QISIEN TAZ-ZMIEN U TISWIR TAD-DATI

Ta' A.P. VELLA, o.P.

AHNA I-Maltin biex inqisu z-i:mien ninqdew bil-kelma Almanakk (mill­Gnarbi almenichiaka. ghadd; jew minn almenha. rigal Ii jinghata fl.ewwel tas-sena), jew bil-kelma Kalendarju (mil-Latin kalendae. l-ewwel tax­xahar).

IZ-i:mien jitqies jew b'mod naturali fi granet, xhur u snin, fuq il-mixja tax-xemx, tal-qamar u tal-kwiekeb; jew b'mod artificjali f'minuti, sighat, gimgl'lat, lustri (lustru = 5 soin), sekli, dkIi, perijodi, epoki, eri, indiz­joni.

Glial dik Ii hi gumata nsibu diet modi kif in-nies kienu jqisu t-tul tagli.ha: (1) Il-BabiloniZi, il-Persjani u s·Sirjani kienu jqisuha minn gliod­wa gnal olira. (2) Il-Lhud, il-Griegi u c-Ciniu minn gliasar glial ielior; hekk naqraw fil-ktieb tal-Levitiku, k. 23, v. 32: A vespera usque ad vespe­ram celebrabitis sabbata vestra: Harsu l-btajjel taghkom minn gliasar sa gl'lasar. (3) L-Egizjani u I-Ewropej qisuha l-gumata minn nofs il-Iejl sa nofs il-Iejl.

Il-gimgaa mhux kulnadd qiesha b'sebat ijiem jew bdieha B-istess jum. Ahna I-Insara nibdewha I-Hadd; il-Lhud is-Sibt; il-Musulmani I-Gimglia.

Hekk ukoll ix-xahar: S.A. Fabrizius ighidilna illi, billi bejn qamar gdid u iehor hemm 29 jum, 12-il siegna, 44 minuta u 3 sekondi, il-bnedmin qiesu x-xahar min bi 30 jum, min b'31, min b'inqas u min b'iZjed.

Is-sena, £I-annamett, hija t-tul ta' i:mien Ii tieliu d-dinja biex taghmel dawra shilia max-xemx, jigifieri 365 jum, 5 signat, 48 minuta, u xi 45 se­konda. Ghall-ewwel is-sena kienu jaqsmuha fi tnejn: is-sajf u x-xitwa; ir­rebbiegha u l-harifa zdiedu wara. Il-Lhud is-sena qasmuha fi 12-il xahat lunari, hekk imsejna gliax kienu jitqiesu fuq it-tibdil tal-qamar; imma billi sabu illi s-sena solari, jigifieri meqjusa fuq ix-xemx, ma kinetx taqbel sewwa mad-drabi Ii l-qamar jitbiddel f'sena wahda, wara gliadd ta' snin kienu jzidu xahar idior. Il-Griegi kienu jqisu s-sena aktarx blial­Lhud, bix-xhur lunari; iZda billi x-xhur kienu jqisuhom wielied ta' 30 u l-iehor ta' 29 jum, u jibqgnu sejrin hekk, gara Ii wara kull dawra ta' 8 snin kien ikollhom izidu xahar iehor ta' 30 jum.

Ir-Rumani qiesu s-sena bi 304 ijiem biss, Ii qassmuhom f'1O xhur. Is­sultan Numa ra Ii dan il-qies kien \'laun, u glialhekk Zied xahrejn olira, Jannar u Frar, u s-sena gliaddha bi 355 jum. Ta' warajh sabu Ii Numa

-33-

b'hekk rna Hen sewwa xejn, u ssoktaw iZidu xahar ienor, Ii semmewh MercedoniUtS jew Mercedinus, u s-sena baqgnu jqisuha hekk sa zmien l-im­peratur Gulju Cesri, jigifieri sas-sena 46 qabel Kristu, maghrufa fl-istorja Rumana bnala 'is-sena tat-tanwid', gliax fiha I-Imperatur, barra x-xahar Mercedonius, Zied 67 gurnata onra biex isewwi l-izbalji ta' qabel u jir­ranga l-kalendarju. It-tigdid Ii gliamel Gulju huwa magnruf bliala r-Rifonna Guljana. Huwa ried ukoll illi s-sena jkun fiha 12-il xahar imqassmin hekk: Jannar, Marzu, Settembru u Novembru b'31 jum, u l-ohrajn bi 3D, barra minn Frar, Ii nallielu 29 jum, u 30 kull erba' snin. Dan it-tqassim gie mtiassar kiesah u biered mill-Imperatur Awgustu gnaliex ix-xahar ta' Aw­issu, Ii jgib ismu, rna kellux 31 jum; imhabba f'hekk na jum minn Frar u tah lil Awissu, u, biex rna janbtux diet xhur wara xulxin b'31 jum, Settemb­ru u Novembru gnamilhom bi 3D, w Ottubru u Dicembru b' 3l.

Sosigene, l-astronomu ta' Lixandra, Ii kien il-nassieb ewIieni tar-Ri­forma Guljana, kien iffissa I-Ekwinozju (jigifieri dak il-hin Ii fih ix-xemx tghaddi minn fuq l-ekwatur u nhar u lejl ikunu ndaqs) fir-rebbiegha, u sewwa sew 61-25 ta' Marzu. Ii:da billi s-sena kif qiesha hu kienet nieqsa ll-il min uta u 12-il sekonda mis-sena kif ghandha tkun tabillntqq, kull 129 sena skond is-sistema tieghu kienet tonqos gurnata. B'hekk insibu illi fi Zmien il-Koncilju ta' Nicea (A.D. 325) l-ekwinozju nabat fit-23 ta' Marzu. Dan l-izball kien jentitieg jissewwa. Gualhekk bosta astronomi bdew jipproponu progetti ta' riforma onra. Is-Santi Padri, fil-KonCilji ta' Kostanza (A.D. 1414) uta' Basllea (A.D. 1436-1439) qanqlu wkoll din il-kwistjoni, izda rna sehhilhomx jaslu fi ftehim. II-Papa Sistu IV sejjah f'Ruma l-maghruf astronomu Gwanni Regiomontano, iZda dan miet ftit wara Ii beda x-xoghol tar-riforma.

IL-KALENDARJU GREGORJAN

Fil-Koncilji tal-Lateran (A.D. 1517) uta' Trento (A.D. 1545-63) il-kwist­joni regghet kienet mistharrga, sakemm il-Papa Girgor XIII sejjah f'Ruma l-aqwa astronomi tad-dinja, fosthom id-Dumnikan Injazju Danti u I-Giz­wita Kristofru Clavio ta' Bamberg. IZda l-mertu kien tat-tabib Kalabriz Luigi Gilio uta' huh Antonio, Ii sehhilhom jagntu lill-Papa l-anjar soluz­joni ghat-tiswija tal-kalendarju. Girgor XIII bagnat kopja tas-suggerimenti ta' Gilio lis-slaten, lill-princpijiet, Iir-repubbIiki u lill-universitajiet, u I-progett inghogob miU-bicca l-kbira. II-Papa, ghalhekk, fl-24 ta' Frar, 1582, ried li fdik l-istess sena jinqabzu 10 ijiem, u hekk, wara Ii gnadda l-jum 5 ta' Ottubru, in-nies sabet runha 61-15 ta' l-istess xahar.

Fil-Kalendarju Gregorjan, Ii fuqu gnadna oimm sal-Ium, is-sena giet iffissata bi 365 jum, 5 signat u 49 minuta, u kull 4 soin ikun hemm wanda

-34-

bizestili (jigifieri jizdied jum max-xahar ta' Frar), barra minn meta tahbat A.D. 2000, 4OCO, 6000, ecc. L-astronomi ta' dak iZ-Zmien kienu ta' fehl..a wahda illi b'din i:-riforma z-zmien jiI--da jitqies hekk tajjeb Ii jridujgna,ldu 4238 sena oma biex il-ftit minuti zej da Ii jibqghu jagnmiu jum shih.·

Il-Kalendarju Gregorjan ma giex Olilqugh minoufih minn kulh .. dd. L-ew­wel gnus Ii naddnuh kienu l-artijiet KattoliCi, bhall-Itaija, Franza, Spanja u I-Ponugal. Il-Polakki bdew jinqdew bih fl-1586, I-UngeriZi fl-1587, I-Is­tati Protestanti GermaniZi fl-1699, I-Olanda, id-Danimarka u bicca kbira mill-IZvizzra fl-1670, I-Ingilterra fl-1752, u I-Izvezja fl-1753. Illuw I-Ew­ropa kollha timxi fuqu, barra mill-Grecja u r-Russja Ii baqgnu marbutin mal-Kalendarju Guljan, u gnalhekk illum jinstabu 12-il gurnata wrajna. Irid joqghod b' gnajnejh miftuha meia l-istotiku, iwissi Stamp fil-ktieb tie gnu Methods of Chronology, p.6, meta jistudja d-dokumenti ta' dawn il-pajjiZi Ii semmejna, gnaliex f'dokumenti miktubin fl-1582, 1700 u 1900 wiened jista' jiltaqa' ma' differeozi ta' 10, 11, 12 u 13-il jum. Hekk, per ezempju, meta William of Orange telaq mill-Olanda kienu 1-11 ta' ~ovembru 1688, imma meta wasal I-Ingilterra sab Ii hemmhekk kienu fil-15 ta' Novembru.

Fi zmien ir-Rivoluzjoni Fran Ciza, ir-Republikani kienu nargu b'kalen­darju gdid Ii bed a bit-22 ta' Settembru bnala I-ewwel tas-sena 1792. Ix­xhur kollha kienu ndaqs bi 30 jum kull wiened, u 1-5 jew 6 ijiem Ii kien jibqa', kieou jgnodduhom wara l-anhar xahar. FI-1806 Napu1jun Bonaparti nenna dan il-kalendarju u ried illi s-sena terga' tibda regolarment fl-I ta' J ann ar.

Wara Ii kienu stabbiliti l-jiem, il- gimgnat, ix-xhur u s-snin, kien meh­tieg Ii gnall-istorja ta' kull pajjii: tigi iffissata data, bidu, Zmien, perijo­du, era, gnall-krono1ogija. Glialhekk insibu illi:

Il-Lhud ignoddu mill-nolqien tad-din j a: Il-Griegi mil-Lognob ta' l-Olimpijadi: Ir-Rumani mit-twaqqif ta' Ruma: Il-Bal:.iloniZi, il-Kaldej u 1-Egizjani minn Nabonassar: Gl

3761 qabel Kristu 776 qabel Kristu 753 qabel Kristu

747 qabel Kristu

·II-League 0/ Nations 6:-1923 u 6:-1931, u I-United Nations 6:-1949-50 ippruvaw jiuiformaw dan il-Kalendarju, iida ma rnexxilhoDL I&-Sena I-ohra iI-KardinaI Cicognani, President tal-Kommissjoni preparatorja ghall-knejjes tal-Lvant /il-Koncilju Ekumeni~:u, ippropona wkoll I-istess riforma. Ix-xewqa generali tal·lnsara kollha hija Ii tigi ffissata I-Festa ta' I-Ghid biex hekk il-knejjes tal-Punent u tal-Lvant jersqu iZjed lejn xulxin. Gie propost Ii I-Ghid jibda jahbat deiiem fit-8 ta' April.

GlL-Gharah kienu ighoddu bhal Lhud, imma f'xi nhawi hhall-BaliloniZi. Illum il-kalendarju taghhom iihda mill-harha ta' Muhammad miDJl Mekka, 15 ta' Luliu, 622 A.D.

-35-

L·Era Nisranija

Billi I-festa tal-Ghid ghall-bidu qatt ma kienet fissa, Djonisju Esigu ghamel Iista ta' mitt sena, li kienet tiehu mis-sena 525 A.D. sas-sena 626 A.D., u fiha wera I-jum meta kellu jahbat il-Ghid matul sekIu shih. Biex jaghti numru lis-snin Ii niZzel f'din il-lista, huwa mexa fuq il-kal~ kolu taz-imien li kien Iabaq ghadda mit-Twelid ta' Kristu, u hekk kiteb, per ezempju, is-sena 525 wara Kristu (Annus Domini, Annus ab lncama­tione Domini, Annus Gratiae). Ghalkemm Djonisju ma kellu ebda hsieb li jdahbal dan il-metodu fil-kalendarji, il-lista Ii gnamel tant ingnogbot lill­kittieba, fosthom iI-Ven. S. Beda, li bdew jinqdew biha 8-annaIi u fil-kitba ta' l-istorja. Rafna bliet ta' I-Italj a, kif ukoll Fmnza fi zmien Pepin u Karlu Manju, inqdew biha wkoll. Il-Papiet bdew juzawha mis-sena 962 A.D. lZda Spanja u I-Portugal, u xi nahiet ta' Franza t'Isfel, ma dahhlu­hiex ghax kienu u baqgnu jgnoddu s-snin mill-era tal-ViZigoti, Ii kienet tibda mis-sena 38 qabel Kristu.

Il·Bidu tas·Sena

Problema ohra Ii niltaqghu maghha fl.istorja hija dik ta' meta tibda s-sena. Bosta kittieba s-sena kienu jibdewha mill-jum Ii fih jalibat l-anni­versarju ta' meta Gesu sar bniedem, u ghalhekk is-snin kienu jgnoddu­hom mill-Inkamazjoni ta' Kristu, Ab lncamatione Domini. Izda din l-es­pressjoni xi whud kienu japplikawha ghal Jum it-Twelid ta' Gesu (25 ta' Dicembru), ohrajn ghat-Tmien Jum filq it-Twelid (1 ta' Jannar), u ohrajn ghal Jum it-Tnissil ta' Gesu (25 ta' Marzu), festa tal-Lunzjata. L-istoriku NgIiz R.L. Poole jaghtina ezempju fuq l-iZbalji Ii jistghu jittiehdu mhabba n-nuqqas ta' qbil fuq il-bidu tas-sena. 'Nissoponu', igliidilna, 'illi turista telaq minn Venezja fl.1 ta' Marzu 1245. Meta wasal Firenze jsib ruhu ghadu 8-1244. J ekk wara ftit taz-zmien baqa' sejje''''' Pisa, sab Ii hemm kienet diga bdiet is-sena 1246. J ekk imbaghad dan baqa' tiela' Provenza sab Ii hemm kienu ghadhom fl.1245; u jekk wasal fi Franza qabel il-Ghid raga' sab ruhu fl.1244.'

L·I ta' J annar

Sas-Seklu VII wara Kristu d-dmwwa generali kienet illi s-sena tinbeda fl.1 ta' Jannar bhas-sena civili Rumana. Izda billi I-Knisja tibda s-sena tagh.ha minn xi festa kbim tal-Mulej, biex hekk thoU kull rabta mad-draw­wiet pagani, gara Ii fiz-zminijiet tan-Nofs, I-Ewropa Kattolika abbandunat 1-1 ta' Jannar u bdiet tqieghed l-ewwel tas-sena fil-Milied jew fil-Lunzjata, kif rajna. Imbaghad fis-seklu XVII regghet lura ghall-1 ta' Jann::u.

-36-

ll-Lunzjata

Sa fejn nafu ahna, kienet il-belt ta' ArIes fi Franza, fl-ahhar tas-seklu XI, Ii bdiet tinqeda bil-jum 25 ta' Marzu bhala l-ewwel tas-sena, u bhalha fl-istess zmien ghamlu I-Burgandija u I-Italja ta' Fuq; u bilIi I-belt ta' Pisa' B-Italja baqghet taghmel hekk sa 1-1750, dan il-metodu ghadu magh­ruf B-istorja bhala Calculus Pisanus. IZda, filwaqt Ii dawn il-bliet Ii sem­mejna kienu jibdew is-sena f'Marzu ta' qabel il-Milied, il-belt ta' Firenze, u bliet ohra maghha, kienu jinqdew bil-metodu, maghruf sal-Ium bhala Cal­culus Fiorentinus, Ii l-istess sena jibdewha f'Marzu ta' wara I-Milied, b'mod Ii dawn kienu jkunu dejjem sena wara l-ohrajn. U hekk baqa' jsir sa 1-1750, meta I-Gran Duka Francesco Stefano ried Ii s-sena tibda mill-1 ta' Jannar. Fuq dan iI-Calculus Florentinus imxew kemm Sqallija u Malta minn zmien il-Konti Ruggieru tan-Normandija sas-seklu XVI, kif ukoll I-Ingilterra, Ii kienet ukoll mahkuma min-Normanni, minn nofs is-sekIu XI sa 1-1752. FI-Ingilterra din id-drawwa nqatghet permezz tae-Chester­field Act, mghoddi f'Marzu 1751, Ii gharaf l-ewwel tas-sena fl-1 ta' Jannar. L-IngIiZi, biex jaharbu kull tfixkil, ghall-granet bejn 1-1 ta' Jannar u 1-25 ta' Marzu bdew jaghtu data doppja; hekk fl-Official "Records insibu, nghidu ahna, jum ta' Frar imnizzel bhala 29th February 167%.

Il-Gbid i/-Kbir

Is-Sultan Filippu Awgustu ta' Franza (1180-1223) daht'lal id-drawwa fil­Kaneelleriji RjaIi Ii s-sena tinbeda fil-Ghid il-Kbir. Xi whud Ii haddnu dan il-metodu, maghruf bhaia Mos Gallicanus, ghaZlu jibdew is-sena jumejn qabel, jigifieri f'ahar il-Gimgha tal-Gimgha: I-Kbira, u ghalhekk kieau jik­tbu A Passione Domini. Imma iI-Mos Gallicanus, ghad Ii xtered xi ftit fl­Olanda u til-belt ta' Koionja til-Germanja, qatt ma sar generali, anqas B-istess Franza.

L-l, 1-24 fI d-29 ta' SettembTfl

F'ri dokumenti tas-sekli VIII u IX, Ii gejjin I-aktar minn ri paJJIZ1 AngIo,.Sassoni, insibu s-sena mibdija fl-1, jew fl-24, jew fid-29 ta' Set­tembru, metodu Ii baqa' limitat t'lafna, kemm ghat-tul ta' Zmien Ii baqa' jintuza kif ukoll ghall-artijiet Ii nqdew bih.

L-lndizjoni

Naghalqu bilH aaghtu taghrif fiI-qosor dwar xinhi 1-lndizioni, jigifieci eecta data speejali Ii. nsibuha mniZzla f'kotra ta' dokumenti Maltin u bar­ranln.

L-Indizjoni hija perijodu kronoIogiku ta' 15-il sena,1i heda jintuza minn

-37-

zmien l-ImperaturKostantinu, u sewwasew mis-sena 312 ta' l-EraNisranija. Is-snin ta' kull perijodu kienu jigu enumerati progressivament mill-l sal-15, imbaghad jinbeda peeijodu gdid, mingnajr ma jingnata ebda tagnrif ienor.

Rafna jahsbu illi s-sena ta' kull Indizjoni kienet tibda fl-l ta' Settemb­ru, skond is-sena Bizantina, u gnalhekk hija maghrufa bnala Indizjoni Griega jew Kostautinopolitana. Onrajn huma tal-fehma Ii kienet tibda fl- 24 ta' Settembru, jew fil-Milied, jew 6-1 ta' J annar. Biex tiddeciedi jenntieg tkun taf id-drawwa partikulari tal-pajjiz jew tal-kittieb.

Biex issib is-sena ta' I-Indizjoni trid tnaqqas 312 mis-sena ta' I-Era Nisranija, u Ii jibqagnlel.. tiddividih bi 15; jekk ikun jidnol ezatt, is-sena ta' I-Indizjoni tkun 15, lndictio decimaquinta; jekk Ie, in-numru Ii jibqa' jurik I-Indizjoni. Per ezempju, gnandna dokument bid-data ta' 1-1 ta' Novembru 1094: 1094- 312 = 782; 782.;- 15 = 52 u jibqa' 2. Mela l-Indiz­joni tas-sena 1094 hija 2: lndictio secunda.

Gbeluq

Dan kollu jenntieglu jzomm quddiem gnajnejh l-istoriku meta jkun ieid j~gt\.ti s-sena preciZa ta' graj jiet importanti, testment notarili, gnod ta' privileggi jew grazzi minn papiet, slaten u Kbarat onrajn, li d-dokomenti tagnhom insibuhom imnarsin b' gnozZa kbira il-.Arkivj ita' kull paj iiz.

BIBLIOGRAFI J A

P. DURRIEU, L es Archives angevines de Naples, 'Commencement de l' an­nee', Paris, 1886, p. 197 • .

R. LANE POOLE, Medieval reckonings of time, S.P.C.K., 'Helps for students of History', London 1921,

A.F. POLLARD, 'New Year's day and l.eap year in English History', English Historical Review, Vol. XXXIX (1924), pp.497·51O.

J .B. DARBLADE, Cal endrier et Comput, College Patriarcal Gtee - Catholi­que, Le Caire, AI-Maaref Press, 1942.

C.R. CHENEY, Handbook of Dates for students of English History, London 1945.

A. CAPPELLI, Cronologia, cronografia e calendario perpetua, 'Manuali Hoepli' series, Milano 1952.

-38-