1

ENDÜSTRİYEL RADYOGRAFİ UYGULAMALARINDA RADYASYONDAN KORUNMA ÇALIŞTAYI

SONUÇ BİLDİRGESİ

28 Ocak 2017 ANKARA

2

Düzenleyen Kuruluşlar

Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene

(KTTM) Araştırma/Uygulama Merkezi

Radyasyondan Korunma Derneği (TRKD)

Kolaylaştırıcılar

Prof. Dr. İbrahim TÜKENMEZ

1

Prof. Dr. İbrahim USLU2

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ3

Prof. Dr. Tonguç ÖZDEMİR4

Çalıştay Raportörleri

Prof. Dr. Uğur Adnan SEVİL

5

Doç. Dr. Hilal GÖKTAŞ6

1 Gazi Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi,

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Sarayköy Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi Eski

Müdürü

2 Gazi Üniversitesi, Kimya Eğitim Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi, TAEK Radyasyon Sağlığı

ve Güvenliği Dairesi Eski Başkanı

3

Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Fizik Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi,

Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü Müdürü

4

Mersin Üniversitesi Kimya Mühendisliği Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi, TAEK Danışma

Kurulu Üyesi

5 Hitit Üniversitesi Kimya Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi

6 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fizik Bölümü Öğretim Üyesi

3

ÖNSÖZ

Tahribatsız muayene yöntemleri, imalat süreçlerinde veya çalışma şartlarında kullanımları

sırasında malzemelerin içinde veya yüzeyinde meydana gelen süreksizliklerin, malzemenin

fiziki yapısına zarar vermeden tespitinde kullanılmaktadır.

Tüm endüstriyel sektörlerin ihtiyaç duyduğu kaliteli ve güvenilir malzeme talebine tahribatsız

muayene teknikleri önemli katkılar sağlamıştır. Hassas hata tespiti, tanımlaması ve boyut

tayini, hızlı muayene, ucuz ve taşınabilir cihazlara olan ihtiyaç, ultrasonik muayene, manyetik

parçacıkla muayene, sıvı penetrantla muayene, endüstriyel radyografi gibi çeşitli tahribatsız

muayene tekniklerin gelişmesini teşvik etmiştir. Buna bağlı olarak, tahribatsız muayene

yöntemlerinin kullanımı yaygınlaşmakta, bu hizmeti veren firmalarının sayısı artmakta ve

yetişmiş nitelikli elemana daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır.

Bununla birlikte, radyasyon kaynakları kullanarak yapılan tahribatsız muayeneler sırasında

hem çalışanların hem de toplum ve çevrenin radyasyonun olası zararlı etkilerinden korunması

ön plana çıkmaktadır. Bu açıdan baktığımızda, endüstriyel radyografi hizmeti veren ve bu

hizmeti alan kuruluşların sürdürülebilir ve etkin önlemler alarak, uygulamadan

kaynaklanabilecek olası radyolojik zararlara karşı bireyi, toplumu ve çevreyi koruması önem

kazanmaktadır. Örneğin, içinde radyasyon kaynağı (radyoizotop) bulunan radyografi cihazları

kötü niyetli kişiler tarafından çalınabilir ve bunun sonucunda büyük toplumsal felaketler

ortaya çıkabilir. Yine, bu tür cihazların bulunduğu tesislerde yangın, sabotaj, terörist eylem

risklerinin de dikkate alınması ve radyasyon kaynaklarının emniyet ve güvenliğinin sağlaması

son derece önemlidir.

Bunların yanı sıra endüstriyel radyografi hizmeti veren tahribatsız muayene firmalarının

faaliyetleri sırasında oluşabilecek kazaların önlenmesi; ağır radyolojik hasarlar doğuracak

kazaların gerçekleşme olasılığının azaltılması; önlemlere rağmen kaza olması durumunda ise

radyolojik etkilerin en alt seviyeye indirilmesi için mümkün olan tüm makul önlemleri almak

da o kadar önemlidir. Bu da ancak etkili radyasyondan korunma programları hazırlanarak

sağlanabilir. Dolayısıyla, her radyografi firmasının kendine özgü bir “radyasyondan korunma

programı” hazırlaması, belirli dönemlerde bu programa uygun tatbikatlar ve eğitimler

yapması gereklidir.

Kişilerin yapmakla yükümlü oldukları işler için yeterli eğitimi almamış ve/veya yeterli beceri

ve deneyim kazanmamış olmaları, yaptıkları işin kendilerine zor, hatta sevimsiz görünmesine

neden olabilir. Ayrıca, çalışanların kişilik özelliklerine uygun olmayan işlerde istihdam

edilmesi, işe uygun işçi ya da işçiye uygun iş düzeni kurulmamış olması güvenliksiz

davranışlara neden olabilir. Bu gibi sebepler sonucunda iş kazaları ortaya çıkabilir.

Endüstriyel radyografi uygulamalarındaki çalışma ortamı çok ağır olabilmektedir. Örneğin,

uygunsuz hava koşullarında açık alanlarda veya yaşam kalitesi düşük bölgelerde yapılan

çalışmalarda çevre şartları çalışanların sağlığını geçici veya sürekli olarak

etkileyebilmektedir. Sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü, kirli hava gibi

olumsuz fiziksel koşullar, çalışanların aşırı yorulmasına, dikkatlerinin dağılmasına,

hareketlerinin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olabilmektedir.

Bunların sonucunda, çalışma bitirilince radyasyon kaynağının muhafaza kabında korumalı

pozisyonuna girip girmediğinin kontrolünün yapılmaması gibi güvenliksiz davranışlar ortaya

çıkabilmektedir. Radyasyon kaynaklarının kullanıldığı bu tür ortamlarda çeşitli araç ve

4

cihazlardan el aletleri ve yardımcı ekipmana, işyeri düzeni ve depolamadan cihazların bakım

ve kontrollerine kadar birçok aşamada güvenliksiz durumlar ortaya çıkabilmekte ve irili ufaklı

kazalar yaşanabilmektedir. Yönetim ve denetim eksiklikleri ile işçi ve işverende iş güvenliği

bilincinin yeterince oluşmaması da bu tür kazaların dolaylı nedenlerini oluşturmaktadır.

Yoğun katılımla gerçekleştirilen bu çalıştay, yukarıda bahsedilen hususlar açısından son

derece faydalı olmuştur. Ele alınan konular sayesinde, endüstriyel radyografide kullanılan

radyasyon kaynaklarının emniyetli ve güvenlikli nasıl kullanılacağı daha iyi anlaşılmış,

kazaların önlenmesine yönelik ve kaza durumunda olumsuz etkilerin belirlenen sınırlar içinde

en az düzeyde nasıl kalması gerektiği üzerinde tespitler yapılmıştır.

Bu çalıştayın belirli periyotlarla ve daha fazla bildiri ile gerçekleştirilmesini temenni eder;

başta Radyasyondan Korunma Derneği Başkanı Sn. Yusuf Ergün TOGAY ve Orta Doğu

Teknik Üniversitesi Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Araştırma/Uygulama

Merkez Müdürü Sn. Prof.Dr. C. Hakan GÜR olmak üzere emeği geçen herkesi gönülden

kutlarım.

En derin saygılarımla…

Prof. Dr. İbrahim USLU

5

ÇALIŞTAY PROGRAMI

08:30-09:00 Kayıt

09:00-09:03 Saygı Duruşu ve İstiklal Marşı

09:03-09:14 Açılış Konuşmaları

Prof. Dr. C. Hakan GÜR

ODTÜ, KTTM Araştırma/Uygulama Merkez Müdürü ve Metalurji Malzeme

Mühendisliği Bölüm Başkanı

Y.Ergün TOGAY, Nükleer Yük. Müh.

Radyasyondan Korunma Derneği (TRKD)Yönetim Kurulu Başkanı

1. Oturum (Kolaylaştırıcı Prof. Dr. Niyazi MERİÇ, Ankara Üniversitesi, Mühendislik

Fakültesi, Fizik Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi, Ankara Üniversitesi,

Nükleer Bilimler Enstitüsü Müdürü)

09:15-09:45 Endüstriyel Radyografi Uygulamalarının Tarihsel Gelişimi

Prof. Dr. C.Hakan GÜR ODTÜ, KTTMM Müdürü

09:45-10:30 Endüstriyel Radyografi Cihazlarının Güvenli Kullanımı ve Radyasyondan

Korunma

Arş. Gör. H. İlker YELBAY, ODTÜ/ KTTMM

10:30-10:45 Ara

2. Oturum (Kolaylaştırıcı Prof. Dr. İbrahim USLU, GÜ, Kimya Eğitim Ana Bilim Dalı

Öğretim Üyesi, TAEK Radyasyon Sağlığı Güvenliği Eski Başkanı)

10:45-11:15 Radyasyonun Biyolojik Etkileri

Yard. Doç.Dr. Engin ALAGÖZ, Gülhane A.E.H./Nükleer Tıp Kliniği

11:15-12:00 Endüstriyel Radyografi Uygulamalarında Meydana Gelen Kazalar ve

Nedenleri

Fiz. Müh. Ersin ERBAŞ

12.00-12:30 Radyolojik Kazalarda Acil Durum Müdahale Yöntemleri

Prof. Dr. Tonguç ÖZDEMİR, Mersin Ünv. Kimya Müh. ABD Öğretim Üyesi,

TAEK Danışma Kurulu Üyesi

12:30-13:30 Yemek Arası

3. Oturum (Kolaylaştırıcı, Prof. Dr. Tonguç ÖZDEMİR, MÜ Kimya Müh. ABD

öğretim üyesi, Türkiye Atom Enerjisi Kurumunda danışma kurulu üyesi)

13:30-14:00 Endüstriyel Radyografi Uygulamalarında Yasal Durum

Fiz. Müh. Yılmaz AKSÖZ, TRKD

14:00-14:30 Sakarya’da Meydana Gelen Radyografi Kazası ve Değerlendirilmesi

Y.Ergün TOGAY, Nükleer. Yük. Müh., TRKD Yön. Kur. Bşk.

14:30-14:45 Ara

6

4. Oturum (Kolaylaştırıcı Prof. Dr. İbrahim TÜKENMEZ, Gazi Üniversitesi,

Mühendislik Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi, Türkiye

Atom Enerjisi Kurumu Sarayköy Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi

Eski Müdürü)

14:45-17:30 Endüstriyel Radyografide Radyasyon Kazalarının Önlenmesi ve Sektörün

Radyolojik Sorunlarının Tespiti ve Çözüm Yollarının Belirlenmesi Paneli

Prof. Dr. C. Hakan GÜR, ODTÜ/KTTMM

Prof. Dr. Tonguç ÖZDEMİR, Mersin Üniversitesi

Yard. Doç.Dr. Engin ALAGÖZ, Gülhane A.E.H./Nükleer Tıp Kliniği

Dr. Abdullah ZARARSIZ, FMO Başkanı

Y.Ergün TOGAY, Nükleer. Yük. Müh., TRKD Yön. Kur. Bşk.

Fiz. Müh. Ersin ERBAŞ, TRKD

Fiz. Müh. Yılmaz AKSÖZ, TRKD

Arş. Gör. H. İlker YELBAY, ODTÜ/KTTMM

Filiz ÖZTAŞKIN, ENKON

7

İÇİNDEKİLER

ÇALIŞTAY PROGRAMI ...............................................................................................5

GİRİŞ ..............................................................................................................................8

1. AÇILIŞ KONUŞMALARI .......................................................................................9

1.1. ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Araştırma/Uygulama Merkezi

Müdürü ve Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü Başkanı Prof. Dr. C. Hakan

GÜR’ün konuşması .........................................................................................................9

1.2. Radyasyondan Korunma Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Y. Ergün TOGAY’ın

konuşması ..................................................................................................................... 10

2. SUNUMLAR .......................................................................................................... 11

3. PANEL: Endüstriyel Radyografide Radyasyon Kazalarının Önlenmesi, Sektörün

Radyolojik Sorunlarının Tespiti ve Çözüm Yollarının Belirlenmesi ............................... 11

3.1 Kazalara Neden Olan ve/veya Katkıda Bulunan Etmenler ........................................ 12

3.2. Kazaların Önlenmesine Yönelik Öneriler ve Çözüm Yolları ................................... 13

3.3. Endüstriyel Radyografi Firmalarının Sorunlarının Tespiti ve Çözüm Önerileri........ 15

SONUÇ ......................................................................................................................... 17

8

GİRİŞ

Endüstriyel radyografi uygulamaları 1940'lardan sonra hızla artmış ve günümüzde artık

neredeyse tüm ülkelerde yaygın bir şekilde kullanılır hale gelmiştir. Ancak, bu sektördeki

güvenlik standartlarının artmasına, yetkili kurumların radyasyondan korunma altyapısında

belirgin bir iyileşme olmasına rağmen, aşırı doza maruz kalma ve ölümler hala meydana

gelebilmektedir.

Radyografi uygulamalarında kullanılan bir radyasyon kaynağının veya radyasyon yayan

cihazın yakınındaki doz hızı, birkaç saniye içerisinde aşırı radyasyon dozlarına maruz

kalınmasına ve belki de bir uzvun kaybına neden olacak kadar şiddetli olabilir. Nadiren

rastlansa da, radyasyon kaynaklarının yanlış kullanımı veya bilinçsizce yaşam alanlarına

getirilmesi sonucunda ölüm olayları da meydana gelmiştir.

Endüstriyel radyografi ekipman tasarımı ve güvenlik sistemlerinde kaydedilen önemli

gelişmelere rağmen, öncelikli olarak, kurallara uyulmaması, güvenlik kültürü eksikliği ve

bazen de yasal düzenlemelerin yetersizliği veya etkisizliği nedeniyle, diğer ülkelerde olduğu

gibi maalesef ülkemizde de hala kazalar meydana gelebilmektedir.

Bu çalıştay, kazaların başlamasına neden olan olaylardan, katkı sağlayan etmenlerden ve

sonuçlarından dersler çıkartarak radyografi kazalarının temel nedenlerini göstermek, bu

kazaların tekrarını önlemek veya meydana gelebilecek olanların sonuçlarını hafifletebilecek

önlemleri ortaya koymak ve ilgili sektörün radyolojik açıdan içinde bulunduğu mesleki

sorunları tespit edip çözüm yollarını belirlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir.

Ülkemizde ilk kez düzenlenen bu çalıştayın, radyasyon güvenliğinden sorumlu olan yetkili ve

ilgili kamu kurumları, ilgili sivil toplum kuruluşları, üniversite, radyografi firmaları, tedarikçi

firmaları ve ilgili eğitim kuruluşları temsilcilerinin katılımı ile belli bir düzeyi yakalayacağına

ve tatmin edici sonuçların çıkmasına yardımcı olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle de

çalıştaya, özellikle, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), Afet ve Acil Durum Yönetimi

Başkanlığı (AFAD), Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Başkanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri

Genel Müdürlüğü, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Fizik Mühendisleri Odası, çok sayıda

Üniversite mensubu ve Sivil Toplum Kuruluşları davet edilmiştir.

Çalıştayın sonunda, kazaların temel nedenlerinin, çalışma kurallarına uyulmaması, yasal

düzenlemelerdeki eksiklikler, denetim yetersizliği, yetersiz eğitim, yetersiz bakım-onarım,

insan hatası, teçhizat arızası veya eksikliği, tasarım kusurları ve kasıtlı ihlaller olduğu

sonucuna varılmıştır. Ayrıca, sektörün radyolojik açıdan içinde bulunduğu mesleki sorunlar

da tespit edilmiş ve bu sorunların çözümü için yapılması gerekenler açıkça ortaya konmuştur.

9

1. AÇILIŞ KONUŞMALARI

Çalıştay, Fizik Mühendisleri Odası, Medikal Fizik Derneği, Nükleer Tıp Derneği, Türk

Radyoloji Derneği, Türk Radyasyon Onkolojisi Derneği, Tüm Radyoloji Teknisyenleri ve

Teknikerleri Derneği, Türk Medikal Radyoteknoloji Derneği, Ankara Üniversitesi

Nükleer Bilimler Enstitüsü, Ege Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü, İTÜ Enerji

Enstitüsü Nükleer Araştırmalar A.B.D. Başkanlığı, Hacettepe Nükleer Bilimler Enstitüsü,

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Kocaeli Üniversitesi, Hitit

Üniversitesi, Mersin Üniversitesi, Kıbrıs Yakın Doğu Üniversitesi, Çanakkale Onsekiz

Mart Üniversitesi, Ankara Gülhane Eğitim Araştırma Hastanesi ve Türkiye Halk Sağlığı

Kurumu ile çok sayıda endüstriyel radyografi firma temsilcilerinden oluşan 129 katılımcı

ile başlamıştır.

Saygı duruşunun ardından İstiklal marşının okunmasıyla açılan çalıştay, düzenleme

komitesi adına ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Araştırma/Uygulama

Merkezi Müdürü ve Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü Başkanı Prof. Dr. C.

Hakan GÜR ile Radyasyondan Korunma Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Y. Ergün

TOGAY’ın açılış konuşmaları ile devam etmiştir.

1.1. ODTÜ KTTM Araştırma/Uygulama Merkezi Müdürü ve Metalurji ve

Malzeme Mühendisliği Bölümü Başkanı Prof. Dr. C. Hakan GÜR’ün

konuşması

Değerli Katılımcılar,

Radyasyondan Korunma Derneği ve ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene

Araştırma/Uygulama Merkezinin ortaklaşa olarak, Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler

Enstitüsü ile Tahribatsız Muayene Derneğinin katkılarıyla Enkon firmasının

sponsorluğunda düzenlenen ve ülkemizde bir ilk olan bu çalıştaya hoşgeldiniz.

Yüksek enerjileri nedeniyle katı malzemelere nüfuz edebilen X ve gama ışınları, birçok

imalat sektörüne ait ürünlerdeki hataların tespiti için uzun yıllardır kullanılmaktadır.

İncelenecek parçaların malzemesine, kalınlığına ve uygulama koşullarına bağlı olarak X-

ışını cihazları veya gama ışını yayan radyoizotoplar vasıtasıyla elde edilen ışınlar, önlem

alınmadığı takdirde insan vücudundaki hücrelere zarar verebilmektedir.

Endüstriyel radyografi uygulamaları sırasında radyasyon kazaları meydana gelebilmekte

ve insanlar açısından ölüme dek varan ciddi sağlık sorunları ortaya çıkabilmektedir.

Bu çalıştayın amacı, radyasyon güvenliğinden sorumlu kamu kurumlarını, sivil toplum

kuruluşlarını, üniversiteleri, uzmanları, endüstriyel radyografi hizmetini alan ve veren

firmaları, cihaz tedarikçilerini ve sahada çalışan operatörleri bir araya getirerek radyasyon

kazalarının nedenlerini ortaya çıkartmak ve tekrarını en aza indirmek için çözüm yollarını

ve alınması gereken önlemleri belirlemektir.

10

Kasım 2016 da ODTÜ de yapılan toplantıda , Radyasyondan Korunma Derneğinin

getirdiği teklifle gerçekleştirilmesine karar verilen bu etkinlik, kısa bir hazırlık süresine

rağmen oldukça büyük ilgi görmüştür.

Bu etkinliğin koordinasyonuna ve gerçekleşmesine emek veren Radyasyondan Korunma

Derneği yönetimine, ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Merkezi

Tahribatsız Muayene eğitim sorumlusu İlker Yelbay’a ve katkı veren tüm kişi ve

kuruluşlara teşekkür ediyorum.

Başarılı ve verimli bir çalıştay dileğiyle saygılar sunuyorum.

1.2. Radyasyondan Korunma Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Y. Ergün

TOGAY’ın konuşması

Değerli Konuklar,

Endüstriyel radyografinin kullanımı yaygınlaştıkça buna paralel olarak uygulamayla ilgili

farklı nedenlere dayanan birçok radyasyon kazasının da meydana geldiği ortaya çıkmıştır.

Bu kazalar, tüm dünyada nükleer ve radyolojik alanda meydana gelen kazaların yaklaşık

yarısını oluşturmaktadır.

Bu çalıştay, endüstriyel radyografide radyasyondan korunma ve güvenlikten sorumlu

yetkili kurum, radyografi firmaları, radyasyon çalışanları, tedarikçi ve üretici firma, ilgili

ve ilgi duyan tüm kurum ve kuruluş temsilcilerini bir araya getirerek radyografi

kazalarının temel nedenlerini göstermek, bu kazaların tekrarını engellemek veya meydana

gelenlerin sonuçlarını hafifletebilecek önlemleri ortaya koymak ve sektörün radyolojik

açıdan içinde bulunduğu sorunları tespit edip çözüm yolları aramak amacıyla

düzenlenmiştir.

Umarım çalıştayımız bu açıdan başarılı geçecek ve amacına en iyi şekilde hizmet

edecektir.

Duyarlılık gösterip olumsuz hava koşullarına aldırmadan buralara kadar gelerek

çalıştayımıza destek verdiğiniz için hepinize sonsuz teşekkürler ediyorum.

11

2. SUNUMLAR

Endüstriyel Radyografi Uygulamalarının Tarihsel Gelişimi

Endüstriyel Radyografi Cihazlarının Güvenli Kullanımı ve Radyasyondan

Korunma

Radyasyonun Biyolojik Etkileri

Endüstriyel Radyografi Uygulamalarında Meydana Gelen Kazalar ve Nedenleri

Radyolojik Kazalarda Acil Durum Müdahale Yöntemleri

Endüstriyel Radyografi Uygulamalarında Yasal Durum

Sakarya’da Meydana Gelen Radyografi Kazası ve Değerlendirilmesi

Çalıştay sunumlarına, http://www.trkd.org.tr/err_calistay_2017/sunumlar.php web

adresinden ulaşabilirsiniz.

3. PANEL: Endüstriyel Radyografide Radyasyon Kazalarının Önlenmesi,

Sektörün Radyolojik Sorunlarının Tespiti ve Çözüm Yollarının

Belirlenmesi

Çalıştayın son bölümünde, “Endüstriyel Radyografide Radyasyon Kazalarının

Önlenmesi, Sektörün Radyolojik Sorunlarının Tespiti ve Çözüm Yollarının Belirlenmesi”

amacıyla bir panel düzenlendi.

Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi,

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Sarayköy Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi Eski

Müdürü Sayın Prof. Dr. İbrahim TÜKENMEZ’in kolaylaştıcı görevini üstlendiği panele,

ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Araştırma/Uygulama Merkez

Müdürü ve Metalurji Malzeme Mühendisliği Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. C. Hakan

GÜR, Radyasyondan Korunma Derneği Başkanı Sayın Y.Ergün TOGAY, ODTÜ

Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Araştırma/Uygulama Merkezi Araş. Görv.

Sayın İlker YELBAY, Gülhane Araştırma ve Eğitim Hastanesi Nükleer Tıp Kliniği

öğretim üyesi Sayın Yrd. Doç. Dr. Engin ALAGÖZ, Mersin Üniversitesi Kimya Müh.

ABD öğretim üyesi ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu danışma kurulu üyesi Sayın Prof.

Dr. Tonguç ÖZDEMİR, Radyasyondan Korunma Derneği üyesi Tehlikeli Madde Taşıma

Uzmanı Sayın Fiz. Müh. Ersin ERBAŞ, Radyasyondan Korunma Derneği Yönetim

Kurulu Üyesi Sayın Fiz. Müh. Yılmaz AKSÖZ ve ENKON temsilcisi Sayın Filiz

ÖZTAŞKIN panelist olarak katıldılar.

Gerek panelde söz alınarak gerekse de söz alma veya katılma fırsatı bulunamayıp daha

sonra yazılı olarak bildirilen görüş, düşünce ve öneriler aşağıda üç ana başlık altında

özetlenmiştir.

12

3.1 Kazalara Neden Olan ve/veya Katkıda Bulunan Etmenler

Bu çalıştayda, dünya genelinde meydana gelmiş birçok endüstriyel radyografi kazası

içerisinden nedenleri bakımından örnek teşkil ettikleri için seçilen bazı kazalar ile

Sakarya İli Arifiye İlçesi Kızılcıklı Köyü HES barajı inşaatında meydana gelmiş olan

kaza tartışıldı. Bu kazaların seçilmesinin nedeni kazaların başlamasına neden olan

olayları, katkıda bulunan etmenleri ve sonuçları ortaya koyarak dersler çıkarmaktı.

Dünya genelinde meydana gelmiş kazalarla ilgili olarak yapılan değerlendirmelerde,

a) Çalışma kurallarına uyulması durumunda meydana gelen kazaların çoğunun

engellenebileceği, genellikle, ticari baskılar ve üretim gereksinimleri nedeniyle bu

kurallara uyulmadığı, örneğin: (1) kazaların çoğunda, personelin kurallara uymadığı ve

özellikle de gerekli radyasyon ölçümlerini yapmadığı, (2) bazı kazalarda, güvenlik

sistemlerinin kasten iptal edildiği, (3) bazı kazalarda ise, bir radyografçı gözetimi

olmaksızın niteliksiz personel çalıştırıldığı,

b) Sistematik denetimler yapılmadıkça, yeterli bir eğitim programı belirlenmedikçe ve

eğitimler tekrar edilmedikçe, personelin bilgi ve performans seviyesinin hızla düşeceği,

örneğin: (1) meydana gelen bazı kazalarda, personelin gerekli eğitimleri olmadan

radyografik ve güvenlik ekipmanlarını kullanmasına izin verildiği, (2) bazı kazalarda,

personelinin genellikle ya hiç radyasyon ölçüm cihazı kullanmadığı ya da doğru bir

şekilde kullanmadığı, (3) bazı kazalarda da personelin, genellikle kişisel dozimetrelerini

üzerlerinde bulundurmadığı,

c) Meydana gelen kazaların çoğunda, radyografi firmalarının zayıf olan güvenlik

kültürünün, güvenlik sistemlerinin ve çalışma kurallarının bozulmasına neden olduğu, iş

yükünün ve üretim maliyetlerinin güvenlikten daha fazla önem kazandığı, örneğin; (1)

radyografçıların yüksek doz kayıtlarını önlemek için kasıtlı olarak dozimetrelerini

çıkarttıkları, (2) bazı kazaların güvenlik sistemleri ile teçhizatın bakım ve onarımlarının

yeterince yapılmamasından kaynaklandığı, (3) kişisel güvenlik ve diğer çalışanlarla ilgili

gösterilen özen konusunda aşırı bir umursamazlık olduğu, (4) genellikle, yeterli sayıda

nitelikli radyografi personeli bulunmadığı,

d) Kazaların büyük çoğunluğunda, ilk güvenlik eğitiminin yanı sıra uygun acil durum

yöntemlerine yönelik eğitimlerinin eksik olduğu, Örneğin; (1) kaynak geri çekme

işlemlerinin, uygun teçhizat veya planlama olmadan ve olumsuz çevre koşulları altında

denenmeye çalışıldığı, (2) bazı kazalarda, personelin çalıştığı cihazların çalışma

prensipleri hakkında temel bilgisinin olmadığı, (3) genel olarak, radyasyon güvenliğinin

temel prensipleri hakkında bilgi eksikliğinin olduğu, (4) personelin, bilgileri tam olarak

oturmuş olmadığından, çalışma ve güvenlik prensiplerini stres altında uygulamakta

başarısız oldukları,

sonucuna varılmıştır.

Sakarya ili Arifiye ilçesi Kızılcıklı Köyü HES barajı inşaatında meydana gelmiş olan kaza

üzerinde yapılan tartışmalar sonucunda da yukarıda belirtilen etmenlere benzer etmenlerin

bu kazaya neden olduğu tespit edilmiştir. Örneğin,

13

1. Cihazın kaynak muhafaza kısmı düz tüp şeklindedir. Bu tasarıma sahip cihazlarda,

cihazın kilitlenememesi durumunda kaynağın cihazdan düşme ihtimali yüksektir. Söz

konusu olayda da bu ihtimal gerçekleşmiştir.

2. Cihaz kilidinin arızalı olduğu tahmin edilmektedir. Firma sahibi (aynı zamanda Seviye 3

radyografçı ve radyasyondan korunma sorumlusu), bu arızaya karşı, üreticiden ve yetkili

kurumdan izin almadan kilit sistemine koruyucu bir eklenti takmış yani cihaz üzerinde

modifikasyon yapmıştır. Bu modifikasyonun ona güvenlikli davranma konusunda aşırı

rahatlık sağladığı düşünülmektedir.

3. Çalışma kurallarına uyulmamıştır. Radyasyon ölçüm cihazı ve alarm dozimetresi hiç

kullanılmamıştır. Kaynağın korumalı pozisyonda olup olmadığı hiçbir aşamada kontrol

edilmemiştir.

4. Radyografi çalışmaları, radyasyon kazaları açısından en riskli uygulamalardan biridir.

Radyografi çalışmalarının, radyografçı dışında güvenlik önlemlerini gözlemek ve

radyasyon alanına dışarıdan sivil şahısların girişlerini önlemek üzere radyasyondan

korunma eğitimi almış en az bir yardımcı personel eşliğinde yapılması gerekir. Söz

konusu olayda böyle bir yardımcının olmadığı düşünülmektedir.

5. Radyasyondan korunma eğitimi almış bir yardımcı personelin olmaması ve çalışma

kurallarına uyulmaması şirkette bir güvenlik kültürünün olmadığını göstermektedir.

6. Mevzuatta eksiklikler vardır. Örneğin; (a) bu tür cihazların ve tek bir radygrafçıdan

başka radyasyondan korunma eğitimi almış herhangi bir personeli bulunmayan şirketlerin

lisanslanmasına engel bir hüküm yoktur. Mevzuat, endüstriyel radyografi

uygulamalarının tek kişi ile yapılamayacağını öngörememektedir. (b) Mevzuata,

Radyasyondan Korunma Sorumlusu (RKS)’nun fen bilimleri veya mühendislik fakültesi

mezunu olma koşuluna alternatif olarak endüstriyel radyografide Seviye 3’e sahip olma

yeterliliği getirilmesinin RKS’nun eğitim standardını düşürdüğünden dolayı doğru

olmadığı görülmüştür,

7. Şirket etkin bir denetime tabi tutulmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin, kazadan bir süre önce

denetim yapılmasına rağmen (1) radyografi çalışmalarının sadece bir kişiyle

yapılamayacağının sorgulanmadığı ve (2) cihaz üzerinde yapılan modifikasyonun fark

edilemediği tahmin edilmektedir.

3.2. Kazaların Önlenmesine Yönelik Öneriler ve Çözüm Yolları

Kazaların önlenmesine yönelik çözüm yolları üzerindeki değerlendirmeler sonucunda yetkili

kurumun, radyografi firmalarının, radyografçıların ve radyografi müşterilerinin yapması

gereken işler olduğu ortaya çıkmıştır. Buna göre,

(1) Mevzuat sürekli olarak geliştirmeli ve iyileştirilmelidir. Bu bağlamda, yetkili kurum,

a) lisanslama koşullarının devam ettiğinden, güvenlik kontrollerinin periyodik olarak

yapıldığından, olağandışı olayların zamanında raporlandığından emin olacak bir etkin bir

takip sistemi kurmalıdır.

b) lisanslama veya güvenlik koşulların ihlal edilmesi durumunda derhal güçlü ve tutarlı

yaptırımlar uygulamalıdır.

14

c) Saha çalışmaları da dahil olmak üzere habersiz olarak denetim, inceleme ve

değerlendirmeler yapmalıdır.

(2) Endüstriyel radyografi kaynakları ve cihazlarının bulundurulması ve kullanılması,

radyografi firmasının sorumluluğundadır. Bu sorumluluk, çalışmaların yetkili kurumun

mevzuatına uygun olarak yapılmasını kapsar. Bu nedenle, firma, radyografi işleminin

güvenliğinden birinci derecede sorumluluğa sahiptir. Lisans sahibi, tüm faaliyetlerinde

bir emniyet kültürünün geliştirilmesi ve sürdürülmesi konusunda gerekli önlemleri

almalıdır. Firma, bunun için,

a. radyasyon koruma sorumlusunun, özgün bir radyasyondan korunma programı

geliştirebilecek ve onu uygulayabilecek düzeyde olmasını sağlamalıdır,

b. radyasyondan korunma programının sürdürülmesi ve yetkili kurumun kurallarına

uyulması için gerekli olan tüm kaynakları sağlamalıdır,

c. en azından, radyasyon güvenliği mevzuatı, radyografi ve radyasyon ölçüm cihazları ile

uzaktan kullanılan araçlar ve personel dozimetresi tanıtımı, acil durum planları,

çevresel koşullardan, madde bağımlılığından, yorgunluk ve stresten kaynaklanan insan

faktörü kaygısını kapsayan bir eğitim programı geliştirmeli ve uygulamalıdır.

d. yetkili kurum tarafından tanımlanan ya da üreticilerin önerdiği şekilde koruyucu bir

bakım programını hazırlamak, belgelemek, uygulamak ve kontrol etmek zorundadır

e. tüm işletme, bakım ve güvenlikle ilgili talimatların Türkçe olarak mevcut olmasını

sağlamalıdır

f. yetkili kurum tarafından onaylanmış eğitim de dahil olmak üzere acil durum

prosedürlerini hazır bulundurmalı ve uygulamalıdır

g. güvenliği etkileyebilecek herhangi bir cihaz modifikasyonunu yapmamalıdır

h. en az yılda bir kez, iş ve teçhizatla ilgili prosedürleri, eğitimleri ve kontrolleri içeren

güvenlik incelemesi yürütmeli ve sonuçları belgelemelidir; Kayıtlar, yetkili kurumun

denetimi için her an hazır bulundurulmalıdır.

(3) Kişisel güvenliğin temel sorumluluğu radyografçıya aittir. Buna ek olarak, diğer

çalışanların ve halkın güvenliği sağlanacaksa bunun için de dikkatli olmalıdır. Bu

bağlamda, radyografçının,

i. radyasyonun zararlı etkilerini iyi bilmesi,

ii. görevlerini yerine getirmek için gerekli eğitim ve niteliklere sahip olması,

iii. yapılan işe uygun yöntemi istisnasız tatbik etmesi,

iv. kullanılan cihazlar hakkında kapsamlı bir bilgiye sahip olması,

v. görevlerini yerine getirmek için gerekli olan güvenlik teçhizatı ve sistemler hakkında

kapsamlı bir bilgiye sahip olması,

vi. teçhizata dokunurken veya onu kullanırken kişisel dozimetresini her zaman takması,

vii. acil durumların üstesinden gelebilmek için gerekli yardımcı makamlara kolayca

ulaşılmasını sağlaması,

viii. yeterli acil müdahale eğitimi alması,

ix. güvenlikten yoksun koşul ve uygulamaları radyasyon koruma sorumlusuna

bildirilmesinden sorumlu olduğunu bilmesi,

15

x. bilgisi dışında veya teçhizatın kapasitesinin üzerinde olan işlemleri yapmayı

reddetmesi

gerekir.

(4) Endüstriyel radyografi genellikle radyografi şirketine ait olmayan alanlarda, yerlerde

ve tesislerde gerçekleştirilir. Genellikle çalışma alanı müşterinin kontrolündedir ve

hizmet veren tüm şirketlerin faaliyetlerinin koordinasyonun yetki ve sorumluluğu

ondadır. Müşteri bu sorumlulukları yerine getirirken,

a. şirkete yapılması imkansız yük bindirmemelidir. Örneğin, güvenli çalışma

koşullarının sağlanması için radyografi işlem sayısını sınırlayabilir. Güvenlik

gereksinimleri öncelik taşımalıdır,

b. radyografi şirketinin gerekli uzmanlığa ve uygun yardımcı teçhizata sahip olduğundan

emin olması gerekir. Şirketin sahip olması gereken tüm yasal belgelerinin olup

olmadığını kontrol etmelidir.

c. radyografi işlemlerini alandaki diğer çalışmalarla koordineli yürütülmesini

sağlamalıdır. Örneğin, gerekli alanın boşaltılması ve güvenli hale getirilebilmesi için

planlama yapmalıdır.

d. mümkünse, radyografi şirketinin radyoaktif malzemesini güvenli ve tehlikesiz bir

şekilde saklayacağı gerekli yeri sağlamalıdır. Radyografi çalışma alanlarının kontrolü,

radyografi şirketine verilmelidir. Gerektiğinde, kontrollü bir alana erişimi engellemek

için güvenlik görevlileriyle destek sağlamalıdır.

3.3. Endüstriyel Radyografi Firmalarının Sorunlarının Tespiti ve Çözüm

Önerileri

Sektörün içinde bulunduğu sorunlar ve bunların çözümüne yönelik olarak

i. Yurt dışından alınan bazı uzmanlık sertifikalarının (seviye 1,2,3) gerçekliği konusunda

ciddi şüpheler olduğu; bu durumu denetleyen bir mekanizmanın bulunmadığı ancak

acilen köklü bir çözüme kavuşturulması gerektiği; en azından şimdilik yetkili kurumun

lisanslama aşamasında bu sertifikaları veren merkezlerin ülkemizdeki denkliğini

sorgulaması gerektiği,

ii. Özellikle saha ve şantiye koşullarında, gece-gündüz gözetmeksizin ve birçok farklı

disiplinden kişilerin aynı anda çalıştığı projelerde, radyografçının tek başına

çalışmasının ciddi bir risk taşıdığı; endüstriyel radyografi uygulamalarında bir kişinin

sistemin kurulması, sökülmesi ve toplanması, taşınması, çalışma esnasında güvenliğin

sağlanması açısından yeterli olamayacağı; bütün bu işlerin güvenli bir şekilde

yapılabilmesi için mutlaka radyasyondan korunma eğitimi de almış en az 2 kişinin

çalışması gerektiği; ancak mevzuatta bunu zorlayıcı bir hüküm olmadığı; bu durumun

da kaza riskini artırdığı; bunun mevzuata zorlayıcı bir hüküm eklenerek

çözülebileceği,

iii. Mevcut mevzuatla, radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyonun ÇNAEM’de

yapılmasının zorunlu olduğu; ancak, kalibrasyon için ÇNAEM’e gönderilen cihazın

uzunca bir süre sıra beklediği ve bu nedenle ÇNAEM’in kalibrasyon taleplerini

karşılayamadığının düşünüldüğü; bu süre boyunca işini çalışma kurallarına uygun

16

olarak yapmaya çalışan radyografi firmalarının çalışmalarının aksadığı; cihazların

kalibrasyon işlemlerinin, dozimetre ve eğitimlerde olduğu gibi yetkin özel kuruluşlarla

paylaşılmasının bu sorunun çözülmesine önemli bir katkıda bulunacağı,

iv. Radyografi cihazlarının 5 yıl süre ile Radyasyondan Korunma Sorumlusu (RKS)

üzerine lisanslandığı; RKS’nin değişmesi durumunda lisans süresi dolmasa bile

geçerliliğini yitirdiği ve yeniden lisans alınması gerektiği; bu uygulamanın, proje bazlı

çalışılan endüstriyel radyografi sektörünün yapısından kaynaklanan personel

sirkülasyonu fazlalılığı nedeniyle sorun yarattığı; değişik nedenlerden dolayı lisans

süresinden çok daha kısa sürelerde bazen RKS’nin işten ayrılabildiği bazen de firma

tarafından işten çıkartılabildiği; bu nedenle kısa süreler içinde lisans yenilemesi

yapmak zorunda kalındığı; bu durumun firmalara ilave bir mali yük yarattığı ancak

güvenlik açısından ilave bir katkı sağlandığının düşünülmediği; bu sorunun, lisansın

RKS adına değil, lisans sahibi adına verilmesiyle çözülebileceği,

v. Endüstriyel radyografi uygulamalarıyla ilgili mevzuatta tüm sorumluluğun lisans

sahibine, RKS’na ve radyografçıya yüklemiş olduğu; buna karşılık işi yaptıran

işverene hiçbir sorumluluk getirilmediği; sorumluluk sahibi olmayan işverenin, işin

hemen bitirilmesini istediği için radyasyon güvenliğini göz ardı edebildiği ve firma

üzerinde ciddi baskılar uyguladığı: yasal zorunluluklar dile getirildiğinde, işverenin bu

işi istediği şekilde yapacak alternatif firmalara vereceği tehdidi ile firmayı sıkıştırdığı;

bu nedenle de işi kaybetmemek için işverenin baskılarına mecburen boyun eğildiği; bu

durumun radyasyon kazalarına davetiye çıkardığı ve oluşan radyasyon kazalarının

çoğunluğunun bu sebeple meydana geldiği; bu sorunun, ilgili mevzuatta işveren için

gerekli sorumluluklar tarif edilerek çözülebileceği; örneğin, işverene proje başlamadan

proje koşullarını yetkili kuruma bildirmek, radyografi firmasının bütün zorunlulukları

yerine getirdiğini kontrol etmek, dozimetre kayıtlarını ve eğitim belgelerini

sorgulamak gibi yükümlülükler getirilebileceği,

vi. Endüstriyel radyografi uygulamalarında çok farklı projelerin olması ve çalışma

alanlarının sürekli değişmesinin denetimleri zorlaştırabileceği; bunu fırsat sayabilecek

ve sektörde merdiven altı olarak tabir edilen bazı radyografi firmalarının kuralları ihlal

ederek çalışabileceği; örneğin, iş yükünün yoğun olduğu çalışmalarda maruz kalınan

dozu düşük göstermek için radyografçının dozimetre kullanmasına izin

verilmeyebileceği; aynı grafi işlemi için yeterli aktiviteyi sağlamak üzere birden fazla

gamagrafi cihazı ile uygulama yapılabileceği; bu şekilde güvenliksiz çalışma bir yana

mali açıdan da haksız rekabet yaratılabileceği; özellikle sahada yapılacak habersiz

denetimlerle bu tür kural dışı çalışmaların engellenebileceği,

vii. Radyografi firmalarının, ikinci bir denetim mekanizmasına tabi tutulabilmesi için

TURKAK akreditasyonuna sahip olmaya zorlanması gerektiği,

viii. Endüstriyel radyografide çalışmaların çok değişkenlik arz ettiği ve her projenin

kendine özgü özellikleri olduğu; mevzuatın, firmaya özellikle gama kaynaklarının

mobilizasyonunun yetkili kuruma bildirilmesi yükümlülüğü getirdiği, ancak, cihazın

hangi ortam ve koşullarda kullanılacağı konusunda bir bilgi verme zorunluluğu

getirmediği; bu nedenle mobilize edilen cihazın nerede, hangi koşullarda, ne zaman,

ne kadar, nasıl çalışacağı bilgilerinin yetkili kurumun bilgisi dışında kaldığı; bu

durumun yine yapılacak habersiz denetimlere engel bir durum oluşturduğu; bu

sorunun da mevzuatta yapılacak düzenlemeyle giderilebileceği

ifade edilmiştir.

17

SONUÇ

Çalıştayın sonunda, kazaların en temel ortak nedenlerinin, çalışma kurallarına

uyulmaması, yasal düzenlemelerdeki eksiklikler, denetim yetersizliği, yetersiz eğitim,

yetersiz bakım-onarım, insan hatası, teçhizat arızası veya eksikliği, tasarım kusurları

ve kasıtlı ihlaller olduğu sonucuna varılmıştır.

Öte yandan, ülkemizde ilk kez gerçekleştirilen bu çalıştay, radyasyonla yapılan çalışmalar

içinde en tehlikelilerden biri olan “Endüstriyel Radyografi Uygulamaları”ndaki sorunları

tespit edip ortaya koyması açısından son derece faydalı bir çalıştay olmuştur. Çalıştayın en

önemli eksikliği ise tespit edilen ve yukarıda bahsi geçen sorunların çözümünde en önemli

katkıyı koyması gereken yetkili kurumun, yani, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

(TAEK)’nun bu çalıştaya davet edilmesine rağmen katılmamış olmasıdır.

Böylesine önemli, ancak, önemli olduğu kadar da faaliyetler esnasında tehlikeli sonuçların

ortaya çıkabileceği bu sektördeki sorunların acilen çözümlenmesi gerekmektedir.

Sorunların çözümlenmesinin takibi ve ortaya çıkabilecek başka sorunların tespiti açısından,

ülkemizde ilk kez düzenlenen bu çalıştayın periyodik aralıklarla tekrar edilmesi ve bundan

sonraki çalıştaylara TAEK’nun da katılmasının sağlanmasının faydalı olacağı

düşünülmektedir.

Bu bağlamda, çalıştayı düzenleyen, katkıda bulunan ve katılarak değerli görüş ve

düşüncelerini paylaşan herkese teşekkür ederiz.