
prodhim të cilesise se ulet, ushqimeve të përpunuara në veçanti, veshje,
metale dhe të tjera mallra të prodhuara.
f. Një tipar dallues i ushtrimit tonë modelimit ishte inkorporimi i
papunësisë. Kjo e lejoi analizen tonë të marrë në konsideratë disa nga
pasojat sociale të liberalizimit, në mënyrë të veçantë punësimin me aftësi.
Si liberalizimet e njëanshme dhe rajonale duket se kanë një efekt pozitiv
të përgjithshëm në punësim. Kërkesa për punë si e të aftëve dhe të
pakualifikuareve zgjerohet në total, edhe pse ndikimi është shumë më i
fortë për këtë të fundit. Rezultatet tona, megjithatë, tregojnë se ka
ndryshime të dukshme sipas sektorëve. Liberalizimi i njëanshëm
përmirëson mundësitë e punësimit për punëtorët e pakualifikuar në
veshje dhe disa sektorë të tjerë të prodhimit, por ka një efekt negativ në
tekstile, minerale dhe pylltari. Sipas PAS-it, është bujqësia, veshja dhe
prodhimet e mallrave të tjera që përfitojnë më shumë, ndërsa tekstilet,
metalet, kimikatet dhe mineralet deshtojne. Një pamje e ngjashme është
marrë në bazë të liberalizimit jo-tarifor qe ka tendence për të favorizuar
të aftët më shumë se punëtorët e pakualifikuar.254
g. Në përgjithësi, gjetjet e modelit tone janë në përputhje me ato të
studimeve të tjera te empirike. Një vështrim i detajuar i tyre është dhënë
në seksionin 2.3, por është i vlefshëm te kujtojme disa nga rezultatet
kryesore për qëllime krahasuese. Në kontekstin e integrimit rajonal të
pastër, modele të tjera statike empirike (Alessandri, 2000, Maskus dhe
Eby Konnan, 1997) kanë prodhuar efekte të mirëqenies përafërsisht të
ngjashme me tonat qe variojne midis 1% dhe 3% të PBB-së. Madhësia e
fitimeve varet, sigurisht, në supozimet e modelit, me modele të përkryera
konkurruese dhe modele monopoliste në pjesën e sipërme dhe të kushteve
fillestare të tilla si struktura e ekonomisë, eksportet dhe nivelin e tarifave.
Në kontekstin e barrierave jotarifore, standardeve doganore dhe
lehtësimin e tregtisë, studimet tregojnë se liberalizimi i tyre duhet të
254 BIRN, "Bosnja: institucionet më të larta u përplasën", 29 nëntor
2007.
116
shtoje një tjetër 2-3% të PBB-së (Smith dhe Venables, 1998). Në kuadër
të zgjerimit evropian në Evropën Lindore, studimet kanë gjetur gjithashtu
se integrimi ishte më e dobishëm për anëtarët e rinj se sa për BE-në. Së
fundi, në kuadër të studimeve të MSA-së dhe Shqipërise, i vetmi studim
në dispozicion nga Banka Botërore konstaton rezultate shumë të
ngjashme me këtë studim - me fitimet nga MSA-ja duke filluar në mes të
0.3% dhe 0.5% të PBB-së (Banka Botërore, 2004).
Konkluzionet tona te modelimit kane rritur një numër pikash në lidhje me
përpjekjet e Shqipërisë për zhvillimin socio-ekonomik dhe uljen e varfërisë.
Integrimi rajonal sipas Marrëveshjes së Stabilizim dhe shoqatave mund të ketë
një efekt të dukshëm në mirëqenien e përgjithshme të Shqipërisë dhe të permisoje
mundësitë për rritje të fortë ekonomike.255 Ndikimi i tij në varfëri, megjithatë,
është më pak i qartë. Në bilanc, ne mund të argumentojnë se rritja e fortë
ekonomike duhet të çojë në një rezultat pro-të varfërve. Perspektivat e punësimit
do përmirësohen në tërësi. Ka dy fitues dhe humbës nga liberalizimi dhe e
ardhmja e tyre duhet të konsiderohet me kujdes gjatë procesit të reformës.
Në kuadër të këtyre sektorëve jane punëtorët e pakualifikuar të cilët do të
jenë të goditur. E njëjta gjë në shërbimet, veçanërisht shërbimet dhe shërbimet
publike, ku liberalizimi duket në favor të punëtorëve të kualifikuar pothuajse
ekskluzivisht. Duke pasur parasysh se shërbimet janë të vendosura kryesisht në
zonat urbane, kjo do të sugjeronte se punëtorët e pakualifikuar urban do te preken
prej liberalizimit. Analiza jonë tregon se, ndërsa në total liberalizimi rrit kërkesën
për të gjitha llojet e punës, në disa sektorë mund të çojnë në pabarazi të madhe
në mes të punëtorëve të kualifikuar dhe të pakualifikuar. Sic është diskutuar më
parë, varfëria në Shqipëri dominon gjithë punëtorët me aftësi të pakta
intelektuale, sidomos ata që janë të papunë. Pra liberalizimi i këtyre sektorëve
duhet të shoqërohet me politikat e duhura mbështetëse për të reduktuar
vulnerabilitetin dhe të përmirësojë perspektivat për ri-punësimin në sektorët më
të qëndrueshme.
255 “Një dështim për diplomacinë maqedonase," RFE / RL Newsline Vol. 11, Nr. 236, Pjesa II, 21 Dhjetor
2007.
117
KAPITULL IV
SHQIPËRIA PAS-ANËTARËSIMIT. ANALIZË HIPOTETIKE MBI
ECURINË E IINDIKATORËVE EKONOMIKË
4.1 Perspektiva e Ekonomisë Shqiptare
Shqipëria ka qenë gjatë dy dekadave të fundit në ndryshime sistematike, së
pari me dëshirën dhe vrullin për të lënë ekonominë e centralizuar pas dhe më pas
për të kontribuar në rritjen e nivelit ekonomik dhe zhvillimin social të vendit që
në mënyrë të qartë mund të themi se, ashtu si në shumë vende të tjera të Evropës
Qendrore dhe Lindore edhe për Shqipërinë përvoja e tranzicionit ka qenë me të
vërtetë e vështirë. Menjëherë pas rënies së komunizmit, ekonomia shqiptare ka
hasur në një kolaps të shtetit, probleme të larta sociale, ndërsa emigrimi u bë një
problem i madh.256 Pavarësisht reformave të rëndësishme strukturore në vitet e
para të tranzicionit, stabilizimi makroekonomik është arritur vetëm pas krizave
piramidale të vitit 1997, ku një rritje e qëndrueshme ekonomike u vu re.
Ekonomia shqiptare është e bazuar kryesisht në sektorin e bujqësisë dhe
shërbimeve, edhe pse bujqësia ishte dhe është jo-konkurruese përsa I përket
cmimeve të tregut, kur jemi përpara faktit që vetëm një pjesë e vogël e prodhimit
është për tregun vendas dhe edhe ajo më pak që ngelet eksportohet.
Kohët e fundit, për shkak të efekteve të krizës globale ekonomike, faktorët e
rritjes së produktivitetit për ekonominë shqiptare kanë treguar një trend
ngadalësimi, i cili me sa duket indirekt do të ndikojë në procesin e integrimit në
Bashkimin Evropian.257 Edhe pse kriza e fundit financiare që filloi në vitin 2008
në SHBA, janë parë katër vështirësi kryesore që nga kriza ekonomike që përfshiu
vendin në 2011, shumë e vështirë për të marrë kredi, mungesë e kërkesës
agregate, rritja e shkallës së papunësisë dhe rënie në nivelin e IHD-ve, ndikimi I
të cilave shihen më së shumti në vitin 2013.258 Pas efekteve që u shfaqën nga
recesioni i madh dhe kriza e borxheve në vendet fqinje, si Itali dhe sidomos Greqi
256 1992 – Marrëveshja e Tregtisë dhe Bashkëpunimit ndërmjet BE-së dhe Shqipërisë. Shqipëria pranohet
për financim në kuadrin e programit të BE-së, PHARE. 257 Ramadan C, Kocibelli A, Qëndrimet Shqiptare ndaj Integrimit Europian, Gazeta e Studimeve
Evropiane 258 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2014 SEC (2014).
118
(partnerët më të mëdhenj tregtar dhe financiar), rritja ekonomike ka qenë e
parëndësishme. Këto patën rezultat të menjëhershëm në ekonomi dhe në këto
vite u konstatua se: IHD-të kishin tendencë renieje, remitancat kishin nivelin e
tyre më të ulët, dhe flluska e tregut të patuendshmërive filloi te binte, që ishte
katalizatori kryesor ekonomik që nga viti 2000.259 Pas gjithë këtyre, niveli i
borxhit të keq i kredive u rrit në 25% të totalit të kredive. Ka pasur një ngadalësim
të madh në rrjedhën e transaksioneve dhe kjo vazhdoi të intensifikohej. Si
rezultat i këtyre, presione të forta deflacioni u vunë re dhe e gjitha për shkak të
mungesës së vendeve të reja të punës dhe mungesës së kreditimit. Vetëm në vitin
2015 kreditë për bizneset kanë pasur një rënie prej më shumë se 13% në krahasim
me vitin 2014.260
Shqipëria mbetet ende ekonomia më e varfër në Europë me PBB-në më të
ulët për frymë në një të tretën e mesatares së BE-28261. Fatkeqësisht,
këndvështimi dhe mundësia ekonomike për rritje mbetet e dëshpëruar; në
raportin e fundit, Banka Botërore parashikoi një rritje prej 3.5% të PBB-së deri
në vitin 2018. Me shumë mundësi norma e rritjes së vendit nuk do të arrihet.
Rritja është e bazuar kryesisht në projektin e tubacionit të gazit Trans Adriatik, i
cili kalon nëpër Shqipëri. Problemet e larta financiare në Shqipëri janë rezultat i
një kalaveri politikash financiare, mbase deri diku jo të duhurat, por kjo ngelet
për tu provuar. Po bëhen përpjekje të vazhdueshme në bashkëpunim të afërt me
FMN-në për përmirësimin e këtyre treguesve, por perspektiva e progresit
ekonomik mbetet shumë e ulët. Shqipëria është i vetmi vend në rajon në të cilin
mjedisi i biznesit është përkeqësuar që nga viti 2011. Shqipëria po vuan akoma
pasojat ekonomike të një situate të trashëguar që nga skemat piramidale të 1997,
kriza e depozitave e 2001, kriza financiare e Europës në 2008 dhe vijmë tek ajo
situatë ekonomike aspak e favorshme që jemi sot. Ka pasur incentiva të
ndryshme për të ndërhyrë në të gjithë sektorët problematik, si në sektorin bankar
apo energjisë, por ende ekonomia nuk ka parë ndonjë ndryshim kursi pozitiv. Ka
zera të ndryshëm që deklarojnë se reformat e ndërmarra kanë patur ndikim
259 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2015 SEC (2015). 260 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2015 SEC (2015). 261 28 vendet anëtare të BE-së
119
negativ në rritjen ekonomike dhe kjo mund të shkaktojë një recesion për shkak
se reformat strukturore nuk janë marrë në kohën e duhur. Ekonomia duhet të
shoh përmirësime të shpejta dhe duket sikur kanë një pikëpamje optimiste për të
ardhmen me miratimin e reformave strukturore. Ideja themelore që vihet re në
shumicën e rasteve është se shqiptarët pranojnë humbje në afat të shkurtër për
përfitime afat-gjata, një situatë që shumica e sektorëve nuk mund ta përballojnë.
Në mënyrë që të kthejë besimin në ekonomi dhe të përmirësojë rritjen
ekonomike, progresi duhet të fillojë shtrëngimin e kredive, uljen e papunësisë së
lartë dhe rritjen e kërkesës agregate. Pasi këto zëra ekonomikë të përmirësohen,
ekonomia duhet të fillojë të rritet dhe niveli i IHD-ve do të rritet gjithashtu. Pasi
ekonomia të ringjallet, do të ishte koha më e mirë për të filluar zbatimin e
reformave strukturore. Ndërkohë që reforma strukturore janë zbatuar që nga viti
2013, por pa një rritje të dukshme në investime të rëndësishme publike. Kjo ka
dëmtuar tashmë ekonominë nga goditjet e jashtme. Një taksë 15%, progresive u
fut në zbatim në 2013, duke zëvendësuar taksën e sheshtë 10%. Duke marrë
parasysh këtë taksë dhe të ardhurat doganore është vënë rë një rritje e deficit
buxhetor I cili ka shkuar në nivelin 10%. Kjo ndikoi direkt në rritjen e borxhit
publik duke arritur në 73% të PBB-së.262
Në shtator 2015 me presion nga FMN-ja për përmbushjen objektivave të
buxhetit, u deklarua fillimi i veprimeve kombëtare për formalizimin e
ekonomisë. Kjo ka kuptim, sepse fatkeqësisht shifrat e informalitetit në ekonomi
janë tmerrësisht të larta, flitet për shifra rreth 30%, por historia na ka vërtetuar
që numrat duhet të dyfishohen për tu afruar me realititen. Megjithatë, shpejtësia
me të cilën ky proces është duke u zhvilluar rezultoi në falimentimin e shumë
bizneseve të vogla që përfshijnë një pjesë të madhe të ekonomisë së
Shqipërisë.Ndarja në mes e shtetit dhe ekonomisë është kthyer në një konfrontim
ekstrem dhe kjo e bën që ekonomia të reagoj për keq. Ky dëshpërim reflektohet
nga fakti se vetëm në vitin 2015 më shumë se 52.000 shqiptarë 263kanë aplikuar
për azil në Gjermani. Mungesa e mundësive të reja të punësimit është akoma
prezente dhe kjo kontribuon në problemin e "largimit të trurit".
262 Raport Vjetor I Bankës Qëndrore Shqiptare, 2016. 263 Raporti I Eurostat mbi emigracionin, 2016.
120
Stabiliteti makroekonomik do të mund të përmirësohet nëse reformat
strukturore do të ekzekutohen shumë më gradualisht. Megjithatë, në mënyrë për
të arritur një rritje të suksesshme graduale, së pari duhet të rritet ekonoma
nëpërmjet politikës fiskale apo monetare, që do të thotë që duhet të arrihet sërish
në nivelin 6% të PBB-së këtë vit. Përmirësimi dhe lehtësimi i skemave të kredive
do të jetë mjeti më i mirë për të arritur objektivin e PBB-së me ndërhyrje edhe të
Bankës Qëndrore. Me fjalë të tjera ka nevojë për të stimuluar kërkesën dhe
ofertën e furnizimit me kredi. Ka shumë mënyra që mund të zhvillohet
marrëdhënia në mes inflacionit dhe prodhimit në politikën monetare.264 Një
bashkëpunim i madh mes qeverisë dhe Bankës Qëndrore është i detyrueshëm për
të kthyer rritjen e PBB-së në 6% në një afat të shkurtër ose të mesëm. Banka
Qëndrore ka nevojë urgjente për të përmirësuar normën e inflacionit nëpërmjet
një objektivi më të zhvilluar të rritjes ekonomike, gjë që do sillte dhe rritje të
punësimit. Banka Qëndrore duhet të pranojë një nivel më të ulët të inflacionit
dhe duhet të mundohet të prodhoj një stimul monetar duke siguruar besimin në
ekonomi dhe duke stimuluar konsumin dhe investimet. Edhe pse në tre muajt e
fundit inflacioni ka rënë në nivelin më të ulët, kjo nuk ka ardhur si pasojë e një
stimuli monetar të drejtpërdrejtë, por për shkak të rënies së çmimit të naftës dhe
të lëndëve të para.
Prodhimi I parave të reja, I njohur në literaturën ndërkombëtare si
‘Qunatitative Easing’ është një mënyrë, por në këtë rast nuk është i përshtatshëm
për të gjitha bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri sepse shumica e tyre
kanë kapital të mjaftueshëm për operim. Në pamundësi për të kryer këtë, Banka
Qëndrore duhet të veprojë si një garant për këto skema, kryesisht në lehtësimin
e kreditit dhe metodave të tjera, me qëllim për të rritur kërkesën agregate dhe
investimet. Kjo ndodh për shkak se ka një rënie në stimujt fiskal265 sepse ata kanë
nevojë për më shumë kohë që të jenë efektiv dhe ideja e stimulit fiskal nuk
rezultoi e suksesshme një herë në vitin 2013. Në fund të janarit 2016 është
nënshkruar një marrëveshje mes qeverisë dhe Bankës Evropiane për Rindërtim
264 Freedom House, Kombet në tranzit 2004: Shqipëria (Uashington DC: Freedom House, 2004). 265 Jano, D (2012) "Përfshirja e grupeve të interesit latente" në përballimin e sfidave të BE-së. Aderimi:
Rasti i Shqipërisë ", Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, Tiranë; EMA (2014)
121
dhe Zhvillim (BERZH) për një skemë lehtësuese të kredisë për agrobiznesin.
BERZH vepron si garantues në këtë marrëveshjë mbi diversifikimin e rrezikut.
Edhe pse skema u mirëprit kjo nuk është pjesë e një strategjie kombëtare për të
lehtësuar kredinë dhe për ta bërë atë më të lirë dhe më të lehtë.
Një partneritet i qeverisë me bankat e nivelit të dytë dhe Bankës
Qëndrore, duhet të formulojë skema të reja lehtësimi kredish, për të ndihmuar
çiftet e reja në hapat e tyre të parë. Duhet patur parasysh, një rritje të progresit
ekonomik, Shqipëria ka nevojë për një përmirësim në mikro-financimin e zonave
urbane dhe rurale. Kjo do të mbështesë zhvillimin e fuqisë punëtore në përputhje
me përmirësimin e teknologjisë. Krijimi i bankave të reja me partneritet publik-
privat duhet të konsiderohet, dhe kjo do të ndihmonte bizneset e reja si dhe
ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Megjithatë, miratimi i këtyre ideve duket I
vështirë sepse këshillat kryesore të FMN-së kanë qenë per riformatimin e sistemit
taksor, gje që nuk e ndihmon ekonominë aktuale.266 Edhe pse, stabiliteti
makroekonomik është një pikë kyçe që mund të arrihet më mirë dhe më lehtë, pa
strategji të rreptë, por me rritje konkrete.
4.2 Lidhja e Shqipërisë me Bashkimin Europian
Sot Bashkimi Evropian është bërë një faktor shumë i rëndësishëm në
shoqëritë evropiane, që ka për qëllim përmirësimin e zhvillimit ekonomik, ligjet
dhe rregulloret si dhe jetën e përditshme të qytetarëve Evropianë. Bashkimi
Evropian është i përbërë tashmë nga 28 shtete anëtare, tashmë dhe me pranimin
e Kroacisë dhe pritet të rritet më tej për shkak të shteteve të reja që janë duke u
përpjekur për të përmbushur kushtet për t'u bashkuar. Procesi i zgjerimit po
ndiqet me vëmëndje nga dita në ditë nga vendet e EQL-së267 që janë në zhvillim
e sipër për t'u bërë anëtare të BE. Në mesin e tyre është Shqipëria, një vend
relativisht i varfër në kufi me Malin e Zi, Kosovën, Maqedoninë dhe Greqinë,
anëtare të BE-së.
266 Latifi,J shkrim i paraqitur në Konferencën e UACES, Francë 3-5 shtator 2009 267 Jano 2012; dhe Pérez-Solórzano Borragán, Nieves (2004) "Pranimi në BE dhe politika e interesit në
Evropën Qendrore dhe Lindore", Perspektivat mbi Politikën dhe Shoqërinë Evropiane, 5 (2), f. 245.
122
Një zhvillim i shpejtë ekonomik është një nga objektivat e qeverisë
shqiptare pas anëtarësimit në BE. Nëse Shqipëria bëhet anëtare e Bashkimit
Evropian, cilat do të jenë efektet në ekonominë shqiptare, është pyetja kryesore
që ngre kjo tezë dhe duke patur parasysh dhe kapitujt më lart duhet ti japim një
përgjigje me bazë krahasimore? Ndikimi i anëtarësimit në BE duhet të jetë i qartë
për të parandaluar shpresat negative ose pozitive për efekt të BE-së. Për më tepër,
disa pyetje të tjera duhet të merren parasysh; do të rritet mirëqenia, do të
përmirësohet infrastruktura e dobët e Shqipërisë? Nga ana tjetër, a ka ndonjë
efekt negativ anëtarësimi në Bashkimin Evropian?268 Futja e Shqipërisë në BE,
teorikisht do të thotë që nuk ka kufizime për punë dhe udhëtime jashtë vendit, të
cilat mund të nxisin zhvendosjen e punëtorëve të talentuar nga Shqipëria drejt
vendeve Evropiane me paga më të larta, duke shkaktuar një mungesë të
punëtorëve të kualifikuar në treg, që ngre problemin e "largimit të trurit". Po
ashtu, kompanitë shqiptare mund të jenë shumë më të dobëta në krahasim me ato
evropiane, duke e bërë të pamundur për ti konkurruar ato, përvojë e cila mund të
shkaktoj falimentimin. Ky kapitull do të përpiqet për të arritur në disa
konkluzione në lidhje me këto pasiguri. Nëpërmjet përgjigjes së këtyre pyetjeve
duhet të sigurohen rezultatet e mundshme për avancimin ekonomik nëse
Shqipëria anëtarësohet në Bashkimin Evropian.
Një analizë regresioni është ndërmarrë duke krahasuar IHD-të shqiptare
me PBB-në. Kjo do të bëhet duke analizuar të dhënat nga Banka Botërore. Nga
ana tjetër, do të krijohët një ide se çfarë mund të ndodh me ekonominë shqiptare
nëse bashkohet me monedhën Euro dhe se cilat janë përfitimet dhe kostot që do
të sjell hyrja në Euro.269 Lidhja e parë diplomatike e Shqipërisë me BE-në ka
filluar në vitin 1991, por kulmi i kësaj lidhjeje është regjistruar më 11 maj 1992
kur është nënshkruar Marrëveshja e Bashkëpunimit Tregtar. Pas vitit 1996, kur
Shqipëria ishte pranë nënshkrimit të një marrëveshje të re, e cila dështoi për
shkak të zgjedhjeve të trazuara parlamentare në maj të vitit 1996 dhe kjo vazhdoi
268 Marsic, T (2006) "Vlerësimi i përvojës së bisedimeve: pranimi i shpejtë apo përfaqësimi i mirë?, Në
Ott, Katarina (ed.) Anëtarësimi kroat në Bashkimin Evropian: Sfidat e pjesëmarrjes, Vol. 4, Instituti i Financave Publike dhe Friedrich-Ebert-Stiftung Kroaci, Zagreb, f. 29-56. 269 Börzel, T; Buzogany , A, Sonja ,G (2008) "Mënyrat e reja të qeverisjes në vendet e anëtarësimit: roli i
aktorëve privatë", NEWGOV Workshop për ndër-klasterin 8-10 Maj, Universiteti i Lirë Berlin, Gjermani. F.6
123
me krizën financiare të vitit 1997 me rënien e skemave piramidale. Në vitin 1999
një nismë e re e quajtur, Procesi I Stabilizim-Asociimit (PSA) erdhi, e cila
përfshinte pesë vendet e Ballkanit: Shqipërinë, ish-Republikën Jugosllave të
Maqedonisë, Kroacinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Republikën Federale të
Jugosllavisë, me qëllim për të vendosur marrëdhënie më të ngushta ndërmjet BE-
së dhe këtyre pesë vendeve përmes të ashtuquajturës Marrëveshje të Stabilizim
Asociimit (MSA).270 Në qershor të vitit 2000, Këshilli Evropian vendosi që
vendet e PSA-së janë kandidat potencial për t'u anëtarësuar në BE.
Në qershor të vitit 2001 është rekomanduar ndërmarrja e negociatave për
Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA). Negociatat zyrtare filluan më 31
janar 2003 nga presidenti i Komisionit Europian, zoti Romano Prodi. Shqipëria
filloi menjëherë dhe më 12 Qershor 2006, MSA e përfunduar u nënshkrua në
Luksemburg. Menjëherë pas kësaj më 9 nëntor të vitit 2006 Komisioni Europian
vendosi të fillojë negociatat për lehtësimin e vizave me Shqipërinë, dhe më 13
prill 2007 u nënshkrua marrëveshja e lehtësimit të vizave në Zagreb. Më 14 janar
2009, procesi i ratifikimit u krye nga të gjitha shtetet anëtare dhe më 1 prill 2009,
MSA hyri në fuqi. Më 16 nëntor 2009 ishte përpjekja e parë për të filluar
negociatat e anëtarësimit dhe në dhjetor të vitit 2010 statusi kandidat nuk u dha
për shkak të konflikteve të gjata politike në vend.
Më 27 Maj 2010 udhëtimi pa viza për qytetarët shqiptarë u propozua nga
Komisioni Evropian. Propozimi iu lejonte qytetarëve të udhëtonin në vendet e
zonës Shengen pa pasur nevojën e një vizë afatshkurtër. Duke filluar më 8 nëntor
2010, heqja e vizave u miratua nga Këshilli i Bashkimit Evropian, dhe po më 15
dhjetor të atij viti, lëvizja pa viza hyri në fuqi dhe dy vjet më vonë në 10 tetor
2012, Komisioni Evropian rekomandoi që Shqipërisë t'i jepet statusi i vendit
kandidat në BE, pas plotësimit të masave kyçe në fushat e caktuara.271 Gati dy
vjet më pas, më 24 qershor 2014 Këshilli i Bashkimit Evropian ra dakord për t'i
dhënë Shqipërisë statusin e vendit kandidat. Në mars 2015, në "takimin e pestë
të Dialogut të Nivelit të Lartë" mes Shqipërisë dhe BE-së është njoftuar fillimi i
270 Art. 6 të MSA: Marrëveshja do të zbatohet në mënyrë progresive dhe do të realizohet plotësisht gjatë
një periudhe kalimtare prej një maksimumi prej dhjetë vjetësh, të ndara në dy faza të njëpasnjëshme. 271 European Commission: Enlargement, Negotiating framework 8
http://ec.europa.eu/enlargement/policy/glossary/terms/negotiating-framework_en.htm
124
bisedimeve mes qeverisë dhe opozitës dhe krahas kë saj janë identifikuar pesë
fushat kryesore që kanë nevojë për progres të menjëhershëm: (administrata
publike, sundimi i ligjit, korrupsioni, krimi i organizuar, të drejtat themelore).
Vendet evropiane janë bashkuar së bashku për të formuar një bashkim, të
quajtur Bashkimi Evropian. Ky është një partneritet ekonomik dhe politik midis
28 vendeve. Ekonomia ka qenë gjithmonë çështja kryesore që ka të bëjë me
Evropën dhe për këtë ka qënë temë diskutimi në cdo krizë financiare. Kriza
financiare e 2008 solli një rënie të madhe në ekonominë Evropiane e cila shkaktoi
një nivel të lartë të papunësisë, që arriti kulmin në vitin 2013 me 12.1%.272
Marrjen e vendimit për t'u bashkuar me BE-në është një hap i madh për çdo vend.
Ndërsa duke u përpjekur për të vendosur nëse një vend duhet të bashkohet apo
jo, duhet të merret parasysh se çfarë ofron BE-ja dhe se çfarë problemesh mund
të lindin. Këtu do të japim një listë të avantazheve dhe disavantazheve të
anëtarësimit në BE:
Avantazhet e Bashkimit Europian:273
1. Shkëmbim pa tatim midis individëve
Përparësia më e madhe e ofruar për vendet e BE-së është se atyre u lejohet të
shkëmbejnë mallra me individë të ndryshëm pa tatim shtesë. Kjo rrit
konkurrencën dhe ndihmon për të mbajtur çmimet e ulëta në këto vende.
2. Hap më shumë mundësi
Duke pasur parasysh lëvizjen e lirë të të gjithë qytetarëve në mes të të gjitha
vendeve të BE-së, kjo do të përkthehet në më shumë vende pune dhe mundësi të
reja shkollimi, sidomos në vendet e varfra.
3. Kultura nuk është e humbur
Me 24 gjuhët zyrtare të BE-së, nuk ka asnjë tendencë për të ndërhyrë në aspektet
kulturore të çdo vendi. Kjo ndihmon çdo vend për të ruajtur kulturën e tyre, nëse
ata bëhen pjesë e bashkimit.
4. Monedha e përbashkët
272 Komisioni Evropian: Raporti Analitik mbi Shqipërinë. 2013 SEC (2013). 273 Marović, Jovana (2013), “Civil society involvement in accession negotiations - Too much to ask?” in
Parliamentary Challenges in the EU Accession Process, Institute for Democracy and Mediation.
125
Ndërsa 19 nga 28 vendet, veprojnë me të njëjtën monedhë EURO, kjo e
bën të bërit biznes, udhëtimin në vende të tjera, si dhe blerjen dhe shitjen, shumë
më të lehtë. Kjo krijon unitet mes anëtarëve dhe një monedhë më të fortë.
5. Nuk ka konflikte mes vendeve
Ka rregulla strikte për çdo problem që mund të ndodhë brenda BE-së. Kjo
parandalon të gjitha vendet për tu përfshirë në ndonjë problem politik ose
ekonomik dhe shërben në promovimin e paqes në të gjithë kontinentin.
6. Të dëgjohet ‘Zëri’
Duke qenë një bashkim i shumë vendeve të fortë e bën më të lehtë që të gjitha
shqetësimet të merren seriozisht dhe të dëgjohen ndërkombëtarisht sepse ata
përfaqësojnë miliona njerëz. Nëse ka avantazhe anëtarësimit në BE, teorikisht
duhet të ketë edhe disa mangësi të cilat janë të listuara më poshtë:
Disavantazhet e Bashkimit Europian:274
1. Barrierat e komunikimit
Duke pasur parasysh se BE-ja nuk operon me gjuhë zyrtare të përbashkët, kjo e
bën të vështirë komunikimin me të gjithë qytetarët e BE-së sepse janë 24 gjuhë
zyrtare. Kjo ndikon në unitetin mes anëtarëve, që e bën edhe më të vështirë për
të sjellë njerëzit së bashku.
2. Pasuria e përbashkët është një problem
Duke marrë parasysh vendet e mëdha dhe të pasura të tilla si Franca apo
Gjermania, pjesë e Bashkimit Evropian, ata duhet të ndajnë pasurinë e tyre me
vendet më të vogla dhe më pak të zhvilluara. Kjo është ajo që e pengon çdo vend
anëtar të bëhet shumë më i fuqishëm dhe pse jo të ketë ndonjë tendencë të bëhet
vend udhëheqës botëror.
3. Largimi është problem i madh
Duke qenë pjesë e BE-së së madhe është një alternativë e mirë, por për ta lënë
atë mund të jetë me të vërtetë e vështirë. Kjo i bën vendet të mendojnë dy herë
nëse duan të anëtarësohen, sepse në qoftë se ka efekte negative, nuk është se ata
mund të bëjnë gjë për t'u larguar.
274 Đokić, Irena and Marijana Sumpor (2013) The Role of Croatian Civil Society Organisations in the European Union Accession Process, Zagreb, p.42.
126
4. Diskriminon kandidatët potencial
Nëse ndonjë vend dëshiron të bashkohet me Bashkimin Evropian, duhet të jetë
pjesë e Europës, por që ka vende të fuqishme si Rusia apo Turqia që janë pjesë
edhe e Evropës dhe Azisë dhe kjo bën i kufijtë e Evropës të jenë të papërcaktuar,
që i jep BE-së fuqinë për të vendosur kush do të bashkohet, edhe pse
momentalisht nuk ka shtet që eshtë pjesë e dy kontinenteve në Bashkimin
Evropian.
5. Merr pushtetin nga qeveritë
Duke qenë pjesë e BE-së, ata kanë fuqinë për të kontrolluar qeveritë e këtyre
vendeve. Kjo do të thotë se në qoftë se ka mospërputhshmëri në mes të liderëve
të shteteve dhe BE-së, ata kanë të drejtë për të ndërprerë mandatin e tyre.
Korrupsioni ka qënë mospërpuethshmëria e tyre më e madhe deri tani.
6. Shfaq më shumë interes si një e tërë
Qëllimi i BE-së është për të ecur përpara si një e vetme. Në politikat, rregullat
dhe vendimet e tyre që janë të vendosur nga BE, është e shprehur qarte se ata
janë për të mbrojtur interesat e secilit shtet anëtar dhe jo interesat e një vendi të
veçantë. 275Problemet që mund të rrjedhin nga kjo është se vendet e vogla do të
mbeten të panjohur.
Nëse ne përpiqemi për të peshuar gjërat, në mënyrë të qartë avantazhet do të
kalojnë disavantazhet.276 Gjatë viteve anëtarë të BE-së kanë ndihmuar njëri-
tjetrin për të udhëhequr përmirësime të mëdha, si ekonomike ose shoqërore. Kjo
është arsyeja pse shumë vende janë bashkuar dhe janë më të bashkuar në mënyrë
që zëri i tyre të dëgjohet në mbarë botën.
Pavarësisht nga disavantazhet e të qenit anëtar i BE-së, shumë vende
pëlqejnë përfitimet. 277Të gjithë përpiqen për të ruajtur paqen, rendin dhe
prosperitetin. Gjithmonë do të ketë probleme në rrugën e tyre, por duke e mbajtur
unitetin të gjitha sfidat duhet të realizohen.
275 Lavdosh Ahmetaj,Ilir Berhani:Requirments for getting closer to European Union and the potential Membership 276 Sokol Lleshi:”Shqiperia ose Evropianizimi I veshtire”f. 4 277 Juliana Latifi:The approximation of Albania legislation within European legislations,one imperative condition for membership in the EU.Paper presented to the UACES Conference.France 3-5 September 2009
127
Ndikimi Ekonomik
Integrimi në BE për kompanitë shqiptare menjëherë do të rrisë konkurrencën dhe
si rezultat të gjithë bizneset do të përpiqen të jenë më efikas në treg. Integrimi do
të ndikoj në faktorët e prodhimit për sa i përket sasisë dhe cilësisë. Nëpërmjet
integrimit, fluksi i kapitalit do të rritet dhe do të jetë nevoja për përmirësime
teknologjike në mënyrë që kompanitë të avancojnë performancën e tyre.Heqja e
pengesave do të shoqërohet me çmime më të ulëta të importit të cilat do të
gjenerojnë një rritje të mirëqenies për konsumatorët. Qeveria me siguri do të
përballej me humbje në afat të shkurtër, por rritje në afat të gjatë, duke patur një
rritje të vëllimit të tregtisë, që do të sjellë një rritje në të ardhurat e
qeverisë.Anëtarësimi në BE do të thotë se besueshmëria e vendit ekonomikisht
dhe politikisht do të rritet dhe BE-ja do të fillojë me subvencionimin e fondeve
për të ndihmuar ekonominë shqiptare dhe si rezultat i kësaj, investimet e huaja
do të rriten.Numri i madh i bizneseve të vogla të cilat përfaqësojnë shumicën në
tregun shqiptar do të vuajnë rritjen e konkurrencës dhe shumë prej tyre mund të
falimentojnë. Shqipëria ka përjetuar probleme të larta të emigracionit278 në dy
dekadat e fundit dhe ky do të jetë një problem i madh pas bashkimit me BE-në,
duke pasur shembujt e Rumanisë apo Bullgarisë që përjetuan probleme të larta
të emigracionit, kur u anëtarësuan në vitin 2007. Ky problem duhet të
parandalohet, në mënyrë që Shqipëria mos të vuajë problemin e ikjes së trurit
dhe pabarazitë e mundshme sociale, e cila mund të rrisë nivelin e varfërisë.
Investimet e huaja direkte në Shqipëri
Ky sektor do të fokusohet në investimet e huaja në Shqipëri, nga vijnë këto
investime, cilat janë vendet që investojnë më shumë, cila është rrjedha e tyre në
terma absolut dhe relativ, cili është përdorimi i tyre dhe të gjitha këto do të na
ofrojnë një pasqyrë të këtyre investimeve.Shqipëria është e vendosur në Evropën
Juglindore, pjesë e gadishullit të Ballkanit. Një vend që është i dominuar nga një
reliev i përshtatshëm për një gamë të gjerë biznesesh, edhe pse është e mbushur
me hotele dhe vila të shumta përgjatë bregdetit të Adriatikut dhe Jonit, gjë që
278 Anëtarësimi kërkon: Vendi kandidat ka arritur stabilitetin e institucioneve që garantojnë demokracinë,
sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e pakicave. Në rastin e Ballkanit Perëndimor, kushtet e përcaktuara nga Procesi i Stabilizim-Asociimit janë gjithashtu një element themelor i BE-së
128
favorizon investimet. Shqipëria kufizohet nga Mali i Zi, Kosova, Maqedonia,
Greqia dhe Italia, që janë dhe investitorët kryesor në cdo sektor për vendin
tonë.Pas një kohe të gjatë e të izoluar nga regjimi komunist, Shqipëria më në
fund ka filluar të përparojë me zhvillimin e infrastrukturës, nxitjen e investimeve
dhe të gjitha në mënyrë që të kryhet integrimi në Bashkimin Evropian.279 Në të
njëjtën kohë, vendi filloi të tërheq investimet e huaja dhe tregun e lirë, jo vetëm
me vendet në kufi, por edhe më gjerë.Fillimi i viteve 1990 ishte fundi i 50 viteve
regjim represiv komunist. Nga regjimi komunist, Shqipëria trashëgoi një sektor
joefikas industrial, varfëri të lartë dhe mungesë të forcës së zhvilluar të punës në
institucionet e administratës. Efektet e para postkomunizëm u përkthyen në
probleme të mëdha makroekonomike dhe një ekonomi të shkatërruar.
Menjëherë në vitet 1991-1992, PBB ka rënë me 40%, inflacioni arriti
nivelin më të lartë , 22.6% dhe shkalla e papunësisë arriti në nivelin e 27.9%.
Nevoja për reforma ishte urgjente.280 Reformat strukturore për stabilizim filluan
të zbatoheshin në mes të vitit 1992, me ndihmën e Fondit Monetar Ndërkombëtar
(FMN), organizatave ndërkombëtare dhe veçanërisht Bankës Botërore.
Platforma e Stabilizimit u zhvillua në bazë të pakos së përbërë nga politika
fiskale, stabilizim të çmimeve me qëllim për të balancuar deficitin buxhetor,
shtrëngim të politikës monetare nëpërmjet kontrollit të ofertës së parasë dhe
liberalizimin e tregtisë së jashtme. Krahas këtyre zhvillimeve u ndërmor një
paketë stabilizimi me reforma strukturore mbi privatizimin, sistemin e taksave,
sektorin financiar dhe bankar si dhe nisjen e një kornizë ligjore për një ekonomi
të tregut (FMN, 2004). Rezultatet ishin të dukshme: Shqipëria ka mbajtur një
performancë të qëndrueshme makroekonomike, me një rënie të inflacionit nga
226% që ishte në vitin 1992 në 4.2% në vitin 2000 dhe një rritje ekonomike prej
9% në vit.281 Pra, në periudhën 1990-2000 mund të konstatohet se ka pasur
shumë luhatje, si rezultat i stabilitetit politik dhe makroekonomik. Sipas Bankës
Botërore, IHD-të totale që u investuan në vend për periudhën 1992-1999 ishin
279 Lazarević, Milena; Andrej Engelman; Malinka Ristevska-Jordanova; Jovana Marović (2014)
“Coordination Requirements and Institutional Set-up in the EU Accession Process and Negotiations”, Background Paper for the Regional Workshop of the Network of EU Integration Offices in South East Europe, Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) Bonn, p. 20. 280 Raport Përmbledhës I Bankës Botërore 281 Raport permbledhës I FMN-së mbi ekonominë Shqiptare post-komunizëm
129
rreth 424 milionë $. Avantazhet për investitorët ishin të shumta, pavarësisht se
vendi kishte paqëndrueshmëri, infrastrukturë të dobët, tension rajonal dhe
mungesën e një tregu funksional rajonal.
Në vitin 1994 Shqipëria miratoi një ligj për investimet e huaja të cilat
lejonin investitorët e huaj për të hyrë lirisht në treg, transferta të lira, mbrojtje
ligjore dhe shkëmbim të monedhës së huaj. Shqipëria ka të nënshkruar
marrëveshje për promovimin dhe mbrojtjen e investimeve të huaja direkte me 35
vende dhe marrëveshje për parandalimin e taksimit të dyfishtë me 17 shtete.
Sipas Bankës së Shqipërisë, investimet e huaja direkte janë rritur ndjeshëm nga
viti 1998 deri në vitin 2003, kryesisht si rezultat i privatizimit.282 Megjithatë,
progresi ekonomik nuk ka arritur mbështetjen e nevojshme nga reformat
institucionale. Institucionet shtetërore kanë pasur performancë të dobët dhe të
ulët të sektorëve financiarë. Por, pa asnjë dyshim, të gjitha këto goditje të
variablave kryesorë makroekonomikë, nuk I kanë ndihmuar aspak investimet e
huaja direkte, edhe pse ka pasur disa investime modeste.
Figura 1. Investimet e huaja Direkte, 1990-2009 në miliona $. Burimi: INSTAT
dhe FMN.
282 Consultative meeting with representatives of CSO in Albania, and other public meetings of the
Strategic Planning Unit, as a coordinating unit, and the members of the Technical Working Group (TWG) have been carried. See: http://www.amshc.gov.al/
0.00
200,000,000.00
400,000,000.00
600,000,000.00
800,000,000.00
1,000,000,000.00
1,200,000,000.00
1,400,000,000.00
1,600,000,000.00
Investimet e Huaja Direkte
130
Duke parë trendin e IHD-ve gjatë tranzicionit, është e dukshme që nga
viti 1992 deri në vitin 1996, ka pasur një rritje të kapitalit të huaj në Shqipëri.
Është e rëndësishme të përmendet se gjatë 1995-1996, skemat piramidale kishin
bumin e tyre dhe një faktor i tillë duket se ka ngjeshur investimet e huaja. Në
vitin 1997 vendi përjetoi një periudhë jostabiliteti ekstrem, si pasojë e kolapsit të
skemave piramidale dhe një luftë civile që filloi brenda vendit.283
Menjëherë pas krizës së vitit 1997, investimet e huaja kanë pasur një ulje të
konsiderueshme me gati 50%, në krahasim me nivelin e tyre gjatë viteve 1995-
1996. Pas këtij kaosi institucional dhe social, përmirësimi dukej larg. Si pasojë e
luftës në Kosovë në vitin 1999 (edhe pse ajo ishte e rajonale, një rënie e qartë në
rrjedhën e IHD-ve në rajon ndodhi),pati një ndikim të lartë në uljen e investimeve
të huaja. Kriza politike dhe ekonomike çoi në rënien e normës së prodhimit në
%, inflacioni u rrit në masën 45% dhe u përkeqësuan llogaritë rrjedhëse dhe
deficiti fiskal.284
Qeveria e re e 1997 filloi të zbatonte një program pas krizës, me ndihmën
edhe të përkrahësve ndërkombëtar së bashku me reformat strukturore të
përparuara, veçanërisht në fushën e privatizimit të ndërmarrjeve të mesme dhe të
mëdha, si dhe ato strategjike. Sipas FMN-së285, që nga viti 1997 performanca e
përgjithshme makroekonomike shqiptare ka qenë e mirë.
Pasi përjetoi një ngadalësim në vitin 2002, u vu re një rritje ekonomike,
norma e inflacionit ra në 6% si normë vjetore dhe pastaj mbeti brenda synimit të
Bankës Qëndrore 2-4%. Për periudhën 1993-2000 në drejtim të IHD-ve, ato
kanë lëvizur vazhdimisht edhe si rezultat i situatës politike. IHD-të në vitin 2000
arritën vlerën prej 143 milion $, shumë e cila shkoi në $ 207 milion në vitin 2001.
Kjo rritje erdhi për shkak se kompania AMC iu shit grupit grek Cosmote.
Investimet e mëtejshme nga Vodafone patën relativisht një ndikim të madh. Në
periudhën 2002-2003, kryesisht si pasojë e panikut bankar, ka pasur një rënie në
nivelin e IHD-ve, krahasuar me vitin 2001, pasi arritën vlerën 178 milionë $.
283 Haderi S.Inflation and Stabilization in Albania, Post-Communist economies, Vol. 11, No. 1, 1999. 284 Kule Dh. and Haderi S., Macroeconomic Consolidation: Achievement and Challenges, Albania between Domestic Reforms and European Integration, National Conference, BoA, 2001. 285 Raport I FMN-së për Shqipërinë, 2005.
131
Viti 2004 u pasua nga një rritje në investimet e huaja direkte duke arritur
në 341 milion $. Kjo rritje erdhi kryesisht nga shitja e Bankës së Kursimeve tek
Raiffeisen Bank Austria për $ 200 milion. Deri në fund të vitit 2004 pothuajse të
gjitha ndërmarrjet shtetërore, të vogla dhe të mesme u privatizuan. Viti 2005 u
karakterizua nga një rënie e investimeve të huaja direkte në 262 million $. 2006,
2007 dhe 2008 përjetuan një rritje të investimeve të huaja direkte. Kjo rritje e
fluksit të investimeve është arritur kryesisht përmes procesit të privatizimit të
sektorëve strategjikë dhe përmirësimeve në legjislacion. Shumica e IHD-ve në
Shqipëri ishin në formën e kapitalit, gati 70% të totalit. Fitimet e riinvestuara
përmbajnë një përqindje të vogël, edhe pse në rritje, ndërsa pjesa tjetër e kapitalit
është pothuajse e papërfillshme. IHD në Shqipëri janë ende një burim shumë i
rëndësishëm për zhvillimin ekonomik dhe rritjen e flukseve të kapitalit. Siç
shihet nga grafiku, vlera e IHD-ve e matur në milionë dollarë ka qenë i
paqëndrueshëm gjatë 22 viteve të fundit. Në fund të vitit 2010, vlera e
investimeve të huaja direkte arriti në 1.08 miliardë dollarë, e cila rezulton në një
rënie nga viti 2009. Vlera më e ulët u arrit në vitin 1992, ku shuma e investimeve
të huaja direkte ishte vetëm 20 milionë USD.
IHD-të në aspektin e prejardhjes gjeografike
Duke pasur parasysh shpërndarjen gjeografike, transfertat e kapitalit të huaj në
formën e IHD-ve janë dominuar nga kapitali grek dhe italian. Kapitali grek është
I përqendruar kryesisht në sektorin bankar dhe të transportit, ndërsa investimet
italiane janë përqendruar kryesisht në sektorin e prodhimit. Rritja e stokut të
kapitalit të huaj gjatë viteve është vënë re më shumë në drejtim të kapitalit italian.
Kapitali italian për periudhën e vrojtuar paraqet rritje të investimeve në
industrinë e prodhimit, duke arritur maksimumin e vet në vitin 2010. 286Greqia
dhe Italia kanë rritur ndjeshëm praninë e tyre në stokun e kapitalit të huaj në
vend.
Pozita gjeografike e Shqipërisë me këto dy vende, si dhe një
bashkëpunim I fortë ekonomik me BE-në, janë arsyet kryesore për dominimin e
286 Ruli G., Stringa O., Haderi S.,Effectiveness of Monetary Policy and Restructuring of Banking System
in Albania, Ekonomia dhe tranzicioni, No. 4, 1997.
132
investitorëve të huaj nga këto dy vende. Rritje të konsiderueshme në vitin 2007
kanë pasur investimet nga Turqia si rezultat i privatizimit në një sektor të
rëndësishëm të ekonomisë shqiptare, atë të telekomunikacionit (privatizimi i
Albtelekomit), i ndjekur më pas nga telekomunikacioni privat me kompaninë
Eagle Mobile.287 Pas investimeve në sektorë të tjerë, investimet turke zënë një
rol të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Rritje gjatë viteve është parë edhe
me kapitalin austriak, rreth 10.5% të totalit të kapitalit të huaj I investuar
kryesisht në ndërmjetësim monetar dhe financiar, kompani të sigurimeve dhe
bankat komerciale. Vendet me investimet më të larta në Shqipëri, janë Greqia
dhe Italia. Italia ka rreth 40% të kompanive të huaja në të cilat operojnë në
Shqipëri, Greqia rreth 26%, e ndjekur nga Turqia me 8%. IHD-të janë një tregues
i rëndësishëm për të shprehur besimin e investitorëve të huaj në çdo vend dhe ato
bien në periudhat e krizave ekonomike apo politike, ndërkohë që rriten në kushtet
e bumit ekonomik ose kur ka përmirësim në mjedisin politik.
Integrimi në BE pritet të rezultojë në një rritje të investimeve të huaja
direkte. Kjo rritje do të rrisë qarkullimin e parave dhe të lejoj bizneset të rriten e
të veprojnë në mënyrë efikase në drejtim të tregut më të mirë për ta. Një arsye që
ekonomistët duan të inkurajojnë lëvizjen e lirë të kapitalit është se ato ofrojnë
kthim më të lartë duke marrë rrezik më të ulët. Reduktimi i rrezikut i lejon
pronarët për të diversifikuar portofolin e tyre. Për më tepër, rritja e investimeve
të huaja do të krijojë përfitime të larta për kompanitë shqiptare në lidhje me
menaxhimin, kontabilitetin ose informacionin ligjor, kryesisht nga vendet e
zhvilluara perëndimore. Ata gjithashtu mund të investojnë në zhvillimin e
teknologjisë, inovacioneve ose mjete të reja të financimit. Standardi I jetës
menjëherë do të përmirësohet duke qenë një anëtar i BE-së sepse do të rezultoj
në paga më të larta.288 Rritja e IHD-ve do të përmirësojë sasinë e taksave
shtetërore të mbledhura që con në përmirësimin e standardit të jetesës.
Megjithatë rritja e IHD-ve nuk ka vetëm efekte pozitive. Një efekt negativ që
mund të ndodhë është se investitorët e huaj mund të përqëndrohen vetëm në
287 Raport I Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë, Shqipëri, 2008. 288 Sokol Lleshi:”Shqiperia ose Evropianizimi I veshtire”F.12
133
sektorët strategjik dhe kjo krijon instabilitet në sektorë të tjerë. Ndërsa në këto
dy vjet performanca e fundit e IHD-ve ka qenë relativisht e ulët duke përjetuar
një rënie të lartë, veçanërisht në tremujorin e katërt të vitit 2014 dhe 2015. Kriza
e fundit financiare ka pasur ndikim të madh sidomos në Europën lindore, dhe për
pasojë niveli i IHD-ve ka rënë.289 Fenomeni i IHD-ve është me të vërtetë I
paparashikueshëm gjatë viteve sepse varet nga shumë faktorë.
Produkti i Brendshëm Bruto
Në anën tjetër ne kemi Produktin e Brendshëm Bruto (PBB). Ka pasur rritje të
konsiderueshme në vite PBB-ja, por ajo ka qenë e paqëndrueshme. Ideja kryesore
është për të mësuar se si PBB-ja ka efekt tek IHD-të ose në qoftë se IHD-të
ndikojnë në PBB, sepse është e vështirë për të përcaktuar se cili prej tyre ka
ndikuar tek tjetri. IHD-të janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit, por nuk mund të
themi të njëjtën gjë për PBB-së, ndërsa pas krizës financiare të vitit 2008 rënia
është vënë re. Pjesa e IHD-ve ndaj PBB-së është rritur nga 3.6% në vitin 2006
në rreth 10.5% në vitin 2013. Ndërsa stoku I IHD-ve për frymë është 4 herë më
i madh në vitin 2013 krahasuar me vitin 2006, por ende në nivelin më të ulët në
Evropën Juglindore.290
Pas një periudhe të rritjes së lartë ekonomike prej 6.2% nga 2000-2008
PBB-ja ka vazhduar të ngadalësohet pas vitit 2008 duke arritur nivelin më të ulët
në vitin 2013 në 0.44% të PBB-së. Edhe pse ana tjetër IHD-të u rritën që do të
thotë se këto dy faktorë jo gjithmonë varen nga njëri tjetri. Shqipëria është një
vend shumë i varur nga remitancat. IHD-të ndihmuan shumë ekonominë duke
pasur parasysh edhe nivelin e ulët të remitancave në vitet e fundit. Viti 2013 ka
qenë me të vërtetë negativ sepse remitancat arritën nivelin më të ulët në 546.8
milionë euro me një rënie të madhe prej 43% në krahasim me vitin 2007, që
konsiderohet si viti më i mirë.
289 Lavdosh Ahmetaj,Ilir Berhani:Requirments for getting closer to European Union and the potential
Membership 290 Rother, Phlilp C.,2000, Inflation in Albania, IMF Working Paper 00/207
134
Figura 2. Produkti I Brendshëm Bruto në Shqipëri. Burimi: INSTAT dhe FMN.
Duke marrë një vështrim në trendin e 10 viteve të fundit të IHD-ve dhe
PBB-së ne mund të shohim se IHD-të kanë pasur luhatje të larta edhe në
tremujor, që e bën atë shumë të paparashikueshme, por në anën tjetër PBB-ja
është rritur me prirje graduale nga viti në vit. Kontributi i IHD-ve është shumë i
rëndësishëm për ekonominë shqiptare, por kjo nuk mjafton për të arritur një
korrelacion pozitiv përmes IHD-ve dhe PBB-së. IHD-të janë rritur shumë në
sektorin e industrisë së nxjerrjes së karburantit nga 2% në 2008 në 13% në 2010
dhe 23% në vitin 2012 të totalit të IHD-ve.
Efekti IHD-ve në PBB
Pjesa e fundit e këtij sektori paraqet një analizë të regresionit për të matur
ndikimin e investimeve të huaja në Produktin e Brendshëm Bruto. Multiple R
është koeficienti i korrelacionit I cili na tregon se sa i fortë regresioni linear është.
Nëse është mes 0 dhe 1, në këtë rast rezulton si 0.94 që do të thotë një
marrëdhënie të fortë lineare. Rezultati i regresionit tregon një korrelacion të lartë
ndërmjet IHD-ve dhe PBB-së në një Rquare 0.88. Siç shpjegon R Square
koeficienti i përcaktimit thotë se 88% e y-vlerave shpjegohen nga x-vlera. Pra,
88% e vlerave të IHD-ve përshtaten nga vlerat e PBB-së. Ndërsa standardi I
gabimit tregon devijimin standard të shpërndarjes, me fjalë të tjera vëzhgimet që
nuk i përshtaten vijës së regresionit, në këtë rast 6.52. Sa më I vogël devijacioni
standard, aq më i lartë do të jetë korrelacioni.
0.00
2,000,000,000.00
4,000,000,000.00
6,000,000,000.00
8,000,000,000.00
10,000,000,000.00
12,000,000,000.00
14,000,000,000.00
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Produkt i Brendshëm Bruto
135
SUMMAR
OUTPUT
Regression Statistics
Multiple R 0.94
R Square 0.88
Adjusted R
Square 0.87
Standard
Error
161259
1776.52
Observatio
ns 23
ANOVA
df SS MS F
Signific
ance F
Regression 1
39716977583
3982000000
39716977583
3982000000
152
.73 0.00
Residual 21
54609496991
706500000
26004522377
00310000
Total 22
45177927282
5688000000
Coeffici
ents
Standard
Error t Stat
P-
val
ue
Loëer
95%
Upper
95%
Intercept
286549
7206.34
469985216.5
8 6.10
0.0
0
188810
9443.13
384288
4969.56
IHD 8.71 0.70 12.36
0.0
0 7.24 10.18
Tabela 1. Analiza e regresionit për IHD-të dhe PBB-në. Burimi: Analizë
regresioni e autorit me të dhëna të FMN-së dhe Bankës Botërore.
136
Mundësia e anëtarësimit në BE është rritur në vitet e fundit. Ndërsa duke
hedhur vështrim në vende të ndryshme të cilat kohët e fundit iu bashkuan BE-së
si: Bullgaria, Rumania apo kohët e fundit Kroacia, IHD-të e tyre janë rritur
shumë pas anëtarësimit në BE. Është e mundshme që të ndodhë kështu edhe për
Shqipërinë, sepse IHD-të varen nga disa faktorë kryesorë që fitohen pas
anëtarësimit në BE, si:291
- Zgjerimi dhe varësia te një treg i vetëm;
- Rritja në konkurencë të tregut brenda dhe jashtë Evropës;
- Përmirësim i rregullave kombëtare për shkak të ligjeve evropiane;
- Përmirësimi i infrastrukturës për të përmbushur standardet e BE.
Duke marrë parasysh korrelacionin e fortë midis IHD-ve dhe PBB-së, e njëjta
rritje pritet edhe për Produktin e Brendshëm Bruto dhe ekonominë shqiptare si
një e tërë, një rritje e investimeve të huaja direkte do të rezultojë në një ndryshim
pozitiv në PBB. Anëtarësimi në BE ka rezultuar me efekte pozitive pothuajse në
çdo vend, me përjashtim të Greqisë e cila ishte me të vërtetë në rrezik të dalë nga
Bashkimi Europian për shkak të deficiteve të larta.
Analiza e regresionit për vendet fqinje
Tabela më poshtë tregon vlerësimin e analizës së regresionit duke përfshirë katër
shtete: Shqipëri, Mal të Zi, Kosovë dhe Maqedoni. Të dhënat përfaqësojnë IHD-
të dhe PBB-në për periudhën 2007-2014.
Duke krahasuar të katër vendet bashkë, rezultati tregon shkallë relativisht
të vogël të korrelacionit. Krahasuar me IHD-të dhe PBB-në shqiptare e cila
rezultoi në 0.94, këtu është treguar plotësisht një skenar I ndryshëm me një
korrelacion prej vetëm 0.09. Kjo tregon se IHD-të nuk do të ndikojnë në rritjen
e vazhdueshme të PBB-së.
Kjo është ndoshta për shkak të luhatjeve të larta që shfaqen në IHD-të e
këtyre vendeve. Sidomos pas krizës financiare të vitit 2008, sasia e tyre ka rënë
ndjeshëm.
291 Gerasimova, Maria (2005) “The Liaison Office as a Toolfor Successful NGO-Government Cooperation: An Overview of the Central and Eastern European and Baltic Countries’ Experiences” International Journal of Not-for-Profit Law, 7(3), pp. 17-18; and ICNL (no date) Models to Promote Cooperation between Civil Society and Public Authorities, p.11. Available at http://www.icnl.org
137
Dependent Variable: GGDP
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2007-2014
Periods included: 7
Cross-sections included: 4
Total panel (balanced) observations: 28
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
GFDI 0.068456 0.04819 1.420537 0.1689
C 4.845051 1.768321 2.739916 0.0117
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
R-squared 0.097373 Mean dependent var 4.620256
Adjusted R-squared -0.059606 S.D. dependent var 9.053616
S.E. of regression 9.319534 Akaike info criterion 7.462535
Sum squared resid 1997.635 Schëarz criterion 7.700429
Log likelihood -99.47549 Hannan-Quinn criter. 7.535261
F-statistic 0.620295 Durbin-Ëatson stat 2.744772
Prob(F-statistic) 0.652587
Tabela 2: Analiza e regresionit me vendet e analizës. Burimi: Analizë regresioni
e autorit.
4.3 Efekti në monedhën shqiptare
Është ende larg në horizont dita kur Shqipëria do të bashkohet me BE-
në. Nga ana tjetër, ekziston mundësia që të jetë pjesë e eurozonës, që do të thotë
një adoptimin të monedhës së përbashkët evropiane në Shqipëri. Ekonomi të tilla
të vogla nuk mund të përballojnë për të mbajtur monedhën e tyre në qarkullim
për një kohë të gjatë sepse ndryshimi në valutë pritet të ndodhë disa vjet para ose
pas anëtarësimit në BE. Ideja e përdorimit të euros mund të ketë disa përfitime
138
dhe disa pasoja.292 Në këtë seksion do të përpiqemi të shpjegojmë se cilat janë
pikat e mira apo të këqija që ekonomia do të përjetoj përmes miratimit të euros.
Eurozimi është term i cili ka tendencë për të shpjeguar mundësinë e përdorimit
të euros si monedhë kombëtare në vend të lekut. Përdorimi i monedhave të huaja
si euro ose dollari amerikan është një realitet në ekonominë shqiptare. Ekziston
edhe një sasi e madhe e kursimeve në monedhë të huaj (sidomos euro) për shkak
të nivelit të lartë të remitancave. Shumica e transaksioneve ndërkombëtare janë
kryer në këto dy monedhave, veçanërisht në Euro.
Në një botë që është nga dita në ditë duke kaluar në globalizim, ka nevojë
për një monedhë të përbashkët që mund të përdoret për shkëmbime mallrash në
Evropë si një e tërë. Eurozimi mund të përshtatet në tre mënyra:293
- Eurozim i njëanshëm
- Marrëveshje Eurozimi
- Eurozim i kryer nga një administratë e përkohshme (si në rastin e
Kosovës)
Hyrja e euros në qarkullim në Evropë ka rezultuar në një ndryshim të sistemit
monetar që ka një efekt të madh në ekonomitë jo-anëtare, pjesë e Bashkimit
Monetar Ekonomik. Hyrja e euros varet nga marrëdhëniet financiare dhe tregtare
të një vendi me zonën e euros, në tregun ndërkombëtar të kapitalit, kursin e
këmbimit dhe rolin e euros si një monedhë ndërkombëtare. Disa vende janë
përpjekur për të përfituar nga situata e krijuar nga futja e euros, për të rritur
reformat e tyre ekonomike dhe të përshpejtojnë përfshirjen ekonomike me vendet
perëndimore të Bashkimit Evropian. Debati i nxehtë i eurozimit të njëanshëm në
këto vende ka shkaktuar reagime negative të Bashkimit Evropian e cili është në
kundërshtim me këtë strategji eurozimi të njëanshëm nga shtetet jo-anëtare duke
menduar se kjo mund të përdoret si një devijim i standardeve që çdo vend
aspirant duhet të plotësojë që të bëhet pjesë e eurozonës. Kohët e fundit, FMN-
ja, hodhi poshtë hipotezën e miratimit në mënyrë të njëanshme të monedhës Euro
292 Maršić, T.(2006) “Assessing the negotiation experience: quick accession or good representation?”, in
Ott, Katarina (ed.) Croatian accession to the European Union: The challenges of participation, Vol. 4, Institute of Public Finance and Friedrich-Ebert-Stiftung Croatia, Zagreb, p. 29-56 293 Ivana Š, Valentina V, Tomislav B: Impact of Croatian EU accession on its foreign trade and customs
system.
139
nga disa vende të Lindjes. Rostowski dhe Bratkowski, dy ekonomist polake janë
nismëtarët e idesë së eurozimit të njëanshëm në vendet e Evropës Qendrore dhe
Lindore. Siç u tha nga ana e tyre,294 vendet në zhvillim që aspirojnë për
anëtarësim në BE duhet të zëvendësojnë monedhat kombëtare me euron brenda
një kohe që ka gjasa të realizohet. Kjo na tregon sasinë e parave në qarkullim ose
në bankat komerciale që duhet të zëvendësohet me kartëmonedhat dhe monedhat
euro të cilat përfitohen përmes rezervave ndërkombëtare të një vendi që I sjell në
qarkullim. Ata besojnë në përfitime të larta për disa vende në tranzicion, nëse
eurozimi i njëanshëm do të bëhet me pranimin në BE. Parimi i argumenteve të
Rostowski-t dhe Bratkowski mund të konkludohet si: një reformë e suksesshme
e tregut në vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, rrit mundësinë për t'u
bashkuar me Bashkimin Evropian dhe ngjall shpresat për një rritje të shpejtë
ekonomike. Kjo do të thotë që qytetarët të kursejnë më pak, ndërkohë që
investitorët e huaj janë të gatshëm për të gjetur fonde të reja të nevojshme për të
mbuluar hendekun midis kursimeve dhe investimeve.
Rezultati është një deficit i llogarisë korente në këto vende dhe një
përmirësim në llogarinë kapitale, e cila bën që vendet e Europës Qendrore dhe
Lindore të jenë më të ekspozuara ndaj kufizimeve të kapitalit. Rostowski pohon
se në situata të tilla, vendet nuk mund të llogarisin politikën monetare apo
politikën fiskale. Si pasojë, periudha e parë ekonomike në Bashkimin Monetar
Europian pas aderimit, do ekspozojë vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore me
një rrezik të lartë të krizës së monedhës ose do t'i detyrojë ata që të rriten më
ngadalë se sa pritet.295 Disa nga qëllimet kryesore për anëtarësim në Bashkimin
Evropian janë integrimi ekonomik, zhvillimi ekonomik dhe arritja e standardeve
ekonomike të vendeve perëndimore, si rruga e vetme drejt Bashkimit Monetar
Ekonomik dhe për tu përkrahur nga Bashkimi Evropian.
Rostowski pretendon se eurozimi i njëanshëm do të ishte një mundësi e mirë për
politikën ekonomike të vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore sepse rruga e
propozuar nga BE për Mekanizmin e kursit të këmbimit dhe kriteret e Traktatit
294 Baldwin, R. E., J. F. Francois and R. Portes, 1997, “The Costs and Benefits of Eastern Enlargement:
The Impact on the EU and Central Europe”, Economic Policy, April, (24), pp. 125-170. 295 Brenton, P. and D. Gros, 1997, “Trade reorientation and recovery in transitioneconomies”, Oxford
Review of Economic Policy, 13(2), pp. 65-76.
140
të Mastrihtit mbi inflacionin mund të rezultojnë në probleme serioze , të tilla si
zhvlerësimi i monedhave lokale. Para se një vend anëtar të miratojë euron, ata
duhet të përmbushin kriteret e caktuara ligjore dhe ekonomike, të quajtura si
kriteret e konvergjencës. 296
Disa vende që nuk marrin pjesë në Eurozonë, marrin pjesë në
mekanizmin e kursit të këmbimit i cili është zhvilluar si një sistem për të
shmangur luhatjet e mëdha në kursin e këmbimit të vendeve të Eurozonës dhe
atyre jo-pjesëmarrëse. Përfshirja është e lirë për çdo vend, por në vetvete ky është
një mekanizëm I kritereve të konvergjencës.
Vendet kandidate për anëtarësim në eurozonë duhet të marrin pjesë në
mekanizën, por duhet të kenë patur paqëndrueshmëri të ulët ekonomike dhe
financiare për më shumë se dy vjet para të qenit në gjendje për të miratuar euron.
Duke pasur parasysh rastin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, direktivat e BE-
së sugjerojnë që, për të përshpejtuar procesin e tyre të integrimit, Bashkimi
Evropian duhet të inkurajojë këto vende për të marrë pjesë në programet e BE-
së, të cilat zbatohen vetëm për shtetet anëtare. Nivelet e integrimit ekonomik janë
të larta, për shkak se 75% e tregtisë në vendet e Ballkanit Perëndimor vjen nga
vendet e BE-së dhe në vende të tilla si Shqipëria, bankat e eurozonës kanë mbi
90% të sektorit bankar komercial. Mendimi kryesor është se përfitimet e
eurozimit, për një periudhë të shkurtër kohore janë shumë të dukshme kryesisht
në vendet në zhvillim që kanë shpresa të mëdha nga BE-ja. Me hyrjen në
bashkimin monetar, me përdorimin e të njëjtave monedha, kursi i këmbimit dhe
normat e interesit do të hiqen.
Reduktimi i kostove të transaksionit297
Realiteti i viteve të fundit tregon një rritje të preferencës për monedha të forta si
dollari amerikan dhe euroja, të cilat, në një nivel të caktuar, kanë krijuar një
eurozim të pjesshëm të ekonomisë. Avantazhi i vërtetë i një eurozimi të
njëanshëm është për të zvogëluar kostot e transaksionit. Këto shpenzime, edhe
pse në vetvete janë humbje për bilancet e bankave, ndikojnë shumë në
296 Working PaPer SerieS no 896 / May 2008 297 WORKING PAPER SERIES NO 736 / FEBRUARY 2007
141
ekonominë e një vendi që importon sasi të konsiderueshme dhe ku çdo ditë
politikat fiskale I nxisin bizneset për një transparencë të kapitaleve të tyre
financiare si dhe rritje të përforcimeve ligjore.
Reduktimi i normës së interesit298
Ulja e shpejtë e normave të interesit do të stimulojë rritjen e investimeve dhe
krijimin e një efekti pozitiv në politikën fiskale, me ulje të kostos së borxhit
publik. Natyrisht, avantazhet më të mëdha do të ndihen në vendet ku Banka
qendrore ndjek një politikë të normave reale të interesit. Një kundërshtar i
eurozimit të njëanshëm i njohur si (Wojcik) thotë se procesi nuk duhet të çojë në
një rënie të normave të interesit në afat të gjatë dhe të mesëm me heqjen e
monedhës vendase, megjithëse çon në largimin e rrezikut të kreditimit të parave,
por kjo mund të rrisë rrezikun e parazgjedhur. Ai e shpjegon këtë me faktin se
zhvlerësimi i monedhës nuk do të krijojë konkurrencë ndërmjet prodhuesve
vendas. Si rezultat, normat e interesit për kreditë për bizneset vendase mund të
jenë të ngrira në bilanc, gjithashtu dhe normat e kredive për qeverinë, si në rastin
e Argjentinës.
Ulje në luhatjet e kursit të këmbimit299
Aplikimi për një monedhë unike do të shmang kostot që përfaqësojnë luhatje të
kursit të këmbimit për ekonominë e një vendi. Luhatjet e vazhdueshme të kursit
të këmbimit do të rezultojnë në destabilitet çmimesh, humbjen e besimit në mesin
e investitorëve, rritje në koston e investimeve dhe një rritje të deficitit të llogarisë
korente. Një tjetër gjë që Ëojcik shqetësohet është mosluhatja e kursit të
këmbimit për shkak të inflacionit që pritet menjëherë pas konvertimit të
monedhës. Sipas tij norma e inflacionit do të jetë shumë e vështirë për t'u mbajtur
nën kontroll. Eurozimi, në thelb kërkon një përzierje e inflacionit dhe agregatëve
monetar si Banka Qendrore Evropiane përcakton në politikën monetare.
Bashkimi monetar Europian do të heqë presionin mbi kursin e këmbimit dhe për
këtë arsye do të rritet besueshmëria për stabilitetin e çmimeve. Duke pasur
298 Eeconomic bulletin, july-august 2016 negative policy interest rates in the euro area and in other economies 299 Working paper series no 773 / july 2007
142
parasysh faktin se kjo është një monedhë që operon me një treg më të gjerë, kursi
i këmbimit të monedhës nuk do të ndikohet nga veprimi i forcave në tregun e
brendshëm. Si çdo gjë tjetër, eurozimi si një fenomen, përveç avantazheve ka
edhe në anën tjetër dizavantazhet, për shpenzimet e saj në ekonomi dhe sistemin
monetar të vendit. Duke folur për të metat e aplikimit të një monedhë të vetme,
Banka Qendrore shqiptare është institucioni që më së shumti rrezikon funksionet
e tij.
Shmangia e rolit të Bankës Qendrore300
Në faqen e saj të internetit të Bankës Qendrore Shqiptare deklaron se është i
vetmi institucion përgjegjës për konceptimin, hartimin, miratimin dhe zbatimin
e politikës monetare. Kjo politikë hartohet në funksion të arritjes së objektivit
primar të Bankës së Shqipërisë: stabilitetin e çmimeve. Në qoftë se ne e
konsiderojmë kërkesën për monedhën e vetme, atëherë do të "eliminohen"
pothuajse të gjitha funksionet e saj themelore. Nëpërmjet eurozimit, shtetet duhet
të pranojë humbjen e pavarësisë në aplikimin e politikës monetare duke hequr
instrumentet e zbatimit të politikës monetare të Bankës Qendrore. Mungesa e të
ardhurave nga prodhimi I parave dhe roli i humbur I Bankës Qendrore si
huadhënës i fundit janë dy nga fenomenet më të rëndësishme në rastin e
eurozimit të ekonomisë.
Humbja nga mosprodhimi I parave301
Fitimi nga prodhimi I parave është diferenca midis kostos tipografike (letra dhe
boja) që shpenzohet në mënyrë efektive për të shtypur dhe për ta vënë në
qarkullim kartëmonedhën, dhe vlerës së saj numerike të shkruar në
kartëmonedhë. Kjo është fuqia e vënies në qarkullim e kartëmonedhave me vlerë
nominale, e shumëzuar me vlerën e tyre reale dhe si pasojë përfitohet një fitim
nga sovraniteti i monedhës. Kur monedhat e shtypura nga Banka Qendrore
Europiane dhe blen mallra duke përdorur monedhën që ka prodhuar me kosto të
ulët, këtu fitohet një fuqi e veçantë blerëse. Jo vetëm këtë, Banka Qendrore
zyrtarisht prodhon monedha metalike me një çmim shumë të ulët, vë në anën e
300 Windischbauer, U. (2016), “Strengthening the role of local currencies in EU candidate and potential candidate countries”, Occasional PaperSeries, No 170, ECB, April. 301 Working Paper Series No 1956 / September2016
143
bilancit (pasive) kosto jo aktuale (letër dhe ngjyrë), por vlerë reale numerike për
monedhat metalike dhe monedhën letër. Fitimi në këtë mënyrë kthehet në pasive
për bankën, dhe për këtë arsye nuk është i tatueshëm dhe shmanget pagimi i
taksave.
Në ditët e sotme, me prezantimin e parasë letër, shpenzimet e prodhimit,
janë të pakufizuara kundër vlerës së saj reale. Sipas kësaj llogjike, të ardhurat
nga prodhimi I parave janë shumë të larta.
Kështu, heqja dorë nga monedha kombëtare zvogëlon mundësinë për të përfituar
nga ky burim. Edhe pse për vendet me normë të ulët inflacioni kjo e ardhur është
me të vërtetë e vogël, ajo ende duhet të konsiderohet. Sipas ekonomistit francez
Andrè Masson në vendet me normë të ulët të inflacionit, prodhimi I parave
mbulon mes 0,5-1% të PBB-së së përgjithshme, ndërsa në vendet me shkallë të
lartë të inflacionit ky kthim arrin në 5% të PBB-së, rrjedhimisht nuk është një
humbje e madhe. Nëse marrim parasysh pozicionin e një vendi që tenton të heqë
dorë nga monedha e saj për të adoptuar një tjetër monedhë do të vihet re se dy
janë kostot të lidhura ngushtë me fitimin nga prodhimi I parave.
Në literaturën ekonomike kur bëhet fjalë për përfitim nga prodhimi I parave
tri koncepte themelore janë përdorur gjerësisht:302
a. Koncepti monetar i cili është konsideruar si më i përshtatshëm për vendet
me tregjet e kapitalit të pazhvilluar
b. Koncepti i kostos oportune në rastet kur baza monetare e krijuar nga
blerja e aktiveve financiare ose bono qeveritare pa kosto të lartë ose pa
ndryshime të rëndësishme në vlerë, si rezultat i financimit alternativ në
tregjet e kapitalit.
c. Koncepti fiskal konsiderohet më i saktë, sepse tregon të ardhurat reale
nga prodhimi I parave dhe përfitimet e buxhetit të shtetit.
Huadhënës I mundësisë së fundit303
Për të parandaluar një falimentim të ndonjë banke, që do të rezultonte në
probleme të mëdha ekonomike dhe sociale për çdo vend (si ndodhi në krizën e
fundit financiare) Banka Qendrore e merr situatën nën kontroll gjatë kryerjes së
302 NBER Working Paper No. 20126 303 IMF Working Paper WP/06/127
144
funksionit si një huadhënës i fundit deri sa banka të ketë dalë nga kriza. Problemi
që ngrihet me eurozim të njëanshëm është se Banka Qendrore humbet mundësinë
për të vepruar si një huadhënës i fundit. Edhe pse Banka Qendrore Evropiane ka
për qëllim për të ndihmuar bankat në rast të vështirësive të likuiditetit, Banka
Qendrore Shqiptare e percepton si një rrezik të humbjes së autoritetit monetar,
rolin e saj si një huadhënës i fundit, sepse e drejta e tyre si huadhënës është e
shkatërruar. Megjithatë, ka edhe mënyra të tjera alternative që përballojnë krizën
e likuiditetit. Sipas ekonomistit amerikan Guillermo Calvo304 ka nevojë për
fonde stabilizimi apo linja krediti të paparashikuara për të ndihmuar bankat në
një situatë të tillë. Për më tepër në kushtet e eurozimit dhe të mirën e linjave të
kreditit të paparashikuar është se ata do të jenë më të lirë pasi që nuk ekziston
rreziku i falimentimit nga zhvlerësimi i monedhës. Nga supozimi i eurozimit të
njëanshëm Banka Qendrore mund të praktikojnë huadhënien brenda nivelit të
rezervave valutore të vendit dhe në rast të paaftësisë mund të plotësohet me kredi
nga bankat e huaja.
Eurozimi i ekonomisë shqiptare, ku jemi ne?305
Karakteristikë e vendeve në zhvillim është se qarkullimi i parave jashtë bankave
është i lartë dhe një pjesë e mirë e transaksioneve janë kryer me para në dorë.
Sipas Calvos, zakonisht nuk ka të dhëna për të holla të huaja që qarkullojnë në
ekonomi. Rrjedhimisht rëndësia e zëvendësimit të parave është e vëzhgueshme.
Ekzistojnë disa metoda të matjes që fokusohen kryesisht në transfertat e parave,
shkëmbimet e kryera apo faktorë të tjerë makroekonomik. Instituti i Studimeve
Ekonomike Ndërkombëtare, në bashkëpunim me Bankën Botërore kanë kryer
një studim për të identifikuar shkallën e eurozimit të ekonomisë shqiptare. Sipas
këtij studimi, ndeksi i eurozimit është llogaritur si raport i:
Para në valutë në qarkullim + depozita në valutë
IE = M3 + valutës në qarkullim
Depozitat në valutë të huaj përfshijnë të gjitha llojet e depozitave në valutë,
depozitat aktuale dhe afatgjata të cilat janë lehtësisht të dukshme, siç raportohet
304 Calvo, G. 1983. Staggered prices in a utility maximizing framework. F.383-398. 305 Merollari,K dhe Mosko, A. 2015. The level of Euroization of Albanian Economy. Academic Journal of Interdisciplinary studies.
145
çdo muaj në Bankën Qendrore. Burimet kryesore të monedhës së huaj që hyjnë
si të ardhura në Shqipëri janë eksportet, transfertat e parave të emigrantëve, pikat
doganore kufitare dhe të hollat përmes konvertimeve në valutë. Në mënyrë që të
llogaritet vlera e mbetur në valutë të huaj në Shqipëri, ne duhet të llogarisim
daljet nëpërmjet pagesës së importeve, transfertat jashtë vendit, paranë kesh
përmes doganave me një destinacion të huaj dhe konvertimet e valutës së huaj
në lekë shqiptare. Bazuar në këtë studim306 eurozimi shqiptar i ekonomisë
tejkalon 56% dhe konsiderohet si një indeks i lartë. Në këtë indeks përqindja më
e lartë (90%) përbëhet nga transaksionet tregtare me BE-në dhe vendet jo të BE-
së që përdorin euron si monedhën e tyre. Nga ana tjetër, rreth 85% e totalit të
kredive përbëhet nga valutë e huaj sidomos Euro, si dhe dërgesat e larta nga
emigrantët tanë.307
Shpenzimet nga prodhimi I kartmonedhave për Shqipërinë308
Duke pasur parasysh kushtet që Shqipëria humbet nga mosprodhimi për shkak
të eurozimit, duhet të merren parasysh pasojat. Në disa raporte matëse në
Shqipëri, kanë arritur në përfundimin se kostot për periudhën 2002-2008 kanë
vlerë prej 1.73% të PBB-së. Vëzhgimi tregon një tendencë në rënie të fitimit tek
të ardhurat e buxhetit të shtetit gjatë viteve të fundit. Matur nga koncepti fiskal
këto të hyra në Shqipëri në periudhën 2000-2008 janë vetëm 0.44% e PBB-së
dhe përbëjnë 1.92% të të ardhurave. Matur nga koncepti i kostos oportune, të
ardhurat janë mesatarisht 1.85% e PBB-së. Nga përfundimi i mësipërm rezulton
se humbja e të ardhurave nga mosprodhimi I kartmonedhës në Shqipëri, në rast
të një eurozimi të njëanshëm, efekti është shumë i vogël.
A ka Shqipëria nevojë për një eurozim të ekonomisë?309
Shpresa për t'u bashkuar me BE-në ka qenë e pranishme në Shqipëri për dy
dekadat e fundit. Që nga viti 1991, kur tranzicioni përfundoi, Shqipëria kishte
kushtet më të papërshtatshme në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe
306 Merollari,K dhe Mosko, A. 2015. The level of Euroization of Albanian Economy. Academic Journal
of Interdisciplinary studies. 307 Mançellari, Kola, Mytkolli, 1999, “Kursi këmbimit dhe tranzicioni”, Fakulteti I Ekonomisë, Tiranë. 308 Calvo, 1999, “On Dollarisation”, NBER Working Papers, 1999, Center for European Policy Studies: A
system for post-war South-East Europe, 1999. 309 Xhepa, S.2002. Euroization of the Albanian Economy.
146
Lindore; ishte e izoluar plotësisht pas marrëdhënieve të ndërprera me Kinën dhe
Bashkimin Sovjetik, kishte një ekonomi të centralizuar, krejtësisht e pareformuar
ku prona private nuk ekzistonte. Situata ekonomike përkeqësohet më së shumti
në vitet 1989-1992, kur Shqipëria humbi më shumë se 40% të PBB-së së saj, por
më vonë ka pësuar një rritje të qëndrueshme ekonomike, me përjashtim të vitit
1997, kur PBB-ja ra me 7%. Shqipëria u anëtarësua në Organizatën Botërore të
Tregtisë në shtator 2000. Inflacioni pothuajse shkoi nën zero në vitin 1999 dhe
nuk ka lëvizur më shumë se 3-4% që nga atëherë.310 Ndryshimet sistematike dhe
themelore kanë filluar. Kjo përzierje e bazave të ngurta në një kohë relativisht të
gjatë para anëtarësimit në BE dhe pjesëmarrja e mëtutjeshme në Bashkimin
Monetar Europian, sjell probleme të shumta. Së pari, a është Shqipëria e gatshme
për të bërë eurozimin apo një normë fikse të këmbimit? Përveç kësaj, a është
Shqipëria e gatshme për të ndërmarrë veprime të njëanshme kundër një kurs
këmbimi fiks me euron? Ky lloj “eurozimi" do të marrë një ose dy mënyra; a)
zyrtar dhe zëvendësim të përgjithshëm të valutës me euro ose b) Forcimin e
monedhës duke e bërë atë fikse dhe të pathyeshme. 311
Komiteti Evropian dhe Banka Qendrore Evropiane, kanë lejuar vendet
kandidate për të zbatuar çdo lloj modeli të kursit të këmbimit që ata mendojnë se
i përshtatet, siç është miratuar në Bullgari, Estoni dhe Lituani. Eurozimi është
zëvendësimi i monedhës vendase me euron, por është plotësisht dhe në mënyrë
rigoroze I vëzhguar dhe miratuar nga Bashkimi Monetar Europian. Çdo miratim
i valutës së njëanshme të vetme në kuptimin e "eurozimit" do të ishte në
kundërshtim me traktatet Bashkimit Monetar Europian, i cili parasheh miratimin
e euros, si një pikë përfundimtare të procesit. Eurozimi i njëanshëm312 nuk është
në kompetencë të autoriteteve të Bashkimit Evropian, por Shqipëria, si të gjitha
vendet kandidate për anëtarësim, duhet të ketë situatë të favorshme për të
negociuar hyrjen e saj, kështu që eurozimi është një alternativë që duhet të merret
parasysh. Siç e pamë më sipër, në bilancin e avantazheve apo disavantazheve,
310 George Kopits “Implications of EMU for exchange rate policy in Central and Eastern Europe”, IMF Working Paper 99/9; 1999 311 Juan Luis Moreno-Villalaz, 1999 “Lessons from the monetary experience of Panama:A dollar economy with financial integration”,Cato Journal,Vol. 18. No. 3. 312 Mario Nuti, 2001 “Costs and benefits of unilateral euroization in Central Eastern Europe”, draft paper, 2001.
147
Shqipëria është e përshtatshme për një eurozim të njëanshëm. Shqipëria
de fakto e ka bërë euron monedhën e saj kryesore për transaksionet brenda dhe
jashtë vendit. Ndërtimi dhe shitja e pasurive të patundshme për vite përdorin
euron për transaksionet e tyre. Për sa i përket vëllimit të tregtisë, Shqipëria
kryesisht operon me vendet ku euro është shkëmbimi kryesor i monedhës, i
rrethuar nga vendet fqinje, ku pothuajse të gjithë kanë euron si monedhën e tyre
zyrtare.
Nëse parametrat ekonomike e çojnë në një qasje më të shpejtë me euron,
atëherë është vetëm mungesa e stimulit politik për të çuar përpara këtë opsion.
313
Ndoshta për Bankën Qendrore të Shqipërisë do të jetë gjithmonë një
kundër-argument, ekzistenca e tyre ngelet kërcënim. Bizneset nuk kanë një
informacion të qartë për eurozimin e njëanshëm të ekonomisë. Edhe qeveria e ka
përmendur në një farë mënyre këtë alternativë pa një iniciativë të qartë dhe një
studim të detajuar. Shumë diskutime duhet të zhvillohen në mënyrë që të arrihet
një vendim pozitiv për eurozimin. Ndoshta ka ardhur koha që Shqipëria të ketë
një monedhë të vetme me shtetet anëtare të BE-së. 314Por në mënyrë që të
vendosë për eurozim të njëanshëm të vendit është e nevojshme një strategji e
qartë, duke llogaritur edhe hapat e mbi të gjitha kurajon për ta thyer frikën apo
pasigurinë në këtë iniciativë.
313 Daniel Gros (2001 ) “The Euro and the Balkans?”, paper at the conference “When is a national currency a luxury”, March 2001. 314 Athanasios Vamvakidis (1999) “Regional trade agreements or broader liberalization: Which path leads to faster growth?” IMF Staff Papers, Vol. 46,Nr.1 March 1999, pp. 42-68.
148
KONKLUZIONET
Mentaliteti i një kombi nuk është as statik, e as i para-përcaktuar.
Përkundrazi, mentaliteti – si dhe kultura e identiteti – ndryshojnë në varësi të
kohës dhe intestitetit të ekspozimit ndaj faktorëve të brendshem e të jashtëm që
e influencojnë dhe formojnë. Nisur nga kjo, mund të themi se stratifikimi
vertikal dhe horizontal i përbëresve të mentalitetit shqiptar lidhet në menyrë të
drejtpërdrejtë me kohën e ekspozimit ndaj kulturës perëndimore/europiane.
Këto tri elementë që përbejnë botëkuptimin tonë janë gjithmonë të
rrjedhshme, ndërveprojnë me njëra-tjetrën dhe nuk kanë viza të trasha që i
ndajnë. Ndërsa sytë e shqiptarëve janë nga Europa (e pasur, perëndimore), sipas
kësaj logjike kohore, duket sikur sa më shumë i afrohemi fizikisht influencave
politike dhe kulturore të BE-së, aq më shumë shoqëria shqiptare do të zhvillohet
në atë drejtim. Kjo është e rendësishme të kuptohet nga ata që nuk mendojnë
Europë, kur mendojnë Shqipëri. Megjithatë është e rëndësishme të kuptohet dhe
nga ata që bëjnë politikat publike e synojnë zhvillimin social të vendit.
Mister i ndërtimit të një rajoni dhe qëllimi që I shërben e ka drejtuar këtë
studim për eksplorimin e rolit të përfaqësive sociale për të kuptuar më mirë
politikat pasuese rajonale dhe të tjera të BE-së. Qasjet racionaliste dhe
materialiste nuk adresojnë në mënyrë të përshtatshme çështjet përtej
konsideratave ekonomike dhe shqetësimet gjeopolitike e të sigurisë. Ndërsa
dituria dhe liria e Ballkanit Perëndimor i mungonin një identiteti të përbashkët
apo strukturave të pjekura institucionale, kjo nuk ka pasur asnjë pengesë për
Bashkimin Evropian për ta trajtuar atë si një përfaqësim social të qëndrueshëm
me të cilin synon për të bashkëvepruar. Në terma të thjeshtë, duke iu referuar
rajonit dhe shteteve që e përbëjnë atë, ne nuk jemi vetëm duke theksuar
vendndodhjen hartografike, por tregojmë për të kaluarën e përbashkët, lidhjet
kulturore, ndarjen e institucioneve socio-politike, modelet e zhvillimit dhe
kështu me radhë .Përfaqësimi i sjenjuesve të Ballkanit Perëndimor ka fituar një
evolucion institucional me kalimin e kohës dhe ka ndikuar në diskutimet dhe
konceptet e hartës rajonale.
149
Pjesa e dytë e e hulumtimit ka të bëjë me dallimet në mes të Bullgarisë
dhe Rumanisë. Analiza ka treguar se në dy vitet e para të anëtarësimit kushtëzimi
i zgjeruar i BE-së nuk dha rezultate të njëjta në Bullgari dhe Rumani. Në lidhje
me Bullgarinë, Komisioni vërejti raste të rënda të keqmenaxhimit dhe të nivelit
të lartë për korrupsion të cilat, së bashku me reformat e pamjaftueshme në
administratë dhe drejtësi, bëri që ajo të ngrijë një sasi të konsiderueshme të
fondeve të para-anëtarësimit dhe të tërheqë akreditimin e dy agjencive bullgare
përgjegjëse për menaxhimin e fondeve të BE-së. Lidhur me Rumaninë,
Komisioni ishte më shumë i bindur për vullnetin e mirë të vendit dhe
vendosmërinë për të përmbushur kushtet e caktuara nga BE-ja. Autoritetet
rumune ishin të besuara për të shfaqur më shumë përkushtim, në mënyrë të
veçantë në drejtim të reformimit të drejtësisë dhe plotësimin e standardeve të BE-
së. Deri më tani, Komisioni ka rekomanduar kundër aktivizimin e masave
mbrojtëse.
Të dhënat e Eurobarometrit tregojnë se jo vetëm Komisioni Europian,
por edhe qytetarët bullgarë dhe rumunë shohin se vendet e tyre janë duke u
zhvilluar në drejtime të ndryshme. Edhe pse ka një mosbesim të përhapur në
funksionimin e institucioneve shtetërore në të dy vendet, rumunët kanë rritur
besimin e tyre në institucionet kombëtare (në një nivel të ulët). Nga ana tjetër,
pakënaqësia me institucionet vendore është rritur në Bullgari në vitet e fundit.
Megjithatë, pyetja për kërkime të mëtejshme është deri në çfarë mase këto gjetje
pasqyrojnë një prirje më të gjerë, ose nëse ata janë vetëm një fotografi e
përkohshme, edhe në sfondin që disa vite më parë BE-ja konsideronte Rumaninë
të jetë pas Bullgarisë në përgatitjet e saj për anëtarësim. Ky kapitull I dytë ka
analizuar përputhjen e post-anëtarësimit me ligjin e BE-së në Bullgari dhe
Rumani, në bazë të njohurive empirike ekzistuese. Objektivi i saj i përgjithshëm
ka qenë për të marrë rezerva të literaturës akademike dhe burime zyrtare lidhur
me përputhjen me ligjin e BE-së në këto vende dhe për të paraqitur disa udhëzime
për hulumtime të mëtejshme.
Rruga e parë e premtuar për kërkime të mëtejshme është një elaborim më
afër në masën në të cilën "bota e letrave të vdekura" (Falkner et al. 2008) është e
zbatueshme për Bullgarinë dhe Rumaninë. Siç u theksua, ky argument thotë se
150
në disa shtete (si në Itali dhe Irlandë), procesi i zbatimit të ligjeve të BE-së është
karakterizuar në mënyrë tipike nga një kombinim i transpozimit të politizuar, i i
suksesshëm por me mangësi serioze në zbatim dhe aplikim. Të dhënat e
përdorura në analizat e tanishme tregojnë se procesi i implementimit në Bullgari
dhe Rumani ndoshta ndjek një model të ngjashëm. Të dy vendet përformojnë
mbi mesataren në lidhje me transpozimin e ligjit të BE-së, me Bullgarinë e të
qënit shtetet e para anëtare të BE-së për të arritur një deficit 0% transpozimi në
legjislacionin e brendshëm të tregut në vitin 2008. Rumania është gjithashtu në
mesin e shteteve anëtare që përformojnë më mirë, në bazë të të dhënave të
transpozimit të komisionit. Megjithatë, numri i lartë i "letrave të njoftimit
formal" dërguar nga Komisioni për Rumaninë dhe, më rrallë, në Bullgari,
tregojnë për faktin se përfshirja e legalizimit Evropian në të drejtën e brendshme
nuk është e thjeshtë.
Monitorimi dhe verifikimi i raporteve te Komisionit dhe literatura mbi
performancën e vendeve gjate para-anëtarësimit identifikojne probleme në lidhje
me strukturat e zbatimit të ligjit dhe standardeve të qeverisjes. Bullgaria dhe
Rumania nuk kanë arritur të përfundojnë reformat kryesore në rrjedhën e procesit
të anëtarësimit, në veçanti në lidhje me administrimin, drejtësisë dhe luftën
kundër korrupsionit. Çështja e lidhjeve shkakësore ndërmjet mangësive në fazën
e zbatimit dhe në aplikimin aktual të ligjit të BE-së kërkon sqarime të mëtejshme.
Në cilat mënyra dhe deri në çfarë mase ato ndërlidhen? A ka dallime sektoriale
specifike? Analiza aktuale mund të shërbejnë si pikënisje për një studim të plotë
empirik mbi transformimin e dispozitave të përzgjedhura të BE-së në politikën
praktike.
Kapitulli I tretë ka eksploruar ndikimin e mundshëm ekonomik dhe disa
nga pasojat sociale të Procesit të Stabilizim Asociimit midis BE-se dhe
Shqipërisë. Duke u mbështetur në Marrëveshjen e fundit të Procesit të Stabilizim
Asocimit midis BE-së dhe Shqiperisë dhe të Marrëveshjeve të Tregtisë së Lirë
mes Shqipërisë dhe vendeve të tjera të Evropës Juglindore te miratuara së
fundmi, kemi identifikuar dispozitat kryesore të tregtisë të lidhura me integrimin
e vendit me rajonin dhe kemi vlerësuar ndikimin e tyre të mundshëm në rritje,
tregti, prodhim dhe punësim. Integrimi ekonomik dhe politik është një proces i
151
gjatë dhe duhet të jemi të ndjeshëm ndaj kushteve fillestare te vendeve, si dhe
kapacitetet e tyre administrative dhe fizike për të ndërmarrë reforma. PSA-ja e
BE-Shqipëri e njeh këtë dhe ve ne rritje theksin mbi karakterin gradual të
reformave vis-à-vis si BE-ja dhe rajoni i EJL në tërësi. Megjithatë, axhenda e
reformës Shqipërisë nën PSA është mbresëlënëse, duke mbuluar fusha duke
filluar qe nga dialogu politik dhe bashkëpunimi rajonal në liritë komunitare në
lëvizjen e mallrave, shërbimeve, punëtorëve dhe kapitalit; dhe bashkëpunimi i
ndërsjellë në drejtësi dhe punë të brendshme. Për sa i përket integrimit tregtar,
PAS kërkon liberalizim të gjerë të tregtisë vis-à-vis me BE-ne dhe ndaj vendeve
të tjera në rajon. Më tej parashikon integrimin gradual në Tregun e Vetëm të BE-
së, përmes harmonizimit me strukturat e Komunitetit dhe direktivat në fushat e
standardeve, certifikimit, administratës doganore, mbrojtjes se konkurrencës,
dhe të drejtave te pronësisë intelektuale.
Ne jemi përqëndruar në aspekte të caktuara të kësaj axhende të gjerë të
reformës dhe kemi vlerësuar ndikimin e dy dispozitave tarifore dhe jo-tarifore.
Për qëllime të analizës sonë, modeli standard GTAP dhe baza së të dhënave që
janë marrë parasysh, dhe plotësuar me informacion shtesë nga burime zyrtare
dhe sekondare. Gjetjet tona sugjerojnë se integrimi rajonal në kuadër të PSA-së
mund të sjellë përfitime të rëndësishme për ekonominë shqiptare. Këto nuk janë
aq të forta sa që potencialisht mund të arrihet përmes liberalizimit të njëanshme,
në qoftë se Shqipëria do të hapë tregjet e saj në të gjitha rajonet. Megjithatë,
ndikimi ne mirëqenien e Marrëveshjes së Stabilizim BE-Shqipëri dhe
marrëveshjve shqiptare me pjesën tjetër të Europës Juglindore është i dukshëm,
duke arritur një numër të kombinuar prej1.5% të PBB-së. Kjo nuk është e
papërfillshme, duke pasur parasysh vlerësimet e studimeve të tjera empirike në
integrimin rajonal. Në funksion të rritjes së varësisë tregtare të Shqipërisë në BE,
rezultatet tona sugjerojnë gjithashtu se është tregtia me Komunitetin që do të
përzëje fitimet e mirëqenies në vend të tregtisë me vendet e tjera të Evropës
Juglindore.
Liberalizimi jo-tarifor në kuadër të MSA-së per BE-Shqipëri është gjetur
qe do sjellë përfitime të dukshme, edhe pse më të vogla se ato të liberalizimit
tradicional. Nëse Shqipëria do të modernizojë administratën e saj doganore dhe
152
të harmonizoje plotësisht me legjislacionin e BE-së për standardet dhe pengesat
e lidhura teknike në tregti, mund të sjellë një fitim shtesë prej 0.46% të PBB-së.
Duke qene se harmonizimi do të filloje gradualisht, këto fitime nuk do të
realizohen menjëherë, por me përparimin e rregullave të integrimit.
Është e rëndësishme të theksojmë disa nga kufizimet më të mëdha që
rrjedhin nga kuadri I modelimit të analizës sonë. Së pari, modeli standard GTAP
tenton të teprojë me efektet e hamendësuara te rregullave të tregtisë, sepse merr
një elasticitet të përsosur të transformimit mes eksporteve dhe mallrave vendase.
Kjo rrit madhësinë e parashikimeve tona të mirëqenies qe duhet të merren
parasysh në interpretimin e rezultateve të eksperimenteve tona. Së dyti, nje tipar
dallues i ushtrimit tone ishte përfshirja e papunësisë të pakualifikuar, është e
dobishme të ritheksoj nënvlerësimin e punës së pakualifikuar në informacionin
e GTAP. Kjo paraqet një paragjykim në rënie për llogaritjet tona që efektet e
punësimit mund, në fakt, të jene dukshëm më të mëdha se ato të raportuara.
Korniza e modelimit te GTAP nuk na lejon të kapim plotësisht përfitimet nga
integrimi i thellë. Harmonizimi i rregullave dhe rregulloreve ul heterogjenitetin
mes produkteve lokale dhe të importuara, e cila nga ana tjeter do të përkthehej
në një rritje në elasticitetet Armington. Duke qenë se kjo nuk është futur në
llogaritjet tona, ne mund të argumentojnë se një rritje ekzogjene në Armingtons,
si rezultat i harmonizimit do të rrisë madhësinë e rezultateve.
Në përfundim, rezultatet sugjerojnë se nuk ka ndryshime negative qe
kanë ndodhur në kushtet e transpozimit të ligjit të BE-së në Bullgari dhe Rumani,
tani që këto vende janë shtete anëtare me të drejta të plota. Megjithatë, duket se
ka shenja të mangësive në fazën e zbatimit, ndoshta edhe në një shkallë më të
madhe se në shtetet e tjera. Për shkak të mungesës së të dhënave të rëndësishme
dhe afatit të shkurtër të anëtarësimit, këto rezultate duhet të konsiderohen si
tentativë dhe të plotësohen me studime të vogla duke sqaruar se si problemet në
nivel zbatimi ndikojnë në aplikimin e ligjeve të BE-së.
Qëllimi i këtij kapitulli ishte të studionte ndikimin ekonomik shqiptar drejt
integrimit Evropian. Shqipëria ka bërë progres të madh në rrugën drejt
anëtarësimit në BE. Duke marrë parasysh këtë progres, rritet rëndësia dhe duhen
shqyrtuar efektet e saj pozitive dhe negative. Fokusi kryesor është ndikimi
153
ekonomik nga pikëpamja teorike. Ekonomia e brishtë shqiptare dhe situata
aktuale politike janë faktorët kryesorë që ngadalësojnë procesin e integrimit.
Analiza e regresionit tregon një nivel të lartë domethënie midis IHD-ve dhe PBB-
së.
Një anëtarësim Evropian rrit mundësinë për investime më të larta direkte
të huaja. Duke pasur parasysh këtë dhe ndikimin e lartë në ekonominë shqiptare,
qeveria duhet të krijojë një platformë të mirë për investime. Shqipëria është duke
patur përparim në rrugën e saj drejt BE-së. Një element i rëndësishëm për
zhvillimin normal të procesit të integrimit evropian mbetet klima politike në
konsensus të përgjithshëm dhe politik mbi reformat kyçe që garantojnë suksesin
e procesit. Ende nuk ka siguri nëse reforma zgjedhore, zhvillimi ekonomik,
zhvillimi institucional, reformat e tregut si një e tërë, së bashku me reformat
gjyqësore do të marrin rrugën për të përshpejtuar integrimin evropian të vendit.
Implikimet
Hulumtimi ka pasoja në politikat që qeveria duhet të zbatojë për të përshpejtuar
integrimin evropian. IHD-të janë një nga faktorët kryesorë për të përmirësuar
kushtet ekonomike të vendit. Me rritjen e IHD-ve, PBB-ja ka rritje të
konsiderueshme. Qeveria duhet të marrë seriozisht këtë parasysh dhe duhet të
krijojë një ambient të përshtatshëm për të tërhequr investitorët e huaj.
Kufizimet
Pothuajse në çdo seksion të këtij kapitulli u përballëm me kufizime. Më poshtë
janë renditur kufizimet kryesore:
- Mungesa e te dhenave: Çdo madhësi e mostrës përbëhet nga të dhëna vjetore,
nga 1992-2014. Rezultati do të ishte shumë më konkret, nëse të dhënat do të ishin
në muaj.
- Mungesa e madhësisë së mostrës për vendet e tjera në zhvillim të tilla si Mali i
Zi. Ka mungesë të dhenave për Malin e Zi (vetëm nga viti 2000), e cila redukton
madhësinë e mostrës dhe e bën të vështirë për të kryer një krahasim.
- Variablat e përdorura në hulumtim nuk përfshijnë variabla të tjera të cilat do të
ndihmonin për të marrë një rezultat më të mirë.
154
Studimet e ardhshme
Hulumtimi mbi këtë kapitull ka dalë në përfundimin se studime të tjera duhet të
bëhen për të kryer një dalje më të saktë. Studimet e ardhshme janë të rëndësishme
për vendet në zhvillim, duke përfshirë edhe variabla të tjera që mund të rezultojnë
në përfundime të ndryshme. Ky studim analizon Shqipërinë, Bullgarinë dhe
Rumaninë para anëtarësimit dhe pas anëtarësimit në BE. Në pjesën teorike sic
është e vërtëtuar nga literatura ka shumë pika takimi në fazën e para anëtarësimit.
Problemet me gjyqësorin, problemet me administratën dhe deri tek bllokimi I
fondeve IPA janë të gjitha problem që Shqipëria po I vuan aktualisht. Reforma
në gjyqësor është një ndër pikat kyce që pritet të na afrojë më shumë me BE-në.
Nga analiza empirike e kryer në këtë punim tregohet se anëtarësimi në BE pritet
të ketë një ndikim shumë pozitiv në ekonominë Shqiptare, sic vërtetohet dhe në
rastin Rumun dhe Bullgar. Bazuar në këta shembuj nuk do të kemi impact vetëm
mbi ekonominë, por edhe deri tek standardet e jetës së përditshme. E vetmja pjesë
që ngelet për për tu vërtetuar në rastin tonë, është nëse do të kemi të njëjtin skenar
si në Bullgari, me një sjellje shumë të ashpër nga BE-ja. Fatkeqësisht premisat e
deri tanishme janë të ngjashme. Nga analiza hipotetike për një Shqipëri post
Europiane është vërejtur se ndikimi kryesor do të jetë mbi IHD-të dhe PBB-në,
ndikim që është vënë re dhe në skenaret e dy shteteve të marra në analizë.
Mësimet qe Shqipëria duhet të nxjerrë janë të shumta. Reforma në administratë
dhe në gjyqësor janë më kryesoret. Duhet patur shumë kujdes mbi menaxhimin
e fondeve që do merren nga BE-ja dhe most të përsëritet skenari Bullgar. Impakti
ekonomik pritet të jetë më I lartë se në të dy shtetet që kemi marrë në analizë, të
paktën duke u nisur nga faza para anëtarësim.
Vetëm koha ngelet të provojë se cila do jetë sjellja e ekonomisë Shqiptare
në të ardhmen e afërt me anëtarësimin e Shqipërisë në BE. Deklaratat e
Komisionit Europian tregojnë për një anëtarësim të mundshëm në vitin 2023, pas
anëtarësimit të pjesës tjetër të Ballkanit. Teorikisht kemi kohë ti përgatitemi të
gjitha të papriturave, kur fatmirësisht kemi shembuj pafund të problematikave të
ndodhura, ku mund të shmangen të gjitha ato që kanë ndodhur më përpara.
155
LISTA E FIGURAVE
Kapitulli I
Figura 1.1: Shpjegim në formë skeme I rolit të kuptimeve 21
Figura 1.2: Kuadër analitik I përfaqësimeve sociale 24
Figura 1.3: Praktikat dhe përvojat e kaluara të Komisionit 27
Figura 1.4: Ballkani perëndimor si ndërmjetës 28
Figura 1.5: Përfaqësimi I preferencave politike të Komisionit 31
Kapitulli III
Figura 3.1: Normat vjetore të rritjes 82
Figura 3.2:Shpërndarja e outputit, importit, eksporit të përdorur si factor në vitin
2001 sipas sektorëve 85
Figura 3.3: Tregtia në Shqipëri sipas rajoni 86
Figura 3.4:Kompanitë në vendet e EJL-së me akreditimin në cilësi të njohur
ndërkombëtarisht 92
Figura 3.5:Përmbledhje e treguesve për Administrimin e Doganave 2004 93
Figura 5.2:Tregu Shqiptar me rajonin nën skenarin e MSA-së 110
KAPITULLI IV
Figura 1:Investimet e huaja direkte 129
Figura 2: Produkti I Brendshëm Bruto 134
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 1: Dinamika e të ardhurat reale në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 59
Grafiku 2: Dinamika e normave të interesit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 59
Grafiku 3: Dinamika e nivelit të përgjitshëm të cmimeve në Bullgari, Rumani dhe
Eurozonë. 59
Grafiku 4: Dinamika e inflacionit në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 60
Grafiku 5: Dinamika e rritjes së kredive në Bullgari, Rumani dhe Eurozonë. 60
Grafiku 6: Dinamika e rritjes së agregatit monetary M1 në Bullgari, Rumani dhe
Eurozonë. 60
Grafiku 7: Goditjet e brëndshme mbi të ardhurat reale në Bullgari (që vijnë nga
kredia dhe inflacioni). 68
Grafiku 8&9: Goditjet e eurozonës mbi të ardhurat reale në Bullgari 69
Grafiku 10: Bilanci i buxhetit Bullgar (në % të mesatares dinamike të PBB-së për
4 tremujorët e fundit) 70
Grafiku 11: Shpenzimet e qeverisë Bullgare (në % të mesatares dinamike të PBB-
së për 4 tremujorët e fundit) 70
Grafiku 12: Dinamika e produktivitetit në Bullgari dhe në Eurozonë. 72
Grafiku 13: Dinamika e hapjes së ekonomisë dhe tregtisë ndërkombëtare. 72
Grafiku 14: Transfertat private. 73
Grafiku 15: Deficiti i llogarisë rrjedhëse i mbuluar nga investimet e huaja direkte. 73
Grafiku 16: Borxhi i jashtëm privat (në % të PBB-së) 74
156
LISTA E TABELAVE
Kapitulli II
Tabela 1: Përparimi i Bullgarisë dhe Rumanisë në njoftimin e masave kombëtare të zbatimit të
të gjitha direktivave te BE-së
48
Tabela 2: Të dhënat e shkeljeve për Bullgarinë dhe Rumaninë, 2007. 49
Tabela 3: Besimi në qeverinë kombëtare dhe parlamentit 55
Tabela 4: Pamja e Bullgarisë dhe Rumanisë në Bashkimin Evropian 56
Tabela 5: Shqetësimet më të rëndësishme publike në Bullgari dhe Rumani 57
Tabela 6: Treguesit kryesorë makroekonomikë për Bullgarinë dhe Rumaninë. 58
Tabela 7: Rezultatet e testit për konvergjencën e pakushtëzuar të β (modeli 1) 64
Tabela 7a: Niveli i konvergjencës së pakushtëzuar të β 65
Tabela 8: Shkalla e lëvizjes së përbashkët të variablave nominal, real dhe financiar 66
Tabela 9: Reagimi i të ardhurave reale në Bullgari dhe Rumani ndaj goditjeve që vijnë nga BE-
ja 67
Kapitulli III
Tabela 3.1: Shpërndarja e PBB-së dhe punësimit sipas funksionit në Shqipëri 1996-2003 83
Tabela 3.2: Përmbledhje e tregtisë së jashtme e Shqipërisë 1993-2004 84
Tabela 3.3: Papunësia sipas shkallës së varfërisë dhe nivelit të arsimit 87
Tabela 5.1: Efektet e mirëqeniës. Efektet për të gjitha rajonet. 102
Tabela 5.2: Përmbledhje e efekteve Makro për Shqipërinë 104
Tabela 5.3: Ndryshimet në tregtinë totale të Shqipërisë nga aktiviteti 105
Tabela 5.4: Përmbledhje e efekteve mbi prodhimin sektorial 106
Tabela 5.5: Zbërthimi I mirëqenies nën Liberalizimin e njëanshëm 107
Tabela 5.6: Eksperimenet 109
Tabela 5.7: Dekompozimi I mirëqenies nën standardet e harmonizimit dhe liberalizimit
doganor 111
Kapitulli IV
Tabela 1:Analiza e regresionit për IHD-të 135
Tabela 2: Analiza e regresionit me vendet e analizës 137
157
APENDIKS
SHTOJCA I
DREJTIMI I TREGTISË I VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NGA PARTENERËT MË TË MËDHENJ, 1998 NË %
SHQIPËRIA BiH KROACIA SRB MAQED BALLKANI
PERËNDIMOR
IMPORTET
VENDET
81.9 44.8 71.1 78.9 57.7 66.9
INDUSTRIALE
BALLKANI
0.65 7.13 6.68 1.2 3.7 3.87
PERËNDIMOR
DREJTIMI I TREGTISË I VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR
NGA PARTENERËT MË TË MËDHENJ, 1998 NË %
SHQIPËRIA BiH KROACIA SRB MAQED
BALLKANI
PERËNDIMO
R
EKSPORTET
VENDET
94 54 53.4 74.1 65.9 68.3
INDUSTRIALE
BALLKANI
0.55 7.2 4.05 4.53 3.98 4.06
PERËNDIMOR
Të dhënat e marra nga: Banka Botërore (2000) Rruga drejt stabilitetit dhe prosperitetit
në Evropën Jug Lindore, shkrim strategjik, Ëashington DC, Banka Botërore, f. 54-55.
158
SHTOJCA II
Harta e Ballkanit Perëndimor
159
SHTOJCA 3: Të dhënat e GTAP
Tarifat shqiptare në raport më rajonet për vitin 2001 BE EFTA BULLGARI RUMANI
Gruri 5.9 8.7 5.3 5.0
Fruta dhe perime 10.5 10.8 10.1 0.0
Produkte shtazore 10.1 8.4 9.4 0.0
Peshkimi 19.3 18.8 0.0 0.0
Pyjet 6.0 5.0 7.8 0.0
Ushqim I përpunuar 11.5 10.8 9.7 6.2
Cigare dhe pije 19.8 18.7 19.8 0.0
Mineralet 11.6 16.5 11.2 8.8
Metalet 15.1 16.1 16.4 16.2
Tekstilet 13.2 11.9 11.2 10.0
Veshjet 14.8 16.1 20.0 0.0
Dru dhe letër 13.8 10.8 11.2 10.1
Farmaceutikët 10.8 3.9 10.5 7.9
Automotibilat 12.1 11.0 11.1 9.2
Makineri 5.9 5.5 6.5 5.1
Mak. Të tjera 6.5 7.9 10.5 3.6
Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbimi 3.2 5.0 0.0 0.0
Tregtia 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbime Publike 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbime të tjera 0.0 0.0 0.0 0.0
Burimi: GTAP
160
SHTOJCA 4.Tariat për produktet shqiptare në çdo rajon për vitin 2001 BE EFTA BULLGARI RUMANI
Gruri 0.0 7.8 2.5 28.4 Fruta dhe perime 0.0 80.0 33.4 0.0 Produkte shtazore 0.0 61.5 0.0 0.0 Peshkimi 0.3 8.6 0.0 0.0 Pyjet 0.0 0.2 0.0 0.0 Ushqim I përpunuar 15.1 49.3 28.0 0.0 Cigare dhe pije 1.7 24.8 0.0 0.0 Mineralet 0.0 12.6 0.0 0.0 Metalet 0.1 6.7 4.1 0.0 Tekstilet 0.1 10.0 0.0 0.0 Veshjet 0.0 23.3 0.0 0.0 Dru dhe letër 0.2 9.2 5.1 0.0 Farmaceutikët 0.2 8.1 9.4 0.0 Automotibilat 0.1 11.9 0.0 0.0 Makineri 0.0 6.6 6.9 10.3 Mak. Të tjera 0.2 1.6 3.0 16.7 Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0 Burimi: GTAP
161
SHTOJCAa 5: Tarifat pas formimit të zonave të Tregtisë së Lirë me BE-në
BE EFTA BULLGAR
I RUMANI
Gruri 3.1 8.7 5.3 5.0
Fruta dhe perime 5.9 10.8 9.2 0.0
Produkte shtazore 9.6 8.4 9.4 0.0
Peshkimi 19.3 18.8 0.0 0.0
Pyjet 6.0 5.0 7.7 0.0
Ushqim I përpunuar 6.1 10.8 8.8 5.9
Cigare dhe pije 19.8 18.7 15.5 0.0
Mineralet 0.0 16.5 0.0 0.0
Metalet 0.0 16.1 0.0 0.0
Tekstilet 0.0 11.9 0.0 0.0
Veshjet 0.0 16.1 0.0 0.0
Dru dhe letër 0.0 10.8 0.0 0.0
Farmaceutikët 0.0 3.9 0.0 0.0
Automotibilat 0.0 11.0 0.0 0.0
Makineri 0.0 5.5 0.0 0.0
Mak. Të tjera 0.0 7.9 0.0 0.0
Ndërtimi 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbimi 3.2 5.0 0.0 0.0
Tregtia 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbime Publike 0.0 0.0 0.0 0.0
Shërbime të tjera 0.0 0.0 0.0 0.0 Burimi: GTAP
162
SHTOJCA 6 .Tarifat në BE, Bullgaria dhe Rumania pas marrëveshjeve me
Shqipërinë BE EFTA BULLGARI RUMANI
Gruri 0.0 7.8 2.5 28.4
Fruta dhe perime 0.0 80.0 22.8 0.0
Produkte shtazore 0.0 61.5 0.0 0.0
Peshkimi 0.0 8.6 0.0 0.0
Pyjet 0.0 0.2 0.0 0.0
Ushqim I përpunuar 0.0 49.3 18.2 0.0
Cigare dhe pije 0.0 24.8 0.0 0.0
Mineralet 0.0 12.6 0.0 0.0
Metalet 0.0 6.7 4.1 0.0
Tekstilet 0.0 10.0 0.0 0.0
Veshjet 0.0 23.3 0.0 0.0
Dru dhe letër 0.0 9.2 5.1 0.0
Farmaceutikët 0.0 8.1 9.4 0.0
Automotibilat 0.0 11.9 0.0 0.0 Burimi: GTAP
163
SHTOJCA 7. Efektet e mirëqenies nga një zone hipotetike e bashkuar e Tregtisë së Lirë
Efekte Punësimi Ndryshimet Termat e Efekti i Totali
Alokative Teknike Tregtisë investimeve
($ milion) ($ milion) % PBB Shqipëria
54.8 42.1 0.0 -5.4 -30.7 60.8 1.478 BE
54.5 0.0 0.0 283.5 3.5 341.5 0.004 EFTA
-2.6 0.0 0.0 -22.9 1.3 -24.3 -0.005 BULLGARI
115.4 0.0 0.0 -22.3 -0.1 92.9 0.686 RUMANI
79.0 0.0 0.0 93.2 5.6 177.8 0.459 Burimi: GTAP
164
SHTOJCA 8. Tregtia rajonale e Shqipërisë nga formimi i një marrëveshje të unifikuar
(ndryshim% nga baza)
20.0
10.0
0.0 BE EFTA BULLG RUMA KROA Azi TURQI NAFTA Bota al -10.0
-20.0
-30.0 -40.0
-50.0 Ekportet Importe
Burimi: Nga analiza empirike
165
SHTOJCA 9. Eksportet dhe importet e Shqipërisë sipas aktivitetit nga marrëveshja e
unifikuar (ndryshimit% nga baza)
Burimi: Nga analiza empirike
166
BIBLOGRAFI
I- Literature
- A. Galalit dhe B. Hoekman Eds “Partnerët rajonal në tregjet globale: Kufijtë dhe
mundësitë e Marrëveshjeve të Euro-Mesdheut” Qendra për të Drejtat Ekonomike Policy
Research: London. 2011
- G, Emil. "Bullgaria në rrugën drejt Bashkimit Evropian" Studimet e Evropës
Juglindore dhe Detit të Zi (3): 434-57. 2004.
- Santer, J. “BE-ja dëshiron një 'kalim të mërzitshëm Ballkanin Perëndimor ". Komiteti
i Marrëdhënieve me Jashtë, Parlamenti Evropian. 3 prill 2008.
-Adam, A., Kosma, T., dhe McHugh, J. “Strategjitë e Librelazimit të Tregtisë: Çfarë
mund të mësojmë nga Evropa Juglindore” Universiteti i Athinës i Ekonomisë dhe
Biznesit, Gusht, 2003
-Aitken, N.D. “Analizë e Efekteve të BE dhe EFTA mbi Tregtinë Evropiane.” American
Economic Review, 63. 1973.
-Alessandri, P. “Marrëveshjet evropiane dhe Euro-Mesdheut: Disa Analiza Simulimi
mbi Pasojat e Politikës Tregtare të BE-së” Qendra për Kërkime mbi Inovacionin dhe
Ndërkombëtarizimi Nr 110, Università Bocconi, Milano, qershor 2000.
-Athanasakis, O. dhe Bojicic-Dzelilovic, V. "Balkani, Bashkëpunimi rajonal dhe
Integrimit Evropian” Hellenic Observatori London School of Economics. 2002
-AUGIER, P. dhe Gasiorek, M. “Implikimet e mirëqenies ndaj Liberalizimit të Tregtisë
mes pjesës jugore të Mesdheut dhe të BE-së” Shkolla e Studimeve Evropiane,
Universiteti i Sussex, nëntor 2001.
-Baldwin, R., François, J. dhe Portes, R. "Kostot dhe Përfitimet e Zgjerimit Lindor:
Ndikimi në BE dhe Evropën Qendrore" Shkolla e Politikave Ekonomike, 24. 1997
-Bayoumi, T. dhe Eichengreen, B. “A është Rajonalizmi Thjesht një Diversifikim?
Dëshmi Nga Evolucioni i BE-së dhe EFTA, Rajonalizmi kundrejt Aranzhimeve tregtare
shumepaleshe” Universiteti i Chicago Press, Chicago. 1997.
-Borisova, Lora "Miratimi i Shengenit dhe çështjeve të drejtësisë dhe Acquis: Rasti i
Bullgarisë dhe Rumanisë" Komisioni I Punëve të Jashtme Evropiane. 2003
-Börzel, Tanja A. "Pjesëmarrja me anë të zbatimit të ligjit: Rasti i Bashkimit Evropian"
Studime Politike krahasuese 39: 128-52. 2006.
-Bradford, S. "Shtrirja dhe ndikimi i Barrierave Përfundimtare jotarifore në vendet e
pasura". World Scientific Ltd për APEC, Singapor 2005.
167
-Breuss, F. “Efektet makroekonomike të zgjerimit të BE-së për anëtarët e vjetër dhe të
rinj. “ 2001
-Broadman, H. “Nga dizintegrimi në riintegrim, Evropa Lindore dhe ish-Bashkimin
Sovjetik në Tregtinë Ndërkombëtare” Banka Botërore, Washington, DC. 2005.
-Bussolo, M., dhe Niimi, Y. "A ka dobi nga Paktet rajonale të tregtisë? Një Ilustrim nga
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë të Amerikës Qendrore në Nikaragua ", Paper I përgatitur
për Konferencën e 8-të për Analizën Ekonomike Globale, 9 qershor - 11, Lübeck 2005.
-Cattaneo, C. "Përcaktuesit e Migracionit, Lajmet dhe roli i Pagave dhe Papunësisë në
Shqipëri: një analizë empirike", Università degli Studi di Milano, dhjetor, 2003.
-Cawley, R. dhe Davenport, M. “Llogaritjet pjesshme të ekuilibrit të ndikimit të
barrierave të Tregut të Brendshëm në Komunitetin Evropian”. Tezë Ekonomike e
Komisionit Evropian, Nr 73, Bruksel 1988.
-Chatti, R. "Një vlerësim i marrëveshjeve Midis Tunizit dhe strukturave të BE-së nën
oligopolistikën e Tregut", Shqyrtimi i Ekonomisë së Mesme Lindore dhe Financave, Vol.
1 (2) Gusht 2003.
-Cichowski, Rachel A. “Gjykata Europiane dhe shoqëria civile: Legjitimimi, Mobilizimi
dhe Qeverisja” Cambridge: Cambridge University Press. 2007.
-Ciko, I., dhe Sulka, E. “Politikat ekonomike shqiptare drejt globalizimit dhe
Rajonalizimit” Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Tiranë 2005.
-Cottier, T., Burgi, E., Wunger, D., dhe Foltea, M. "Ndihma e barrierave jo-tarifore në
Evropën Juglindore", Instituti i Tregtisë Botërore, Berne, Shkurt 2005.
-Curtin, Deirdre M. dhe von Ooik, Roland. "Rindërtimin e sistemit të zbatimit të
Bashkimit Evropian me qëllim të zgjerimit lindor”, Hagë 2000.
-De Córdoba, F. dhe D. Vanzeti. "Tani çfarë? Duke kërkuar për një zgjidhje të
negociatave të OBT-së” 2006.
-De Melo, M., Denizer, C., Gelb, A., dhe Tenev, S. “Roli i kushteve fillestare dhe të
Politikave në ekonomitë në tranzicion” Material i prezantuar në takimin e Shoqatës
Ekonomike Evropiane, Toulouse, shtator 1997.
-Dhimiri, J. “Strukturat mbrojtëse në Shqipëri” Instituti i Vienës për Studimet
Ndërkombëtare Ekonomike, maj 2004.
-Dimitrova, A. "Zgjerimin, ndërtimin e institucioneve dhe ndërtimin administrativ të
kapaciteteve të BE-së” West European Politics 25 (4): 171-98. Discussion Paper, CEPR,
Londër, Janar 2002.
-Emerson, M., Aujean, M., Catinat, M., Goybet, P., dhe Jacquemin, A. “Ekonomia e vitit
168
1992: Vlerësimi i efekteve ekonomike të Kompletimit të tregut të brendshëm” Oxford
University Press i Komisionit të KE-së, Oxford 1988.
-Evans, D. “Identifikimi fitues dhe humbës në Afrikën e Jugut nga globalizimi: Gjetjet
nga GTAP dhe studimeve mbi reformën globale të politikave tregtare”. Brighton,
Instituti i Studimeve të Zhvillimit në Universitetin e Sussex, shtator 2001.
-Evans, D. “Punësimi dhe varfëria në Afrikën Jugore, Analiza e fituesve dhe humbësve
në retrospektivë dhe Prospekt, Tregtisë dhe Strategjitë ndaj Politikave industriale të
punës” Instituti i Studimeve të Zhvillimit në Universitetin e Sussex, 2003.
-Fox, A., J. Francois, J. dhe Londoño-Kent, P. "Matja e Shpenzimeve të kalimit kufitar
dhe ndikimin e tyre në Tregtinë e lirë: Shtetet e Bashkuara-Meksika” Material i
prezantuar në Konferencën Vjetorenë Analizën Globale ekonomike, Hagë 2003.
-Francois, J. "Ekonomitë e Shkallës, Konkurrencës Imperfekte dhe Zgjerimi lindor I BE-
së". Wissenschaftsverlag Vauk, Kiel. 1998.
-Frankel, J., Stein E. dhe Wei S. “Tregjet rajonale në Ekonominë Botërore” Instituti i
Ekonomisë Ndërkombëtare, Washington D.C., Tetor 1997.
-Fröhlich, Z. “Rruga drejt BE-së: Zgjerim dhe Konkurrueshmëria e kompanive të
Ballkanit Perëndimor ", Material i prezantuar në Kongresin e 45-të të Shoqatës
Europiane Rajonale të Shkencës, Vrije University, Amsterdam, 23-27 gusht 2005.
-Ganslandt, M. dhe Markusen, J. "Standardet Kombëtare dhe Ndërkombëtare të
Tregtisë", Instituti i Ekonomisë Industriale punës Teza Nr 547, Stokholm, Suedi 2000.
-Grabbe, H. "Europianizimi shkon në Lindje: Fuqia dhe pasiguria në procesin e
anëtarësimit të BE-së". Politika e evropianizimit, Oxford: Oxford University Press, fq
303 - 31. 2003.
-Gunter, B., Cohen, M., dhe Lofgren, H. "Analiza makro e Varfërisë: Një Përmbledhje
nga Politikat e Zhvillimit shqyrtues dhe harmonizimin e BE-së dhe Ligjit në Shtetet
Anëtare” Cambridge University Press. 2005.
-Herel, T. “Analiza Globale: Modelime dhe Aplikime” Cambridge University Press,
Cambridge 1997.
-Hille, P. dhe Knill, Ch. "Kjo është burokracia, Stupid. Zbatimi i Acquis Communautaire
në vendet kandidate të BE-së, 1999-2003 " European Union Politics 7 (4): 531-52. 2006.
-Hinţea, Călin, Sándor, Sorin Dan dhe Junjan, Veronica. "Reforma administrative në
Rumani dhe në Bashkimin Evropian". Manchester University Press, pp 145-62. 2004.
-Hoekman, B. "Tregtia e lirë dhe Integrimi: Antikorrupsioni në Marrëveshjet e Tregtisë
Rajonale". Banka Botërore, Washington, DC, 1998.
169
-Hoekman, B. dhe Konan, E. “Integrimi, jo-diskriminimi dhe Tregtia e Lirë të Evropës"
Material i prezantuar në konferencën Rajonalizim në Evropë. 1998.
-Hoffmann, A.N., (2000), Fitimet nga përfundimi i pjesshëm i Tregut të Përbashkët,
-Howard, M. “Dobësia e Shoqërisë Civile në Evropën e paskomunizmit”. Cambridge
University Press. 2003.
-Hummels, D. “Koha si një penguesi Tregtisë, GTAP Nr 17.” Universitetin Purdue, West
Lafayette, IN. 2001.
-Knill, Ch. “Bashkimi Evropian, Fuqia e Politikave”. London: Routledge, pp 331-75.
2006.
-Kuko, V. “Stabilizim-Asocimi në Shqipëri dhe Korniza institucionale”. Qendra
Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, Tiranë, 2005.
-Lawrence, R. “Rajonalizmi, Multilateralizmi dhe integrimi më i thellë”. Institucioni
Brookings, Washington, DC. 1997 b.
-Lawrence, R., "Marrëveshjet e Tregtisë Preferenciale: tradicionale dhe të vjetra” 1997
a.
-Lejour, A, de Mooij, R. dhe Nahuis, R. “Zgjerimi në BE: Implikimet ekonomike për
vendet dhe Industritë” Dokument i CPB, No 011, Byroja për Analiza Ekonomike e
Politikave, Hagë, shtator 2001.
-Lipsey, R.G. "Teoria e bashkimeve doganore: Tregtisë Diversive dhe Mirëqenies”
Economica, 24, pp.40-46. 1957.
-Maskus, K., dhe Eby Konnan, D. "Liberalizimi tregtar në Egjipt" Shqyrtimi i
Ekonomisë Zhvillim, 1 (3). 1997
-Maskus, K., Otsuki, T., dhe Wilson, J. “Kostoja e Pajtueshmërisë me Standardet e
produkteve për firmat në vendet në zhvillim: Një Studim ekonometrik.” Politikat e Bankës
Botërore, Maj, Washington, DC. 2005.
-McDonald, S. dhe Walmsley, T. “Marrëveshjet bilaterale të Tregtisë së Lirë dhe
Bashkimet doganore”. Universiteti Purdue, West Lafayette, IN. 2003.
-Meade, D. “Teoria e bashkimeve doganore”. North-Holland: Amsterdam. 1955
-Messerlin, P., dhe Miroudot, S. "Liberalizimi tregtar në Evropën Juglindore: Nga një
rrjeti prej 23 marrëveshjeve në Zonën e Tregtisë së Lirë të plotë”. Groupe de Ekonomi
Mondiale (GEM), Shkenca Po, Paris, Shtator 2003.
-Messerlin, P., dhe Miroudot, S. “Harmonizimi i marrëveshjeve në Evropën Juglindore,
i Opsioneve Përpara”. shtator 2004.
-Muenty, H., Pissarides, F., dhe Sanfey, P. “Taksat, Konkurrenca dhe Financat për
170
ndërmarrjet shqiptare: Dëshmi për Studimin Field”. BERZH, Londër, korrik 2000.
-Nahuis, R. “Një Madhësi I përshtatet të gjithëve? Aderimi në tregun e brendshëm, një
Vlerësim Industrial, Niveli i Zgjerimit të BE-së.” CPB, Nr 14. Analiza ekonomike të
Politikave, në Hagë, në tetor 2003.
-Noutcheva, G. "Pranimi I Bullgarisë dhe Rumanisë në BE: Shtyrja, Mbrojtja dhe
sundimi i ligjit". Policy Brief CEPS No. 102, Bruksel: Qendra për Studime të Politikave
Evropiane, maj 2006.
-Noutcheva, G. dhe Bechev, D. "Bullgaria dhe Rumania në BE". Politika Lindore
evropiane dhe Shoqeria. 22 (1): 114-44.
-OECD. “Një vlerësim i kostove për Tregtinë Ndërkombëtare në përmbushjen e
kërkesave rregullatore”. OECD Politika Tregtare, Nr 16, TD / TC / WP (99) 8 /
FUNDIT, OECD, Paris. 2000.
-Orenstein, M.A. "Liberalizmi i BE-së: privatizimin e pensioneve në Evropën Qendrore
dhe Lindore". Gazeta Europiane e Politikave Publike 15 (6): 899-917. 2008.
-Papadimitriou, D dhe Phinnemore, D. "Europianizimi, Kushtëzimi dhe Ndryshimi në
familje: Simulimi i Binjakëzimit dhe Reforma Administrative në Rumani". 2004
-Pop, V. "Bullgaria dhe Rumania perceptuar si shtetet më të korruptuara të BE-së"
EUobserver.com, 23 shtator 2008.
-Porto, G. "Barrierat joformale e eksportit dhe e varfërisë" Policy Paper Banka Botërore
Research, No. 3354, Banka Botërore, Washington, DC. 2001.
-Pridham, G. "Rumania dhe BE-ja-Anëtarësimi në këndvështrim krahasues: A ka
pajtueshmëri në problemet e Post-Anëtarësimit? - Rasti i kushtëzimit politik”
Perspektivat në politika Europiane dhe Shoqëria 8 (2): 168-88. 2007.
-Pridham, G. “Projektimi Demokratik: zgjerimi i BE-së dhe Regjimi në Evropën e
paskomunizmit” New York: Palgrave Macmillan. 2005.
-Rother, P. “Inflacioni në Shqipëri” FMN, Uashington, Dhjetor 2000.
-Rutstrom, E., Rutherford, T., dhe Tarr, D. “Marrëveshja e Tregtisë së Lirë Marokut me
Komunitetin Evropian” Nr 1173, Banka Botërore, Washington, DC. 1993
-S, Frank dhe S, Ulrich. "Konkluzionet: Ndikimi i BE-së në vendet e pranimit" Cornell
University Press, fq 210 - 29. 2005
-S, Guido. "Miratimi i mosdiskriminimit të pakicave, Rregullat e Mbrojtjes në Rumani,
Hungari dhe Poloni". Universiteti Cornell Press, fq 51-71. 2005.
-Schiff, M. “E vogla është e bukur: Marrëveshjet e Tregtisë Preferenciale dhe Ndikimi
i Vendit, Efikasitetin dhe Politikës Tregtare” Nr 1668, Banka Botërore, Washington, DC.
171
1996
-Schiff, M., dhe Winters, A. “Integrimi rajonal dhe Zhvillimi” Oxford University Press,
2003.
-Smith, A., dhe Venables, A. "Kompletimi i Tregut të Brendshëm në Komunitetin
Evropian: Disa Simulime Industriale” Rishikimi Ekonomik Evropian, 32 (7). 1988
-Soloaga, I. dhe Winters, L.A. "Rajonalizmi në vitet e nëntëdhjeta: Çfarë Efekti ka mbi
Tregtinë?" 2001.
-Stephenson, M. “Standardet e vlerësimit të konformitetit dhe vendet në zhvillim” Policy
Papers e punës së Bankës Botërore. Banka Botërore, Washington, DC, maj 1997.
-Sykes, A. “Standardet e prodhimit për tregjet ndërkombëtare të Integruara mallrave”
Instituti Brookings. Uashington, DC. 1995.
-Trechel, V. “Politikat Stabilizim dhe reformat strukturore në Shqipëri që nga viti 1997:
Arritjet dhe sfidat e mbetura” Politikat e FMN, FMN, Washington, DC. 2002
-Uvalic, M. “Liberalizimi i tregtisë në Ballkan: një bekim në maskim” Qendra Shqiptare
Për Tregtinë Ndërkombëtare të Punës, ACIT, Tiranë 2005.
-Velde, D.W. Page, S. dhe Morrissey, O. “Integrimi Rajonal dhe varfëria” Instituti për
Zhvillimin me Jashtë, Londër. 2004.
-Venables, A. "Tregtia Ndërkombëtare dhe Integrimit Rajonal" Enciklopedia
Ndërkombëtare të Shkencave Sociale dhe të Sjelljes, Elsevier, Oxford, korrik 2000.
-Venables, A. “Fituesit dhe humbesit nga Marrëveshjet e integrimit rajonal” CEPR.
2002.
-Viner, J. “Çështja e Bashkimit Doganor” Carnegie Endowment për Paqe
Ndërkombëtare, Nju Jork. 1950.
-Walkenhorst, P. dhe T. Yasui. “Vlerësimi sasior i Përfitimeve në Lehtësimin e Tregtisë”
OECD Politikat Tregtare të Punës, Nr 31, DT / TC / WP (2003) 31 / e fundit, OECD,
Paris. 2003.
-Wyplosz, C. "Dhjetë vitet e transformimit". Material i prezantuar në Konferencën
Vjetore të Bankës Botërore mbi Ekonominë e Zhvillimit, Washington, DC, prill 28-30,
1999.
172
II. Raporte
- Raport I Bankës Botërore, “Shqipëria: Rritje përtej Tranzicionit, Memorandum
Ekonomik i Bankës Botërore”, Banka Botërore, Washington, DC, Dhjetor 2004.
- Raport I Bankës Botërore. “Politikat tregtare dhe institucionet në vendet e Evropës
Juglindore në Stabilizim të BE-së dhe procesin e Asociimit”, Raporti rajonal, Banka
Botërore, Washington, DC, Mars 2003 b.
- Raport I Bankës Botërore. “Rruga në stabilitetin dhe prosperitetin në Evropën
Juglindore: Strategjia Rajonale”, Washington, Mars, 2000.
- Raport I Bankës Botërore. “Shqipëria: Vlerësimi i Varfërisë”. Banka Botërore,
Washington, DC. 2003 a
- Raport I komisionit Evropian. "Raporti i Komisionit. Mbi përparimin e Bullgarisë për
masat shoqëruese të anëtarësimit ", Bruksel: COM (2007) 377 final, 27 korrik 2007.
- Raport I komisionit Evropian. "Raporti i Komisionit. Mbi përparimin e Bullgarisë për
masat shoqëruese të anëtarësimit ", Bruksel: COM (2007) 378 final, 27 qershor 2007.
- Raport I komisionit Evropian. "Raporti 25 Vjetor i Komisionit për monitorimin e
zbatimit të Ligjit të Komunitetit", Bruksel: COM (2008) 777/4. 2007.
- Raport I Qeverisë Shqiptare. “Raporti i Progresit për Zbatimin e Strategjisë Kombëtare
për Zhvillimin Social-Ekonomik”, Tiranë, Nëntor, 2003.
- Raporti I Grupit Punues për Ballkanin Perëndimor nr.5379 / 99. “Marrëdhëniet me
vendet e Ballkanit Perëndimor: Raporti i përkohshëm për punë në lidhje me ndihmën për
rindërtim të ish-Jugosllavisë, në mënyrë të veçantë në lidhje me Kosovën dhe të hartojnë
konkluzione të Këshillit.” 19 shkurt 1999.
- Raporti I Grupit Punues për Ballkanin Perëndimor nr.6035 / 99. “Marrëdhëniet me
vendet e Ballkanit Perëndimor: Raporti i përkohshëm për punë në lidhje me ndihmën për
rindërtim të ish-Jugosllavisë, në mënyrë të veçantë në lidhje me Kosovën dhe
informacion mbi elementet e sugjeruara për 22 Konkluzionet”, 16 shkurt 1999.
- Raporti i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin. “Përgjigje dhënë eurodeputeti
Yannis Roubatis nga Z. Van den Broek në emër të Komisionit”, 17 dhjetor 1996.
- Raporti i përgatitur për Sekretariatin APEC. “Efektet ekonomike të masave të zgjedhura
për Lehtësimin e Tregtisë në Planin e Veprimit”, Agjencia e Planifikimit Ekonomik
(1997) Japoni.
- Raporti i Progresit. “Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore mbi Tregtinë
Liberalizimin dhe Lehtesimin”, Bruksel, Maj 2005.
173
- Raporti Vjetor i Tregtisë së Jashtme. Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare,
Tirane (vite të ndryshme).
- Raporti Vjetor PHARE. “Duke u përgatitur për një familje të madhe evropiane”.
PHARE, PAPID IP / 95/1018, 21 shtator 1995.
- Raporti Vjetor, Drejtoria Shqiptare e Përgjithshme e Standardizimit. 2005, Tirana
-Börzel, Tanja A. Mos-Pajtueshmëria në Bashkimin Evropian. Patidologji ose produkt i
Statistikave? “Gazeta Evropiane e Politikave Publike (5): F. 803-24. 2001.
-Brenton, P., Sheehy, J., dhe Vancauteren, M. "Barrierat Teknike në Tregti në Bashkimin
Evropian", Gazeta e Studimeve të Përbashkëta të Tregut, F.39.2001
-Cooper, C.A. dhe Massel, B.F. "Drejt një Teorie të Përgjithshme të Bashkimit Doganor
për vendet në zhvillim", Gazeta për Ekonomi Politike, F.73. 1965
-Corden, M., "Ekonomitë e shkallës dhe të bashkimit doganor në teori", Gazeta e
Ekonomisë Politike, 80. 1972.
-Elbehri, A. dhe Hertel, T. "Një Analizë krahasuese e marrëveshjeve BE-Marok me
Liberalizimin e Tregtisë multilaterale", Gazeta e Integrimit Ekonomik, F.21. 2006
-Emmert, Frank "Reforma Administrative dhe Gjykatës në Evropën Qendrore dhe
Lindore", Ligji Europian Gazeta 9 (3): F.288-315. 2003
-Epstein, Rachel A. "Konteksti social i kushtëzimit: ndërkombëtarizimi i financave në
Evropën postkomuniste", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F.880-98. 2008
-Epstein, Rachel A. dhe Sedelmeier, Ulrich "Përtej kushtëzimit: institucionet
ndërkombëtare në Evropë post- zgjerimit", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6):
F.795-805. 2008
-FIAS Surveys. “Klima e Investimeve në Shqipëri.” Survey2005.
-Harrison, G., Rutherford, T., dhe Tarr, D. "Rritja e konkurrencës dhe Kompletimi i
Tregut në Bashkimin Evropian: Efektet statike dhe të qëndrueshme të Shtetit", Gazeta e
Integrimit Ekonomik, F.11. 1996
-Hertel, T., Walmsley, T. dhe Itakura, K. “Efektet dinamike të Marrëveshjes "New Age"
Tregti e Lirë në mes Japonisë dhe Singaporit”, Gazeta e integrimit ekonomik, Dhjetor
2001
-Johnson, J. "Mbetjet e kushtëzimit: Zgjerimi I lëkundur i Eurozonës", Gazeta e
Politikave Publike Evropiane 15 (6): F.826-41. 2008.
-Lavenex, S "Një perspektivë Qeverisjeje e Fqinjësisë Evropiane: Integrimi përtej
Kushtëzimit?” Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 938-55. 2008
-Raport I Bankës Botërore. “Marrja e Tranzicionit për të gjithë: Varfëria dhe pabarazia
174
në Evropë dhe Azinë Qendrore”, Banka Botërore, Washington, DC, Gusht 2000.
-Raport I BERZH, “Raporti i Tranzicionit”, London (vite të ndryshme).
-Raport I FMN, “Shqipëria: Vlerësimi i Raportit të Uljes së Varfërisë”, Strategy Paper
Vjetor I Progresit, FMN, Washington, DC (vite të ndryshme).
-Raport I Komisioni Evropian. “Propozim për një Vendim të Këshillit mbi parimet,
prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në Partneritetin Evropian me Shqipërinë”, Bruksel,
2004.
-Raport I Komisionit Australian të Industrisë. “Ndikimi i angazhimit Tregtisë së Lirë
APEC, AIC”, Canberra, 1995.
-Raport I Komisionit Evropian. "Komunikimi nga Komisioni. Raporti i Monitorimit mbi
gjendjen e gatishmërisë për anëtarësim në BE të Bullgarisë dhe Rumanisë ", Bruksel:
COM (2006) 549 final, më 26 Shtator 2006.
-Raport I Komisionit Evropian. “Aksesi në tregjet sektoriale dhe tregtisë, barrierat me
bazat e të dhënave”. 2005.
-Raport I Komisionit Evropian. “Ballkani Perëndimor në Tranzicion”, Bruksel, janar
2004.
-Raport I Komisionit Evropian. “Procesi i Stabilizim-Asociimit për Evropën
Juglindore”. Bruksel. (vite të ndryshme)
-Raport I komisionit Evropian. “Të dhënat mbi tregun e brendshëm Nr 16”, Bruksel,
korrik 2007.
-Raport I Komitetit të Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin. “Deklaratë
Ministeriale për Efiçiencën e Tregtisë”, UNCTAD, Geneva, 1994.
-Raport I Qeverisë Shqiptare. “Strategjia Kombëtare për Zhvillimin Social-Ekonomik”.
Tiranë, 2001.
-Robinson, S. dhe Thierfelder, K. "Liberalizimi i tregtisë dhe integrimi rajonal”. Gazeta
Australiane bujqësore dhe Ekonomisë së Burimeve, F.46. 2002
-Sasse, G "Politika e kushtëzimit të BE-së: norma e mbrojtjes së pakicave gjatë dhe pas
anëtarësimit në BE", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 842-60. 2008
-Schimmelfennig, F. "Kushtëzimi i BE-së dhe aderimi politik pas zgjerimit të vitit 2004:
qëndrueshmëria dhe efektiviteti", Gazeta e Politikave Publike Evropiane 15 (6): F. 918-
37. 2008.
-Schimmelfennig, F. dhe Sedelmeier, U. "Qeverisja me kushtëzim: Transferimi nga
rregullat e BE-së për vendet kandidate të Europës Qendrore dhe Lindore", Gazeta e
Politikave Publike Evropiane 11 (4): F. 661 - 79. 2004.
175
III- Rregullore
- COREPER Nr 5993/00 Ballkani Perëndimor. “Konkluzionet e Këshillit të hartuara.
Shënim nga Presidenca (dokument i brendshëm)” Bruksel, 8 shkurt 2000.
- COREPER nr. 10194/99. “Marrëdhëniet me vendet e Ballkanit Perëndimor: Propozimi
i Komisionit për një Rregullorja e Këshillit (KE) ndryshimin e Rregullores (EC) Nr
1628/96 në lidhje për të ndihmuar për Bosnje-Hercegovinën, Kroacinë, Republikën
Federale të Jugosllavisë dhe ish Republikës Jugosllave e Maqedonisë dhe ngritjen e një
Agjencinë evropiane për Rindërtim.” 16 korrik 1999.
- COREPER nr. 12784/99. “Ballkani Perëndimor: hartimin e konkluzioneve të
Këshillit.” 10 nëntor 1999.
- Grupi i Punës për Rajonin e Ballkanit Perëndimor no.14061 / 99. “Rajoni Ballkanin
Perëndimor: marrëveshjet autonome preferenciale për 2000-2001.” 15 dhjetor 1999.
- Grupi Punues për Ballkanin Perëndimor no.10119 / 2/99. “Në Ballkanin Perëndimor.”
14 Korrik 1999.
- Grupi Punues për Ballkanin Perëndimor nr.8617 / 99. “Ballkani Perëndimor:
Komunikimi nga Komisioni në marrëdhëniet e ardhshme me vendet e Evropës
Juglindore.” 26 maj 1999.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Deklarata e BE-së në Këshillin e Zbatimit të
Paqes (PIC).” 22 maj 2000.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor: Kosovë,
RFJ, Mali i Zi, Shqipëria, Bosnje-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Bullgaria /
Rumania, Paktin e Stabilitetit.” 19 Korrik 1999.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor.” 13
shtator 1999.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor.” 15
shkurt 2000.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi Ballkanin Perëndimor.” 20
mars 2000.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Konkluzione mbi situatën në Ballkanin
Perëndimor.” 6 dhjetor 1999.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Marrëdhëniet e jashtme.” 14 prill 2003.
- Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme. “Marrëdhëniet e jashtme.” 16 qershor 2003.
- Paqja dhe stabiliteti në Ballkan. “Përgjigje dhënë nga eurodeputeti Leonie Van Bladel
176
nga Z. Van den Broek në emër të Komisionit”, 24 mars 1998.
- Presidenca e Këshillit të Bashkimit Evropian no.13400 / 99. “Në Ballkanin
Perëndimor: hartimin e konkluzioneve të Këshillit.” 29 nëntor 1999.
- Rregullorja e Këshillit no.1946 / 2005. “Për ndryshimin e Rregullores (EC) Nr
2007/2000 futur masat e veçanta tregtare për vendet dhe territoret që marrin pjesë ose
të lidhura me procesin e Stabilizim Asociimit të Bashkimit Evropian.” 14 nëntor 2005.
- Rregullorja e Këshillit no.2257 / 2004. “Ndryshimin në Rregulloret (EEC) Nr 3906/89,
(KE) Nr 1267/1999, (KE) Nr 1268/1999 dhe (EC) Nr 2666/2000, për të marrë parasysh
statusin e kandidatit të Kroacisë.” 20 dhjetor 2004.
- Rregullorja e Këshillit Nr.2007 / 2000. “Futja e masave të veçanta tregtare për vendet
në tranzicion apo territoret që marrin pjesë në, ose e lidhur me procesin e Stabilizim
Asociimit të BE-së, për ndryshimin e Rregullores (KE) Nr 2820/98, dhe shfuqizuar
Rregulloren (KE) Nr 1763/1999 dhe (EC) No 6/2000.” 18 shtator 2000.
- Rregullorja e Këshillit nr.533 / 2004. “Për krijimin e partneriteteve evropiane, në
kuadër të procesit të stabilizim asociimit.” 22 mars 2004.
- Sekretariati i Përgjithshëm i Këshillit no.9705 / 99. “Propozim për një Vendim të
Këshillit për një garanci të Komunitetit të Bankës Evropiane të Investimeve kundër
humbjeve në kredi për projekte jashtë Komunitetit (Qendrore dhe Lindore dhe Ballkanin
Perëndimor, vendet e Mesdheut, Amerikën Latine dhe Azi, si dhe në Republikën e Afrikës
së Jugut )” 5 korrik 1999.
IV – FJALIME
- Fjala e Komisionerit DP për Zgjerim në Gymnich. “Diskutim mbi Ballkanin
Perëndimor”. Salzburg, 11 mars 2006.
- Fjalim i presidentit José Manuel Barroso dhe komisioneri Olli Rehn për Ballkanin
Perëndimor. “Shënime nga Komisioneri Rehn” 15-18 shkurt 2005.
- FJALIMI / 05/362. “A është zgjerimi i ardhshëm i BE-së në rrezik?” Fjalimi në
Qendrën e Politikave Evropiane, Bruksel, 20 qershor 2005.
- FJALIMI / 05/405. “Europa është e fortë, kur ajo vepron në bashkëpunim”.
Universiteti Humboldt, Berlin 30 qershor 2005.
- FJALIMI /05/20. “Gjendja e shfaqjes: procesi i zgjerimit.” Komiteti i Parlamentit
Evropian të Punëve të Jashtme, Bruksel, 18 janar 2005.
- FJALIMI /05/22. “Për Zgjerimin në evolucionin e Bashkimit Evropian”. Leksion
publik në LSE, Londër, 20 janar 2006.
177
- FJALIMI /05/220. “Progresi në Ballkanin Perëndimor”. Seanca Plenare e Parlamentit
Evropian, Strasburg, 13 prill 2005.
- FJALIMI /05/235. “Hapat e ardhshëm drejt Evropës”. Leksion në Universitetin e
Beogradit, Beograd 18 prill 2005.
- FJALIMI /05/270. “Dimensioni rajonal në integrimin evropian, procesi i
bashkëpunimit të Evropës Juglindore”. Samiti i 8-të Krerëve të Shteteve dhe Qeverive
të vendeve pjesëmarrëse, Bukuresht, 11 maj 2005.
- FJALIMI /05/32. “Vlerat që përcaktojnë Evropën, jo kufijtë”. Fjalim i shoqërisë civile,
Beograd, 24 Janar 2005.
- FJALIMI /05/434. “Ballkani, Evropa dhe pajtimi. - Debate në Universitetin e
Sarajevës”. Sarajevë, 11 korrik 2005.
- FJALIMI /05/592. “Hapat e ardhshëm drejt Evropës”. Leksion në Universitetin e Novi
Sadit, Novi Sad, 11 tetor 2005.
- FJALIMI /05/629. “Nga paqe-ndërtimi të shtet-ndërtimi”. Konferenca "Dhjetë vjecari
i Dejtonit dhe më gjerë", Gjenevë, 20 tetor 2005.
- FJALIMI /05/693. “Paketa e Zgjerimit 2005. -Debatet në Parlamentin Evropian”.
Strasburg, 15 nëntor 2005.
- FJALIMI /05/770. “Marrja e perspektivës së vërtetë evropiane në Ballkan”.
Konferenca "Duke sjellë Ballkanin në udhën evropiane" nga Miqtë e Europës, Bruksel,
8 dhjetor 2005.
- FJALIMI /05/80. “Përtej homogjenitet”. Konferencë në Universitetin e Evropës
Qendrore, Budapest, 9 shkurt 2006.
- FJALIMI /06/112. “Procesi i anëtarësimit në BE, një mjet efektiv i politikës së jashtme
dhe të sigurisë evropiane”. Asambleja Parlamentare e NATO-s, Bruksel, 21 shkurt 2006.
- FJALIMI /06/85. “Zgjerimi i BE dhe Ballkani Perëndimor”. Fakulteti i Drejtësisë i
Universitetit të Lubjanës, Lubjana, 10 shkurt 2006.
- FJALIMI 95-264. “Sfida e zgjerimit”. East-West Institute, Bruksel, 1 dhjetor 1995.
- Fjalimi në seancën plenare të Komitetit të Rajoneve. “Update mbi zgjerimin”. 11 tetor
2006.
-FJALIMI RAPID IP / 93/439 I VAN DEN BROEK, H. “Europa e re dhe mësimet e
historisë”. Fjala në Tilburg University Tilburg, 4 qershor 1993.
178
V- GAZETA
- Gazeta Zyrtare C 135. Përgjigje e Komisionit për pyetjen e shkruar nga nga Otto von
Habsburg (PPE). Vit I papërcaktuar
- Gazeta Zyrtare L 161/68, Rregullorja e Këshillit nr1266 / 1999. Në koordinimin e
ndihmës për vendet aplikante në kuadër të strategjisë së para-anëtarësimit dhe për
ndryshimin e Rregullores (EQL) Nr 3906/89. 21 qershor 1999.
- Gazeta Zyrtare L 343, Marrëveshja ndërmjet Komunitetit Ekonomik Evropian dhe
Republikës së Shqipërisë mbi tregtinë dhe bashkëpunimin tregtar dhe ekonomik. Bruksel,
25 nëntor 1992.
- Gazeta Zyrtare L 375, Rregullorja e Këshillit no3906 / 89. Ndihma ekonomike e disa
vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore. Bruksel, 18 dhjetor 1989.