RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

27
JOSÉ MARÍA ARGUEDASPA ISKAY WILLAKUYNINPI RUNAKUNA QULLUSQANMANTA AYLLUKUNAPA IÑIYNINKUMANTAWAN (La infertilidad humana en dos cuentos de la tradición oral andina, recopilados por José María Arguedas, y el punto de vista de los runakuna) Pablo A. Landeo Muñoz Universidad Nacional Mayor de San Marcos Pisi rimayllapi Ñawpa pachakunamantaraqmi mallkikuna, uywakuna, runakunapas qulluchiyqa llaki llakikuylla karqa. Chaymi paykuna mana qullunankupaq, aswan kallpanchakuspanku miranankupaq takikuna, tusuykunapas kan, Pachamamanchikman, Apu urqukunaman mikuspa, upyaspa riqsipakuykunapas. Kunanqa hamutaykusunchik imayna runamasinchikkuna willakuykunapihina aylluntin-aylluntin qullusqankumanta. Rimaykusuntaqmi Arguedaspa kwintunkunapi imaymana runakunapas qullusqankumanta (“Araranqaymanta” / “El hijo lagarto”, “Chili wakachamanta” / “El torito de la piel brillante”) hinaspam ayllunchikkunapa iñiyninkuwan tinkuykachisunchik. Aysaqnin rimaykuna: Willanakuy, qulluqrunakuna, José María Arguedas. Kuniraya Wiraquchahina ñawpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana qasiyayninmi karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochirí (Taylor,

description

Articulo escrito enteramnente enb quechua

Transcript of RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

Page 1: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

JOSÉ MARÍA ARGUEDASPA ISKAY WILLAKUYNINPI RUNAKUNA QULLUSQANMANTA

AYLLUKUNAPA IÑIYNINKUMANTAWAN

(La infertilidad humana en dos cuentos de la tradición oral andina, recopilados por José María Arguedas, y el punto de vista de los runakuna)

Pablo A. Landeo Muñoz Universidad Nacional Mayor de San Marcos

Pisi rimayllapi

Ñawpa pachakunamantaraqmi mallkikuna, uywakuna, runakunapas qulluchiyqa llaki

llakikuylla karqa. Chaymi paykuna mana qullunankupaq, aswan kallpanchakuspanku

miranankupaq takikuna, tusuykunapas kan, Pachamamanchikman, Apu urqukunaman

mikuspa, upyaspa riqsipakuykunapas. Kunanqa hamutaykusunchik imayna

runamasinchikkuna willakuykunapihina aylluntin-aylluntin qullusqankumanta.

Rimaykusuntaqmi Arguedaspa kwintunkunapi imaymana runakunapas

qullusqankumanta (“Araranqaymanta” / “El hijo lagarto”, “Chili wakachamanta” / “El

torito de la piel brillante”) hinaspam ayllunchikkunapa iñiyninkuwan

tinkuykachisunchik.

Aysaqnin rimaykuna: Willanakuy, qulluqrunakuna, José María Arguedas.

Kuniraya Wiraquchahina ñawpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana qasiyayninmi

karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochirí (Taylor, 1987) qillqasqa maytum

Kunirayamanta niwanchik: payqa munarqa Kawillakatam, kay sipas willkañataqmi

qarikunata mana munarqachu, hinaspam makin llapa mañakuqkunata wischupakurqa.

Chayna kaptinsi Kuniraya Wiraquchaqa, willka kayninwan pisquman tikrakusqa lukma

sachapa rurunpi yumayninta churasqa. Kawillakaqa kusisqallas chay lukmataqa

mikurqusqa, hinaspansi wiksayuq rikurirqusqa. Waruchirikunapa yuyayninkupiqa

warmi qarintinmi wakakuna willkakunapas. Paykunaqa churiyuqkunam,

wawayuqkunam, chaynallam runakunapas llapankumanta miranankupaq. “Una manera

de perdurar es tener hijos, puede ser una prole divina, semi-divina o humana, pero en su

biografía tiene importancia ser miembro de una familia divina, o procrearla, incluso con

seres humanos. Viracocha no escapa de esta sed de descendencia…” ninmi Luis

Millonispas (2008:53). Gregorio Kunturipa willakuyninpipas rurusapa kayqa utaq

Page 2: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

ancha wachaq warmi kayqa Pachamamanchikhina kayllam (Valderrama – Escalante,

1992:57). Chaychiki mana wachakuq warmikunapaqqa, mana churiyay atiq

qarikunapaqpas, kaypachapi tiyakuyqa ancha llakikuylla, muspayllapihina tuta punchaw

tiyay. Qarikunaqa chayna kawsayninkupichiki ama qullunankupaq imaymanata

ruwaspanku utaq taytachakunatapas mañakuspanku, warminkuta wiksayachiyta

munanku.

Hamutasqanchikmantaqa ayllunchikkunapi willakuykunapas kanmi, mana allin

rimakuykunapas. Mana achka churiyuqkuna wawayuqkuna ayllukunataqa “qulluqkuna”

ninkum. Warmikunatapas “mulahina mana wachaq” utaq “chaki ñuñu” nispa usuchinku,

qarikunatapas “chaki runtu” nispa, uywasapakuna, chakrasapakuna kaptinkupas.

Paykunamantam rimaykusun.

1. Diksiyunaryukunapi qulluchiymanta

Llamkayninchikta qallarinanchikpaq ñawpa diksiyunaryukunata qawaykusunchik runa

qulluchiymanta simikunata riqsinanchikpaq utaq yuyarinanchikpaq. Fray Domingo de

Santo Thomaspa Lexicon, o Vocabulario de la lengua general del Perv ([1560] 2006)

liwrunpiqa tarinchik kay simikunata:

churinac [churinaq]. [f128v], el que no tiene hijo [f128v] (:120).

collochini [qulluchini]. [f16v, 45v, 125r] asolar lo poblado [f16v125r],

destrozar gente de guerra [f45v, 125r], purunyachini [f16v] (:476).

collochisca [qulluchisqa]. [f16v, 125v] asolada cosa [f125v], purum

llacqa [f16v, 125v].

come [qumi]. [f58v, 72v, 74v, 77v, 125v], estéril [f58v], hembra estéril

[f125v], machorra [f77v], mañera [f74r], mujer que no pare [f74r] que

no pare [f58v, 125v] (:477).

guarme [warmi]. qumi warmi [qumi warmi] / 0 – mujer machorra [f77v,

125v] (:631).

Simikuna akllasqanchikqa kimsankumantam rimanku runakuna qullusqankumanta.

Qulluchiypiqa runakunapas llaqtakunapas chinkarqunkum. Kay chinkayqa

hawkanakuykunawanpas kanmanmi, utaqmi unquykunawanpas, muchuy

pachakunawanpas. Churinaq simiwanqa (“el que no tiene hijos” / mana churiquy/)

2

Page 3: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

warmi qarintinmi sutichasqa kanchik. Mana churiyuq rikurichwanchik sichus

churinchikkuna irqichankumanta wañukuptinku, warmikunapas wiksawuq kaspanku

sullurachiptinku. Kimsankumantaqa qumi simillam mana wachaq warmikunata, mana

churiyaq qarikunata qulluq runakuna niwanchik. Churinaqwan qumi warmiqa qunqasqa

simikunañachushinam, qulluqñataqmi kunanpachakama rimasqa. Kay simiwanmi

riqsinchik mana churiyay atiqkunata, mana wachakuy riqsiq warmikunata. Domingo de

Santo Thomaspa nisqanpihinapas kay warmikunataqa machorra ninchiktaqmi.

Machorrapaq kastillasimipi diksyunaryuqa ninmi: “el término estéril se aplica sólo a

animales”1. Kunanpachapiqa kawallutapas mulatapas uywa ninchikmi, mulaqa mana

wachaq uywam, chaymi mana wachaq warmitaqa mula ninchiktaq. “En Qoñamuro

(Parroquia de Urcos, dep. del Cuzco) se considera que las mujeres que no tienen hijos

solamente aparentan ser seres humanos, pero en realidad son mula saqras y cuando

mueren, sus almas van a habitar en las cañadas, cuevas y otros sitios oscuros de este

mundo, con cuernos en la cabeza”, ninmi Marcin Mróz wiraquchapas (1992:38).

González Holguinñataqmi diksiyunaryunpi kay simikunata churan:

Ccollocun. Consumirse acabarse linage pueblo, o cosa durable (:66).

Mittay çanay ccollun. Acabarse la descendencia, o quedar sin heredero.

Mittan huançananhuan ccolluk runa. El hombre en quien se acaba su

descendencia (:66).

A cabarse el linage, o familia. Ccullutamun ccullun çapinttin, otucun

chincan çapintin huan cessar cossas durables. Cclluk runa, o mittan, o el

remate en quien se acaba, o consume vn linaje (:382).

Estéril muger o hembra. Ccomi, o mana huachak (:519).

González Holguinpa qillqasqanqa Domingo de Santo Thomaspa

qillqasqanhinallam. Kastillasimipi churasqallanmi yanapaykuwanchik: Acabarse el

linage, o familiapaqmi runasimiman tikraspan tinkuchin: otucun chincan çapintin huan

[tukun, chinkan sapintinmanta]. Utukun ninchik ismu sarakunata utaq ima utusqa

mikuykunata. Kayna mikuykunaqa tarpuptinchikpas manam wiñanchu (pitaqsi utu

sarata tarpunman?). Tukunñataqmi imapas mana kaptinña, runapas wañuptin,

ayllunchikkuna yumayninmanta chinkaptim. Qipamantaña paqarichisqa

diksiyunariyukunaqa ñawpaqmantaraq churasqa simikunallatam kutipanku.

1 Clave, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003:1234.

3

Page 4: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

2. Willkakunata, taytachakunata runakuna miranpaq muchay

Ñawpa pachamantaraq kunan pachakama runakuna mirananpaq willkakuna muchayqa

kanmi. Ispañakuna kay suyukunaman chayamuspankuqa nisqanchikpihina iñispa

tiyakuykunataqa sapintinmantam chutay-chutarqaku, chaytam extirpación de idolatrías

nispa sutichanchik. Nisqanchikmantaqa Procesos y Visitas de Idolatrías (Duviols, 2003)

qillqasqa maytupi, Cajatambupaq tarinchik:

daua [al ydolo llamado llibiac Rupay] plumas del paxaro asto tacto y

Curi callanca y cuyees coca y chicha y le quemauan ceuo y le dixo el

dicho Alfonso [al Obispo doctor don Fernando de Auendaño] questas

ofrendas eran las que los antiguos haçian al dicho ydolo porque los

yndios se multiplicasen y no ubiesse enfermedades ny muertes… (: 264.

Siqisqay).

Ñawpa willkakuna muchayqa kallpankuwan sapichakuymi, unquykunata wañuytapas

atipaymi, paqarinaykitapas takyachiymi. Chaymi ninraq: “y [el dios Guari] tienen (sic.)

colcas y ofrendas de plata y sacrificios de llamas dos veces al año por carguay mita y el

pocoy mita para tener chacras y que los yndios se aumentasen y no muriesen…” (Ibid:

297. Siqisqay).

Runakuna mirananpaq apukuna, paqarinakuna, willkakuna muchayqa kunan

pachapipas kanraqmi. Paykunamantaqa pachamamanchikmi aswan allin yupaychasqa,

muchasqa. Hampiqkunawan yanapachikuspa warmi utaq qari maskakuypas kantaqmi,

chaytam “runa pagapu” ninku Sarhuapi. “Obviamente, las consultas sobre asuntos

amorosos caen en esta última categoría” ninmi Luis Millonispas Amor brujo (1989:62)

liwrunpi. Waruchiri willkakunapa kuyanakuyninta kunan runakunapa kuyanakuyninwan

tinkuchispanmi Yanantin liwrunpi José Yánez (2002) nin: “En las comunidades andinas

actuales, si un hombre se queda soltero es considerado como un eterno niño que no ha

madurado. La mujer soltera, y que no puede tener hijo, está en peor predicamento aún.”

(:138). Sapan qariqa, mana aylluchakuqqa, wawahinas. Churiyaykuspanraqmi runayan,

manachaypaqa mana runam utaqmi pisi runallaraq, mana qispisqaraq. Nisqanchiktaqa

takyachichwanmi: runa kayqa churiyay yachaymi, mirananchikpaq yanapaymi,

4

Page 5: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

qullunanchik llallipaymi. Sapayninkupi tiyaq warmikunañataqmi, mana

wachakuqkunañataqmi aswan huchapakuqkunahina. Iñiyninchikpiqa pachamamahinam,

rurusapa mallkikunahinan allin wachakuq warmikunaqa, chaymi paykunataqa

wachakuylla warmiyachinku. Arguedaspas (1989) ninmi:

Cuando el wayna se lleva a su prometida se dice que se lleva el

«cimiento» de su casa, la imagen y el símbolo vivo de la madre tierra,

mama pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la

imagen de la tierra, su representante genuina y verdadera. «Es la madre

tierra», dice el padre al entregar su hija en poder del wayna (:99).

Warmi mañakuypipas parlanakuy allin kaptinqa warmipa taytan “qhachun

t’inka” /“tìnka de la nuera”/ nisqankuwan Pacha Mamamanchikta lisinsiallata warmi

lluqsinanpaq mañakun: “-Qampa lisinsiallaykimanta. Kay birhin waway hurk’aqniyki;

qampa lisinsiaykimanta lluqsinqa huk qariman sirbisiuchimuy” nispa/ “Con tu licencia,

esta mi huahua virgen que te elabora chicha, con tu licencia se va a salir a un marido,

haz que pase su servicio”/ nispam willakun Lusiku Ankalli Ñuqanchik Runakunapi

(Valderrama-Escalante, 1992: 145). Warmitaqa Pachamamawanmi tinkuchinchik

payhina rurusapa, wawasapa kananpaq, allinta wachakuspa runa qulluyta llallipananpaq.

Sichu warmi kayniykipi mana takyachinkichu qaripa muhunta hinaptinqa

hampiqkunatapas maskanam, kayniykiwan wiksayuq kaypas tinkunanpaq, aymara huk

paninchikpa nisqanpihina:

Tú también debes saber que hay vientres que no son buenos, como la

tierra que no está bien criada, bien cuidada, así también no agarra la

semilla, pierde una vez, otra vez y no puedes tener hijos… Para eso hay

que curar, a veces la madre -matriz- está débil, hay que alimentar (Greta

Jiménez, 2003:50).

Manam warmikunallachu ñakarinku wachakuyta mana riqsispankuqa, qarikunapa

ñakariyninpas chaynallam churiyayta mana atispanku, chaymi Greorio Kunturi

Mamanipas acharanqay mallkiwan tinkuchikurqa (Valderrama-Escalante, 1992). Kay

runaqa Tomás sutichasqa churiyuqmi karqa. Tomasituqa irqi kaynillanpiraq unquywan

5

Page 6: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

wañukurqa. Chaymantam Gregoryuqa ima haykata ruwaspanpas churiyayta mana

atirqañachu.

Uspha aransach’a niwaqku: khaynatam ninku mana wawayoqkunata.

Kay aransach’a mallkeqa huch’uy k’aspi puru sach’allan. Mana

k’allmayoq, mana raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi wiñan […].

Chaynan yawarniy negasqa kashan mana wawayoq kanapaq” / “Me

decían uspha aransach’a: pues así dicen a los que no tienen hijos. Este

árbol aransach’a, es árbol pequeño, puro palo, sin hojas y sin ramas, que

crece sólo en los roquedales de las cuestas o barrancos […]. Así mi

sangre está negada para tener hijos (:65).

Warmikunallatachuqaya tinkuchinchik mulawan, mana wachakuqkuna kaptinku,

qarikunatapas mana churiyay atiptinkuqa mana ruruyuq mallkikunawanpas

tinkuchinchikmi. Ñam nirqaniña, “chaki ñuñu” utaq “chaki runtu” nispa paykunata

sutichasqanchikta, chaymi paykunaqa mana chinkanankupaq wakakuna muchaq riqku,

hampiqkunawan yanapachikuq2, waqankikunapas maskaq. Waqankiqa qarikunapas

warmikunapas yananninkuwan tinkunankupaqmi. “Un pastor sedujo a una de las

favoritas de Sinchi Roca mediante el uso de huacanquis [waqanki], nombre genérico

dado a los talismanes de amor. En este caso se trataba de unas piedras pequeñas

obtenidas por el pastor en una cueva, incitado por el demonio”, ninmi Luis Millonispas

(1989: 52)3. “[a] esas piedras procreadoras les llaman pilpi-pilpi” yapaykunmi Adolfo

Vienrichñataq, chaymantaqa qatiykachinraq:

tenemos otro lugar llamado Muruhuai […] a donde hai dos fuentes: la

del Señor i la Virgen : en la primera se lavan los hombres para tener

esposas i en la segunda las mujeres para conseguir marido. En este

santuario hai4 un crucificado aparecido en una piedra, al que se le

ofrenda para tener descendencia (1999:32. Siqisqay).

Urunquy awihakunamanta rimaspanmi José Carlos Vilcapomapas (2010) nin: 2 Qampiqkunawan yanapachikuspa warmipas qaripas tarinapaqqa, qawaykunam Luis Millonista (:1989:59 s.s.).3 Waqankikunawan warmipas qaripas tariymantaqa qaqaykusunchik Felipe Guamán Poma de Ayala (2005, I:203 s.s.).4 Kaynatan Adolfo Vienrich qillqarqa.

6

Page 7: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

En el área andina, se refiere como [enfermedad] a la disfunción eréctil, a

la eyaculación temprana o a la infertilidad masculina. La falta de hijos se

achaca a este mal. Se dice que la miel de la abeja cura la impotencia […]

En algunos lugares de abundancia de panales a los que consumen se les

dice las melliceras, sugiriendo que gracias a su consumo pueden producir

muchos mellizos (:112).

Mana wawayuq kaspa llakikuykunaqa manam ayllullanchikkunapichu.

Vilcapomapa nisqanpihinapas “Mellicera” sutiyuq qucha kanmi, Chilcapi. ‘Chay

quchapi armakuptikiqa iska-iskaymantaraq wachakunki, churiyakunki’, ninkum Lima

runakunapas. Kay raki tukunanchikpaqa takyaykachisun nispanchik: qulluq kayqa

tiyasqanchikpi chinkariyta suyayllam. Pachamamapa ancha wachakuq kayninta mana

riqsiyllam, payhina kay mana atiyllam. Chayna kaspanchikqa willkakunawan,

pachamamawan, uywakunawan, mallkikunawanpas mana tinkuymi, paykunawan mana

yanapanakuspa tiyakuymi. Nichwantaqmi, qulluq kayqa runamasinchikkunapa

yanapakuyninta mana kutichiy atiymi, yarqay runa kaymi. Kayna

rikukuykuspaykiraqmi taytachakunatapas, willkakunatapas, hampiqkunatapas chayraq

mañakullanki wiksayuq rikuriruspa wachakunaykipaq, churiyuq kanaykipaq. Qatiqnin

rakipiqa ayllunchikkunapi runa qulluy willakuykunamanta pisillatapas rimaykusunchik.

3. Runa qulluymanta willakuykuna

Liwrukunapi huqarisqaña willakuykunapiqa utaq manaraq huqarisqakunapipas

qullunchikmi waka uywakunaman saqrakunaman araranqaykunaman

umutukunamanpas tikrakusqa kaypachapi paqarumuptinchik. Kay willakuykunapiqa

warmipas mana wawayuqmi, qaripas mana churiyuqmi; payayanankukama,

machuyanankukama tiyanku taytachakunata mañaykachakustin, hampiqkunawanpas

hampichikustin, chaynasqallankupim warmikunaqa qunqaymanta wiksayuq

rikurirqunku, chaymantaqa wachakusqankupas manas ñuqanchikhinachu.

“Ararankaymanta” “Chili wakachamanta” kwintukunamanqa qatiykachichwanmi

tayta Alejo Maque Capirapa willakuyninta (Chirinos-Maque, 1996: 170, s.s.). Rakraq

wawa sutichasqam kay wawaqa, paytas paya warmiña wachakusqa, warmipa qusanpas

machuñas kasqa. Warmi qarintinsi llapa imayniyuq kaspanku, ñawpamantaraq

7

Page 8: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

munarqaku wawasapakuna kayta. Chay wawaqa paqarimusqan punchawmantas llapa

imatapas yunpa-yunpay mikuyta qallarisqa, wallpachakunatapas uwihachakunatapas

chaymantaqa turukunatapas sapa punchawlla rakraykurqa. Chaysi pusaq

watachallayuqraq kachkaspan taytankunapa mikuynintapas, uywankunatapas lliw

tukururqa. Huk willakuytañataqmi “Saqra wawamanta” nispa sutichasunchik. Kay

willakuypim warmi qarintin biyahirukuna tutayarqunku ñan purisqankupi. Paykunaqa

kuskalla tiyachkaspankupas mana wawayuqsi kasqaku. Chaysi chunniq ñan patanpi

waqakuchkaq wawachata tarikurqaku. Hinaptinsi kusisqalla huqarispanku apakurqaku.

Wawaqa waqakunsi mana imawanpas upallaspan. Warmiñataqsi “Icha kaywan

upallachiyman” nispa ñuñuyta qallarin. Manaraq wachakuq warmipa ñuñunmantaqa

manam imapas lluqsimunchu riki, chaysi wawaqa warmipa ñuñunta lliw kachuparurqa

qunqayllamanta kirunkuna chikankarayta wiñarquptin. Kay wawaqa saqra diyawlus

kasqa. Johnny Payneñataqmi (1999:108, s.s.) “Chunta” nisqan kwintunpi willawanchik

sipaswan maqta kasarakusqankumanta. Sipaspa awilansi wañukun, chaymantas

payachaqa kundinakun hinaspas kaypachaman kutimun warmi willkan maskaq.

Chaymantas ayakuna pampananchik kanchaman pusan kikin payachapa ayanta

mikunankupaq. Waynaqa layqawan yanapachikuspa “yeguaman”, “kawalluman”

warminta tikrachin. Chaysi “arrieruman venderapusqa, chay yeguata”. Ñuqallaypas

uyarirqanim, taytaypa siminpi “Usunmanta”5 willakuyta. Usunqa machuchapa

payachapa wawansi. Kay Usunqa umutu runachallas karqa, chaysi maki

palmachallapipas puriykachaq. Payqa umutulla kaspanpas chikankaray turutas

wañuchirqa taytankunapa kulis wirtan tukusqanmanta. Suqta kwintukuna

riqsisqanchikqa uywachasqakunalla, saqrachasqakunalla wawakunamantam rimanku

chaymi umallanchikpi kaqkuna6 nisqanchikta yuyarichiwanchik. Paykunaqa

ñuqanchikwan kuskam tiyanku, imaymana kawsakusqachikta qawastin, allin

sunquyuqkunata, wakchakunata yanapastin; huchasapakunata, yarqay runakunata

ñakarichistin. Qatiq rakipi, qawaykusunchik “Araranqaymanta” “Chili wakachamanta”,

kay willakuykuna ima niwasqanchikmantapas.

5 Kay willakuyqa hukkunawanpas Wankawillka anaqpacha llaqtapa willakuynin / Relatos de Huancavelica, Ciudad próxima al cielo nisqan liwruchaypim uñusqa kachakan paqarichimunaypaqña.6 Umallanchikkpi kaqkunamanta allin yachananchikpaq qawaykusun Pablo A. Landeo Muñoz, Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima 2010. Kay tesiswanmi qaynawatalla Literaturapi magíster nisqanta hayparqani.

8

Page 9: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

WAWAKUNA LLAPANMANTA QAWAYKUNAPAQ

Kwintukuna Warmikuna Qarikuna Wawakuna

Ararank’aymanta

-PuquyninpiñaWachakun, kapaq.

-Puquyninpiña churiyakun, kapaq.

Uyallan runapa uyanhina, imatapas munan runahina

Chili wakachamanta

Mana wachakuqpayacha

Mana churiyaqmachucha

Turuchata kuyayllawan wawatahina uywanku.

Rakraq wawanta

Payakayninpiña wachakun /Qapaq.

Machukayninpiña churiyakun /Qapaq

Yunpay mikuq, taytanpa imantapas usyachin.

Waqaq wawamanta

Kallpayninpi manawachakuq

Kallpayninpimana churiyaq

Runaman tikrakusqasaqra diyawlu

Chunta Mana wachakuq,yegwaman tikrakun

Churiyanchikiallimantaña

Manam wawaqa kanchu.

UsunPayakayninpiña umutuchallata wachakun

Machukayninpiñaumutuchallata churiyan

Umutulla kaspanpas wakin wawakunahinam.

Kaykunataqa kuskachanam “nina mulamanta” utaq “mula saqramanta”

willakuykunawan. Nina mulaqa tayta kurakunawan huchallikuq warmikunam.

Yawarninchikkuna taqwinakusqanmanta rimaspanmi Saturnino Huillca tinkuchin

mistikunata mulakunawan. Paypa hamutasqanmantam, Mrózñataq takyachin kaynata:

Ahora bien, los mistis son “mulas” porque su padre era español y su

madre era inca. Indudablemente, estas “mulas” pueden multiplicarse

entre sí y dar vida a nuevas “mulas”. También, si un hombre misti tiene

hijos en una unión exogámica con una mujer que pertenece a los runa, la

descendencia pertenece a la clase de los mistis. La mujer en cuestión deja

de parir a los runa, o sea, desde el punto de vista de los runa se vuelve

estéril, mula saqra. En particular, lo mismo se refiere a los mujeres de los

curas (:39).

Saturnino Huillcapa nisqan chayna kaptinqa llapa Perú suyupi tiyaqkunachushinam

mula kanchik. Kunanpachakama yawarninchikqa kutirispa kutirispa taqwikusqam. Runa

runakunaqa manañam kanchikchu.

9

Page 10: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

4. Arguedaspa kwintunkunapi runa qulluy

Kaypi hamutananchikpaqa Arguedaspa kasarakuymanta qillqasqanta yuyariykusunchik:

“[la mujer es] la imagen y el símbolo de la madre tierra, mama pacha, porque la mujer

por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su representante genuina

y verdadera.” (1989:99. Siqisqay). Tayta urqum pachamamapa yanan, kaymantam:

pachamamaqa warmi, tayta urquñataq : qari. Nisqanchikmantam llapa warmikunaqa

pachamamahina ancha wachakuqkuna. Mana sinchi wachakuq kayqa pachamamata

mana riqsiymi; mana payhina kaymi, qaripa muhunta wañuchiymi, runakunata

qulluchiymi. Chaynallataqmi runakunaqa qullunman pachamanchik mana imaymana

rurunkunata quwaptinchik, tarpuykunata mana qispichiptin, quchakunata chakichiptin.

Mana muhuyuq qari kaypas manam tayta urquhina kaychu. Nisqanchikta qawarispalla

kunanqa hamutaykusunchik Arguedaspa kwintunkunamanta.

4.1. Ararank’aymanta / El hijo lagarto

Kay willakuyqa huñusqacham paqarimurqa “Cuentos religioso-mágicos quechuas de

Lucanamarca” nispa sutichasqa huk willakuykunawan kuska (Folklore Americano, No

8-9. Lima, 1960-61). Arguedasqa Lucanamarcata chay riwistapi riqsichiwanchik,

chaymanta rimaykun don Luis Gilberto Perezmanta, pay kwintukuna willakuq

kasqanmanta. Qipamantañam Arguedasqa “Ararank’ay” willakuymanta nirqa “todos los

personajes principales del cuento son mistis, es decir, individuos pertenecientes al

separado y dominante mundo de los criollos dominantes (Arguedas, 1986:89)7 nispa.

Ñuqallanchikqa pisillatañam qatiykachisun Arguedaspa nisqanmanqa. Paypunim allinta

qawaykachiwanchik kay kwintu llapa ima nisqanmantapas. Yuly Tacasmi

llamkanaykupaq huñunakusqaykuman chayamurqa huk punchaw, liwrukuna aptakusqa.

Huk kaqnin liwrum kasqa Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca:

memorias de nuestro pueblo (Carola Falconí, et. alt., 2007) 8, chaypim tarirqani

ararankaymanta huk kaq willakuyta:

Santiago de LucanamarcaEn los primeros tiempos de existencia de Lucanamarca, había una tribu

que habitaba en el lugar del Calvario. Esta tribu se llamaba Markapata y

7 Qawaykusunchik Marcín Mrózpa hamutaynintapas (1992:40 s.s.)8 Runasimipi qillqasqahinan uyanpiqa, chaynahina kaspanpas liwruqa kastillasimillapi qillqasqam.

10

Page 11: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

también vivían otras tribus en Huarcaya y se llamaban Auquimarkas. En

la tribu de markapata vivía una familia que tenía una hija no tan bonita y

esta chica siempre bajaba al río de Calcamayo cerca al puente de

Aquylla, para bañarse y lavar su ropa. Pero eso en este río vivía un

lagarto (ararankay) macho que se había enamorado de la chica. El

‘ararankay’ se convertía en hombre para hablarle a la chica siempre y

cada vez que ella iba al río, aparecía el ‘ararankay’ convertido en varón.

Entonces se acercaba a la chica y la enamoraba pero ella no aceptaba,

entonces el ‘ararankay’ que estaba muy enamorado no la dejaba. La

chica no aceptaba el amor de este hombre pero una vez le había dicho

que si quería estar con ella tenía que ir donde sus padres a pedir su mano

a Markapata. Entonces el ‘ararankay’ tenía que subir al pueblo y siempre

descansaba a mitad del camino al pueblo al lado de una piedra grande.

Esta piedra sigue allí, por el jirón Cusco. Pero como el lagarto era

valiente, siempre peleaba con la tribu de la chica y se defendía. Dicen

que había hecho que la tribu de Markapata gane varias peleas con otras

tribus, hasta que en una de las peleas el lagarto murió (:28).

Kay kwintuqa tinkunchuqaya Arguedaspa willakuy huqarisqanwan. Kay kwintupi

ararankayqa karqañam, manam warmipa wachakusqanchu nitaqmi warmikunawan

kasarakunchu paykunata mikunanpaq. Aswanmi allin araranay hinaspam sipaspa

Markapata ayllunman sayan. Kay ayllupa awqankunawan maqanakuypim wañunpas.

Yuly Tacasqa taytankunawanpas Lluqanamarkamantam, chaymi kwintumanta

rimaptiyku niwarqa “Kaynallatam taytaypas awilaypas willakunku ararankaymantaqa.”9

Arguedaspa willakuyninpiqa puqusqa warmiñam ararankaytaqa wachakun. Ararankay

allinta kallpachakuruptinqa tayta-mamanku, llapa imayuq kaspanku, kasarachiptinpas

yaqa llapam warmichankunatam mikururqa. Kay iskay willakuykunata riqsisykuspaymi

tapukuni imanasqataq mana tinkunkuchu?, utaqchu ararankaykunamantaqa iskay

willakuykukuna kan? nispa.

Willakuy qawasqanchikpi Calcamayumanta ararankayqa “se convertía en hombre

para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río”, willakuqpa siminpi

ararankayqa waynamanmi tikrakun sipas yaku apananpaq sapa uraykamuptin, chaymi

uywakunamantawan sipaskunamanta willakuykunahina / “cuentos de animales 9 Kay wata (2011), sitiembre killapi paywan rimasqaypi.

11

Page 12: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

enamorados”, ninchikmi kastillasimipi. Kayna kwintukunapiqa atuqpas kunturpas

ukukupas allqupas sipaskunapaqa allin sumaq waynakunahinam10. Nisqanchikhina

mana kaptinqa allillamanta icha atiruchwan musuq hamutaykunata, chaykamaqa

llamkayninchikta kayllapi saqiykusunchik.

4.2. Chili wakachamanta / El torito de la piel brillante.

Kay kwintutaqa riqsirqani kastillasimillapiraqmi (Arguedas, 1974: 137 s.s.) qipatañam

tariykurqani runasimipipas kastillasimipas paqarichisqata (Lira, 1990:22 s.s.). Chili

wakachapiqa huk ayllum warmi qari kallpallankupi kachkaspanku mana wawayuq,

wakacha uywakusqankuñataqmi qunqayllamanta mana turuta riqsichkaspan chichu

rikurirqun, chaymantam wakaqa chili wakachata wacharqun. Kay chili wakacham

hanayman urayman, runa wawahina, qari runata qatiykachan. Runachañataqmi

warmintin chili wakachataqa aswan ancha kuyakuyllawan irqichatahina uywanku.

Wakacha saqra turuwan llallichikuptinpas, paykunaqa waqaspanku maman waka

musuqmanta wachakunanta suyanku. Kayna suyasqanpim warmiqa wachakunchu,

maman wakapas wachakunñachu. Chaynasqallanpim warmiqa payayarqun, qaripas

machuyarqun. “Animismo” ninchikmi kastillasimipi, ñuqanchik runakuna

pachamamawan, pay hawanpi llapa kaqkunawan kuskalla tiyakuptinchik;

mallkikunawanpas, uywakunawanpas, hukllayllasqahina kaptinchik. Nisqaymantam

Sofía Venturoli (2005) nin:

Desde época prehispánica la presencia de la especie animal se delínea

bajo un aspecto dualístico en el cual el ser animal se evidencia como

complementario al ser humano: la asociación entre hombre y animal,

algunos en específico, constituyen una de las parejas clásicas del

dualismo andino, hombre y animal son considerados como partes

opuestas que forman una unidad. (:73)

Chili wakachapi mana wawayuqkunaqa ñuqanchikhina runakunam, chaymi

wakachata wawachakuspanku sumaqllata uywakunku, kuyakuynillankuta chiqa

wawamanhina quspanku. Uywaqa kaypim runachasqahina rikurimun (humanización de

la naturaleza) imaynam pachamamanchiktapas runachasqanchikhina. Kay kwintupi

10 Qawaykusunchik César Itierpa llamkayninta (El hijo del oso, 2007).

12

Page 13: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

wakacha uywakuq runakunaqa ñakarinkuchuqaya mana wawayuq kasqankuwan.

“Araranka’ay” kwintupiñataqmi warmi qaripas wawayuq kayta munanku

chakrankutapas, uywankutapas payman saqinankupaq. Chili wakachapa duyñunkuqa

kuyakuyninkuta, ayllukuyninkuta manam qulluchinkuchu. Kaymantam Venturoliqa

qatiykachinraq:

El concepto dualístico, considerado como momento de

complementariedad entre el ser humano y el ser animal, implica la

noción de reciprocidad. El mismo término reciprocidad debe ser

explicado y cada vez entendido, en base al contexto en la cual se está

utilizando (Venturoli, 2005: 73).

Reciprocidadqa runamasinchikkunawan, pachamamawan, uywakunawanpas,

qunakuymi, paykunawan yanapanakuymi. Manam chaskikuyllachu. Contextoñataqmi

hanay ayllukunapipas, uray ayllukunapipas llapa ima kayninwan tiyakuy. Chiripas

yarqaypas kusikuypas tiyakuyninchikman watasqa kaspanmi contexto. Chili

wakachamanta willakuyqa sallqa llaqtakunapa willakuyninmi. Imanasqam kaynata

ninchik? Kwintupi iskay kimsa siqikunata qawaykusunchik:

Wakachaqa t’uturata llach’ushaqtinsi quchamanta saqra (encanto)

lluqsimusqa, machu yana waka rikcha’yninta hap’ispa”. / Cuando [el

torito] estaba arrancando la totora, salió un toro negro, viejo y alto, del

fondo del agua [lago]. Estaba encantado, era el Demonio que tomaba esa

figura (Lira, 1990:22).

Tuturaqa sallqa ayllukunapa quchankunallapim aswan allinta wiñan. Uray aqu

ayllukunapiqa, quñisqalla kaptinku, manam allintachu wiñan. Quchakunapas

inkantuyuq chunniq urqukunallapi kaspankum. Chili wakacha yana wakawan imayna

maqanakusqankuta qawananpaq runachaqa siqan “urqu pataman”. Chaymantas,

thallaykuspalla qhawan, ichhu qhipachallanmanta” / El dueño subió el cerro y llegó a la

cumbre. Allí se tendió; oculto en la paja… (:24) Ichupas chiri urqukunallapin suma-

sumaqta wiñan. Kay kwintupi willakuqpa siminqa manan pisi-pisillatapas chakrakuna

yapuymanta rimanchu, ima hallmaykunamantapas. Qichwa llaqtakunapi turuchakunaqa

chakra yapuykunaman watasqam. Nisqanchikmantaqa takyachisunchik: chili

13

Page 14: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

wakachamanta willakuyqa sallqa runakuna wawqichikkunapa willakuyninmi, nispa.

Kaykama rimasqanchikqa iskay umayuqhinam. Nirqanchikmi: warmikunaqa

pachamamahinam, chaymi payhina wachakuspanku mana runakunata qulluchinkuchu,

kay hamutayqa uray ayllukunapi tiyaqkunapaqmi. Chili wakachapi warmiqa manam

imayna wachakuy kasqanta riqsinchu, chaymantaqa manam pachamamahina kaqllachu,

mana wachakuspanqa runatapas qulluchiqhinam. Allinta qawaykuptinchiqa manayá

chaynachu: paykunaqa warmi-qarintinmi llapa kuyakuyninkuta, wayllukuyninkuta

quykurqaku wakachaman, uywañataqmi wayllukuykunata ‘chaskikuspa’ pisi ayllupa

sunqunta qasiyachin. Kaypiqa kan reciprocidad nisqanchik. Warmi-qaripa

tiyakuyninkuqa runamasinchikkunapa iñiyninkupihina tiyakuyllam. Imanasqataq mana

wachakuspa mana churiyaspa tiyakuyqa allin? Kaypi chuyachaykusun. Warmikunapaq

pachamamahina kayqa chakrakunaman watasqa ayllukunallapaqmi. Pachamamanchik

muhukunata, mallkikunata mana rururichiptinqa runakunapas, uywakunapas,

mallkikunapas qullunmanmi. Qichwa ayllukunapaq chakrakuna yapuyqa, llapa

tarpuykuna hallmayqa, aswan chaninchasqa llamkaymi, chaymi wawasapakuna kaypas

allinsu, llamkaykunapi yanapakunankupaq, llumchuykunapa, masakunapa makinkupas

aswan munasqa. Hanay llaqtakunapiñataqmi chiripas, wayrakunapas, lastakunapas

ancha kaptin chakrakunapi llamkayqa pisilla chaninchasqa, chaymi sallqarunakunaqa

uywakuna sunquyuq. Paykunaqa aswan allinta kuyanku llamankunata, uwihankunata,

wakachankunata, kawalluchankunata. Kay uywakunam paykunapa mikuynin,

aytukuynin. Chaymi paykunaqa uywakuna allin michiq. Hanay ayllukunapi

pachamamaqa manataqmi qunqasqachu, manachaypaqa qiwakunapas, ichukunapas

manam wiñanmanchu. Qawasqanchikpihina “Chili wakachamanta” kwintupi

runakunaqa manam sapinmantachu qullunku. Paykunapiqa runamasinchikkunapaqpas,

uywakunapaqpas sunqunkupi sinchiyasqa wayllukuymi kan. Hancha allin sunquyuq

runakunapiqa mana churiyuq, mana wawayuq kaptinkupas qullunchikchuqaya.

Tukunapaq

Runa qulluymanta rimayqa llapantinpachapi mana hawka tiyayllam. Wakiqninchikqa

llakikuyllawan sapa punchaw tapukunchik: “Pimantaq saqillasaq quri-qullqiykunata,

llapa imaykunatapas?, imaynanpitaq yawarllayta qulluchiyman?”, nispanchik.

Ayllunchikkunapa willakuyninkunapihina runamasinchikkunapas kantaqmi

chakrasapakuna, uywasapakuna, mana chullallapas churiq. Chaymi ima haykatapas

14

Page 15: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

ruwaspanku taytachakunata mañakunku, hampiqkunawanpas hampichikunku warmi

kaspankuqa wachakunankupaq, qari kaspankuqa churiyanankupaq.

Hamutayninchikpiqa qawamurqanchikmi pachamamanchikwan warmikuna

hukllayllasqahina kasqankuta. Payhina mana sinchi ruruyuq kayqa, qaripa muhun

chinkachiyqa, runa qulluchiymi. Pachamamawan warmi tinkuchiyqa allpa llamkaq

qichwa ayllukunallapaqmi. Sallqakunapi runamasinchikkunapa sapa punchaw

llamkayninkuqa uywakuna michiymi, chaymi pachamamataqa pisillata muchanku.

Chayna nispanchikmi takyachimurqanchik “Chili wakachamanta” kwintuta

qawaykuspanchik. Nirqanchiktaqmi, runa qulluyqa mana allin sunquyuqkunallapaqmi,

apunchikkunawan, pachamamawan, huywakunawan, mallkikunawam mana

hukllayllasqahina tiyakuqkunapaqmi.

Lima, ayamarqay killa, 2011

[email protected]

Véase también:

LANDEO MUÑOZ, Pablo A. “José María Arguedaspa iskay willakuyninpi runakuna

qullusqanmanta, ayllukunapa iñiyninkumantawan”. En Atuqpa Chupan Riwista, wata 1,

yupay 1. Lima, ayamarqay killa, 2011-12, pp.33-53.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

15

Page 16: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

ARGUEDAS, José María. “cuentos religioso – mágicos quechuas de Lucanamarca”.

En Folklore Americano, año VIII, No 8 y 9. 1960-61, Lima.

------------ Cantos y cuentos quechuas / I. Lima, Municipalidad de Lima Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986.

------------ Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.

ARGUEDAS, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa. 1974.

CHIRINOS RIVERA, Andrés [y] MAQUE CAPIRA, Alejo. Eros Andino. Edición bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1996.

CLAVE, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003.

DUVIOLS, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos, 2003.

FALCONÍ, Carola; JIMÉNEZ, Edilberto; ALFARO, Giovanni. Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca, Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de la Violencia Política, Distrito de Santiago de Lucanamarca, 2007.

GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.

GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima, Fondo de Cultura Económica, 2005.

ITIER, César. El Hijo del Oso. La literatura oral quechua de la región del Cuzco. Lima, Instituto Francés de Estudios Andinos, Instituto de Estudios Peruanos, Universidad católica del Perú, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2007.

JIMÉNEZ SARDÓN, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia, Plural editores, 2003.LANDEO MUÑOZ, Pablo A. Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Tesis para optar el grado de magíster en Literatura Peruana y Latinoamericana. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2010.

LIRA, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990.

16

Page 17: RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo

MILLONES, Luis [y] PRATT, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.

MRÓZ, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992.

PAYNE, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999.

SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua General del Perv. Edición y comentario de Jan Szemiñski. Lima: Ediciones el Santo Oficio – Códice Ediciones S.A.C., 2006.

TAYLOR, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de comienzos del Siglo XVII. (Versión paleográfica, interpretación fonológica y traducción al castellano de G. Taylor y estudio biográfico sobre Francisco de Ávila por Antonio Acosta). Lima: Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.

VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1992.

--------------- Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.

VENTUROLI, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/SofíaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la_simbología_vinculada_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash. (hapisqa, 24 de octubre killapi, 2011 watapi).

VIENRICH, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma, 1999.

VILCAPOMA, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.

YANEZ, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.

17