RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo
-
Upload
fredy-roncalla -
Category
Documents
-
view
666 -
download
11
description
Transcript of RUNA QULLUSQANMANTA, Pablo Landeo
JOSÉ MARÍA ARGUEDASPA ISKAY WILLAKUYNINPI RUNAKUNA QULLUSQANMANTA
AYLLUKUNAPA IÑIYNINKUMANTAWAN
(La infertilidad humana en dos cuentos de la tradición oral andina, recopilados por José María Arguedas, y el punto de vista de los runakuna)
Pablo A. Landeo Muñoz Universidad Nacional Mayor de San Marcos
Pisi rimayllapi
Ñawpa pachakunamantaraqmi mallkikuna, uywakuna, runakunapas qulluchiyqa llaki
llakikuylla karqa. Chaymi paykuna mana qullunankupaq, aswan kallpanchakuspanku
miranankupaq takikuna, tusuykunapas kan, Pachamamanchikman, Apu urqukunaman
mikuspa, upyaspa riqsipakuykunapas. Kunanqa hamutaykusunchik imayna
runamasinchikkuna willakuykunapihina aylluntin-aylluntin qullusqankumanta.
Rimaykusuntaqmi Arguedaspa kwintunkunapi imaymana runakunapas
qullusqankumanta (“Araranqaymanta” / “El hijo lagarto”, “Chili wakachamanta” / “El
torito de la piel brillante”) hinaspam ayllunchikkunapa iñiyninkuwan
tinkuykachisunchik.
Aysaqnin rimaykuna: Willanakuy, qulluqrunakuna, José María Arguedas.
Kuniraya Wiraquchahina ñawpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana qasiyayninmi
karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochirí (Taylor, 1987) qillqasqa maytum
Kunirayamanta niwanchik: payqa munarqa Kawillakatam, kay sipas willkañataqmi
qarikunata mana munarqachu, hinaspam makin llapa mañakuqkunata wischupakurqa.
Chayna kaptinsi Kuniraya Wiraquchaqa, willka kayninwan pisquman tikrakusqa lukma
sachapa rurunpi yumayninta churasqa. Kawillakaqa kusisqallas chay lukmataqa
mikurqusqa, hinaspansi wiksayuq rikurirqusqa. Waruchirikunapa yuyayninkupiqa
warmi qarintinmi wakakuna willkakunapas. Paykunaqa churiyuqkunam,
wawayuqkunam, chaynallam runakunapas llapankumanta miranankupaq. “Una manera
de perdurar es tener hijos, puede ser una prole divina, semi-divina o humana, pero en su
biografía tiene importancia ser miembro de una familia divina, o procrearla, incluso con
seres humanos. Viracocha no escapa de esta sed de descendencia…” ninmi Luis
Millonispas (2008:53). Gregorio Kunturipa willakuyninpipas rurusapa kayqa utaq
ancha wachaq warmi kayqa Pachamamanchikhina kayllam (Valderrama – Escalante,
1992:57). Chaychiki mana wachakuq warmikunapaqqa, mana churiyay atiq
qarikunapaqpas, kaypachapi tiyakuyqa ancha llakikuylla, muspayllapihina tuta punchaw
tiyay. Qarikunaqa chayna kawsayninkupichiki ama qullunankupaq imaymanata
ruwaspanku utaq taytachakunatapas mañakuspanku, warminkuta wiksayachiyta
munanku.
Hamutasqanchikmantaqa ayllunchikkunapi willakuykunapas kanmi, mana allin
rimakuykunapas. Mana achka churiyuqkuna wawayuqkuna ayllukunataqa “qulluqkuna”
ninkum. Warmikunatapas “mulahina mana wachaq” utaq “chaki ñuñu” nispa usuchinku,
qarikunatapas “chaki runtu” nispa, uywasapakuna, chakrasapakuna kaptinkupas.
Paykunamantam rimaykusun.
1. Diksiyunaryukunapi qulluchiymanta
Llamkayninchikta qallarinanchikpaq ñawpa diksiyunaryukunata qawaykusunchik runa
qulluchiymanta simikunata riqsinanchikpaq utaq yuyarinanchikpaq. Fray Domingo de
Santo Thomaspa Lexicon, o Vocabulario de la lengua general del Perv ([1560] 2006)
liwrunpiqa tarinchik kay simikunata:
churinac [churinaq]. [f128v], el que no tiene hijo [f128v] (:120).
collochini [qulluchini]. [f16v, 45v, 125r] asolar lo poblado [f16v125r],
destrozar gente de guerra [f45v, 125r], purunyachini [f16v] (:476).
collochisca [qulluchisqa]. [f16v, 125v] asolada cosa [f125v], purum
llacqa [f16v, 125v].
come [qumi]. [f58v, 72v, 74v, 77v, 125v], estéril [f58v], hembra estéril
[f125v], machorra [f77v], mañera [f74r], mujer que no pare [f74r] que
no pare [f58v, 125v] (:477).
guarme [warmi]. qumi warmi [qumi warmi] / 0 – mujer machorra [f77v,
125v] (:631).
Simikuna akllasqanchikqa kimsankumantam rimanku runakuna qullusqankumanta.
Qulluchiypiqa runakunapas llaqtakunapas chinkarqunkum. Kay chinkayqa
hawkanakuykunawanpas kanmanmi, utaqmi unquykunawanpas, muchuy
pachakunawanpas. Churinaq simiwanqa (“el que no tiene hijos” / mana churiquy/)
2
warmi qarintinmi sutichasqa kanchik. Mana churiyuq rikurichwanchik sichus
churinchikkuna irqichankumanta wañukuptinku, warmikunapas wiksawuq kaspanku
sullurachiptinku. Kimsankumantaqa qumi simillam mana wachaq warmikunata, mana
churiyaq qarikunata qulluq runakuna niwanchik. Churinaqwan qumi warmiqa qunqasqa
simikunañachushinam, qulluqñataqmi kunanpachakama rimasqa. Kay simiwanmi
riqsinchik mana churiyay atiqkunata, mana wachakuy riqsiq warmikunata. Domingo de
Santo Thomaspa nisqanpihinapas kay warmikunataqa machorra ninchiktaqmi.
Machorrapaq kastillasimipi diksyunaryuqa ninmi: “el término estéril se aplica sólo a
animales”1. Kunanpachapiqa kawallutapas mulatapas uywa ninchikmi, mulaqa mana
wachaq uywam, chaymi mana wachaq warmitaqa mula ninchiktaq. “En Qoñamuro
(Parroquia de Urcos, dep. del Cuzco) se considera que las mujeres que no tienen hijos
solamente aparentan ser seres humanos, pero en realidad son mula saqras y cuando
mueren, sus almas van a habitar en las cañadas, cuevas y otros sitios oscuros de este
mundo, con cuernos en la cabeza”, ninmi Marcin Mróz wiraquchapas (1992:38).
González Holguinñataqmi diksiyunaryunpi kay simikunata churan:
Ccollocun. Consumirse acabarse linage pueblo, o cosa durable (:66).
Mittay çanay ccollun. Acabarse la descendencia, o quedar sin heredero.
Mittan huançananhuan ccolluk runa. El hombre en quien se acaba su
descendencia (:66).
A cabarse el linage, o familia. Ccullutamun ccullun çapinttin, otucun
chincan çapintin huan cessar cossas durables. Cclluk runa, o mittan, o el
remate en quien se acaba, o consume vn linaje (:382).
Estéril muger o hembra. Ccomi, o mana huachak (:519).
González Holguinpa qillqasqanqa Domingo de Santo Thomaspa
qillqasqanhinallam. Kastillasimipi churasqallanmi yanapaykuwanchik: Acabarse el
linage, o familiapaqmi runasimiman tikraspan tinkuchin: otucun chincan çapintin huan
[tukun, chinkan sapintinmanta]. Utukun ninchik ismu sarakunata utaq ima utusqa
mikuykunata. Kayna mikuykunaqa tarpuptinchikpas manam wiñanchu (pitaqsi utu
sarata tarpunman?). Tukunñataqmi imapas mana kaptinña, runapas wañuptin,
ayllunchikkuna yumayninmanta chinkaptim. Qipamantaña paqarichisqa
diksiyunariyukunaqa ñawpaqmantaraq churasqa simikunallatam kutipanku.
1 Clave, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003:1234.
3
2. Willkakunata, taytachakunata runakuna miranpaq muchay
Ñawpa pachamantaraq kunan pachakama runakuna mirananpaq willkakuna muchayqa
kanmi. Ispañakuna kay suyukunaman chayamuspankuqa nisqanchikpihina iñispa
tiyakuykunataqa sapintinmantam chutay-chutarqaku, chaytam extirpación de idolatrías
nispa sutichanchik. Nisqanchikmantaqa Procesos y Visitas de Idolatrías (Duviols, 2003)
qillqasqa maytupi, Cajatambupaq tarinchik:
daua [al ydolo llamado llibiac Rupay] plumas del paxaro asto tacto y
Curi callanca y cuyees coca y chicha y le quemauan ceuo y le dixo el
dicho Alfonso [al Obispo doctor don Fernando de Auendaño] questas
ofrendas eran las que los antiguos haçian al dicho ydolo porque los
yndios se multiplicasen y no ubiesse enfermedades ny muertes… (: 264.
Siqisqay).
Ñawpa willkakuna muchayqa kallpankuwan sapichakuymi, unquykunata wañuytapas
atipaymi, paqarinaykitapas takyachiymi. Chaymi ninraq: “y [el dios Guari] tienen (sic.)
colcas y ofrendas de plata y sacrificios de llamas dos veces al año por carguay mita y el
pocoy mita para tener chacras y que los yndios se aumentasen y no muriesen…” (Ibid:
297. Siqisqay).
Runakuna mirananpaq apukuna, paqarinakuna, willkakuna muchayqa kunan
pachapipas kanraqmi. Paykunamantaqa pachamamanchikmi aswan allin yupaychasqa,
muchasqa. Hampiqkunawan yanapachikuspa warmi utaq qari maskakuypas kantaqmi,
chaytam “runa pagapu” ninku Sarhuapi. “Obviamente, las consultas sobre asuntos
amorosos caen en esta última categoría” ninmi Luis Millonispas Amor brujo (1989:62)
liwrunpi. Waruchiri willkakunapa kuyanakuyninta kunan runakunapa kuyanakuyninwan
tinkuchispanmi Yanantin liwrunpi José Yánez (2002) nin: “En las comunidades andinas
actuales, si un hombre se queda soltero es considerado como un eterno niño que no ha
madurado. La mujer soltera, y que no puede tener hijo, está en peor predicamento aún.”
(:138). Sapan qariqa, mana aylluchakuqqa, wawahinas. Churiyaykuspanraqmi runayan,
manachaypaqa mana runam utaqmi pisi runallaraq, mana qispisqaraq. Nisqanchiktaqa
takyachichwanmi: runa kayqa churiyay yachaymi, mirananchikpaq yanapaymi,
4
qullunanchik llallipaymi. Sapayninkupi tiyaq warmikunañataqmi, mana
wachakuqkunañataqmi aswan huchapakuqkunahina. Iñiyninchikpiqa pachamamahinam,
rurusapa mallkikunahinan allin wachakuq warmikunaqa, chaymi paykunataqa
wachakuylla warmiyachinku. Arguedaspas (1989) ninmi:
Cuando el wayna se lleva a su prometida se dice que se lleva el
«cimiento» de su casa, la imagen y el símbolo vivo de la madre tierra,
mama pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la
imagen de la tierra, su representante genuina y verdadera. «Es la madre
tierra», dice el padre al entregar su hija en poder del wayna (:99).
Warmi mañakuypipas parlanakuy allin kaptinqa warmipa taytan “qhachun
t’inka” /“tìnka de la nuera”/ nisqankuwan Pacha Mamamanchikta lisinsiallata warmi
lluqsinanpaq mañakun: “-Qampa lisinsiallaykimanta. Kay birhin waway hurk’aqniyki;
qampa lisinsiaykimanta lluqsinqa huk qariman sirbisiuchimuy” nispa/ “Con tu licencia,
esta mi huahua virgen que te elabora chicha, con tu licencia se va a salir a un marido,
haz que pase su servicio”/ nispam willakun Lusiku Ankalli Ñuqanchik Runakunapi
(Valderrama-Escalante, 1992: 145). Warmitaqa Pachamamawanmi tinkuchinchik
payhina rurusapa, wawasapa kananpaq, allinta wachakuspa runa qulluyta llallipananpaq.
Sichu warmi kayniykipi mana takyachinkichu qaripa muhunta hinaptinqa
hampiqkunatapas maskanam, kayniykiwan wiksayuq kaypas tinkunanpaq, aymara huk
paninchikpa nisqanpihina:
Tú también debes saber que hay vientres que no son buenos, como la
tierra que no está bien criada, bien cuidada, así también no agarra la
semilla, pierde una vez, otra vez y no puedes tener hijos… Para eso hay
que curar, a veces la madre -matriz- está débil, hay que alimentar (Greta
Jiménez, 2003:50).
Manam warmikunallachu ñakarinku wachakuyta mana riqsispankuqa, qarikunapa
ñakariyninpas chaynallam churiyayta mana atispanku, chaymi Greorio Kunturi
Mamanipas acharanqay mallkiwan tinkuchikurqa (Valderrama-Escalante, 1992). Kay
runaqa Tomás sutichasqa churiyuqmi karqa. Tomasituqa irqi kaynillanpiraq unquywan
5
wañukurqa. Chaymantam Gregoryuqa ima haykata ruwaspanpas churiyayta mana
atirqañachu.
Uspha aransach’a niwaqku: khaynatam ninku mana wawayoqkunata.
Kay aransach’a mallkeqa huch’uy k’aspi puru sach’allan. Mana
k’allmayoq, mana raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi wiñan […].
Chaynan yawarniy negasqa kashan mana wawayoq kanapaq” / “Me
decían uspha aransach’a: pues así dicen a los que no tienen hijos. Este
árbol aransach’a, es árbol pequeño, puro palo, sin hojas y sin ramas, que
crece sólo en los roquedales de las cuestas o barrancos […]. Así mi
sangre está negada para tener hijos (:65).
Warmikunallatachuqaya tinkuchinchik mulawan, mana wachakuqkuna kaptinku,
qarikunatapas mana churiyay atiptinkuqa mana ruruyuq mallkikunawanpas
tinkuchinchikmi. Ñam nirqaniña, “chaki ñuñu” utaq “chaki runtu” nispa paykunata
sutichasqanchikta, chaymi paykunaqa mana chinkanankupaq wakakuna muchaq riqku,
hampiqkunawan yanapachikuq2, waqankikunapas maskaq. Waqankiqa qarikunapas
warmikunapas yananninkuwan tinkunankupaqmi. “Un pastor sedujo a una de las
favoritas de Sinchi Roca mediante el uso de huacanquis [waqanki], nombre genérico
dado a los talismanes de amor. En este caso se trataba de unas piedras pequeñas
obtenidas por el pastor en una cueva, incitado por el demonio”, ninmi Luis Millonispas
(1989: 52)3. “[a] esas piedras procreadoras les llaman pilpi-pilpi” yapaykunmi Adolfo
Vienrichñataq, chaymantaqa qatiykachinraq:
tenemos otro lugar llamado Muruhuai […] a donde hai dos fuentes: la
del Señor i la Virgen : en la primera se lavan los hombres para tener
esposas i en la segunda las mujeres para conseguir marido. En este
santuario hai4 un crucificado aparecido en una piedra, al que se le
ofrenda para tener descendencia (1999:32. Siqisqay).
Urunquy awihakunamanta rimaspanmi José Carlos Vilcapomapas (2010) nin: 2 Qampiqkunawan yanapachikuspa warmipas qaripas tarinapaqqa, qawaykunam Luis Millonista (:1989:59 s.s.).3 Waqankikunawan warmipas qaripas tariymantaqa qaqaykusunchik Felipe Guamán Poma de Ayala (2005, I:203 s.s.).4 Kaynatan Adolfo Vienrich qillqarqa.
6
En el área andina, se refiere como [enfermedad] a la disfunción eréctil, a
la eyaculación temprana o a la infertilidad masculina. La falta de hijos se
achaca a este mal. Se dice que la miel de la abeja cura la impotencia […]
En algunos lugares de abundancia de panales a los que consumen se les
dice las melliceras, sugiriendo que gracias a su consumo pueden producir
muchos mellizos (:112).
Mana wawayuq kaspa llakikuykunaqa manam ayllullanchikkunapichu.
Vilcapomapa nisqanpihinapas “Mellicera” sutiyuq qucha kanmi, Chilcapi. ‘Chay
quchapi armakuptikiqa iska-iskaymantaraq wachakunki, churiyakunki’, ninkum Lima
runakunapas. Kay raki tukunanchikpaqa takyaykachisun nispanchik: qulluq kayqa
tiyasqanchikpi chinkariyta suyayllam. Pachamamapa ancha wachakuq kayninta mana
riqsiyllam, payhina kay mana atiyllam. Chayna kaspanchikqa willkakunawan,
pachamamawan, uywakunawan, mallkikunawanpas mana tinkuymi, paykunawan mana
yanapanakuspa tiyakuymi. Nichwantaqmi, qulluq kayqa runamasinchikkunapa
yanapakuyninta mana kutichiy atiymi, yarqay runa kaymi. Kayna
rikukuykuspaykiraqmi taytachakunatapas, willkakunatapas, hampiqkunatapas chayraq
mañakullanki wiksayuq rikuriruspa wachakunaykipaq, churiyuq kanaykipaq. Qatiqnin
rakipiqa ayllunchikkunapi runa qulluy willakuykunamanta pisillatapas rimaykusunchik.
3. Runa qulluymanta willakuykuna
Liwrukunapi huqarisqaña willakuykunapiqa utaq manaraq huqarisqakunapipas
qullunchikmi waka uywakunaman saqrakunaman araranqaykunaman
umutukunamanpas tikrakusqa kaypachapi paqarumuptinchik. Kay willakuykunapiqa
warmipas mana wawayuqmi, qaripas mana churiyuqmi; payayanankukama,
machuyanankukama tiyanku taytachakunata mañaykachakustin, hampiqkunawanpas
hampichikustin, chaynasqallankupim warmikunaqa qunqaymanta wiksayuq
rikurirqunku, chaymantaqa wachakusqankupas manas ñuqanchikhinachu.
“Ararankaymanta” “Chili wakachamanta” kwintukunamanqa qatiykachichwanmi
tayta Alejo Maque Capirapa willakuyninta (Chirinos-Maque, 1996: 170, s.s.). Rakraq
wawa sutichasqam kay wawaqa, paytas paya warmiña wachakusqa, warmipa qusanpas
machuñas kasqa. Warmi qarintinsi llapa imayniyuq kaspanku, ñawpamantaraq
7
munarqaku wawasapakuna kayta. Chay wawaqa paqarimusqan punchawmantas llapa
imatapas yunpa-yunpay mikuyta qallarisqa, wallpachakunatapas uwihachakunatapas
chaymantaqa turukunatapas sapa punchawlla rakraykurqa. Chaysi pusaq
watachallayuqraq kachkaspan taytankunapa mikuynintapas, uywankunatapas lliw
tukururqa. Huk willakuytañataqmi “Saqra wawamanta” nispa sutichasunchik. Kay
willakuypim warmi qarintin biyahirukuna tutayarqunku ñan purisqankupi. Paykunaqa
kuskalla tiyachkaspankupas mana wawayuqsi kasqaku. Chaysi chunniq ñan patanpi
waqakuchkaq wawachata tarikurqaku. Hinaptinsi kusisqalla huqarispanku apakurqaku.
Wawaqa waqakunsi mana imawanpas upallaspan. Warmiñataqsi “Icha kaywan
upallachiyman” nispa ñuñuyta qallarin. Manaraq wachakuq warmipa ñuñunmantaqa
manam imapas lluqsimunchu riki, chaysi wawaqa warmipa ñuñunta lliw kachuparurqa
qunqayllamanta kirunkuna chikankarayta wiñarquptin. Kay wawaqa saqra diyawlus
kasqa. Johnny Payneñataqmi (1999:108, s.s.) “Chunta” nisqan kwintunpi willawanchik
sipaswan maqta kasarakusqankumanta. Sipaspa awilansi wañukun, chaymantas
payachaqa kundinakun hinaspas kaypachaman kutimun warmi willkan maskaq.
Chaymantas ayakuna pampananchik kanchaman pusan kikin payachapa ayanta
mikunankupaq. Waynaqa layqawan yanapachikuspa “yeguaman”, “kawalluman”
warminta tikrachin. Chaysi “arrieruman venderapusqa, chay yeguata”. Ñuqallaypas
uyarirqanim, taytaypa siminpi “Usunmanta”5 willakuyta. Usunqa machuchapa
payachapa wawansi. Kay Usunqa umutu runachallas karqa, chaysi maki
palmachallapipas puriykachaq. Payqa umutulla kaspanpas chikankaray turutas
wañuchirqa taytankunapa kulis wirtan tukusqanmanta. Suqta kwintukuna
riqsisqanchikqa uywachasqakunalla, saqrachasqakunalla wawakunamantam rimanku
chaymi umallanchikpi kaqkuna6 nisqanchikta yuyarichiwanchik. Paykunaqa
ñuqanchikwan kuskam tiyanku, imaymana kawsakusqachikta qawastin, allin
sunquyuqkunata, wakchakunata yanapastin; huchasapakunata, yarqay runakunata
ñakarichistin. Qatiq rakipi, qawaykusunchik “Araranqaymanta” “Chili wakachamanta”,
kay willakuykuna ima niwasqanchikmantapas.
5 Kay willakuyqa hukkunawanpas Wankawillka anaqpacha llaqtapa willakuynin / Relatos de Huancavelica, Ciudad próxima al cielo nisqan liwruchaypim uñusqa kachakan paqarichimunaypaqña.6 Umallanchikkpi kaqkunamanta allin yachananchikpaq qawaykusun Pablo A. Landeo Muñoz, Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima 2010. Kay tesiswanmi qaynawatalla Literaturapi magíster nisqanta hayparqani.
8
WAWAKUNA LLAPANMANTA QAWAYKUNAPAQ
Kwintukuna Warmikuna Qarikuna Wawakuna
Ararank’aymanta
-PuquyninpiñaWachakun, kapaq.
-Puquyninpiña churiyakun, kapaq.
Uyallan runapa uyanhina, imatapas munan runahina
Chili wakachamanta
Mana wachakuqpayacha
Mana churiyaqmachucha
Turuchata kuyayllawan wawatahina uywanku.
Rakraq wawanta
Payakayninpiña wachakun /Qapaq.
Machukayninpiña churiyakun /Qapaq
Yunpay mikuq, taytanpa imantapas usyachin.
Waqaq wawamanta
Kallpayninpi manawachakuq
Kallpayninpimana churiyaq
Runaman tikrakusqasaqra diyawlu
Chunta Mana wachakuq,yegwaman tikrakun
Churiyanchikiallimantaña
Manam wawaqa kanchu.
UsunPayakayninpiña umutuchallata wachakun
Machukayninpiñaumutuchallata churiyan
Umutulla kaspanpas wakin wawakunahinam.
Kaykunataqa kuskachanam “nina mulamanta” utaq “mula saqramanta”
willakuykunawan. Nina mulaqa tayta kurakunawan huchallikuq warmikunam.
Yawarninchikkuna taqwinakusqanmanta rimaspanmi Saturnino Huillca tinkuchin
mistikunata mulakunawan. Paypa hamutasqanmantam, Mrózñataq takyachin kaynata:
Ahora bien, los mistis son “mulas” porque su padre era español y su
madre era inca. Indudablemente, estas “mulas” pueden multiplicarse
entre sí y dar vida a nuevas “mulas”. También, si un hombre misti tiene
hijos en una unión exogámica con una mujer que pertenece a los runa, la
descendencia pertenece a la clase de los mistis. La mujer en cuestión deja
de parir a los runa, o sea, desde el punto de vista de los runa se vuelve
estéril, mula saqra. En particular, lo mismo se refiere a los mujeres de los
curas (:39).
Saturnino Huillcapa nisqan chayna kaptinqa llapa Perú suyupi tiyaqkunachushinam
mula kanchik. Kunanpachakama yawarninchikqa kutirispa kutirispa taqwikusqam. Runa
runakunaqa manañam kanchikchu.
9
4. Arguedaspa kwintunkunapi runa qulluy
Kaypi hamutananchikpaqa Arguedaspa kasarakuymanta qillqasqanta yuyariykusunchik:
“[la mujer es] la imagen y el símbolo de la madre tierra, mama pacha, porque la mujer
por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su representante genuina
y verdadera.” (1989:99. Siqisqay). Tayta urqum pachamamapa yanan, kaymantam:
pachamamaqa warmi, tayta urquñataq : qari. Nisqanchikmantam llapa warmikunaqa
pachamamahina ancha wachakuqkuna. Mana sinchi wachakuq kayqa pachamamata
mana riqsiymi; mana payhina kaymi, qaripa muhunta wañuchiymi, runakunata
qulluchiymi. Chaynallataqmi runakunaqa qullunman pachamanchik mana imaymana
rurunkunata quwaptinchik, tarpuykunata mana qispichiptin, quchakunata chakichiptin.
Mana muhuyuq qari kaypas manam tayta urquhina kaychu. Nisqanchikta qawarispalla
kunanqa hamutaykusunchik Arguedaspa kwintunkunamanta.
4.1. Ararank’aymanta / El hijo lagarto
Kay willakuyqa huñusqacham paqarimurqa “Cuentos religioso-mágicos quechuas de
Lucanamarca” nispa sutichasqa huk willakuykunawan kuska (Folklore Americano, No
8-9. Lima, 1960-61). Arguedasqa Lucanamarcata chay riwistapi riqsichiwanchik,
chaymanta rimaykun don Luis Gilberto Perezmanta, pay kwintukuna willakuq
kasqanmanta. Qipamantañam Arguedasqa “Ararank’ay” willakuymanta nirqa “todos los
personajes principales del cuento son mistis, es decir, individuos pertenecientes al
separado y dominante mundo de los criollos dominantes (Arguedas, 1986:89)7 nispa.
Ñuqallanchikqa pisillatañam qatiykachisun Arguedaspa nisqanmanqa. Paypunim allinta
qawaykachiwanchik kay kwintu llapa ima nisqanmantapas. Yuly Tacasmi
llamkanaykupaq huñunakusqaykuman chayamurqa huk punchaw, liwrukuna aptakusqa.
Huk kaqnin liwrum kasqa Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca:
memorias de nuestro pueblo (Carola Falconí, et. alt., 2007) 8, chaypim tarirqani
ararankaymanta huk kaq willakuyta:
Santiago de LucanamarcaEn los primeros tiempos de existencia de Lucanamarca, había una tribu
que habitaba en el lugar del Calvario. Esta tribu se llamaba Markapata y
7 Qawaykusunchik Marcín Mrózpa hamutaynintapas (1992:40 s.s.)8 Runasimipi qillqasqahinan uyanpiqa, chaynahina kaspanpas liwruqa kastillasimillapi qillqasqam.
10
también vivían otras tribus en Huarcaya y se llamaban Auquimarkas. En
la tribu de markapata vivía una familia que tenía una hija no tan bonita y
esta chica siempre bajaba al río de Calcamayo cerca al puente de
Aquylla, para bañarse y lavar su ropa. Pero eso en este río vivía un
lagarto (ararankay) macho que se había enamorado de la chica. El
‘ararankay’ se convertía en hombre para hablarle a la chica siempre y
cada vez que ella iba al río, aparecía el ‘ararankay’ convertido en varón.
Entonces se acercaba a la chica y la enamoraba pero ella no aceptaba,
entonces el ‘ararankay’ que estaba muy enamorado no la dejaba. La
chica no aceptaba el amor de este hombre pero una vez le había dicho
que si quería estar con ella tenía que ir donde sus padres a pedir su mano
a Markapata. Entonces el ‘ararankay’ tenía que subir al pueblo y siempre
descansaba a mitad del camino al pueblo al lado de una piedra grande.
Esta piedra sigue allí, por el jirón Cusco. Pero como el lagarto era
valiente, siempre peleaba con la tribu de la chica y se defendía. Dicen
que había hecho que la tribu de Markapata gane varias peleas con otras
tribus, hasta que en una de las peleas el lagarto murió (:28).
Kay kwintuqa tinkunchuqaya Arguedaspa willakuy huqarisqanwan. Kay kwintupi
ararankayqa karqañam, manam warmipa wachakusqanchu nitaqmi warmikunawan
kasarakunchu paykunata mikunanpaq. Aswanmi allin araranay hinaspam sipaspa
Markapata ayllunman sayan. Kay ayllupa awqankunawan maqanakuypim wañunpas.
Yuly Tacasqa taytankunawanpas Lluqanamarkamantam, chaymi kwintumanta
rimaptiyku niwarqa “Kaynallatam taytaypas awilaypas willakunku ararankaymantaqa.”9
Arguedaspa willakuyninpiqa puqusqa warmiñam ararankaytaqa wachakun. Ararankay
allinta kallpachakuruptinqa tayta-mamanku, llapa imayuq kaspanku, kasarachiptinpas
yaqa llapam warmichankunatam mikururqa. Kay iskay willakuykunata riqsisykuspaymi
tapukuni imanasqataq mana tinkunkuchu?, utaqchu ararankaykunamantaqa iskay
willakuykukuna kan? nispa.
Willakuy qawasqanchikpi Calcamayumanta ararankayqa “se convertía en hombre
para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río”, willakuqpa siminpi
ararankayqa waynamanmi tikrakun sipas yaku apananpaq sapa uraykamuptin, chaymi
uywakunamantawan sipaskunamanta willakuykunahina / “cuentos de animales 9 Kay wata (2011), sitiembre killapi paywan rimasqaypi.
11
enamorados”, ninchikmi kastillasimipi. Kayna kwintukunapiqa atuqpas kunturpas
ukukupas allqupas sipaskunapaqa allin sumaq waynakunahinam10. Nisqanchikhina
mana kaptinqa allillamanta icha atiruchwan musuq hamutaykunata, chaykamaqa
llamkayninchikta kayllapi saqiykusunchik.
4.2. Chili wakachamanta / El torito de la piel brillante.
Kay kwintutaqa riqsirqani kastillasimillapiraqmi (Arguedas, 1974: 137 s.s.) qipatañam
tariykurqani runasimipipas kastillasimipas paqarichisqata (Lira, 1990:22 s.s.). Chili
wakachapiqa huk ayllum warmi qari kallpallankupi kachkaspanku mana wawayuq,
wakacha uywakusqankuñataqmi qunqayllamanta mana turuta riqsichkaspan chichu
rikurirqun, chaymantam wakaqa chili wakachata wacharqun. Kay chili wakacham
hanayman urayman, runa wawahina, qari runata qatiykachan. Runachañataqmi
warmintin chili wakachataqa aswan ancha kuyakuyllawan irqichatahina uywanku.
Wakacha saqra turuwan llallichikuptinpas, paykunaqa waqaspanku maman waka
musuqmanta wachakunanta suyanku. Kayna suyasqanpim warmiqa wachakunchu,
maman wakapas wachakunñachu. Chaynasqallanpim warmiqa payayarqun, qaripas
machuyarqun. “Animismo” ninchikmi kastillasimipi, ñuqanchik runakuna
pachamamawan, pay hawanpi llapa kaqkunawan kuskalla tiyakuptinchik;
mallkikunawanpas, uywakunawanpas, hukllayllasqahina kaptinchik. Nisqaymantam
Sofía Venturoli (2005) nin:
Desde época prehispánica la presencia de la especie animal se delínea
bajo un aspecto dualístico en el cual el ser animal se evidencia como
complementario al ser humano: la asociación entre hombre y animal,
algunos en específico, constituyen una de las parejas clásicas del
dualismo andino, hombre y animal son considerados como partes
opuestas que forman una unidad. (:73)
Chili wakachapi mana wawayuqkunaqa ñuqanchikhina runakunam, chaymi
wakachata wawachakuspanku sumaqllata uywakunku, kuyakuynillankuta chiqa
wawamanhina quspanku. Uywaqa kaypim runachasqahina rikurimun (humanización de
la naturaleza) imaynam pachamamanchiktapas runachasqanchikhina. Kay kwintupi
10 Qawaykusunchik César Itierpa llamkayninta (El hijo del oso, 2007).
12
wakacha uywakuq runakunaqa ñakarinkuchuqaya mana wawayuq kasqankuwan.
“Araranka’ay” kwintupiñataqmi warmi qaripas wawayuq kayta munanku
chakrankutapas, uywankutapas payman saqinankupaq. Chili wakachapa duyñunkuqa
kuyakuyninkuta, ayllukuyninkuta manam qulluchinkuchu. Kaymantam Venturoliqa
qatiykachinraq:
El concepto dualístico, considerado como momento de
complementariedad entre el ser humano y el ser animal, implica la
noción de reciprocidad. El mismo término reciprocidad debe ser
explicado y cada vez entendido, en base al contexto en la cual se está
utilizando (Venturoli, 2005: 73).
Reciprocidadqa runamasinchikkunawan, pachamamawan, uywakunawanpas,
qunakuymi, paykunawan yanapanakuymi. Manam chaskikuyllachu. Contextoñataqmi
hanay ayllukunapipas, uray ayllukunapipas llapa ima kayninwan tiyakuy. Chiripas
yarqaypas kusikuypas tiyakuyninchikman watasqa kaspanmi contexto. Chili
wakachamanta willakuyqa sallqa llaqtakunapa willakuyninmi. Imanasqam kaynata
ninchik? Kwintupi iskay kimsa siqikunata qawaykusunchik:
Wakachaqa t’uturata llach’ushaqtinsi quchamanta saqra (encanto)
lluqsimusqa, machu yana waka rikcha’yninta hap’ispa”. / Cuando [el
torito] estaba arrancando la totora, salió un toro negro, viejo y alto, del
fondo del agua [lago]. Estaba encantado, era el Demonio que tomaba esa
figura (Lira, 1990:22).
Tuturaqa sallqa ayllukunapa quchankunallapim aswan allinta wiñan. Uray aqu
ayllukunapiqa, quñisqalla kaptinku, manam allintachu wiñan. Quchakunapas
inkantuyuq chunniq urqukunallapi kaspankum. Chili wakacha yana wakawan imayna
maqanakusqankuta qawananpaq runachaqa siqan “urqu pataman”. Chaymantas,
thallaykuspalla qhawan, ichhu qhipachallanmanta” / El dueño subió el cerro y llegó a la
cumbre. Allí se tendió; oculto en la paja… (:24) Ichupas chiri urqukunallapin suma-
sumaqta wiñan. Kay kwintupi willakuqpa siminqa manan pisi-pisillatapas chakrakuna
yapuymanta rimanchu, ima hallmaykunamantapas. Qichwa llaqtakunapi turuchakunaqa
chakra yapuykunaman watasqam. Nisqanchikmantaqa takyachisunchik: chili
13
wakachamanta willakuyqa sallqa runakuna wawqichikkunapa willakuyninmi, nispa.
Kaykama rimasqanchikqa iskay umayuqhinam. Nirqanchikmi: warmikunaqa
pachamamahinam, chaymi payhina wachakuspanku mana runakunata qulluchinkuchu,
kay hamutayqa uray ayllukunapi tiyaqkunapaqmi. Chili wakachapi warmiqa manam
imayna wachakuy kasqanta riqsinchu, chaymantaqa manam pachamamahina kaqllachu,
mana wachakuspanqa runatapas qulluchiqhinam. Allinta qawaykuptinchiqa manayá
chaynachu: paykunaqa warmi-qarintinmi llapa kuyakuyninkuta, wayllukuyninkuta
quykurqaku wakachaman, uywañataqmi wayllukuykunata ‘chaskikuspa’ pisi ayllupa
sunqunta qasiyachin. Kaypiqa kan reciprocidad nisqanchik. Warmi-qaripa
tiyakuyninkuqa runamasinchikkunapa iñiyninkupihina tiyakuyllam. Imanasqataq mana
wachakuspa mana churiyaspa tiyakuyqa allin? Kaypi chuyachaykusun. Warmikunapaq
pachamamahina kayqa chakrakunaman watasqa ayllukunallapaqmi. Pachamamanchik
muhukunata, mallkikunata mana rururichiptinqa runakunapas, uywakunapas,
mallkikunapas qullunmanmi. Qichwa ayllukunapaq chakrakuna yapuyqa, llapa
tarpuykuna hallmayqa, aswan chaninchasqa llamkaymi, chaymi wawasapakuna kaypas
allinsu, llamkaykunapi yanapakunankupaq, llumchuykunapa, masakunapa makinkupas
aswan munasqa. Hanay llaqtakunapiñataqmi chiripas, wayrakunapas, lastakunapas
ancha kaptin chakrakunapi llamkayqa pisilla chaninchasqa, chaymi sallqarunakunaqa
uywakuna sunquyuq. Paykunaqa aswan allinta kuyanku llamankunata, uwihankunata,
wakachankunata, kawalluchankunata. Kay uywakunam paykunapa mikuynin,
aytukuynin. Chaymi paykunaqa uywakuna allin michiq. Hanay ayllukunapi
pachamamaqa manataqmi qunqasqachu, manachaypaqa qiwakunapas, ichukunapas
manam wiñanmanchu. Qawasqanchikpihina “Chili wakachamanta” kwintupi
runakunaqa manam sapinmantachu qullunku. Paykunapiqa runamasinchikkunapaqpas,
uywakunapaqpas sunqunkupi sinchiyasqa wayllukuymi kan. Hancha allin sunquyuq
runakunapiqa mana churiyuq, mana wawayuq kaptinkupas qullunchikchuqaya.
Tukunapaq
Runa qulluymanta rimayqa llapantinpachapi mana hawka tiyayllam. Wakiqninchikqa
llakikuyllawan sapa punchaw tapukunchik: “Pimantaq saqillasaq quri-qullqiykunata,
llapa imaykunatapas?, imaynanpitaq yawarllayta qulluchiyman?”, nispanchik.
Ayllunchikkunapa willakuyninkunapihina runamasinchikkunapas kantaqmi
chakrasapakuna, uywasapakuna, mana chullallapas churiq. Chaymi ima haykatapas
14
ruwaspanku taytachakunata mañakunku, hampiqkunawanpas hampichikunku warmi
kaspankuqa wachakunankupaq, qari kaspankuqa churiyanankupaq.
Hamutayninchikpiqa qawamurqanchikmi pachamamanchikwan warmikuna
hukllayllasqahina kasqankuta. Payhina mana sinchi ruruyuq kayqa, qaripa muhun
chinkachiyqa, runa qulluchiymi. Pachamamawan warmi tinkuchiyqa allpa llamkaq
qichwa ayllukunallapaqmi. Sallqakunapi runamasinchikkunapa sapa punchaw
llamkayninkuqa uywakuna michiymi, chaymi pachamamataqa pisillata muchanku.
Chayna nispanchikmi takyachimurqanchik “Chili wakachamanta” kwintuta
qawaykuspanchik. Nirqanchiktaqmi, runa qulluyqa mana allin sunquyuqkunallapaqmi,
apunchikkunawan, pachamamawan, huywakunawan, mallkikunawam mana
hukllayllasqahina tiyakuqkunapaqmi.
Lima, ayamarqay killa, 2011
Véase también:
LANDEO MUÑOZ, Pablo A. “José María Arguedaspa iskay willakuyninpi runakuna
qullusqanmanta, ayllukunapa iñiyninkumantawan”. En Atuqpa Chupan Riwista, wata 1,
yupay 1. Lima, ayamarqay killa, 2011-12, pp.33-53.
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
15
ARGUEDAS, José María. “cuentos religioso – mágicos quechuas de Lucanamarca”.
En Folklore Americano, año VIII, No 8 y 9. 1960-61, Lima.
------------ Cantos y cuentos quechuas / I. Lima, Municipalidad de Lima Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986.
------------ Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.
ARGUEDAS, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa. 1974.
CHIRINOS RIVERA, Andrés [y] MAQUE CAPIRA, Alejo. Eros Andino. Edición bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1996.
CLAVE, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003.
DUVIOLS, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos, 2003.
FALCONÍ, Carola; JIMÉNEZ, Edilberto; ALFARO, Giovanni. Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca, Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de la Violencia Política, Distrito de Santiago de Lucanamarca, 2007.
GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.
GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima, Fondo de Cultura Económica, 2005.
ITIER, César. El Hijo del Oso. La literatura oral quechua de la región del Cuzco. Lima, Instituto Francés de Estudios Andinos, Instituto de Estudios Peruanos, Universidad católica del Perú, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2007.
JIMÉNEZ SARDÓN, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia, Plural editores, 2003.LANDEO MUÑOZ, Pablo A. Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Tesis para optar el grado de magíster en Literatura Peruana y Latinoamericana. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2010.
LIRA, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990.
16
MILLONES, Luis [y] PRATT, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.
MRÓZ, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992.
PAYNE, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999.
SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua General del Perv. Edición y comentario de Jan Szemiñski. Lima: Ediciones el Santo Oficio – Códice Ediciones S.A.C., 2006.
TAYLOR, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de comienzos del Siglo XVII. (Versión paleográfica, interpretación fonológica y traducción al castellano de G. Taylor y estudio biográfico sobre Francisco de Ávila por Antonio Acosta). Lima: Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.
VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1992.
--------------- Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.
VENTUROLI, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/SofíaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la_simbología_vinculada_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash. (hapisqa, 24 de octubre killapi, 2011 watapi).
VIENRICH, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma, 1999.
VILCAPOMA, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.
YANEZ, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.
17