SELÇUKLULAR ZAMANINDA EREL ’ DE AHLER HAKKINDA BR ARATIRMA Mehmet Ali HACIGÖKMEN · 2019. 3....

SELÇUKLULAR ZAMANINDA ERE�L�’DE AH�LER HAKKINDA B�R ARA�TIRMA�

Mehmet Ali HACIGÖKMEN ��

Özet Ere�li Türk hakimiyetine geçtikten sonra önemli bir merkez olarak gözüküyor. Çünkü devletin bat�s�nda Kilikya’daki Ermenilerin s�n�rlar�na en yak�n bir bölgede bulunan Ere�li Selçuklular

için çok önemliydi. XIII. Yy.da Türk nüfusunun burada ço�unlu�u sa�lad��n� biliyoruz. Tabi ki bu dönemde buraya gelen �ihabüdin Makbul ve �eyh Bedrüddin’in adl� iki karde� bunda etkili

olmu�tur. Onlar babalar�ndan kalan servetleriyle bölgede ahi ve Türkmenlerin koruyucular� olmu�lar burada zaviye kurmu�lard�r.

Bu dönemde buras�n�n ilim ve kültür merkezi oldu�unu biliyoruz. Ahilerin burada toplanmalar� ve faaliyetlerinde Karamano�ullar�n�n deste�ini alm�� görünüyorlar. Ahilerin Karamano�ullar� ile yak�n ili�kisi Ahi �ihabüddin ve �eyh Bedreddin Yaman’a kadar dayanmaktad�r. Bu da Mo-

�ollar’�n dikkatini çekmi� olmal� ki, burada büyük bir temizlik hareketlerine girdikleri görülüyor. Osmanl�lar döneminde Ahilere ait bir �eyin kalmamas� bundan olmal�d�r. Bu çal��mada bu ko-

nular izah edilecektir.

Anahtar Kelimeler Eregli, Ahi, Ahi �ihabeddin, Ahi Zekeriya, Bedreddin Yaman

A RESEARCH ON “AHI”S IN EREGLI DURING THE SELJUKS ERA

Abstract

Eregli is considered as a significant center during the Turkish sovereignty there. Eregli was located near an area close to the Armenian boundary. Armenians were in Kilikya on the west of

the state. For this reason, Eregli was very important for the Seljuks. We know that Turkish population form the majority there in XIII century. It is doubtless that two brothers, namely

�ihabüdin Makbul and �eyh Bedrüddin were influential on forming majority. They protected the “ahi”s and Turkmens in this region and built zaviye’s here. It is also known that there was a center of information and culture. Ahi’s received the support of Karamanogullari’s for their

services there and coming together. Their close relation with Karamanogullari dates back to Ahi �ihabüddin and �eyh Bedreddin. It

seems so that this must have taken Mogol’s attention that they dared to genocide here. It can only

� “Selçuklular Zaman�nda Ere�li’de Ahiler”, III. Uluslar aras� Ahilik Kültürü Sempozyumu 11-17 Ekim K�r�ehir 2004, yay�nlanmam�� bildirinin geni�letilmi� halidir.

�� Yrd. Doç. Dr., M. Ali Hac�gökmen, Selcuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ö�retim Üyesi. [email protected]

TAR�H�N PE��NDE -ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S�- Y�l: 2010, Say�: 4 Sayfa: 105-120

THE PURSUIT OF HISTORY -INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-

Year: 2010, Issue: 4 Page: 105-120

106 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4

be explained in this respect that there were nothing remained from Ahi’s during the Ottomans. These issues will be evaluated in this study.

Key Words

Herakliye, Ere�li, Achis, Seljuks, Ahi �ihabüddin

2/4 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 107

G�R�� Türkiye Selçuklu Devletin bat�s�nda Kilikya’daki Ermenilerin s�n�rlar�na en

yak�n bir bölgede bulunan Ere�li, Selçuklular için çok önemliydi. Bundan dolay� devletin önemli meliklik merkezlerinden biriydi. Selçuklu Sultan� II. K�l�ç Arslan (1156-1192) ülkesini 11 o�lu aras�nda payla�t�rd��nda, Ere�li’yi Sancar�ah’�n yö-netimine vermi�ti1. Sancar�ah Ere�li’de yedi sene kadar meliklik yapm��t�r2. XIII. y.y’l�n ba��nda Ere�li’ye Türkmen boylar�n�n yerle�ti�ini biliyoruz. Ayr�ca bu yüzy�l�n ortalar�nda bölgeye ahilerin de göçü olmu�tur. Bunlar�n en önemlisi Anadolu’nun ilk ahilerinden olan 1207 y�l�nda3 Ahi �ihabüddin Makbul ve �eyh Bedrüddin’in babalar� Hace Mevdûd Gürcülerin Ahlat’� ya�ma ve tahrip etmele-rinden sonra4 (1207) memleketinden göçüp, Ere�li’ye gelip yerle�mi� ve burada ölmü�tür5. �ihabüdin Makbul ve �eyh Bedrüddin’in adl� iki karde� babalar�ndan kalan servetleriyle bölgede ahi ve Türkmenlerin koruyucular� olmu�lar burada zaviye kurmu�lard�r6. Bu dönemde buras�n�n ilim ve kültür merkezi oldu�unu biliyoruz.

A�a��da bahsedilece�i gibi Mo�ollara Köseda� sava��ndan sonra esir olan Ahi Evren’in e�i Evhadü’d-din Kirmani’nin k�z� Fatma Bac�, esaretten dönünce babas�-n�n dostlar�n�n bulundu�u Ere�li’ye gitmek isteyecektir7. Ahi �ihabüdin Makbul ve Bedrüddin karde�lerin koruyuculu�u alt�nda Ere�li ahilerin bir toplanma ve s��nma merkezi olmas� Mo�ollar’�n dikkatini çekmi� olmal�d�r. Ayr�ca Karaman O�ullar�n�n buradaki ahileri Mo�ollara kar�� destekledi�i görülüyor. Bundan do-lay� Ere�li birkaç defa Mo�ollar�n hücumuna maruz kalm��t�r.

A. GEYHATU’NUN ERE�L�’DE KATL�AM YAPMASI XIII. yüzy�l sonlar�na do�ru Selçuklu devleti Sultanhan� sava��ndan sonra ta-

mamen Mo�ollar�n hâkimiyetine geçmi�, bask�lar�n� daha da artt�rm��lar, Selçuklu melikleri ile bir kukla gibi oynamaya ba�lam��lard�. II. �zzeddin Keykavüs’un o�lu II. Mesut( 1284-1296) tahta ç�kt��nda, devlet merkezini, kendini emniyette hisset-memesinden dolay�, Konya’dan Kayseri’ye ta��m��t�r8. Ayr�ca E�refogullar� Karamano�ullar� ve di�er uc Türkmenlerinin en ufak bir otorite bo�lu�unda mer-kezin emrinden ç�k�yorlar, bunu yapanlar E�refo�luna, Karamano�luna, veya

1 �bn Bibi, El- Evamirü’l-Alaiye fi’l- umuri’l-Alaiyye, I, T�pk� bas�m, ( Haz: A. S. Erzi) Ankara, s. 22; trc. M. Öztürk, Ankara 1996, I, s. 41.

2 O. Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, �stanbul 1971, s. 217 3 B. Furuzan-fer, Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, Tahran 1347, s. 161; F. Sümer, “ Ahlat �ehri ve Ahlat�ahlar, Belleten,

Ank. 1986, L, 486-488; �bnü’l- Esir, El- Kâmil fi’t-Tarih, Beyrut, 1966, XII, s. 253-253; M. Bayram, “Ere�li’de Medfun Olan �eyh �ihabuddin Makbul Kimdir?” Selçuk Üniversitesi Sel. Ara�t�rma Merkezi, III. Millî Selçuklu Kültür Ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (20-22 May�s 1993), Konya 1994, s. 123.

4 Menak�p, s. 20-23; F. Sümer, Ahlat �ehri ve Ahlat�ahlar, Belleten, Ank. 1986, s. 486-488. 5 Bayram, “Ere�li” s. 123. 6 Bayram, “Ere�li” s. 123-124-125. 7 Bayram, Fatma Bac� ve Bac�yan-� Rum, Konya 1994 , s. 27. 8 �bn Bibi, I, T.s. 22; trc.,I, s. 41 ;�. Hakk� Uzunçar��l�, Anadolu Beylikleri, Ankara 1969, s. 7; � .H. Konyal�, Bey�ehir Tarihi, Erzurum

1991, s.30


Germiyanl�lar’a s��n�yorlard�. Bu gibi olaylar Sultan Mesud’u rahats�z ediyordu9. Ancak bu arada �lhan hükümdar� Argun 690/1290 y�l�n�n rebiülevvel ay�nda öl-mü� yerine Anadolu Geyhatu hükümdar olmu�tu. Bundan dolay� �lhanl� hüküm-dar� Geyhatu’yu Anadolu’ya ça��rmak zorunda kalm��t�r10. Kuvvetli bir orduyla Anadolu’ya gelen Geyhatu daha evvel sekiz y�l kald�� Anadolu’yu ve havas�n� çok sevdi�i için de ordusunu ba��nda bizzat geldi. Sultan Mesud onu Kayseri’de kar��lad�. Lârende (Karaman), Ere�li (Herakliye), Bey�ehir ve yöresinde katliam ve ya�ma hareketinde bulunmu� ve 7000 ki�iyi esir alarak Konya’ya götürmü�tür11. Tonguzlu (Denizli), üç gün ya�ma ve k�tale u�rad�. Mente�e ilinde ayn� �eyler yap�ld�. Kaynaklar bu bölgelerde uç ay ku� uçmad� ifadesini kullanmaktad�rlar. Herakliye’yi (Ere�li) ya�malad�. Hiçbir kimseye aman vermediler. Bu bask�na dair bilgi veren kaynaklar Ere�li’de o kadar insan öldürüldü ki hiçbir zaman bu kadar insan öldürülmemi�tir diye yazmaktad�r. �ehir ba�tanba�a ate�e verildi. Müslü-manlar�n çocuklar� esir kad�nlar�n� rezil ve rüsva ettiler. Geyhatu her zaman adamlar�na; asla merhamet göstermeyiniz öldürünüz, emrini vermi�tir. Ere�li’nin 687/1288 tarihinde Bay�ncar Tatar (Noyan) adl� bir Mo�ol emiri taraf�ndan yak�l-d��n� da biliyoruz12. Bu bask�nlardan sonra Ere�li’de birçok âlim kaçmak zorunda kalm��t�r. Bu âlimlerin baz�lar�n� M�s�r’a kaçm�� olabilece�ini B. Moritz taraf�ndan ne�r edilen eserinden anlamaktay�z. Mesela bu eserde Ere�lili Muhammed bin �smail bin Hasan bin Ebi’l- Hüseyin ibn Ali El- Herakli adl� birisinin Vâk�fu’l- fera� adl� eserinden bahsedilmektedir13. Bu eserin telif tarihi de Geyhatu ve Bay�ncar Tatar’�n ( Noyan) Ere�li’de katliam yapt�� tarihe yak�nd�r. (687/1288) ��te bu eser sahibi de Geyhatu’dan kaç�p M�s�r’a s��nan Ere�lili âlimlerdendi.

Ancak Ere�li’de Mo�ol bask�n� bununla kalmam��t�r. Mo�ol taht�na oturan Ebû Said Bahad�r Han’�n hükümdarl�� zaman�nda Emir Çoban �lhanl� imparator-lu�unun en kudretli �ahsiyeti olmu�, o�lu Timürta�’� 1317 y�l�nda Anadolu’ya göndermi�, o da Türkiye Selçuklu devletini bir hükümdar gibi idare etmi�tir14. Temürta�’�n sert ve ac�mas�z tavr� kar��nda ba�ta Karaman o�ullar� olmak üzere E�refo�lu II. Süleyman, Hamido�lu Felekeddin Dündar bey, Çoban beye müracaat ederek o�luna kar�� himayelerini arad�lar. Timürta�’� babas� emir Çobanla �lhanl�

9 Turan, age., s. 589. 10 Anonim Selçukname, (n�r. F.N.Uzluk), Ankara 1952, s. 69-71; Hamdullah Kazvinî, Tarih-i Güzide, Tahran 1339, s. 479; Ebu’l-

Ferec, s. 492; Turan, age.,s. 590. 11 Ebu’l-Ferec, s. 492; Anonim Selçuk-nâme, s. 83-88; Aksarayî, s. 189-196. F. Sümer “Anadolu’da Mogollar” Selçuklu ara�t�rmalar�

Dergisi, I/1969, Ank. 1970 s, 63. S. Kofo�lu, agm., s. 484. 12 Tevarih-i Âl-i Osman, (Der. N. Ads�z), �stanbul 1949, s. 49. 13 B.Moritz, Arabic Palaography A Collection of Arabic Texts, Cario 1905, s. 146. 14 Çünkü 1318 y�l�ndan sonra Anadolu Selçuklu devleti II. Mesud’dan sonra Timürta� taraf�ndan �ehzadelerin da��t�lmas� ile son

bulmu�tur Bu dönemde hakikaten halk çok bezgin haldedir.Timür-ta� Anadolu’da nizam ve asayi�i kurup kuvvetli bir idare vücuda getirince, anar�i, buhran ve zulüm alt�nda ezilen Anadolu halk� üzerinde öyle bir müsbet bir tesir yaratt� ki, Anadolu’da 1322 sene-sinde istiklalini ve ahir zaman kurtar�c�s� Mehdî oldu�unu ilan etti. Anadolu halk�, uzun müddet, Mo�ol istila ve tahakkümü alt�nda ezildi�i ve çok felaketli günler geçirdi�i için âdil, dindar, cömert ve cesur olan Timurta� ile ilk defa, bir nizam ve huzura kavu�uyor ve bu sebeple de çok ümitsiz bir durumda meydana ç�kan bu umumî valinin mehdili�ini kabul ederken, Mo�ol devrinin hakikaten ahir zaman oldu�una inan�l�yordu Turan, age., s. 645,647; Menâk�b, II, s. 977-978.


hükümdar� Ebu Said Bahad�r Han’a �ikâyet ettiler15. Emir Çoban o�lunu Bahad�r han’a götürdü. Timürta� bir müddet kald�ktan sonra Han’�n aff� ve müsadesi ile tekrar Anadolu’ya vazifesi ba��na gönderildi. Çoban bey o�lunu kurtar�rken, onu k��k�rtt�klar� itham� ile, suçu yan�ndaki adamlara yükledi ve onlar� idam etti16. Temürta�’�n Anadolu’ya dönü�ü ile birlikte kendisine kar�� hareket eden, özellikle kendisini merkeze �ikâyet eden beylere çok sert davrand�. Bunun ba��nda E�refo�lu ve Karamanl�lar geliyordu. Bey�ehir ve çevresi Temürta� taraf�ndan istilaya u�rad�. E�refo�lu II. Süleyman yakalanarak i�kence ile öldürülmü�-tür(1326).17 Konya, Karamanl�lardan al�nd�. Ere�li tekrar talan edildi. Ere�li’du bulunan ahiler Karamano�ullar� taraf�n� tuttu�u için ahiler de bundan nasibini ald�.

Bu bask�nlardan sonra Ere�lili Selçuklu bir kumandan oldu�unu tahmin etti-�imiz, Cahî o�lu adl� Selçuk beyinin Ni�de ve Aksaray aras�nda bulunan Develihisar kalesini ele geçirerek Mo�ollar’a kar�� isyan etmi� oldu�unu biliyo-ruz(703/1303)18. Osmanl� dönemi evkaf defterlerinde Cahî O�lu’nun, Ere�li’de kendi ad�n� ta��yan bir Cahî mahallesi ve zaviyesini tespit etmekteyiz.19 Cahi zavi-yesinin ahilerle de ilgisi vard�r. Çünkü 1501 tarihinde Cahi Zaviyesi vakf� Ahi Pirî adl� bir ahi taraf�ndan i�letilmektedir20. Hatta Osmanl� kay�tlar�nda Ere�li’nin na-hiyeleri say�l�rken ilk nahiyenin Cahî oldu�u görülüyor21. 1500 y�l�nda tutulan vak�f defterinde Zaviyeye ait bilgi verilirken, Karamano�lu �brahim Bey bu zavi-yenin gallesinden nüzûl al�nmamas� için ferman ve lanetleme vermi�tir. Bu lanet-leme her kim bunlardan nuzûl al�rsa Allah�n laneti üzerine olsun denmektedir22. Bu bilgiler bize Cahi o�lunun Karamano�ullar� ve ahilerle ili�ki�i oldu�unu göste-rebilir. Bu misaller bize Ere�li bölgesinde Mo�ollar’a ve Mo�ol yönetimine kar�� bir hareketin varl��n� ve bu hareketin içinde Ahilerin bulundu�unu çok aç�k bir �ekilde göstermektedir.

Ere�li’de Selçuklular döneminde Ahi Te�kilat� çok kuvvetli olmas�na ra�men Mo�ollar�n yapt�� bask�nlar sonucunda, günümüzde Ahi te�kilat�na ait pek fazla bir bilgi kalmam��t�r. Bunu Osmanl�lar dönemi kay�tlar�nda da görebiliyoruz.

15 A. �im�irgil, “E�refo�ullar� Beyli�i, Türkler, VI, Ankara 2002, s. 772. 16 Aksarayî, s. 326-327; Haf�z-� Ebru, Zeyl Camiü’t-tevarih, (n�r. H. Bayani) Tahran 1317, s. 114-115; el Ömeri, Mesalikul ebsar,

(n�r. F. Taeschner) Leipzig1929, s. 51-52; Kalka�andî, Subhu’l-a�a, V, Kahire 1334, s. 363; �bn Hacer,Dürerul kamine, Haydarabad 1358/1350, I, s. 518; Turan, Türkiye, s.647.

17 Eflakî, Menakib, II, 925-26; Âli, “E�refo�ullar� Hakk�nda Birkaç Söz”, TOEM, V/28 (1 te�rinievvel 1330) �stanbul 1330, s. 253; Konyal�, age., s. 58; Y. Akyurt, “Bey�ehir kitabeleri ve E�refo�lular� Camii Türbesi” Türk Tarih Arkeolo�ya Etno�rafya Dergisi, �s-tanbul 1940/IV, s. 94; Uzunçar��l�, age., s. 60; Turan, Türkiye, s. 646; Y. Erdemir, Bey�ehir E�refo�lu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Konya 1999, s. 5.

18 Aksarayi , Müsameretü’l-Ahbâr, (n�r: Osman Turan) TTK yay. Ankara 1944, s. 294 19 �. Hak� Konyal�, Konya Ere�lisi Tarihi, �stanbul 1970, s394, 425,426; F. Naf�z Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vak�flar�

Fihristti, Ankara 1958, s.56; D. Yörük, “Xv. Yüzy�lda Karaman Topraklar�nda Ahiler ve Ahi Vak�flar�” S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sa.20/2008 s. 668.

20 Tapu Kadastro Kuyud-� Kadime Ar�ivi, (TKKK), 564, vr.71b;Uzluk, a.g.e, s.56; Yörük, agm., s. 668. 21 TKKK, 564, vr.71b; Yörük, agm.,s. 668-669 22 TKKKA, Karaman Evkaf Defteri, No: 565, (906/1500), vr. 160-175; Konyal�, age., s. 237-238.Uzluk, a.g.e, s. 56.


B. AH� ��HABÜDD�N-I ÇOBAN-I EM�R VE �EYH BEDRÜDD�N-� YA-MAN-� EM�R

�eyh �ihabüddin Anadolu’daki ilk ahilerdendir. Tacir Mevdud’un o�lu ve 1237 y�l�nda vefat eden Türkmen sofî �eyh Evhadüddin-i Kirmanî’nin halifesi olan �eyh �ihabüddin Çoband�r. Ni�deli Kad� Ahmed onu ve karde�i Bedreddin Ya-man’� emir diye anmaktad�r23. Büyük bir ihtimalle bu karde�ler burada emirlik de yapm��lard�r. Hata kesin olmamakla beraber Alaeddin Keykubad’�n uc beyi Hüsameddin Çoban’�n bu karde�lerle yak�n akrabal�k ili�kisi olabilece�ini dü�ü-nüyoruz. Ünlü sofi Evhadüddin Hamid el- Kirmanî’nin (635/1235) Farsça menak�b-nâmesinde aslen Ahlatl� olup, Missis Kürkü ve Missis Börkü giymi� iki gencin Kayseri’de Evhadüddin Kirmanîn huzuruna geldikleri ve Evhadüddin’in iki karde� olan bu gençler hakk�nda çevresindekilere �u a�a��daki bilgileri verdi�i anlat�lmaktad�r. “Bu iki genç zengin bir tüccar�n o�ullar�d�r (Hacezadegânend). Babalar� öldü. Babalar�ndan bu gençlere büyük servet kalm��t�r. Ahili�e gönül veren bu salih genç-ler servetlerini Allah yolunda ve Ahilik u�runda harcamaktalar. Bir imaret yap�p, tefri� edip sofra dö�emi�ler ayende ve revendeye hizmet sunmaktalar”24. Bu iki karde� de Ah-lattan Ere�li’ye göçmü�lerdir. Bir taraftan Ni�deli Kad� Ahmed de “el Veledü�-�efik” adl� eserinde �eyh Evhadüddin-i Kirmanî’nin Ere�li’de �eyh Bedrüddin Yaman-i Emir ve �eyh �ihabüddin Çoban-� emir adlar�nda iki talebesi bulundu-�unu ve bu iki karde�in Ere�lili Mevdud’un o�ullar� olduklar�n� yazmaktad�r. Kad� Ahmed bu karde�lerden büyü�ü olan Bedreddin Yaman’�n ulu bir ki�i oldu-�unu belirtmektedir25.

Yukar�da bahsetti�imiz gibi, Mo�ol ordusu 1243 y�l�nda Köseda�’da Selçuklu ordusunu yendikten sonra Kayseri’de bir çok Ahiyi k�l�çtan geçirmi�, birço�unu da esir alm�� idi. Bu arada Evhadüddin’in k�z�, Ahi Evren’in e�i Fatma Hatun’da (Fatma Bac�) esir alm��lard�. Evhadüddin-i Kirmanî’nin menak�b-namesinde bil-dirdi�ine göre, Selçuklu ümeras� olan Muinüddin Süleyman (Pervane) Sahip Ata Fahruddin Ali ve Hatiro�lu �erefüddin, Hulagu Han ile görü�meye Azarbeycan’a gittikleri zaman, Mo�ollar nezdinde esir bulunan Evhadüddin-i Kirmani’nin k�z� Fatma Hatun’u serbest b�rak�lmas�n� istediler. Sonra Fatma Hatun’u da alarak Anadolu’ya döndüler. Bir müddet sonra Fatma Hatun’a nerede ikamet etmek istedi�ini sormu�lar. O da babam�n arkada�lar�n�n yan�na gitmek isterim demi� ve oraya götürmü�lerdir26. Yine menak�b-namede Hatun’un �eyh �ihabüddin’e tes-lim edildi�i, �eyh �ihabüddin’in de Fatma Hatun’u karde�i Bedreddin’in müridlerinden �eyh Eminüddin Yakub’a nikahlad�� ve Fatma Hatun’un bu evli-likten de bir o�lu dünyaya geldi�i anlat�lmaktad�r27.

23 El Veledü��efik, Fatih (Süleymaniye) Ktp., nr. 4518, s. Yp.118b.; Bayram, “Ere�li”, s. 123. 24 Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, s. 161. 25 Bayram, “Ere�li, s. 121. 26 Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, s.70-71; Bkz. Bayram , “ Ere�li”, s. 122. 27 Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, s. 71. Bkz Bayram, “ Ere�li” s. 122.


Menak�b-namenin Farsças�nda �eyh ��habeddin’in nerede oldu�u ve Fatma Hatun’un nereye götürüldü�ü belirtilmemi� olmas�na ra�men menak�b’�n Gelibo-lulu Muhy�ddin taraf�ndan yap�lan tercümesinde �eyh ��habeddin’in Ere�lili ol-du�u Fatma Hatun’un Ere�li’ye götürüldü�ü ve Fatma Bac�’n�n Ere�li’de ikamet etti�i belirtilmektedir28. Fatma Hatun’un Ere�li’ye gelmesi ahi Evren’in öldürül-dü�ü tarih olan 1261’den sonrad�r. Bu tarihte Ere�lili �eyh Bedrüddin’in hayatta olmad��, karde�i �ihabüddin’in hayatta oldu�u anla��l�yor. Hatta S. Konevî’nin Ere�li’de bulunan Evhadü’d-din-i Kirmanî’nin halifelerinden olan �eyh �ihabü’d-din Çoban ile görü�tü�ünü biliyoruz29. Bu iki karde� Karamano�ullar� ile irtibat halinde olduklar�n� dü�ünmek gerekir. Çünkü Kayseride bu iki karde�in Evhadüddin ile görü�meleri s�ras�nda yanlar�nda bulunan biri de Karamano�ul-lar�n� ceddi Kerimüddin Sûfî oldu�u görülüyor30.

C. AH� ZEKER�YA (HELVACI) Türbesi ve mezar kitabesi günümüze kadar gelebilen ahilerdendir. Lakâb�

helvac�d�r(Resim- 1-2). Ahi Zekeriyan�n türbesi bugün harap bir haldedir. Sandu-ka ise merhum Konyal� taraf�ndan bulunmu�tur. Daha sonra bu sanduka müzeye intikal etmi�tir. Ahi Zekeriya’n�n ölüm tarihini tespit edemiyoruz. Sandukan�n tarih k�sm� tamamen tahrip olmu�tur. Ancak mezar kitabesinden onun �ehit oldu-�unu ö�reniyoruz31. Sanduka’n�n yaz�s� ve �ekli itibar�yla Selçuk tarz�yla yaz�ld�� görülmektedir32. Acaba Ahi Zekeriyya bir sava�ta m� �ehit olmu�tur. Bunu bilemi-yoruz. Ölüm tarihini mezar kitabesinden okunamad�� için tam olarak tespit et-mek mümkün gözükmüyor( Resim-3-4-5-6).Yaln�z Ahi Zekeriyan�n vefat tarihi Mo�ollar�n Ere�li’de katliam yapt�� döneme tesadüf etmesi muhtemeldir.

D. OSMANLILAR DÖNEM�NDE AH�LER VE MÜESSESELER� Osmanl�lar döneminde Ere�li’de Ahilere ait pek fazla bir�ey kalmam��t�r. Za-

viye olarak �eyh �ihabeddin ve Cahi O�lu zaviyesi d��nda ba�ka bir ahi zaviyesi-ne bulmak mümkün gözükmüyor. Bunu sebeplerini yukar�da aç�klad�k.

1-�eyh �ihabeddin Zaviyesi Prof. Dr. Beyhan Karama�ral� burada kaz� çal��mas� yapm�� ve zaviye ortaya

ç�km��t�r. Art�k elimizde bir Ahi Zaviyesinin genel olarak hangi bölümlerden olu�-tu�unu bu kaz� çal��mas�ndan sonra ortaya ç�km��t�r33(resim-7-8). Zaviye Mo�ollar

28 Bayram, “ Ere�li” s. 122; ( Tercüme-i Menak�b-� Evhadüddin-i Kirmanî, Konya �. Koyuno�lu Ktp. Nr. 2016, yp. 107b) 29 Hem Ni�deli Kad� Ahmed, hem de Menak�b-� Evhadüddin-i Kirmani’in yazar� �eyh Bedreddin’in ölümünden sonra kendilerine

Bedrî denilen mürid ve ba�l�lar�n�n, karde�i �eyh ��habeddin’e ba�land�klar�n� ifade etmektedir. Bu bedrî dervi�ler �eyh �ihabüddin’e ba�lanmay� kabul ettikleri için ona “makbul” denmi�tir.. Bkz. Bayram, “Ere�li’, s. 123,124,125.

30 Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, s.76-64; Bkz. Bayram , “ Ere�li”, s. 123. 31 Sandukan�n sa� yüzünün alt�nda tek ve sol taraf�nda iki sat�r halinde çok güzel bir sülüs ile ayetel kürsî yaz�l�d�r. Ta��n ayak

ucunda bulunan tarih siliktir. Okunamamaktad�r. 32 Burada rahmetle Konyal� hem bu sandukan�n sandukan�n selçuk tarz�yla yaz�ld��n� söyledikten sonra, yaz�s�nda Kanunî

döenemini and�rmaktad�r diyerek �üphe uyand�rmaktad�r.( Bkz. Konyal�, Ere�li, s. 548). 33 B. Karama�ral�, “Ere�li �eyh �ihabüddin Sühreverdi Külliyesi Kaz�s�” Türk Vak�f Medeniyetinde Vak�f Eski Eserlerin Restorasyo-

nu Seminerleri ( Ankara 5-7 Aral� 1989)Ankara 1990, s. 255-278.


taraf�ndan tahrip edildikten sonra tekrar Osmanl�lar döneminde faaliyetine devam etti�i Osmanl� dönemi kay�tlar�ndan anla��lmaktad�r. II. Beyaz�t zaman�na ait ev-kaf defterinde Sihabüddin zaviyesi vakf� Medine vak�flar�nda sonra en büyük vak�f olarak görülüyor34.

Hatta �eyh �ihabüddin’e ait 1145 ( 1752) tarihli bir hüccette, �eyhin 12. göbek-ten ahfad� olan Seyid �brahim Efendi mütevellisi oldu�u vakf�n 500 sene evvel önce kuruldu�u ifade etmektedir. Bu hüccete göre �eyh �ihabüddin vakf� 1247 (645) de kurulmu� oldu�u sonucuna var�labilir35.

2-Cahî Zaviyesi Bu zaviye büyük bir ihtimalle yukar�da bahsetti�imiz 1303 y�l�nda Develehisar

kalesini ele geçirerek Mo�ollara isyan eden Selçuk beyi ile ilgili olmas� gerekir. Osmanl� kay�tlar�nda Cahî zaviyesinden ba�ka mahallesi de bulunmaktad�r. Hatta ayn� isimle Ba�kabanl�k Osmanl� ar�ivinde Kanuni döneminde tutuldu�u anla��-lan tarihsiz 465 nolu defterde Ere�li’nin en büyük nahiyesi durumunda olan bir de Cahi adl� nahiye bulunmaktad�r. Ere�li 1471 y�l�nda tutulan evkaf defterinde Za-viyenin vakf�n�n�n tasarrufu Ahi Pirî’nin elindedir36. 1500 y�l�nda tutulan vak�f defterinde Zaviyeye ait bilgi verilirken, Karamano�lu �brahim Bey bu zaviyenin gallesinden nüzûl al�nmamas� için ferman ve lanetleme vermi� oldu�unu, Cahi o�lunun Karamano�ullar� ve ahilerle ili�ki içinde olabilece�ini yukar�da ifade ettik.

3- Zaviye-i Meydan, Bu zaviyenin de muhtemel bir ahi zaviyesi olmas� gerekir. Çünkü bugün

Meydanba�� denilen yerde Ahi Zekeriyan�n türbesi bulunmaktad�r. Türbe ayn� zamanda harab bir haldedir. E�er �eyh �ihabeddin zaviyesinde yap�lan kaz� gibi türbenin etraf�nda kaz� yap�lsa bu zaviyenin de kal�nt�lar� ortaya ç�kabilir. (Resim-9) Büyük bir ihtimalle Mo�ollar�n Ere�li’de yapt�� katliam s�ras�nda bu zaviye tahrip olmu�, bu arada da Ahi Zekeriya öldürülmü� olabilecegini yukar�da söyle-dik. Daha sonra, Osmanl� kaynaklar�ndan ö�rendi�imize göre, bu zaviye Osman-l�lar zaman�nda da devam etmi� görünüyor37.

SONUÇ Selçuklular döneminde Ahi �ihabuddin ve �eyh Bedreddin Ere�li’de ahilerin

hamisi olmu�tur. Bundan sonra Ere�li kuvvetli ilim merkezi olarak görülüyor. Buras� Ahilerin bir s��nma merkezi olmu�tur. Ahi Evren’in e�inin esaretten sonra buraya gelmek istemesi bunu gösteriyor. Ahilerin burada toplanmalar� ve faaliyet-lerinde Karamano�ullar�n�n deste�ini alm�� görünüyorlar.

34 TKKKA, no. 565, Vilayet-i Karaman Defteri, varak 234; Uzluk, age., s. 54-56; Konyal�, age., S. 401, 512-529. 35 Bayram, “Ere�li”, s. 124. 36 TKKK, 564, vr.71b.;Uzluk, age., s. 56; Yörük, agm., s. 668. 37 Konyal�, age., s. 237-238.Uzluk,a.g.e, s. 56.


Ahilerin Karamano�ullar� ile yak�n ili�kisi Ahi �ihabüddin ve �eyh Bedreddin Yaman’a kadar dayanmaktad�r. Bu da Mo�ollar’�n dikkatini çekmi� olmal� ki, burada büyük bir temizlik hareketlerine girdikleri görülüyor. Ahi Zekeriya’da bu s�rada öldürülmü� oldu�unu yukar�da söyledik. Osmanl�lar döneminde Ahilere ait bir �eyin kalmamas� bundan olmal�d�r.


KAYNAKÇA -Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlü�ü Kuyûd-� Kadîme Ar�ivi (TKKK): 564,565. -Aksarayi , Müsameretü’l-Ahbâr, (n�r: Osman Turan) TTK yay. Ankara 1944. -Anonim Selçukname, (n�r. F.N.Uzluk),Anadolu Selçuklar� Tarihi, Ankara 1952. -Âli, “E�refo�ullar� Hakk�nda Birkaç Söz”, TOEM, V/28 (1 te�rinievvel 1330) �stanbul 1330. -Akyurt, Y.,“Bey�ehir kitabeleri ve E�refo�lular� Camii Türbesi” Türk Tarih Arkeolo�ya

Etno�rafya Dergisi, �stanbul 1940/IV. -Ads�z, N.( (der)., Tevarih-i Âl-i Osman, �stanbul 1949, s. 49. -Bayram, M.,“Ere�li’de Medfun Olan �eyh �ihabuddin Makbul Kimdir?” Selçuk Üniversitesi Sel.

Ara�t�rma Merkezi, III. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (20-22 May�s 1993), Konya 1994.

-Bayram, M.,Fatma Bac� ve Bac�yan-� Rum, Konya 1994. -Ebu’l-Ferec, Gregory, Ebu’l Ferec Tarihi, I-II, (Ebu’l-Ferec), TTK. yay. Ankara 19872. -Erdemir, Ya�ar, Bey�ehir E�refo�lu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Konya 1999. -Furuzan-fer, B., Menak�p-name-i Evhadüddin-i Kirmanî, Tahran 1347. -Hamdullah Kazvinî, Tarih-i Güzide, Tahran 1339. -Haf�z-� Ebru, Zeyl Camiü’t-tevarih, (n�r. H. Bayani) Tahran 1317. -�bn Bibi, El- Evamirü’l-Alaiye fi’l- umuri’l-Alaiyye, I, T�pk�bas�m, ( Haz: A. S. Erzi) Ankara 1957. -�bn Bibi, El- Evamirü’l-Alaiye fi’l- umuri’l-Alaiyye, I, (trc. M. Öztürk), Ankara 1996ç -�bn Hacer, Dürerul kamine, I, Haydarabad 1358/1350. -�bnü’l- Esir, El- Kâmil fi’t-Tarih, XII. Beyrut, 1966. -Kalka�andî, Subhu’l-a�a, V, Kahire 1334, s. 363; -Karama�ral�, B., “Ere�li �eyh �ihabüddin Sühreverdi Külliyesi Kaz�s�” Türk Vak�f Medeniye-

tinde Vak�f Eski Eserlerin Restorasyonu Seminerleri ( Ankara 5-7 Aral� 1989)Ankara 1990. -Konyal�, � .H., Bey�ehir Tarihi, Erzurum 1991. -Konyal�, � .H., Konya Ere�lisi Tarihi, �stanbul 1970. -Kofo�lu, Sait, “E�refo�ullar�”, D�A, XI, �stanbul 1995, s. 48 -Moritz, B., Arabic Palaography A Collection of Arabic Texts, Cario 1905. -Ni�deli Kad� Ahmed;el, El Veledü��efik, Fatih (Süleymaniye) Ktp., nr. 4518, s. Yp.118b. e-l

Ömeri, Mesalikul ebsar, (n�r. F. Taeschner) Leipzig1929. -Sümer, Faruk, “Ahlat �ehri ve Ahlat�ahlar’, Belleten, L/197, Ankara 1986,. -Sümer, F., “Anadolu’da Mogollar” Selçuklu ara�t�rmalar� Dergisi, I/1969, Ank. 1970 . -�im�irgil, A., “E�refo�ullar� Beyli�i, Türkler, VI, Ankara 2002. -Tercüme-i Menak�b-� Evhadüddin-i Kirmanî ,Konya �. Koyuno�lu Ktp. Nr. 2016, yp. 107b. -Turan, O., Selçuklular Zaman�nda Türkiye, �stanbul 1971. -Uzluk, F. Naf�z, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vak�flar� Fihristti, Ankara 1958. -Uzunçar��l�, �. Hakk�, Anadolu Beylikleri, Ankara 1969.


EKLER

Resim-1-2


Resim-3

Resim-4


Resim-5-6


Resim-7

Resim-9-10


Türbe etraf�nda bulunan bir mezar ta�� kal�nt�s�

SELÇUKLULAR ZAMANINDA EREL ’ DE AHLER HAKKINDA BR ARATIRMA Mehmet Ali HACIGÖKMEN · 2019. 3....

Documents

Transcript of SELÇUKLULAR ZAMANINDA EREL ’ DE AHLER HAKKINDA BR ARATIRMA Mehmet Ali HACIGÖKMEN · 2019. 3....