SHERBO RASTODER RADOJE PAJOVIQ ZVEZDAN FOLIQ

per klasen e katert te gjimnazitBotim i pare

Enti i Teksteve dhe i Mjeteve MesimorePodgorice, 2004

1. BOTA NE FILLIM TE SHEK. xx 12

1.1. Bota oe tillim te shek. XX 14Zhvillimi shkencor dhe perparimi teknologjik 14Kah'et ekonomike dhe ndr shimet sho erore 15Arti dhe kultura 16

11.2. Ndarja politike e Fuqise 18Metropolet dhe kolonite 18Antagonizmat midis Fuqive te Medha; rruga drejt Luftes 21

1.3. Ballkaoi oe tillim te shek. XX 24Rrethanat e pergjithshme 24Perandoria habzburge ne Ballkan 24Mbetjet e Perandorise osmane ne Ballkan 26Serbia, Bullgaria, Greqia e Rumania 28Mali i Zi 32

2. LUFTA E PARE BOTERORE 34

2.1. Lufta e Pa re Boterore (1914-1918) 36Perparimi teknologjik si shkak i supozuar i konfliktit tePare boteror ne histori 36Atentati i Sarajeves si pretekst per shperthimin e Luftes 36Fushebeteja e Perendimit : 38Fushebeteja e Lindjes 39Lufta ne koloni dhe ne dete 39Hyrja e Italise ne Lufte ne vitin 1915 40Hyrja e SHBA ne Lufte ne vitin 1917 40Kapitullimi i Gjermanise dhe i Fuqive Qendrore 41

2.2. Pasojat e koofliktit boteror 42Lufta totale si dukuri e re ne histori 42Vendet asnjanese 42Kampet e perqendrimit 43Humbjet ne njerez dhe demet materiale 43

2.3. Revoluciooi oe Rusi 45Baza ideologjiko-shoqerore e Revolucionit 45Revolucioni i Shkurtit 45Revolucioni i Tetorit 46Dalja e Rusise nga Lufta 47Lufta civile 47

.7f:;::~;,.._":.. KAJIH *VPIlAIl =;:.--"~-""" --

OKTI6PbI.~'., \ 1..

A "/~

~\~.~

~"""". '. !; ...I.... ~~

..~.';3(!~. -' ...~ ..• ""~...3

2.4. Serbia ne Luften e Pare Boterore 50Preteksti dhe shpallja e Luftes 50Qellimet e luftes te Serbise 50Beteja e Cerit dhe e Kollubares 51Terheqia e Ushtrise serbe 52Serbia gjate pushtimit 52Fronti i Selanikut dhe <;Iirimii Serbise 53

2.5. Mali i Zi ne Luften e Pare Boterore 55Hyrja e MaJit te Zi ne Lufte 55Bashkepunimi i luftes me Aleatet 55Operacionet e Ushtrise malazeze 56Beteja e Mojkovacit '" 57Kapitullimi i Malit te Zi 58Mali i Zi gjate pushtimit 58Mbreti Nikolla dhe Qeveria ne mergim 59Glirimi i MaJit te Zi nga pushtimi austro-hungarez 60Humbjet e MaJit te Zi 60

2.6. Krijimi i Shtetit Jugosllav 62Idea e jugosllavizmit 62Serbia dhe bashkimi jugosllav '" 62Komiteti Jugosllav 63Deklarata e Korfuzit dhe e Gjeneves 63Fuqite e Antantes dhe krijimi i Shtetit Jugosllav 65ShpaJlja e Mbreterise se Serbeve, Kroateve e SJloveneve 66

2.7. Hyrja e Malit te Zi ne Mbreterine e Serbeve,Kroateve e Slloveneve 67Komiteti Malazez i Bashkimit Popullor 67Mbreti Nikolla, Qeveria e MaJit te Zi dhe bashkimi 68Veprimtaria e trupave Aleate ne Mal te Zi 68Kuvendi i Podgorices; fitorja e konceptit te bashkimit pa kushte 69"Te bardhet" dhe "te gjelberit" 70Revolta e Krishtlindjeve dhe Levizja komite 71Mali i Zi dhe Konferenca e Paqes ne Paris 73Qeveria dhe Ushtria malazeze'ne mergim 74

3. BOTA MIDIS DY LUFTERAVE BOTERORE

3.1. Evropa e Versajes; revizionimi 78Konferenca e Paqes e Parisit dhe Traktatet e Paqes 78Shtetet e reja 79Shoqata e Popujve 79Levizjet kombetao- revolucionare 80Politika koloniale 81

4

3.2. Rrethanat shoqeroro-ekonomike 82Karakteristikat e pergjithshme te shoqerise dhe ekonomise 82Cikli ekonomik i viteve 1923-1929 83Kriza Ekonomike Boterore e viteve 1929-1933 83Zhvillimi i shkences dhe teknikes 85Kultura 86

Skema e demokracise parlamentare3.3. Parlamentarizmi 88Karakteristikat e pergjithshme 88Franca 88Britania e Madhe 90Gjermania e Vajmarit '" 90SHBA '" 90Arritjet e demokraeise parlamentare 91

GJYKATAT~hteli

gjyqäsor

PARTITEPOLlTIKE

t4. Nacionalizmi autoritar 93Karakteristikat e pergjithshme '" 93Fashizmi ne Itali '" 93Nazizmi ne Gjermani 95Lufta civile ne Spanje 96Pergatitja e konfliktit boteror; Pakti Tresh 97Agresionet fashiste deri ne fillimin e Luftes se Dyte Boterore 98

~.s.Diktatura e proletariatit; socializmi ne BRSS 100Karakteristikat e pergjithshme 100Ylerat universale te Revolucionit te Tetorit 100Diktatura e Proletariatit .'" 101Shtabi boteror i Revolucionit; Komintemi 101Ekonomia e planifikuar ne duart e komunisteve 102Stalinizmi; kulti i individit 103Kampet e perqendrimit 104Kultura agitpropit '" 104

.7. Mbreteria e SKS (1918-1929) 113Rrethanat shoqeroro-ekonomike ne kohen e bashkimit 113Mbreteria e SKS ne Konferencen e Paqes ne Paris 113Zgjedhjet e para parlamentare dhe partite politike 114Kushtetuta e Yidovdanit; fitorja e centralizmit 115Partite parlamentare dhe zgjedhjet 116Centralizmi apo federalizmi; ~eshtjet kombetare 118Atentati ne Kuvend 119

5

3.8. Mbreteria e Jugosllavise (1929-1941) 120Diktatura e Gjashte Janarit 120Kushtetuta "e dhuruar" e vitit 1931 121Politika e jashtme deri ne vrasjen e mbretit Aleksandar 122Qeveria e Millan Stojadinoviqit (1935-1939) 123Blloqet politike (BRJ e OB) 124Fillimet e federalizmit 125

3.9. Rethanat shoqeroro-ekonomike ne Mbreterine e Jugosllavisene vitet 1918-1941 128Zhvillimi ~ dhe ndryshimet shoqerore ......................•................. 128Arsimi dhe kultura 130

3.10. Mali i Zi ne Mbreterine e Jugosllavise ne vitet 1918-1941 133Mali i Zi ne ndarjen administrativo-territoriale te Vendit 133Rrethanat shoqeroro-ekonomike, <;eshtjetjetesore 134Arsimi dhe kultura 138

3.11. Jeta politike ne Mal te Zi ne vitet 1918-1941 141Partite politike ne Mal te Zi deri ne vitin 1929 141Zgjedhjet parlamentare 145Diktatura e Gjashte Janarit dhe Mali i Zi 145Partite politike ne Mal te Zi ne vitet 1929-1941 146Manifestimet e pakenaqesise politike deri ne vitin 1941 147

4. LUffA E DYTE BOTERORE (1939-1945) 150

4.1. Zhvillimi i Luftes ne vitet 1939-1941 152Evropa ne prag te Luftes 152Pakti Ribentrop-Molotov 152Sulmi kunder Polonise 153Lufta sovjetiko-finlandeze (30 nentor 1939-12 mars 1940) 153Pushtimet naziste ne vitin 1940 154Sulmi kunder vendeve te Beneluksit e Frances 154Beteja per Britanine e Madhe 155

4.2. Zhvillimi i Luftes ne vitet 1941-1943 156Sulmi kunder Bashkimit Sovjetik 156Karta e Atlantikut; krijimi i Koalicionit Antifashist 157Lufta ne Azi e ne Paqesor, fushebeteja e Afrikes dhe Atlantikut 158Stalingradi, Kursku 159Fushebeteja e Afrikes; EI Alamejni 160Lufta ne Paqesor 160Kapitullimi i Italise (8 shtator 1943) 160

6

.QEHnAPaUMJAnreu~ }_tl'Y~ -.... • Karu...-~iI:C-'•. u •.., tf'<tJ06 P •• _l'f', ••t.ocOf" MlIlf'rl"y

..-.:..., ••••hloo _><10 ~ .t "".~.~ l'P'..-)-....

t3. Zhvillimi i Luftes ne vitet 1943-1945 162Konferenca e Aleateve ne Teheran(28 nentor-l dhjetor 1943) 162Zbarkimi ne Normandi 162Mes m'a sov'etike 163Fushebete' a e ItaHse 163Pa esori 165Konferenca e Aleati!Ve nC!Jalta 165Thyerja e Gjermanise naziste 166Thyerja e Japonise militariste 167Denimi i krimineleve te Luftes 168

t.4. Jeta gjate Luftes 169Ekonomia e Luftes 169Sistemet pushtuese 169Kolaboracioni 169Levizjet e Rezistences 170Kampet e perqendrimit 170Vendet asnjanese 171Pasojat e Luftes 171

4.5. Jugosllavia gjate Luftes ne vitin 1941 173Ngjarjet e marsit te vitit 1941; fundi i politikes se asnjanesise 173Formimi i Qeve~Sulmi kunder Jugosllavise dhe Lufta e Prillit 174Ndarja pushtuese e vendit; regjimet kuislinge 176Krijimi i SHPK dhe rezistenca ndaj terrorit e gjenocidit ustash 178

4.7. Lufta c;lirimtare dhe Revolucioni 186Levizja Glirimtaropopullore (LGP-ja) 186Mesymja e armikut kunder Kozares(10 qershor-fundi i korrikut 1942) 188Organet revolucionare te pushtetit (KGp-te, KAGPJ-a) 188Betejat e medha te UGPJ-se; Neretva, Sutjeska 189Aleatet dhe LGP-ja; aspekti ushtarak 191Luftimet perfundimtare per <;lirim 191

4.8. Karakteristikat e Luftes se viteve 1941-1945 ne Jugosllavi 195Elementet e Luftes civile 195Nga bashkepunimi deri tek lufta e armatosur;rap ortet partizane-<;etnike 197Ekstremizmi revolucionar; gabimet "e majta" 198Nderrimi revolucionar i pushtetit (Mbledhja II e KAGPJ-se) 199Njohja nderkombetare e Jugosllavise Demokratike Federative (JDF) 200Ndihmesa e Jugosllavise ne fitoren kunder fashizmit 201

7

4.9. MaU i Zi ne Luften e viteve 1941-1942 203Pushtimi italian 203Kryengritja e Trembedhjete Korrikut 203Beteja e Plevles 206Levizja <;etnike 206Levizja e "te gjelberve" te Kersto Popoviqit 209Kuvendi i Patrioteve ne Ostrog 210

4.10. MaU i Zi ne Luften e viteve 1943-1945 211Zhvillimi i u;p-se pas kapitullimit te Italise 211Ringritja e shtetesise; Keshilli Antifashist C;:lirimtaropopul1ori Vendit (KAC;:PV-ja)per Malin e Zi dhe Boken 211Kuvendi revolucionar KAC;:PM-ja(13-15 korrik 1944) 212Operacionet per <;lirimin e Malit te Zi 213Ndihmesa e Malit te Zi ne fitoren mbi fashizmin 214

I5. BOTA NE GJYSMEN E DYTE TE SHEK. xx 216

5.1. Bota ne vitet e para te Pasluftes 218Sigurimi kolektiv; OKB-ja 218Harta e re politike e botes , 218

Nga Aleate tek Lufta e Ftohte 220

5.2. Nga koloni ne shtete te pavarura 'T ..••....••••...••.......••.222India; rruga specifike drejt pavaresise 222Procesi i <;kolonializimit; krijimi i shteteve te reja 223~ ••• •.•...•••........•.......... , 224Levizja e te Painkuadruarve r •••••.•.•.•••••.•••••.••.••.• 224

5.3. Lufta e Ftohte 226Forrnimi i Aleancave politiko-ushtarake , 226Vatrat e krizave ne bote 227

Perfundimi i Luftes se Ftohte 229

5.4. Bota ne vitet 60-te e 70-te te shek. XX 231Zhvil1imi i shkences dhe teknologjise 231Pabarazia ne zhvillimin ekonomik 231Evropa Perendimore 232Evropa Lindore 233SHBA 233Japonia 234Problemet e Vendeve te Pazhvilluara 234Ndryshimet shoqerore 235

8

;.5. Jugosllavia ne vitet e Pasluftes 237Hapat e pare te "demokraeise popullore" 237Geshtja agrare 238Shtetezimi i ekonomise 238Rindertimi dhe ndertimi 239Konflikti me Informbyrone 240

;.6. Jugosllavia vetedrejtuese dhe painkuadruar 242Vetedrejtirni punetor 242Reforma shoqerore dhe ekonomike 242Mendimet e ndryshme politike ne LKJ 244Liberalizirni i sisternit politik 244Politika e jashtme e Jugosllavise 245Zhvillimi arsimor dhe kulturor 246Roli historik i Josip Broz Titos 246Arritjet e socializmit jugosllav 247

i.7. Mali i Zi ne Jugosllavine socialiste 248Rindertirni dhe ndertimi 248Kushtetuta e Malit te Zi 248Konflikti me Informbyrone 248Zhvillirni ekonomik 249Ndryshimet shoqerore 249Zhvillirni arsimor dhe kulturor 250Rrethanat kulturore te shqiptareve ne Mal te Zi 250

;.8. Bota pas Luftes se Ftohte 251Pasojat e perfundimit te Luftes se Ptohte 251Integrimet ne Evrope 252Roli i SHBA ne bote 253

:.9. Kriza dhe shperberja e RSFJ 254Kriza ekonomike 254Shperberja e e LKJ-se 254Shkaterrimi i RSPJ dhe krijimi i shteteve te reja 255

:.10. Bota si nje fshat 257Globalizimi 257Zhvillimi shkencoro-teknologjik 257Problemet ekologjike 258Ndryshimet demografike 258

,.11. Njerezit e historise se shek. XX 260Arkitekti i Revolucionit socialist (Lenini) 260Themeluesi i fashizmit (Musolini) 260Fanatiku ideor (Hitleri) 261Robi i tradites britanike (Gen;i1Ii) 261Simboli i ktheses konstruktive (Ruzvelti) 262Revolucionari qe keqperdori idealet (Stalini) 263

9