PRIMARY HEALTH CARE / VOLUME 21, ISSUE3, July - September 2009

Διευθυντής Σύνταξης

Χρήστος Λιονής,

Aναπληρωτής Καθηγητής,

Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο

Τηλ. (2810) 394621, Fax. (2810) 394606

E-mail: [email protected]

Αναπληρωτές Δ/ντές Σύνταξης

Παναγιώτης Αλτάνης (Αθήνα)

Ελευθέριος Θηραίος (Αθήνα)

Κορνηλία Μακρή (Ηράκλειο)

Ανάργυρoς Μαριόλης (Αθήνα)

Συντακτική Επιτροπή

Αλκιβιάδης Αλεβίζος (Αθήνα)

Φωτεινή Αναστασίου (Ηράκλειο)

Κωνσταντίνος Βαρδαβάς (Αθήνα)

Βασιλική Γκαρμίρη (Θεσσαλονίκη)

Νίκη Γλύστρα (Θεσσαλονίκη)

Ιωάννης Λέντζας (Αθήνα)

Άντα Μαρκάκη (Ηράκλειο)

Κωνσταντίνος Μίχας (Εύβοια)

Ρένα Οικονομίδου (Θεσσαλονίκη)

Αριστοφάνης Παγανάς (Πιερία)

Νίκος Παπανικολάου (Αθήνα)

Εμμανουήλ Συμβουλάκης (Ηράκλειο)

Γιώργος Τζανίδης (Πάρος)

Ζωή Τσιμτσίου (Θεσσαλονίκη)

Ειρήνη Χατζοπούλου (Θεσσαλονίκη)

Ανταποκριτές Σύνταξης

Έλενα Ευαγγελάκη (Κύπρος)

Θεοδώρα Ζαχαριάδου (Κύπρος)

Llukan Rrumbullaku (Αλβανία)

Συμβουλευτική Επιτροπή

Π. Βάρδας, Καθ. Καρδιολογίας Παν/μίου Κρήτης

Μ. Γείτονα, Eπίκ. Καθ. Διοίκησης Υπηρ. Υγείας Παν/μίου Θεσσαλίας

Ε. Γελαστοπούλου, Επίκ. Καθ. Υγιεινής Παν/μίου Πατρών

Δ. Γλάρος, Ομ. Καθ. Ιατρικής Φυσικής Παν/μίου Ιωαννίνων

Α. Καφάτος, Ομ. Καθ. Προληπτικής Ιατρικής & Διατροφής Παν/μίου Κρήτης

Ι. Κυριόπουλος, Καθ. Οικονομικών της Υγείας Εθνικής Σχ. Δημόσιας Υγείας

Θ. Κωνσταντινίδης, Επίκ. Καθ. Υγιεινής, Πανεπιστήμιο Θράκης

Β. Μαυρέας, Καθ. Ψυχιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων

M. Σγάντζος, Λέκτ. Ανατομίας Παν/μίου Θεσσαλίας

K. Σιαμόπουλος, Καθ. Νεφρολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων

Ν. Σιαφάκας, Καθ. Πνευμονολογίας Παν/μίου Κρήτης

K. Σουλιώτης, Διδάκτωρ Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας

Λ. Σπάρος, Ομ. Καθ. Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών

T. Φιλαλήθης, Αναπλ. Καθ. Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Κρήτης

Γ. Χριστοδούλου, Καθ. Ψυχιατρικής Παν/μίου Αθηνών

ΕκδότηςΜποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης

Μ. Χουρμούζη 28 Κ. Τούμπα544 53 ΘεσσαλονίκηΤηλ. (2310) 910342

Ιδιοκτήτης ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΤΗΣ ΕΛΕΓΕΙΑ

ΠρόεδροςΜποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης

Αντιπρόεδρος ΑΑθανάσιος Συμεωνίδης

Αντιπρόεδρος ΒΣτέλλα Αργυριάδου

Γενικός Γραμματέας-ΤαμίαςΑντώνης Μπατίκας

Ειδικός ΓραμματέαςΑνάργυρος Μαριόλης

ΜέληΒασιλική Γκαρμίρη

Νικόλαος ΠαπανικολάουΕκπρόσωποι Ειδικευομένων

Ευρυπίδης ΖώταςΆρης Καραφώτης

Γραμματεία ΣύνταξηςΑναστασία Ρωμανίδου

Τηλ.: (2810) 394615, (28310) 25833e-mail: [email protected]

Editor-in-Chief

Christos Lionis,

Αssociate Professor

Faculty of Medicine, University of Crete

P.O. Box 2208, Heraklion

Tel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606

E-mail: [email protected]

Associate Editors

Panagiotis Altanis (Athens)

Εleftherios Thireos (Athens)

Kornilia Makri (Heraklion)

Anargiros Mariolis (Athens)

Editorial Board

Alkis Alevizos (Athens)

Fotini Anastassiou (Heraklion)

Cοnstantinos Varvadas (Thessaloniki)

Vasiliki Garmiri (Thessaloniki)

Niki Glistra (Zagliveri)

Ioannis Lentzas (Athens)

Ada Markaki (Heraklion)

Constantinos Mihas (Evia)

Irene Ikonomidou (Thessaloniki)

Aristofanis Paganas (Pieria)

Nikos Papanikolau (Athens)

Emmanouil Symvoulakis (Heraklion)

Giorgos Tzanidis (Paros)

Zoi Tsimtsiou (Thessaloniki)

Irini Chatzopoulou (Thessaloniki)

Corresponding Editors

Elena Evaggelaki (Cyprus)

Theodora Zaxariadou (Cyprus)

Llukan Rrumbullaku (Αlbania)

Advisory Board

P. Vardas, Professor of Cardiology, University of Crete

M. Geitona, Assistant Professor, University of Thessalia

E. Gelastopoulou, Assistant Professor of Hygiene, University of Patras

D. Glaros, Εmeritus Professor of Medical Physics, University of Ioannina

A. Kafatos, Εmeritus Professor of Health Promotion and Nutrition, University of Crete

Τh. Konstantinides, Assistant Professor of Hygiene, University of Thrace

J. Kyriopoulos, Professor of Health Economics, National School of Public Health

V. Mavreas, Professor of Psychiatry, University of Ioannina

M. Sgantzos, Lecturer of Anatomy in University of Thessalia

K. Siamopoulos, Professor of Nephrology, University of Ioannina

N. Siafakas, Professor of Lung and Thorax, University of Crete

K. Souliotis, PhD, Health Policy and Economics

L. Sparos, Εmeritus Professor of Social Medicine, University of Athens

A. Philalithis, Associate Professor of Social Medicine, University of Crete

G. Christodoulou, Professor of Psychiatry, University of Athens

Executive Board of the Greek Association of General Practitioners PresidentBodosakis-ProdromosMerkouris

Vice-President AAthanasios Simeonidies

Vice-President BStella Argyriadou

General Secretary TreasurerAntonis Batikas

Special SecretaryAnargiros Mariolis

MembersVasiliki GarmiriNikolaos PapanikolaouEvripidis ZotasAristidis Karafotis

Secretary of Editor-in-ChiefAnastasia RomanidouTel: (2810) 394615, (28310) 25833e-mail: [email protected]

Editor-in-ChiefChristos Lionis, Αssociate ProfessorFaculty of Medicine, University of CreteP.O. Box 2208, HeraklioTel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606E-mail: [email protected]

Ιδιοκτήτης GREEK ASSOCIATION OF GENERAL PRACTITIONERS

Της Σύνταξης

Ν. Ραζής, Μ. Χρονοπούλου, Α. ΑρβανίτηςΙστορία της Ιατρικής

Μ. Καραμάνου, Γ. ΑνδρούτσοςΗ επίδραση του Αριστοτέλη στο έργο του κορυ-φαίου Άραβα φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη

Γ. Τσίρος, Ι. Λέντζας, Γ. Μαντζουράνης, Π. Βόιλα,Α. Τσίρου, Ν. ΡαζήςΙστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσεις πα-ρεμβατικής ιατρικής στον αθλητισμό και στηνκοινότητα

Α. Μπιζιάγκου-Χασιώτη, Ι. Μουρατίδης, Α. Αναστασίου, Ε. ΑλμπανίδηςΠώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέχνη τηςγυμναστικής σηματοδοτούν την ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας

Γ. ΧαρδαβέλλαΗ δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυ-ματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχέςως τα μέσα του 20ού αιώνα

Ν. ΜπάτουΗ ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193 μ.Χ.)

Ν. ΜπάτουΤα βυζαντινά νοσοκομεία

Χ. Οικονομόπουλος, Α. ΟικονομοπούλουΑπό την ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα: Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος (1861-1957)

Α. ΠάσχοςΟ ιατρός Στέφανος Σαλαμάγκας

Ι. Κόνιαρη, Μ. Διαλούπη, Ν. ΡαζήςΑρίστος Γ. Θούας: “Ο γιατρός των φτωχών και τωνγενναίων”

Α. Αρβανίτης, Μ. Χρονοπούλου, Ν. ΡαζήςΗ συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμό-νη και Ιάκωβου Πυλαρινού στην ενεργητική ανο-σοποίηση κατά της ευλογιάς

Νέα της Γενικής Ιατρικής: Newsletter Greek Gastroenterology Group, Σεπτέμβριος 2009

Οδηγίες για τους συγγραφείς

7

11

17

27

35

45

51

57

65

69

75

Editorials

N. Razis, M. Chronopoulou, A. ArvanitisThe history of medicine

M. Karamanou, G. AndroutsosThe influence of Aristotle in the work of the greatphilosopher and physician Averroes

G. Tsiros, I. Lentzas, G. Mantzouranis, P. Voila, A. Tsirou, N. RazisHistorical retrospection and actual dimensions ofinterventionist medicine (doping) in sports andcommunity

A. Biziagkou-Chasioti, I. Mouratidis, A. Anastasiou, E. AlbanidisHow Galen and his opinion about the art ofgymnastics connected with the primary healthcare

G. HardavellaThe implication of public and private initiative inthe fight against tuberculosis in Greece during theperiod 1900-1950

N. BatouMedicine in the Crusades (1096-1193 AD)

N. BatouHospitals in the Byzantium

C. Oeconomopoulos, A. OeconomopoulouPericles A. Oeconomopoulos, M.D.(1861-1957)

A. PasxosDoctor Stephanos Dim. Salamangas

I. Koniari, M. Dialoupi, N. RazisAristos Thouas: “The doctor of the poor and thebrave”

A. Arvanitis, M. Chronopoulou, N. RazisThe contribution of Greek doctors Emmanuel Tim-oni and Jacob Pylarinou on active immunization a-gainst smallpox

General Medicine News: Newsletter GreekGastroenterology Group - September 2009

Instructions to Authors

11

7

17

27

35

45

51

57

65

69

75

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009 7

Ιστορία της Ιατρικής

1 Ν. Ραζής

1 Μ. Χρονοπούλου

1 Α. Αρβανίτης

Με αίσθημα ευθύνης, αποδέχθηκα μαζί με τους συνεργάτεςμου, την άκρως τιμητική και συγκινητική πρόταση του Διευ-θυντή Σύνταξης του έγκριτου περιοδικού μας «ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας» Καθηγητή κ. Λιονή, να επιμεληθούμε ένατεύχος με περιεχόμενο την ιστορία της Ιατρικής με ειδικήαναφορά στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στην κοι-νότητα.

Ευχαριστώντας για την εμπιστοσύνη στο πρόσωπόμου, αξίζει να σημειώσουμε ότι στην ειδικότητά μας πάν-τα είχαμε ευαισθησία για ιστορικά θέματα, γεγονός πουπιστοποιείται τόσο με τη σχετική (Καθηγητού κ. Μαρκέ-του) εναρκτήρια ομιλία σε Πανελλήνιο Συνέδριό μας όσοκαι με τις συνεδρίες ελεύθερων ανακοινώσεων αφιερω-μένες στην ιστορία της Ιατρικής σε όλα τα ετήσια συνέ-δριά μας.

Αναμφισβήτητα η αναμόχλευση ιστορικών δεδομένων,εξυπηρετεί όχι μόνο φέρνοντας στο φως αρχειακά στοι-χεία αλλά και βοηθώντας στο να διαπιστωθεί το πωςέχουν κατορθωθεί σύγχρονα ιατρικά επιτεύγματα.

Στο παρόν τεύχος δημοσιεύονται δέκα αξιόλογες καιτεκμηριωμένες ιστορικές μελέτες, που καλύπτουν έναμεγάλο εύρος της ιατρικής επιστήμης.

Η Μ. Καραμάνου και ο Καθηγητής Γ. Ανδρούτσος περι-γράφουν την επίδραση της Αριστοτελικής σκέψης πάνωστο μεγαλειώδες έργο του μουσουλμάνου φιλόσοφου,νομοθέτη και ιατρού Αβερρόη.1 Οι επιπλέον γνώσεις τουστη φιλοσοφία, μαθηματικά και θεολογία δεν τον εμπόδι-σαν να παρουσιάσει αξιόλογο ιατρικό έργο που επηρεά-στηκε τόσο από τον Γαληνό όσο και από τον Ιπποκράτη

και να συγγράψει πάνω από είκοσι σημαντικέςιατρικές πραγματείες που αφορούν γενικές αρ-χές Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης.

Η ιστορική αναδρομή και οι τωρινές διαστά-σεις της παρεμβατικής ιατρικής στον αθλητι-σμό και στην κοινότητα, περιγράφονται στοάρθρο των Γ. Τσίρου και συν.2 Συγκεκριμένα γί-νεται αναφορά σε μοντέλα δίαιτας και μορφώνdoping με τις παρενέργειές τους από την αρ-χαιότητα (Κίνα 3000 π.Χ., Σπάρτη 500 π.Χ. μετο γνωστό “μέλαινα ζωμό”, κατά την επιτέλε-ση των Ολυμπιακών Αγώνων) μέχρι και τη σύγ-χρονη εποχή (20ος αιώνας) όπου παρατηρούν-ται πλέον φαινόμενα doping υπό μορφή μάστι-γας στο σύγχρονο αθλητισμό.

Εκτενή είναι και η ανασκόπηση των απόψε-ων του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικήςσε άμεσο συσχετισμό με την ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας. Η εργασία προέρχεται απότην μεταπτυχιακή διατριβή της Ασπασίας Μπι-ζιάγκου-Χασιώτη3 με τριμελή επιτροπή τουςκαθηγητές Ι. Μουρατίδη, Ε. Αναστασίου και Ε.Αλμπανίδη. Αξίζει να σημειωθούν οι Ιπποκρατι-κές επιρροές, οι διακριτοί ρόλοι των επαγγελ-ματιών υγείας από τα Ελληνορωμαϊκά κιόλαςχρόνια και η έμφαση στην υγιεινή φροντίδα.

Η συνάδελφος Γ. Χαρδαβέλλα4 αναλύει διε-ξοδικά τη δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλίαστον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώροαπό τις αρχές έως τα μέσα του 20ου αιώνα. Εν-τύπωση προκαλεί το νούμερο των θανάτων(έως και 40.000 ετησίως) και των οικονομικο-κοινωνικών επιπτώσεων της νόσου καθώς καιτων επιστημονικών και πολιτισμικών ενεργειώνκαταπολέμησή της.

Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096 – 1193μ.Χ.) περιγράφεται στο σχετικό άρθρο της Ν.Μπάτου.5 Αναφέρονται οι κανονισμοί για τηνεπιστημονική επάρκεια των γιατρών και η νομι-κή τους ευθύνη. Αναλύονται τα αίτια τωνασθενειών και η ανάπτυξη των υγειονομικώνυποδομών. Αξιολογούνται οι συνθήκες υγιει-νής και η ικανοποιητική άσκηση της ιατρικήςεπιστήμης. Η Ελληνική και Αραβική επιστημονι-κή γνώση διοχετεύονταν στη Δύση μέσω Ιτα-λίας και Ισπανίας.

Από την ίδια συγγραφέα καταγράφεται ηπαρουσίαση των Βυζαντινών Νοσοκομείων ή“Ξενώνων”.6 Τα περισσότερα ιδρύονταν με αυ-τοκρατορική ή εκκλησιαστική δαπάνη και πα-ρήχαν πέρα από ιατρική – πρακτική βοήθεια και

ηθική στήριξη. Τα περισσότερα βρίσκονταν στογενικότερο περίβολο μοναστηριών και συντη-ρούνταν από αυτά. Επί Ιουστινιανού προσέφε-ραν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας σεεξιδεικευμένα τμήματα.

Σημαντικό μέρος της υγειονομικής οικογέ-νειας στην Πάτρα αποτελεί και ο πρώτος διδά-κτωρ Παιδιατρικής Π. Αθ. Οικονομόπουλος, ηβιογραφία του οποίου αναλύεται από τον συνά-δελφο Χρήστο Οικονομόπουλο.7 Καταγόμενοςεκ Καλαβρύτων, λόγιος και ευεργέτης, αποτέ-λεσε παράδειγμα ήθους και τήρησης ιατρικήςδεοντολογίας, προσέφερε σημαντικές υπηρε-σίες στην πρόληψη και στους πρόσφυγες, ερ-γάστηκε στην κοινότητα και σαν γενικός ιατρός.Μείωσε την παιδική νοσηρότητα και θνησιμότη-τα στην ευρύτερη περιοχή των Πατρών.

Επίσης εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνι-κής περιφέρειας (Ηπείρου), αποτέλεσε και οιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας. Η ζωή καιτο έργο του παρουσιάζονται από τον ιατρό Απ.Πάσχο.8 Πρόκειται για ιατροφιλόσοφο και πο-λυπράγμονα άνθρωπο με πλούσια κοινωνική,πολιτιστική, πολιτισμική, συλλογική και ιατρικήδραστηριότητα ιδιαίτερα στον τομέα της αγω-γής υγείας και σφαιρικότερα στην Πρωτοβάθ-μια Φροντίδα.

Ο Αρίστος Θούας “ο γιατρός των φτωχώνκαι των γενναίων” παρουσιάζεται από την Ι. Κό-νιαρη και συν.9 Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλοστη ζωή και στην υγεία του λαού της ορεινήςΠελοποννήσου κατά το πρώτο μισό του περα-σμένου αιώνα. Πρωτότοκος γιος συναδέλφου,ανέπτυξε έντονη επιστημονική, πολιτιστική, κοι-νωνική και κοινοτική δραστηριότητα. Εκφράζειτην προσωπικότητα του γιατρού που παραμέ-νει πιστός στα ιδανικά του Ιπποκρατικού όρκου.

Τη γενικότερη συμβολή – ενεργητική ανο-σοποίηση – κατά της ευλογιάς των ιατρών Εμ-μανουήλ Τιμόνη (Χιώτη) και Ιακώβου Πυλαρι-νού (Κεφαλλονίτη) περιγράφουν στο άρθροτους οι Α. Αρβανίτης και συν.10 Επινοώντας τονσκαριφισμό (δηλαδή τη διαδικασία λήψηςυγρού από φλύκταινες ευλογιάς και στη συνέ-χεια εγκεντρισμό ή εμφύτευσής του σε δέρμαυγιών παιδιών) έγιναν οι πρωτοπόροι (18ος αι-ώνας μ.Χ.) στον εμβολιασμό κατά της ευλο-γιάς. Η πιλοτική τους μεθοδολογία δημοσιεύ-τηκε σε Κωνσταντινούπολη, Λονδίνο, Βενετίακαι Ελλάδα προσφέροντας σημαντικές υπηρε-σίες στην ανθρωπότητα.

8

Ν. ΡΑΖΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

9Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

Ν. ΡΑΖΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ

1. Καραμάνου Μ, Ανδρούτσος Γ. Η επίδραση του Αριστοτέ-λη στο έργο του κορυφαίου Άραβα φιλοσόφου και ιατρούΑβερρόη. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:11-16, 2009.

2. Τσίρος Γ, Λέντζας Ι, Μαντζουράνης Γ, Βοΐλα Π, ΤσίρουΑ, Ραζής Ν. Ιστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσειςπαρεμβατικής ιατρικής στον Αθλητισμό και στην κοινότη-τα. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:17-26, 2009.

3. Μπιζιάγκου-Χασιώτη Α, Μουρατίδης Ι, Αναστασίου Α,Αλμπανίδης Ε. Πώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέ-χνη της γυμναστικής σηματοδοτούν την ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:27-34, 2009.

4. Χαρδαβέλλα Γ. Η δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλίαστον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τιςαρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα. Πρωτοβάθμια Φροντί-δα Υγείας, 21:35-43, 2009.

5. Μπάτου Ν. Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193μ.Χ.). Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:45-49, 2009.

6. Μπάτου Ν. Τα Βυζαντινά Νοσοκομεία. ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας, 21:51-55, 2009.

7. Οικονομόπουλος Χ, Οικονομοπούλου Α. Από την ιστορίατης Παιδιατρικής στην Πάτρα Περικλής Αθαν. Οικονομό-πουλος (1861-1957). Ο πρώτος παιδίατρος διδάκτωρ τηςΠαιδιατρικής στην πόλη των Πατρών που συνέβαλε απο-τελεσματικά στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας τηνΤεσσαρακονταετία 1894-1934. Πρωτοβάθμια ΦροντίδαΥγείας, 21:57-64, 2009.

8. Πάσχος Απ. Ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας. Πρω-τοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:65-68, 2009.

9. Κόνιαρη Ι, Διαλούπη Μ, Ραζής Ν. Αρίστος Γ. Θούας: «Ογιατρός των φτωχών και των γενναίων». ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας, 21:69-74, 2009.

10. Αρβανίτης Α, Χρονοπούλου Μ, Ραζής Ν. Η συμβολή τωνΕλλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβου Πυλα-ρινού στην ενεργητική ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς.Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:75-79, 2009.

Βιβλιογραφία


Η επίδραση του Αριστοτέλη στο έργο του κορυφαίουΆραβα φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη

1 Μ. Καραμάνου, Γ. ΑνδρούτσοςΕργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική

Σχολή, ΕΚΠΑ

Ο Ibn Rushd – Αβερρόης (1126-1198) για τους Χριστια-νούς – θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους εκ-προσώπους της ισπανοαραβικής ιατρικής (Εικόνα 1). Γεν-νήθηκε στην Κόρδοβα της Ισπανίας και σε νεαρή ηλικία εί-χε την τύχη να δεχθεί μαθήματα από τον ιατροφιλόσοφοκαι πολιτικό Ιβν Τοφαΐλ, ο οποίος τον σύστησε στον ηγε-μόνα του Al Mansur, που τον διόρισε αρχικά δικαστή (κα-δή) στη Σεβίλλη και στη συνέχεια ανώτατο δικαστή (Με-γάλο καδή) στην Κόρδοβα. Διετέλεσε προσωπικός ιατρόςτου χαλίφη Αβδ-αλ-Μουμέτ και του υιού και διαδόχου τουΑλ Μανσούρ. Σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία, μαθηματικά,νομική και θεολογία.1

H φήμη αυτού του μεγάλου νομομαθούς, ιατρού καιπολιτικού άνδρα οφείλεται κυρίως στο φιλοσοφικό τουέργο. Επονομαζόμενος ο Μεγάλος Σχολιαστής του Αρι-στοτέλη, ο Αβερρόης με ευλάβεια συνέλεξε, επαναμετέ-φρασε, συνόψισε, παράφρασε και σχολίασε το έργο τουμεγάλου Έλληνα φιλοσόφου.

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Αβερρόης,Αριστοτέλης, αβερροϊσμός

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γεώργιος Ανδρούτσος, ΑναπληρωτήςΚαθηγητής Ιστορίας της Ιατρικής, ΕΚΠΑΗπείρου 1, 10433, Αθήνα.Τηλ: 210-8223666e-mail: [email protected]

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε εν συντομία το ιατρι-κό έργο του μεγάλου μουσουλμάνου φιλοσόφου και ια-τρού Αβερρόη, δίδοντας κυρίως έμφαση στην επίδρασητης αριστοτελικής σκέψεως πάνω σ’ αυτό το μεγαλει-ώδες έργο. g

περί

ληψη

Το ιατρικό έργο του ΑβερρόηΕίναι γεγονός ότι το φιλοσοφικό, θεολογικό καινομικό έργο του Αβερρόη επισκίασε το ιατρικότου έργο. Για ποιο λόγο; Διότι μελετήθηκε καισχολιάστηκε πιο εξαντλητικά μια και ενδιαφέρ-θηκαν γι’ αυτό ειδικοί της μεσαιωνικής φιλοσο-φίας και της μουσουλμανικής θρησκείας.

Το ιατρικό έργο του Αβερρόη βασίστηκεσε μεγάλο βαθμό στον Γαληνό και λιγότεροστον Ιπποκράτη. Ο κατάλογος των ιατρικώνέργων του περιλαμβάνει πάνω από 20 ση-μαντικές πραγματείες. Οι γνωστότερες είναιοι ακόλουθες:

1. «Το βιβλίο γενικών αρχών της ιατρικής», το«Colliget» των Λατίνων, που είναι έναεπτάτομο σύγγραμμα.

2. Το «Σχόλιο στο “Ποίημα της Ιατρικής” τουΑβικέννα».

3. Το «Βιβλίο της θηριακής».4. «Απαντήσεις ή συμβουλές για τη διάρ-

ροια».5. «Μέσο σχόλιο επί της πραγματείας του Γα-

ληνού “Περί πυρετών”».6. «Σχόλιο επί των τριών βιβλίων του Γαληνού

“Περί των φυσιολογικών λειτουργιών”».

7. «Σχόλιο επί των επτά βιβλίων του Γαληνού“Περί των αιτίων των νόσων και των συμ-πτωμάτων τους”».

8. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού“Περί διαγνώσεως”».

9. «Σχόλιο επί της πραγματείας του ΓαληνούΕισαγωγή στην τέχνη του ιατρού».

10. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού“Περί ιδιοσυγκρασιών”».

11. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού“Περί των απλών φαρμάκων”».

12. «Σχόλιο επί των βιβλίων του Γαληνού “Θε-ραπευτική”».

13. «Περί διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών».14. «Πραγματεία επί των βοτάνων».15. «Περί ιδίων ιδιοσυγκρασιών».16. «Περί σπέρματος».17. «Κανόνες χρήσεως των υπακτικών φαρμά-

κων».18. «Θέματα επί του διαλείποντος πυρετού».19. «Επί των σηπτικών πυρετών».

Το βιβλίο ColligetΤο Colliget, το οποίο γράφτηκε έναν αιώνα με-τά το θάνατο του Αβικέννα, θεωρείται ως τοσημαντικότερο έργο του Αβερρόη και είναιένα είδος εξηγήσεως και αποσαφηνίσεως τουΚανόνα του Αβικέννα.

Στο Colliget, ο Αβερρόης ασχολείται με τηθεωρητική ιατρική, δηλαδή με τις βιολογικέςγνώσεις, που αποτελούν το θεμέλιο τηςασκήσεως της ιατρικής ενώ αφήνει στο φίλοτου Αβενζοάρ τη φροντίδα της συγγραφής βι-βλίου πρακτικής ιατρικής με τίτλο ΑπλοποίησηΘεραπευτικής και Διαιτητικής (Taysir). Το ενλόγω βιβλίο ενθουσίασε τόσο πολύ τον Αβερ-ρόη, ώστε ανέλαβε την αντιγραφή και τη διά-δοσή του.2

Μετά από έντονες πιέσεις των νέων χαλί-φηδων, που είχαν πιο ανελεύθερη πολιτική, οΑβερρόης εξαναγκάστηκε να επανεκδώσει τοColliget τροποποιημένο, τέσσερα χρόνια πρινπεθάνει. Σ’ αυτή τη δεύτερη έκδοση, το ια-τρο-θεολογικο-φιλοσοφικό στοιχείο είναι ακό-μη πιο έντονο από την πρώτη. Ας σημειωθείότι, ήδη από το 1161, ο Αβερρόης είχε προ-ϊδεάσει τον αναγνώστη του ότι «δεν θα μπο-ρούσε να διαβάσει όλο το βιβλίο, ούτε να κα-ταλάβει το μεγαλύτερο μέρος του, εάν δενδιέθετε επαρκή γνώση της λογικής, που να

12

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ


Εικόνα 1 Άγαλμα του Αβερρόη στην πόληΚόρδοβα της Ισπανίας.

του επιτρέπει να κατέχει τις μορφές συλλογι-σμού (αφαιρετικό, αναλογικό και αποδεικτικό).Επίσης, ο αναγνώστης έπρεπε να διαθέτειγνώσεις επί των αρχών της φιλοσοφίας τηςφύσεως».

Εκ του γεγονότος ότι, τα ανατομικά και φυ-σιολογικά σφάλματα του Αβικέννα διορθώθη-καν μόνο μερικώς από τον Αβερρόη (π. χ. ηθεωρία της αναπνοής και της κυκλοφορίαςτου αίματος), οι αναγνώστες ανακάλυψαν κυ-ρίως στα φιλοσοφικά έργα του τις πιο πρωτό-τυπες ιδέες και τις πιο προχωρημένες αντιλή-ψεις του, που αποτελούν ένα πρώτο σπόροψυχοφυσιολογικής επιστήμης ή ένα πρώτοσχέδιο γνωστικής νευροεπιστήμης.

Το Colliget διαιρείται σε επτά βιβλία: 1) Ανα-τομία των οργάνων, 2) Η υγεία, 3) Η νόσος, 4)Τα κλινικά συμπτώματα, 5) Τα φάρμακα και τατρόφιμα, 6) Η υγιεινή, 7) Η θεραπευτική.

Γρήγορα υπήρξαν δυο μεταφράσεις τουστα εβραϊκά ενώ το 1225 ένας Εβραίος κληρι-κός από την Πάδοβα, ο Bonacosa, μετέφρασετο εβραϊκό κείμενο στα λατινικά με το σημερι-νό του τίτλο Colliget. Η πρώτη τυπογραφημέ-νη λατινική έκδοση πραγματοποιήθηκε στηΒενετία το 1482.

Πολλοί κληρικοί θέλησαν να αντικαταστή-σουν στην πανεπιστημιακή διδασκαλία, τονΚανόνα της Ιατρικής του Αβικέννα με το Colli-get. Ωστόσο, το έργο του Αβερρόη δεν κατόρ-θωσε να επισκιάσει το έργο του Αβικέννα.3

Ο Αβερρόης μελέτησε σε βάθος το νευρικόσύστημα. Αναγνωρίζει στον εγκέφαλο, επιπλέ-ον των κινητικών λειτουργιών, 4 ειδικές λει-τουργίες: τη φαντασία, το συλλογισμό, τημνήμη επικλήσεως και τη μνήμη καθηλώσεως.

Η προέλευση όλων αυτών των λειτουρ-γιών εδράζεται κατά τον Αβερρόη και τον Αρι-στοτέλη, στη ζωτική θερμότητα, που βρίσκε-ται μέσα στην καρδιά.

Η φυσιολογία στο έργο του ΑβερρόηΣτην άποψη του Αριστοτέλη, που θεωρούσετην καρδιά ως έδρα των αισθήσεων (σε αντί-θεση με τον Πλάτωνα, που θεωρούσε τον εγ-κέφαλο ως έδρα τους), ο Αβερρόης προτείνειένα συμβιβασμό ανάμεσα στους δύο Έλληνεςφιλοσόφους. Κατά τη γνώμη του, μπορεί η αί-σθηση να έχει την έδρα της στην καρδιά, τοαποτέλεσμά της όμως συγκεκριμενοποιείται

στον εγκέφαλο, που λαμβάνει τα μηνύματατων αισθητηρίων οργάνων.

Η πρωτοτυπία του Colliget φαίνεται κυρίωςστους τομείς της φυσιολογίας, της διαγνώσε-ως και της θεραπείας. Ο Αβερρόης υιοθετείμια ταξινόμηση των λειτουργιών της ψυχής ηοποία δεν συμπίπτει ούτε με αυτή του Αριστο-τέλη, ούτε με αυτή του Γαληνού. Αυτό θα τονοδηγήσει σε μια τελείως πρωτότυπη θεωρίατης νοήσεως (παραγωγής της σκέψεως).

Η θεωρία αυτή της γνώσεως, της νοήσε-ως και της σκέψεως (νοητική) του Αβερρόηθα προκαλέσει τόσα σχόλια κατά το Μεσαί-ωνα, ώστε θα δημιουργηθούν έντονα αντα-γωνιστικά ρεύματα προς τους λατινικούς ήεβραϊκούς «αβερροϊσμούς» από τον 12ο ωςτον 16ο αιώνα.4

Όσον αφορά τη θεωρία του για την αντίλη-ψη (perception), αυτή είναι πολύ κοντά σεεκείνη του Αβικέννα, έστω και αν ο Αβερρόηςδεν επιμένει πολύ στις εγκεφαλικές εντοπί-σεις των λειτουργιών της ψυχής. Δέχεται τηνιατρική θεωρία των τεσσάρων χυμών του Γα-ληνού, αλλά όχι ως αποκλειστική βάση τηςαναζητήσεως της θεραπείας. Μη αποδεχόμε-νος πλήρως το διαλεκτικό συλλογισμό τουΓαληνού, ο οποίος στηρίζεται αποκλειστικάστις ανταγωνιστικές ιδιότητες των φαρμάκωνκαι των χυμών για να αντιμετωπίσει τις αρρώ-στιες, ο Αβερρόης προσανατολίζει τις θερα-πευτικές του επιλογές χρησιμοποιώντας τη«Λογική» και τις «Κατηγορίες» του Αριστοτέλη.

Η θεραπευτική του ΑβερρόηΣύμφωνα με τον Αβερρόη, όταν ένας ιατρόςσυνιστά ένα φάρμακο, οφείλει να θέσει στονεαυτό του τα ακόλουθα ερωτήματα: πότεπρέπει να το χορηγήσει, σε ποια ποσότητα, μεποια μορφή, πώς ο ασθενής είναι διατεθειμέ-νος να δεχθεί τη θεραπεία;

Κατά την άποψή του, η συστηματική εφαρ-μογή της θεωρίας των χυμών επιτρέπει στονιατρό να θεραπεύσει τον ασθενή του «τυ-χαία». Κατά συνέπεια, συνιστά στον ιατρό ναλάβει υπόψη του τη «φυσική τελειότητα -σκοπό (σύστημα που πρεσβεύει ότι κάθε ονέχει δημιουργηθεί για κάποιο σκοπό, ότι τομέλλον του είναι προκαθορισμένο), που διέπειτο ανθρώπινο σώμα», να υπολογίσει επίσης τη«διάθεση όλων των οργάνων» και να χρησιμο-



ποιεί την εμπειρία του και τη γνώση του για ναχορηγήσει ένα φάρμακο. Ειδάλλως, το φάρ-μακο μπορεί να αποβεί χειρότερο από την αρ-ρώστια». Και προσθέτει: «Η πλειονότητα τωνανθρώπων πεθαίνει εξαιτίας της ιατρικής».

Ο Αβερρόης αναφέρει 296 απλά φάρμακαφυτικής, ζωικής ή μεταλλικής προελεύσεως.Είναι αξιοσημείωτο πως το 80% εξ αυτών είναιακόμη εν χρήσει και σήμερα ενώ ανάμεσάτους εξέχουσα θέση έχει το ελαιόλαδο ωςσυστατικό σωστής διαιτητικής αγωγής.

Η θεωρία της αναπαραγωγής στο έργο του ΑβερρόηΗ θέση του Αριστοτέλη στην πραγματεία τουπερί της γενέσεως των ζώων, βρίσκεται σεπλήρη αντίθεση με την Ιπποκρατική αρχή ηοποία αποδίδει μια έκχυση σπερματικούυγρού στο θήλυ όπως και στο άρρεν. Κατάτον Αριστοτέλη, αντιθέτως, τα δύο φύλα παί-ζουν διαφορετικούς ρόλους στο ζευγάρωμα:στο θηλυκό που είναι ένα είδος ανολοκλήρω-του άρρενος λείπει η ζωτική θερμότητα καιδεν προσφέρει παρά την ύλη του εμβρύουενώ το άρρεν μεταφέρει με το σπέρμα τηνμορφή η οποία οργανώνει την εμβρυϊκή ύληκαι τη θερμότητα που δίνει τη ζωή στο προϊόντης γενέσεως. Το σπέρμα περιέχει την ζωτικήθερμότητα που συνδυάζει όπως πρέπει τατέσσερα θεμελιώδη στοιχεία του σύμπαντος(γη, αήρ, πυρ, ύδωρ).

Ο Αβερρόης σχολίασε όλες τις βιολογικέςπραγματείες του Αριστοτέλη. Γνωρίζει ως εκτούτου τέλεια τις απόψεις του Έλληνα φιλο-σόφου επί της αναπαραγωγής, Εντούτοις,σε-βόμενος το Κοράνι και την αραβική φιλοσοφι-κή παράδοση, ο Αβερρόης στην αρχή τηςπνευματικής του διαδρομής, προσκολλάταιστο μύθο της Δημιουργίας, της γενέσεωςόλων των όντων από τον Δωρητή μορφών.Αργότερα κατά την περίοδο της ωριμότηταςεπιστρέφει στην επιρροή των ουράνιων σω-μάτων και της αστρικής θερμότητας επί τουσχηματισμού του εμβρύου. Επιστρέφει λοι-πόν σε μια καθαρά Αριστοτελική θέση διαβε-βαιώνοντας ότι η αναπαραγωγή του ανθρώ-που και των ζώων διέπεται σε τελική ανάλυ-ση από τα ουράνια σώματα. Σ΄ αυτό το τελικόόραμα που επικαλείται το ζωτικό πνεύμα τουσπέρματος έχουμε ακόμη ένα σχεδόν μαγικό

στοιχείο στην αντίληψη της αναπαραγωγής.Είναι σημαντικό που η ορθολογική φιλοσοφίααπομακρύνθηκε από μια απευθείας επέμβασητου νοητικού παράγοντα που προέρχεται απότον Δημιουργό.

Στα σχόλια του Αριστοτέλη, ο Αβερρόηςομιλεί εξάλλου περί θερμότητας – ψυχής.Ασφαλώς αυτή η άποψη επιτρέπει τελείωςτην αυτόματη γένεση των κατωτέρων όντων,πεποίθηση πολύ διαδεδομένη μέχρι τον Pa-steur. Το συλλογιστικό σχήμα του Αβερρόηεπί της φυλετικής αναπαραγωγής είναι τοακόλουθο: Τα ουράνια σώματα και οι κινητι-κές ψυχές που διαθέτουν ζωή και κίνηση,μπορούν να μεταβιβάσουν μια μορφή σταυποσελήνια σώματα. Ο παράγοντας αυτήςτης μεταβιβάσεως είναι κυρίως η θερμότητατου ήλιου και δευτερευόντως το φως τωνάστρων.

Το φιλοσοφικό του έργοΣτη Φιλοσοφία, ο Αβερρόης, συγκέντρωσε,μετάφρασε, συνόψισε, παράφρασε και σχο-λίασε το έργο του Αριστοτέλη παίρνοντας δι-καίως τον τίτλο «ο Μέγας Σχολιαστής του Αρι-στοτέλη». Βάσει της φιλοσοφίας του αποτε-λούν τα περίφημα «Σχόλια στον Αριστοτέλη»,χάρη στα οποία διαδόθηκε η αριστοτελική φι-λοσοφία στη Δυτική Ευρώπη. Συγκεκριμένα,έγραψε τρία βιβλία σχολίων πάνω στον Αρι-στοτέλη. 1) Τα μεγάλα σχόλια, 2) Τα μικράσχόλια και 3) Τις αναλύσεις ή παραφράσεις.

Στα Μεγάλα σχόλια, ο Αβερρόης, παίρνειμία προς μία τις παραγράφους του Αριστοτέ-λη και τις αναλύει εκτενώς. Στα Μικρά σχόλια,αναφέρει τις πρώτες λέξεις κάθε παραγρά-φου και στη συνέχεια προχωρεί στην εξήγη-σή, χωρίς να μπορεί κανείς να διακρίνει τι ανή-κει στον Αριστοτέλη και τι στον Αβερρόη. ΣτιςΠαραφράσεις, μιλά ο ίδιος ο Αβερρόης, πραγ-ματευόμενος με το ίδιο σύστημα τα ίδια θέμα-τα, που είχε πραγματευθεί παλαιότερα ο Αρι-στοτέλης.

Το πνεύμα του Αβερροϊσμού συνοψίζεταισε δύο θεωρίες που συνδέονται μεταξύ τους:την αιωνιότητα της ύλης και τη θεωρία τηςνοήσεως. Το θέμα της καταγωγής των όντωναπασχολεί ιδιαίτερα τον Αβερρόη. Υπάρχουν,όπως υποστηρίζει, δύο αντίθετες απόψεις: ημία εξηγεί τον κόσμο με την ανάπτυξη και εξέ-

14



λιξη, η άλλη με τη δημιουργία. Η τελευταίααυτή άποψη, που την ασπάζονταν οι Άραβεςθεολόγοι, είναι απαράδεκτη για τον Αβερρόη.Κατά την άποψή του, τίποτε δεν μπορεί ναπροκύψει από το μηδέν, τίποτε δεν δημιουρ-γείται, ούτε η μορφή ούτε η ύλη. Ο Θεός, συ-νεπώς, δεν θίγει τους νόμους που διέπουν τηΦύση και δεν αποτελεί κάτι το ξεχωριστό απότον κόσμο, αλλά την ουσία του κόσμου.5

Όσον αφορά στη θεωρία της νοήσεως, οΑβερροϊσμός υποστηρίζει, συμφωνώντας μετον Αριστοτέλη, ότι στην ανθρώπινη ψυχήενυπάρχουν δυο νοητικά στοιχεία (δυο είδηνου): Ο ενεργητικός ή ποιητικός νους (νοητι-κός παράγοντας – intellectus agens) και ο πα-θητικός νους (υλιστικός παράγοντας ή εν δυ-νάμει παράγοντας – agens potentialis).

Ο πρώτος, δηλαδή ο ποιητικός νους, καθι-στά νοητά τα πράγματα, είναι χωριστός, αι-ώνιος και άφθαρτος. Ο δεύτερος, δηλαδή οπαθητικός νους, σκέπτεται και είναι φθαρτός.

Ο Αβερροϊσμός αναπτύσσει αυτή την ιδέατου Αριστοτέλη και χωρίζει το νοητικό παρά-γοντα (ποιητικό ή ενεργητικό νου) από τον άν-θρωπο, τον θεωρεί ήλιο των διανοήσεων, κοι-νό για όλους τους ανθρώπους. Κατά τον Αβερ-ρόη, υπάρχουν δέκα κοσμικές διανοήσεις, οιοποίες αντιστοιχούν προς τις δέκα σφαίρες τουΣύμπαντος. Ο ποιητικός νους είναι η τελευταίαδιανόηση, στην οποία ο Θεός εμπιστεύθηκε τηδιακυβέρνηση του κόσμου, ο ρόλος του δε εί-ναι να θέτει σε κίνηση ό,τι υφίσταται σε παθητι-κή κατάσταση. Ο ποιητικός νους είναι το πνεύ-μα της γης και της ανθρωπότητας, κοινή πηγήκάθε ανθρώπινης διανοήσεως. Ο παθητικόςνους, που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο, έχειτην τάση να ενωθεί με τον ποιητικό, όπως ηύλη τείνει προς τη μορφή. Όταν επιτευχθεί αυ-τή η ένωση, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ταπάντα με τη λογική. Καθιστάμενος έτσι όμοιοςμε τον Θεό, περιλαμβάνει μέσα του όλα ταπράγματα και τα γνωρίζει όπως είναι, διότι ταόντα και οι γενεσιουργές τους αιτίες δεν υπάρ-χουν παρά μόνο μέσα στον ποιητικό νου καιστην επιστήμη. Όσο λοιπόν πλησιάζει ο άν-θρωπος προς την ένωση αυτή, τόσο γίνεταισοφότερος και τελειότερος.6

ΣυμπέρασμαΟ Αβερροϊσμός υπήρξε αποκάλυψη για την

εποχή του, όπου βασίλευε η τυφλή υποταγήστο θρησκευτικό δογματισμό. Η μεγάλη συμ-βολή του συνιστάται στο ότι ευνόησε την ανε-ξαρτησία της σκέψεως Η διδασκαλία του απέ-κτησε φανατικούς υποστηρικτές, οι οποίοιέθεταν υπό έλεγχο τα δόγματα του καθολικι-σμού. Ο Ρογήρος Βάκων κατέταξε τον Αβερ-ρόη στο ίδιο επίπεδο με τον Αριστοτέλη καιτον Αβικέννα. Ο Αβερροϊσμός παρείχε νέαόπλα στους μεγάλους υλιστές καθηγητές τωνΙατρικών Σχολών. Παράλληλα, όμως, ενισχύ-θηκε ο Σχολαστικισμός ως αντίδραση στηνπροσπάθεια αναγεννήσεως τής αρχαιότηταςκαι προαγωγής της επιστήμης.

Ο Αβερροϊσμός καταπολεμήθηκε πολύ απότους χριστιανούς θεολόγους τού Μεσαίωνα,που τον ταύτιζαν με την αθεΐα. Το Πανεπιστή-μιο των Παρισίων τον καταδίκασε τον 13ο αι-ώνα, ενώ ο πάπας Λέων Ι΄ τον αναθεμάτισετον 16ο αιώνα.

Επιπλέον, οι μεγαλύτεροι θεολόγοι τουΜεσαίωνα (Αλβέρτος Μάγνος, Θωμάς οΑκουϊνάτης, Γουλιέλμος της Ωβέρνης, Ραϋ-μόνδος Λούλλε) συνέγραψαν μνημειώδειςπραγματείες προς καταπολέμηση και ανα-σκευή του Αβερροϊσμού, ο οποίος εντούτοιςείχε καθοριστική επίδραση στη διανοητικήανάπτυξη τής Δύσεως.7 Ο ίδιος ο Αβερρόηςαπεκλήθη «Πρίγκιπας της φιλοσοφίας» και οιφιλοσοφικές απόψεις του, καταδικάστηκανως αιρετικές και από τους μουσουλμάνουςθεολόγους.

Ο Αβερρόης πλησιέστερα στην αριστοτελι-κή παράδοση, έδινε έναν ορισμό της ιατρικήςπου αμφισβητούσε το χαρακτήρα της ως επι-στήμης: «Η τέχνη της Ιατρικής είναι μια χει-ρουργική τέχνη θεμελιωμένη πάνω σε αληθι-νές αρχές δια της οποίας αναζητούνται η δια-τήρηση της υγείας και η απομάκρυνση της αρ-ρώστιας από το σώμα».

Στηριζόμενο στη «Μεταφυσική» και στην«Ηθική του Νικομάχου» του Αριστοτέλη, τοColliget έδωσε ένα νέο προσανατολισμό στοκλασικό ερώτημα «Η ιατρική είναι τέχνη ή επι-στήμη;» και στην αντίληψη των σχέσεων με-ταξύ θεωρίας και πρακτικής. Επέφερε δε συμ-φωνία μεταξύ των συγγραφέων για να θεω-ρηθεί η ιατρική ως επιστήμη στο θεωρητικότης μέρος και ως τέχνη στο πρακτικό, όχι μό-νο «επιστήμη του τρόπου χειρουργείν» αλλάως πράξη του φροντίζειν. g



16



The influence of Aristotle in the work of the great philosopher and physician Averroes

1 M. Karamanou, G. Androutsos

In this article we present briefly the medical work of the great Arabian philosopher and physician Averroes revea-ling the influence of the Aristotelian thinking in his glorious work. g

sum

mar

y

Key words: Averroes, Aristotle, Averroism.

1. D. Jacquart, F.Micheau. La medecine arabe et l’Occidentmedieval. Maison neuve et Larose, Paris. p. 142-143, 1996.

2. P. Mazliac. Avicenne et Averroes, Medecine et Biologiedans la civilisation de l’Islam. Vuibert, Adapt, Paris. p. 118,2004.

3. P. Mazliac. op. cit, p. 119.4. Ι. Λασκαράτος. Ιστορία της Ιατρικής. Εκδ. Πασχαλίδης,

Αθήνα. σελ. 360, 2003.

5. Averroes. Grand commentaire de la Métaphysique d’Aristo-te. Livre I (presentation de M. Aubert). Εd. Les Belles Let-tres, Paris, 1984

6. M. Yazdi. The principles of epistemology in Islamic philo-sophy.Albany, NY: State University of New York Press. p. 17,1992.

7. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός. 1926-1934.



Ιστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσεις παρεμβατικής ιατρικής στον Αθλητισμό και στην κοινότητα

Από την Αρχαιότητα, η ιατρική κατείχε σημαντική θέση στααθλητικά αγωνίσματα και κυρίως στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Στόχοι: Πρόληψη και περιποίηση των τραυμάτων, φυσική εξέτα-ση - προετοιμασία για άθληση και ειδική δίαιτα του αθλητή.

Σκοπός της μελέτης, αποτελεί η σφαιρική παρεμβατική ιατρι-κή-ντόπινγκ ανά τους αιώνες κατά τους αθλητικούς αγώνες, κα-θώς η ανάδειξη και η αντιμετώπιση των όποιων ανεπιθύμητωνπροβλημάτων επιφέρουν στην υγεία, αλλά και στην κοινότητα.Στην Αρχαία Ελλάδα, ένα μοντέλο δίαιτας ήταν η κατανάλωσηκυρίως φυτικών υδατανθράκων (σύκα), ενώ ένα δεύτερο μοντέ-λο συνιστούσε φρέσκο τυρί ή πληθώρα ζωϊκών πρωτεϊνών. Είδηπρωτόγονου «doping» ακόμα θεωρούνται: αλειπτική τέχνη,ιδρώτας αθλητών, οίνος, εκχύλισμα δενδρολίβανου (Διοσκουρί-δης), μήκωνος της υπνοφόρου και μανιταριών, το βότανο πολυ-τρίχι, πόση ούρων δυνατών ζώων και γεύμα αλέκτορος (νικητήκοκορομαχιών).

Βιβλιογραφικά, έως το 1865 εμφανίστηκαν ενισχυτικές ουσίες:αλκοόλ, νιτρογλυκερίνη, στρυχνίνη, καφεΐνη, κοκαΐνη, αιθυλαι-θέρας κ.ά. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, η αναβίωση των Ολυμ-πιακών Aγώνων και ο πρωταθλητισμός θα συνοδευτούν και απότην εξάπλωση του ντόπινγκ, δηλαδή την αθέμιτη χρήση φαρμά-κων ή άλλων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστης αθλητικήςεπίδοσης.H «βιομηχανία σκευασμάτων» σε συνεργασία με ειδικούς προ-πονητές, ιατρούς και ερευνητές προβάλλει αρχικά «αθώα» συμ-πληρώματα διατροφής, τις βιταμίνες, την ορμονική εξισορρόπη-ση, την επανοξυγόνωση, τους β-αναστολείς, τα μυϊκά τονωτικά,την κρεατίνη και συνεχίζει με τις αμφεταμίνες, αναβολικά καικορτικοειδή, την αυτομετάγγιση, την ερυθροποιητίνη (ΕΡΟ) καιτετραϋδρογεστρινόνη (THG) ενώ το μέλλον φαντάζει να ανήκειστη γονιδιακή θεραπεία και στις χειρουργικές παρεμβάσεις. Συ-

1 Γ. ΤσίροςΚ.Υ. Γαστούνης Ν. Ηλείας

1 Ι. ΛέντζαςΚ.Υ. Γαστούνης Ν. Ηλείας

1 Γ. ΜαντζουράνηςΠαν/κό Νοσοκομείο Ρίου Πατρών

1 Παν. ΒοΐλαΙατρός Βιοπαθολόγος

1 Αν. ΤσίρουΠαν/κό Νοσοκομείο Ρίου Πατρών

1 Ν. ΡαζήςΚ.Υ. Κλειτορίας Ν. Αχαΐας

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γεώργιος Ι. Τσίρος, Γενικός ΙατρόςΑγίου Τρύφωνος 32, Τ.Κ. 27200, ΑμαλιάδαΤηλ. 26220-38477, κιν. 6977.01.99.77e-mail: [email protected]

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Αθλητισμός, ντόπινγκ, παρενέρ-γειες, κανόνες, ηθική, πρόληψη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ιατρική από αρχαιοτάτων χρόνων κατείχεσημαίνουσα θέση στους αθλητικούς αγώνεςμε ποικίλους στόχους όπως: έλεγχος δυνατό-τητας για άθληση, πρόληψη και φροντίδα τωντραυμάτων και διεξαγωγή απλών ιατρικώνεξετάσεων για διάγνωση αθλητιατρικών πα-θήσεων. Οι αθλητές προσπαθούσαν να βελ-τιώσουν την απόδοσή τους με συγκεκριμένοτρόπο διατροφής και άσκησης.1

Στο πέρασμα των αιώνων, τα τεράστια άλ-ματα στο χώρο της Ιατρικής, τροποποίησαν τιςπρώτες μορφές φαρμακοδιέγερσης τωναθλητών και από την εμπειρική χρήση ορισμέ-νων βοτάνων - φυτικών εκχυλισμάτων, οδη-γηθήκαμε στη λήψη συγκεκριμένων ουσιών(φαρμάκων, ορμονών, πεπτιδίων, αμινών), οιοποίες αντανακλούν την πρόοδο των βιοϊατρι-κών επιστημών.2

Σκοπός της μελέτης, αποτελεί η σφαιρικήπαρουσίαση της παρεμβατικής ιατρικής-ντό-πινγκ ανά τους αιώνες κατά τους αθλητικούςαγώνες, με απώτερο στόχο την ανάδειξη καιαντιμετώπιση των προβλημάτων από τις σύγ-χρονες κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένουπου πλήττουν τις αξίες του αθλητισμού καιτου πολιτισμού.

Η λέξη «dope» χρησιμοποιήθηκε από τουςλαούς της Αφρικής τον 18ο αιώνα, για τηνονομασία των διεγερτικών που χρησιμοποιού-σαν στις τελετές τους. Σήμερα σημαίνει «φάρ-μακο» ή «ναρκωτικό» και ο όρος «doping» υπο-δηλώνει την αθέμιτη χρήση φαρμάκων ή άλ-λων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστηςαθλητικής επίδοσης. Η Διεθνής ΟλυμπιακήΕπιτροπή (ΔΟΕ) ορίζει ως doping τη χρήσηαπό τον αθλητή ή/και τη χορήγηση σε αυτόνπρος χρήση από άλλο άτομο, ουσιών που εί-

ναι ξένες προς τις μεταβολικές διεργασίες τουανθρωπίνου οργανισμού, ή/και φυσιολογικώνουσιών σε μεγαλύτερη ποσότητα ή ασυνήθειςοδούς εφαρμογής, ή/και τη χρήση ορμονών κιάλλων παρόμοιας δράσης προϊόντων ή/καιάλλων μέσων, με σκοπό την τεχνητή και πα-ράνομη βελτίωση των επιδόσεων.

Συχνά ο πρωταθλητισμός χαρακτηρίζεταιαπό υπερβολή και εξαντλητική προσπάθεια μεσκοπό την επιτυχία. Η αλόγιστη χρήση διαφό-ρων ουσιών και αθέμιτων μεθόδων, θέτουνσε σοβαρό κίνδυνο την υγεία και την ζωή τωναθλητών, μετριάζουν τα οφέλη της άσκησηςκαι παρουσιάζουν «αρνητικά» πρότυπα συμπε-ριφοράς ιδιαίτερα στους νέους.

Το ντόπινγκ αποτελεί μάστιγα για το σύγ-χρονο αθλητισμό και δυστυχώς έχει αλλοι-ώσει το αθλητικό ιδεώδες των αρχαίων Ελλή-νων. Αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικό πρό-βλημα, το οποίο απαρτίζεται από το ιατρο-φαρμακευτικό μέρος, το ηθικό-δεοντολογικό,το νομικό και το διαδικαστικό μέρος.

Ιστορία του ντόπινγκΗ χρήση ουσιών με στόχο τη βελτίωση τηςαθλητικής απόδοσης σημειώνεται από αρχαι-οτάτων χρόνων, σε διάφορους λαούς και πολι-τισμούς. Στην Κίνα το 3000 π.Χ. χρησιμοποιού-σαν εκχυλίσματα εφεδρίνης Μα-Χουάγκ, ενώστη Σπάρτη το 500 π.Χ. οι πολεμιστές και αθλη-τές κατανάλωναν το γνωστό μέλανα ζωμό.

Το φαινόμενο σχετίζεται με την ανταγωνι-στική φύση του ανθρώπου, τη δίψα του γιαδιάκριση καθώς και την ανάγκη του για θέαμα,δημιουργία ηρώων και εξύμνηση αυτών. Οιπιο φημισμένοι αγώνες της Αρχαιότητας διε-ξάγονταν στη Ολυμπία και οι ύμνοι Ολυμπιονι-κών (Πίνδαρος, 475 π.Χ.) αντανακλούν με τον

18

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.


χνά αναφέρονται παρενέργειες όπως: παραμόρφωση σωματικών χαρακτηριστικών, ηπατική/νεφρική ανεπάρ-κεια, αιφνίδιοι θάνατοι, κ.ά.

Συμπέρασμα: Η ολιστική προσέγγιση του προβλήματος προϋποθέτει την συνεργασία τόσο ειδικών επιστημό-νων για την συνεχή εξέλιξη μεθόδων αντι-ντόπινγκ κοντρόλ, όσο και φορέων της παγκόσμιας άθλησης αλλάκαι της πολιτείας, ώστε μέσω της αδιάβλητης σχέσης μεταξύ ιατρικής και αθλητισμού να προάγεται και μόνοτο Ολυμπιακό ιδεώδες του «ευ αγωνίζεσθαι». g

περί

ληψη

Συνέχεια προηγούμενης σελίδας

πιο γλαφυρό τρόπο τα ανωτέρω «Ύμνοι, βασι-λείς της λύρας, ποιον θεό, ποιον ήρωα, ποιονάνδρα τώρα θα κελαηδήσουμε;».3

Είναι χαρακτηριστικό πως μέσα στο Ηραίοτης Ολυμπίας υπήρχε το πλαστικό έργο «Ηδιάθεση του Ολυμπιακού Αγώνα», όπου παρι-στάνετο στο ένα άκρο ο Ασκληπιός με τηνΥγεία και στο άλλο ο Άρης με τον Αγώνα. Άραυπήρχε από πολύ παλιά η σύνδεση Ιατρικήςκαι Ολυμπιακών Αγώνων.

Για τη σωστή προετοιμασία των αθλητώναπαραίτητη ήταν η ύπαρξη εξειδικευμένωνεκπαιδευτών, που εκτός από ρόλο γυμνα-στού/προπονητού αρκετοί κατείχαν και ιατρι-κές γνώσεις, τόσο για τη διαιτητική προετοι-μασία των αθλητών όσο και για την προφύλα-ξη και αντιμετώπισή τους από τυχόν αθλητι-κές κακώσεις.

Οι αθλητές ελέγχονταν ιατρικά για την ικα-νότητά τους να αγωνιστούν, υποβάλλοντανσε έντονη φυσιοθεραπεία με λουτρά, μαλά-ξεις, πεζοπορίες κ.ο.κ. Ειδικές δίαιτες είχανπροταθεί για τους ασκούμενους, σαν προάγ-γελοι των σημερινών πολύπλοκων διαιτολο-γίων για αθλητές. Ένα μοντέλο δίαιτας ήταν ηκατανάλωση κυρίως φυτικών υδατανθράκων,όπως σύκα και γενικά φρούτα με μεγάλη συγ-κέντρωση σακχάρου που παρέχει ενέργεια.Στην συνέχεια παρατηρείται απομάκρυνσητων αθλητών από τη «μεσογειακή δίαιτα» καιτη συνήθη διατροφή με φρέσκο τυρί συστή-νοντας τη βρώση ζωικών πρωτεϊνών, με τημορφή βοείου κρέατος, ένα είδος «high pro-tein diet», την οποία πρώτος εισήγαγε ο Πυ-θαγόρας.

Οι αθλητές γενικά οδηγούνταν σε ακραίεςδίαιτες για να αυξήσουν τις επιδόσεις τουςαφού το κίνητρο αποτελούσε η δόξα, με ταεπακόλουθα για την εποχή οφέλη. Παράλλη-λα χρησιμοποιούσαν φυτικά φάρμακα, όπωςτο βότανο πολυτρίχι (αύξηση μυϊκής μάζας),εκχύλισμα δεντρολίβανου σαν θερμαντικόπριν τα γυμνάσια – ένα πρωτόγονο «quick fix»(Διοσκουρίδης) ή ψωμί καρυκευμένο με χυμόμήκωνος της υπνοφόρου (όπιο).

Η βρώση συμπληρωματικών τροφών,όπως γεννητικών οργάνων ζώων, ώστε να λη-φθούν διεγερτικές ουσίες όπως η ταυρίνη, τε-στοβιρόνη και η βιταμίνη C, εκχυλίσματα μανι-ταριών, βελανιδιών αλλά και η πόση άφθονηςποσότητας κρασιού, καθώς και αίματος ή ού-

ρων δυνατών ζώων ήταν βασικός τρόπος αύ-ξησης της επίδοσης. Τον ίδιο λόγο εξυπηρε-τούσε η λήψη λίθου από στόμαχο αλέκτοροςπου νικούσε σε αγώνες κοκορομαχίας, πουστην ουσία ήταν μια προσπάθεια λήψης τηςάφθονης τεστοστερόνης του νικητή. Ο Γαλη-νός εξηγεί γιατί οι όρχεις παράγουν μια ουσία(γνωστή σήμερα ως τεστοστερόνη), η οποίαείναι απαραίτητη για την ανδροπρέπεια και τηρώμη των αθλητών της Ολυμπίας, καθώς κά-νει διάκριση μάλιστα ανάμεσα στην αναπαρα-γωγική και ενδοκρινική λειτουργία των αδένωναυτών.

Ο Αριστοτέλης, τον 4ο αιώνα π.Χ., περιγρά-φει την παραμόρφωση του προσώπου τωναθλητών που μοιάζουν πλέον με ζώα, λόγωτης ειδικής δίαιτας στην οποία υποβάλλονται.Ο σχολιασμός θυμίζει σημερινά πρόσωπααθλητών που παραμορφώνονται από τη χρή-ση αυξητικών ορμονών.4

Βοηθητική επίσης της καλής κατάστασηςτου σώματος των αθλητών θεωρήθηκε και ηαλειπτική τέχνη, ωστόσο οι αθλητές, οι γονείςτους και οι παιδοτρίβες (εκπαιδευτές) εξακο-λουθούσαν να ορκίζονται στον τιμωρό Δία ότιτήρησαν τους κανόνες της προετοιμασίας.

Ο Ιπποκράτης υποστήριζε, πως οι αθλητέςσυσσωρεύουν περίσσεια θρεπτικών ουσιώνκαι καταπονούν συνεχώς το σώμα τους ερχό-μενοι έτσι σε αντίθεση με τη βασική αρχή του:«πόνοι, σιτία, ποτά, ύπνος, αφροδίσια, μέ-τρια».

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θέσεις τουΟρειβάσιου (ιατρός – αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.) γιατις συνήθειες των αθλητών της εποχής. Αφο-ρούν στη σημασία που δινόταν από τους ια-τρούς στο «σωστό» χρώμα των ούρων πριντον αγώνα, το οποίο καθοριζόταν από τη δίαι-τά τους. Στο έκτο κεφάλαιο επίσης ενός πονή-ματός του, σημειώνει πως ο καλύτερος φίλοςτης υγείας είναι η λιτή δίαιτα, με εξαίρεσητους αθλητές οι οποίοι ενδιαφέρονται περισ-σότερο για την αύξηση της ρώμης τους παράγια την υγεία τους. Σε αυτούς επιτρέπεται νατρώνε πολλές και θρεπτικές τροφές, να κοι-μούνται όσο θέλουν και να πίνουν σε διπλάσιαποσότητα από τους λοιπούς ανθρώπους, αλ-λά και υποκλυσμούς μπορούν να δεχθούν εν-τονότερους του συνήθους.

Στο Μεσαίωνα περιγράφεται η χρήση αν-θρώπινων και ζωϊκών οργάνων, όπως αίμα



(blood doping), όρχεις, χολή, εγκέφαλος,πλακούντας, οστά, φτερά, έντερα και δόντια,προς αύξηση της γενναιότητας, της φυσικήςκαι της διανοητικής κατάστασης των ατόμων.

Τον 18ο και 19ο αιώνα αναφέρονται πειρά-ματα σε ζώα και ανθρώπους, που στις αρχέςτου 20ου αιώνα οδήγησαν στην απομόνωσηκαι σύνθεση της τεστοστερόνης.

Με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώ-νων το 1896 και στα πλαίσια του πρωταθλητι-σμού αναζητήθηκαν όλο και μεγαλύτερεςαθλητικές επιδόσεις καθώς και καινούργιεςδυνατότητες, θέτοντας τη βάση της προοδευ-τικής αλλά και επικίνδυνης «οργανωμένης βιο-μηχανίας» του ντόπινγκ παγκοσμίως.

Ουσίες και μέθοδοι ντόπινγκ – ΠαρενέργειεςΟι απαγορεύσεις που υφίστανται σχετικά μετο ντόπινγκ έχουν διπλό χαρακτήρα και σκο-πό. Αφενός, την προάσπιση της ηθικής και τωνδεοντολογικών κανόνων που επιβάλουν τηνευγενή άμιλλα και τον υγιή συναγωνισμό – αν-ταγωνισμό των αθλητών κάτω από τις ίδιεςσυνθήκες, αφετέρου την προάσπιση της υγεί-ας τους από τις ανεπιθύμητες επιδράσεις πουοι απαγορευμένες ουσίες δύνανται να προκα-λέσουν (Πίνακας 1).6

Σημαντικό ρόλο ως μέσο ντόπινγκ έχουνδιαδραματίσει τα αναβολικά στεροειδή, ταοποία χρησιμοποιούνται από τα τέλη της δε-καετίας του 1950 για θεραπευτικούς σκο-πούς αλλά και για αύξηση της επίδοσης (μυϊ-κής) σε αθλητικούς αγώνες. Η δράση τουςείναι αναβολική (αύξηση της μυϊκής μάζαςκαι δύναμης, αύξηση της αιμοσφαιρίνης καιτης παροχής οξυγόνου στους ιστούς – βελ-τίωση της αντοχής) και ανδρογονική (υπερ-τρίχωση, αλλαγή της φωνητικής χροιάς καικλειτοριδομεγαλία στις γυναίκες). Τα δισκίαπου χρησιμοποιούνται έχουν τη μεγαλύτερηδυνατή αναβολική και τη μικρότερη δυνατήανδρογόνο δράση. Η δοσολογία κυμαίνεταιαπό 5-20 mg έως 200-500 mg ημερησίωςγια 6-14 εβδομάδες και ισόχρονη διακοπή,ενώ η χρήση τους συνδυάζεται με δίαιταπλούσια σε πρωτεΐνες και συνήθως εφαρμό-ζονται κυκλικά.7

Ένα από τα φυσικά αναβολικά στεροειδήείναι η τεστοστερόνη η οποία παράγεται από

το ανθρώπινο οργανισμό και δημιουργεί ιδι-αίτερα προβλήματα στον έλεγχο ντόπινγκ,λόγω της δυσκολίας διάκρισης της εξωγε-νούς χορηγούμενης από την ενδογενώς πα-ραγόμενη.

Η ΔΟΕ τα συμπεριέλαβε στη λίστα τωναπαγορευμένων ουσιών το 1975 και στη συ-νέχεια άρχισαν να εφαρμόζονται δοκιμασίεςανίχνευσής τους. Η συνεχής βελτίωση των τε-χνικών οδήγησε στην ανακάλυψη ολοένα καικαινούργιων μη-ανιχνεύσιμων συνθετικώνστεροειδών, με αποκορύφωμα την ανακάλυ-ψη της τετραϋδρογεστρινόνης (THG), που θε-ωρείται ότι χρησιμοποιήθηκε από πολλούςγνωστούς αθλητές, διότι δεν ήταν δυνατό ναανιχνευθεί για πολλά έτη.

Μακροχρόνια λήψη τους σχετίζεται άμεσαμε κακοήθειες, υπεργλυκαιμία, κατακράτησηηλεκτρολυτών, ψυχιατρικές εκδηλώσεις (κα-τάθλιψη, επιθετικότητα), ατροφία όρχεων,ηπατική δυσλειτουργία, διαταραχές γαστρεν-τερικού, μυοσκελετικού, καρδιαγγειακού, εν-δοκρινικού συστήματος, κεφαλαλγία, ακμή καισύνδρομο εξάρτησης-στέρησης. Τα αθλήματαστα οποία η χρήση τους θεωρείται συχνή εί-ναι: άρση βαρών, στίβος, πυγμαχία, πάλη, πο-δηλασία και κολύμβηση.

20



I. Απαγορευμένες κατηγορίες ουσιών:1. Αναβολικά2. Πεπτιδικές ορμόνες3. Διεγερτικά4. Διουρητικά – Παράγοντες απόκρυψης5. Ναρκωτικά

ΙΙ. Απαγορευμένες μέθοδοι:1. Μετάγγιση αίματος ή ερυθρών αιμοσφαιρίων ή

προϊόντων που βελτιώνουν την πρόσληψη, μετα-φορά και αποδέσμευση οξυγόνου.

2. Φαρμακολογικοί, χημικοί, φυσικοί μέθοδοι μεστόχο την αλλοίωση της αυθεντικότητας και τηςαξιοπιστίας των δειγμάτων που συλλέγονται γιατον έλεγχο ντόπινγκ.

ΙΙΙ. Ομάδες ουσιών που υπόκεινται σε διάφορους πε-ριορισμούς:1. Αλκοόλ2. Καναβοειδή3. Βήτα – αναστολείς4. Τοπικά αναισθητικά - αναλγητικά

ΠίνακαςΙ

Κατηγορίες απαγορευμένων ουσιώνκαι μεθόδων (ΔΟΕ).

Η δεϋνδροεπιανδροστερόνη (DHEA) είναιένα ενδογενές αναβολικό ανδρογόνο στεροει-δές, ενώ η ανδροστενδιόνη (AD) είναι ο φυ-σιολογικός μεταβολίτης της. Η DHEA κυκλο-φορούσε ως φάρμακο έως το 1985, οπότε καιαποσύρθηκε. Παρόλα αυτά, σήμερα περιέχε-ται σε ικανό αριθμό συμπληρωμάτων διατρο-φής. Και οι δύο αποτελούν πρόδρομες ουσίεςστη σύνθεση της τεστοτερόνης και για το λό-γο αυτό χρησιμοποιούνται από τους αθλητές.8

Η ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη (HCG)είναι ορμόνη που παράγεται από τον πλα-κούντα των εγκύων γυναικών. Οι αθλητές πουλαμβάνουν αναβολικά ανδρογόνα στεροειδήλαμβάνουν επίσης HCG, για να σταματήσουντην παραγωγή LH (ωχρινοτρόπου ορμόνης)και FSH (θυλακιοτρόπου ορμόνης) από τηνυπόφυση μέσω μηχανισμού παλίνδρομηςρύθμισης (feed-back) και για να μετριάσουντις βλάβες των όρχεων που τα αναβολικά στε-ροειδή προκαλούν. Η χρόνια λήψη HCG, λόγωτης αύξησης παραγωγής τεστοστερόνης,προκαλεί παρενέργειες αντίστοιχες των ανα-βολικών στεροιδών.7

Η αυξητική ορμόνη (GH) εκκρίνεται από τακύτταρα της πρόσθιας υπόφυσης και μέχρι το1985 η μόνη πηγή της ήταν οι υποφύσειςπτωμάτων. Σήμερα παράγεται συνθετική GHμε την τεχνική του ανασυνδυασμένου DNAκαι έχει ιδιαίτερα υψηλό κόστος. Οι υποτιθέ-μενες θετικές επιδράσεις της αυξητικής ορ-μόνης περιλαμβάνουν αύξηση της μυϊκής μά-ζας με αντίστοιχη μείωση του μυϊκού λίπους(αναβολική και λιπολυτική δράση), μικρότεροχρόνο δράσης μεταξύ των προπονήσεων καισυνολική βελτίωση της απόδοσης. Οι παρε-νέργειές της είναι μεγαλακρία ή γιγαντισμόςσε αναπτυσσόμενους οργανισμούς, αρτηρια-κή υπέρταση, υπεργλυκαιμία, λευχαιμία, όγ-κος Wilms, σάρκωμα, ακόμα και ανάπτυξησπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (σε περίπτω-ση νοθείας της).

Το ντόπινγκ του αίματος περιλαμβάνει τιςομόλογες μεταγγίσεις (δηλ. μετάγγιση του αί-ματος του ίδιου του αθλητή πριν τον αγώνα)και τη χορήγηση ερυθροποιητίνης (ΕΡΟ). Οστόχος είναι η βελτίωση της ικανότητας αερο-βικής άσκησης και συνηθίζεται σε αθλητές αν-τοχής (δρομείς, ποδηλάτες). Η συχνότητα τουφαινομένου της ομόλογης μετάγγισης είναιάγνωστη, αφού δεν ανιχνεύεται εργαστηρια-

κά. Η αιμοσφαιρίνη φτάνει σε υψηλότατες τι-μές (20 gr/dl) και σε συνδυασμό με την έντο-νη εφίδρωση κατά την άσκηση αυξάνεται επι-κίνδυνα η γλοιότητα του αίματος με σημαντι-κές συνέπειες όπως αρτηριακή υπέρταση,θρομβοεμβολικά επεισόδια, σπασμούς κ.ά.Επίσης η αιμοσφαιρίνη δύναται να λαμβάνεταιείτε από ανθρώπινο είτε από βόειο αίμα μέσωτης γενετικής μηχανικής με τεχνικές ανασυν-δυασμένου DNA.

Η ινσουλίνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί απόαθλητές ως αναβολικός παράγων, στην προ-σπάθεια αύξησης της μυϊκής τους μάζας μέσωτης αύξησης της σύνθεσης γλυκαγόνου, λιπα-ρών οξέων και πρωτεϊνών και της διευκόλυν-σης της εισόδου γλυκόζης και αμινοξέων σταμυϊκά κύτταρα. Η ανεξέλεγκτη χρήση της απόμη διαβητικά άτομα, εκτός από υπογλυκαιμία,προκαλεί σπασμούς και σοβαρές εγκεφαλικέςβλάβες.

Οι β2 αναστολείς έχουν χρησιμοποιηθείαμέσως πριν τους αγώνες για τον έλεγχο τουstress, της ταχυκαρδίας και του μυϊκού τρό-μου. Οι παρενέργειες τους περιλαμβάνουνβρογχόσπασμο, υπόταση, βραδυκαρδία, καρ-διακό αποκλεισμό ή καρδιακή ανεπάρκεια, αγ-γειοπάθεια, αίσθημα κόπωσης και απορρύθμι-ση του σακχάρου σε διαβητικούς.

Η κλενβουτερόλη είναι βρογχοδιασταλτικόφάρμακο (β2 διεγέρτης) με αναβολική και λι-πολυτική δράση. Οι αθλητές τη χρησιμοποι-ούν σε διήμερους κύκλους για 2-8 εβδομάδεςκαι στη συνέχεια η λήψη του φαρμάκου διακό-πτεται για 10-12 εβδομάδες, πρακτική πουεπιβάλλεται από την απευαισθητοποίηση(down regulation) των υποδοχέων. Ως παρε-νέργειες αναφέρονται ταχυκαρδία, αρρυθμία,ζάλη, ναυτία και τρόμος. Η χρήση της απαγο-ρεύτηκε μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες τηςΒαρκελώνης (1992).9

Φάρμακα, όπως τα διουρητικά που χρησι-μοποιούνται ως παράγοντες απόκρυψης τηςχρήσης άλλων ουσιών ή για τον έλεγχο τουβάρους σε αθλήματα που αυτό επηρρεάζειτην βαθμολογία (π.χ. άρση βαρών) συμπερι-λαμβάνονται στις απαγορευμένες ουσίες σύμ-φωνα με τον κατάλογο της ΔΟΕ. Ως παρενέρ-γειές τους αναφέρονται: διαταραχή υγρών καιηλεκτρολυτών, υπόταση, ναυτία, αφυδάτω-ση, μυϊκές κράμπες και σε σοβαρές περιπτώ-σεις νεφρική και καρδιακή ανεπάρκεια.



Οι διεγερτικές ουσίες (καφεΐνη, εφεδρίνη)έχουν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση τηςαγωνιστικότητας, την άμβλυνση του άλγουςκαι τη μείωση του αισθήματος της κόπωσης.Χρησιμοποιούνται σε αθλήματα αντοχής καιδύναται να προκαλέσουν: αρτηριακή υπέρτα-ση, αρρυθμίες, σπασμούς ή αγγειακά εγκεφα-λικά επεισόδια.

Επίσης γνωστή είναι και η χρήση μη στερο-ειδών αντιφλεγμονωδών (ΜΣΑΦ), με στόχο τημείωση συμπτωμάτων φλεγμονής και άλγουςτου μυοσκελετικού συστήματος, κατόπιν επί-πονης προπόνησης. Σε μεγάλες και μακροχρό-νιες δόσεις προκαλούν σοβαρές παρενέργει-ες, όπως: αιμορραγία γαστρεντερικού, κατα-κράτηση υγρών, νεφρική ανεπάρκεια και φαι-νόμενα υπερευαισθησίας.

Τα οποιοειδή – ναρκωτικά αναλγητικά απα-γορεύονται στους αθλητές, κυρίως λόγω τηςεπιβλαβής επίδρασης στην υγεία τους και όχιδιότι ενισχύουν ιδιαίτερα την απόδοσή τουςαν και παρουσιάζουν αναλγητικές ιδιότητες σεαγώνες αντοχής.

Το μέλλον φαντάζει να ανήκει στη γονι-διακή θεραπεία. Ως γονιδιακό ντόπινγκ ορίζε-ται η χρήση για μη θεραπευτικούς σκοπούςγονιδίων, γενετικών στοιχείων και/ή κυττά-ρων ή η ρύθμιση της έκφρασης γονιδίων πουέχουν την ικανότατα να αυξάνουν την αθλη-τική απόδοση.10

Νομικό πλαίσιο για το ντόπινγκΟ Παγκόσμιος Οργανισμός Αντι-Ντόπινγκ(World Anti-Doping Agency – WADA), ιδρύθηκετο 1999, σε μια προσπάθεια των διεθνώναθλητικών οργανισμών και κυρίως της ΔΟΕ, νασυνεργαστούν με τις κυβερνήσεις, ώστε ναοργανωθεί και να εναρμονισθεί ο παγκόσμιοςαγώνας κατά του προβλήματος. Ο WADA,εκτός από συντονιστικό ρόλο, έχει το δικαίω-μα να διεξάγει ελέγχους εκτός αγώνων, ανε-ξάρτητα από τους Εθνικούς Οργανισμούς Αντι-Ντόπινγκ ή τους ελέγχους που πραγματοποι-ούν οι αθλητικές ομοσπονδίες (διεθνείς ή μη).Ο ίδιος φορέας τον Μάρτιο του 2003, στοΠαγκόσμιο Συνέδριο της Κοπεγχάγης, παρου-σίασε στους αθλητικούς και κρατικούς φορείςτον Παγκόσμιο Κώδικα Αντι-Ντόπινγκ, ο οποίοςεγκρίθηκε και από τότε αποτελεί θεμελιώδεςκείμενο κατά του ντόπινγκ παγκοσμίως.11

Η Ελλάδα διαθέτει μία από τις αυστηρότε-ρες και πληρέστερες νομοθεσίες στο συγκε-κριμένο ζήτημα. Σύμφωνα με το άρθρο 128ΣΤτου Ν. 2725/1999, όπως αυτός συμπληρώθη-κε με το Νόμο 3057/2002, ανώτατος εθνικόςφορέας καταπολέμησης του ντόπινγκ είναι τοΕθνικό Συμβούλιο Καταπολέμησης του Ντό-πινγκ (ΕΣΚΑΝ). Κεντρικός ρόλος του ΕΣΚΑΝ, ωςαρμόδιου εθνικού φορέα είναι ο σχεδιασμός,η παρακολούθηση, ο έλεγχος, ο συντονισμόςκαι η εφαρμογή δράσεων και προγραμμάτωνγια την καταπολέμηση του φαινόμενου σεεθνικό επίπεδο.7,12

Ο έλεγχος σε αθλητή διενεργείται με τηλήψη δείγματος από αυτόν παρά των αρμό-διων δειγματοληπτών. Ως δείγμα νοείται οποι-οδήποτε βιολογικό υλικό συλλέγεται για τουςσκοπούς του ελέγχου ντόπινγκ, όπως τα ού-ρα, το αίμα και ο εκπνεόμενος αέρας. Τα δείγ-ματα αποστέλλονται στο εργαστήριο το ταχύ-τερο, ώστε να φθάσουν το αργότερο εντός24 ωρών από τη συλλογή.

Πειθαρχική παράβαση ντόπινγκ, σύμφωναμε τις διατάξεις του Ν. 2725/1999, θεωρείται:1. Η χορήγηση σε αθλητή ή η χρήση απαγο-

ρευμένου μέσου από αυτόν κατά τη διάρ-κεια αθλητικών αγώνων ή ενόψει συμμετο-χής σ’ αυτούς,

2. Η προτροπή, πρόταση, παρακίνηση, έγκρισηή μη επιβολή ποινής για τη χρήση ή τη δι-ευκόλυνση με οποιοδήποτε τρόπο χρήσηςή χορήγησης απαγορευμένου μέσου,

3. Η τέλεση απαγορευμένης δραστηριότητας,κυρίως σε αθλητικές εγκαταστάσεις, γυμνα-στήρια (ιδιωτικά ή δημόσια) και σε χώρουςάθλησης.

Επίσης, παράβαση κανονισμού Αντι-Ντό-πινγκ συνιστούν:I. H άρνηση ή αποφυγή του αθλητή να υπο-

βληθεί σε έλεγχο,II. H αναγνώριση ή ομολογία εγγράφως ή

προφορικώς της παράβασης,III. H παροχή βοήθειας για την αποφυγή ελέγ-

χου ή των διαδικασιών αυτού και εντοπι-σμού απαγορευμένων μέσων.

Η παράβαση ντόπινγκ κατά τη διάρκειααθλητικής συνάντησης για τον αθλητή πουσυμμετείχε σε ατομικό αγώνισμα, συνεπάγε-ται την ακύρωση της συμμετοχής του στο

22



αγώνισμα, πιθανή στέρηση βραβείων και με-ταλλίων, ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε άλ-λες κυρώσεις. Αν η παράβαση αφορά αθλητήπου συμμετέχει σε ομαδικό αγώνισμα, τότεεφαρμόζονται οι κανονισμοί της εθνικής αθλη-τικής ομοσπονδίας.7

Ηθική και κοινωνική διάστασητου ντόπινγκΑπό την εποχή που εμφανίστηκε ο άνθρωποςστον κόσμο, μέσω της καθημερινής του προ-σπάθειας για επιβίωση, δηλαδή για τροφή καιατομική προστασία, βελτιώνει τις φυσικές τουικανότητες. «Νους υγιής εν σώματι υγιεί» ήταντο σύνθημα των Αρχαίων Ελλήνων, που πρώ-τοι έθεσαν ηθικούς κανόνες για τη διεξαγωγήαθλητικών αγώνων.14

Στην εποχή μας, η προσθήκη αθλημάτωνκαι αγωνισμάτων παγκόσμιας αποδοχής έχειμεταμορφώσει το σκοπό των αγώνων (και δητων Ολυμπιακών), χαρακτηρίζοντάς τους ωςπολιτιστικό γεγονός. Σε όλες όμως αυτές τιςδιοργανώσεις κυριαρχούν ηθικές αξίες πουισχύουν μέχρι σήμερα και απαιτείται από τουςσυμμετέχοντες να επιδεικνύουν το ανάλογοήθος.

Η προτροπή για «ταχύτερα – δυνατότερα –υψηλότερα», που αναδεικνύει τις σωματικέςικανότητες και το «ευ αγωνίζεσθαι – τίμιοςαγώνας», που επιβεβαιώνει την αποδοχή τωνηθικών αξιών, πάντα ήταν και θα είναι το κυ-ρίαρχο χαρακτηριστικό όλων των αγώνων.«Να γιορτάζεις τους Ολυμπιακούς αγώνες, ση-μαίνει να επικαλείσαι την ιστορία», είπε ο Pier-re de Coubertin. Είναι φανερό ότι ο πατέραςτων σύγχρονων Ολυμπιακών αγώνων στήριξετην ιδέα της αναβίωσής τους σε ηθικές αντι-λήψεις που οι ρίζες τους ανάγονται στην αρ-χαία Ελλάδα, δηλαδή σε μια ηθική συμπερι-φορά παραδοσιακά διαμορφωμένη, με κύριοχαρακτηριστικό τους ηθικούς κανόνες πουσχετίζονται με την συμπεριφορά του ανθρώ-πινου σώματος.7

Η σημερινή μορφή της κοινωνίας είναιπροσανατολισμένη στην ανάγκη γρήγορηςπροβολής και καταξίωσης των μελών της, γιανα μπορέσουν να διαφοροποιηθούν και να ξε-χωρίσουν από τη «μάζα». Ο αθλητής, στηνπροσπάθειά του να ξεχωρίσει, να επικρατήσεικαι να προβληθεί, έχει υιοθετήσει την έννοια

του ανταγωνισμού με απώτερο σκοπό την ευ-ρύτερη κοινωνική καταξίωση και το οικονομικόόφελος. Ο βασικότερος λόγος λοιπόν πουμπορεί να οδηγήσει τους υποψήφιους πρωτα-θλητές στη χρήση απαγορευμένων ουσιών εί-ναι η άποψη ότι ο ανταγωνισμός υπερτερείτης συμμετοχής.15

Η αποδοχή της άσκησης και του αθλητι-σμού από όλο τον κόσμο, ως το σπουδαιότε-ρο μέσο κατάκτησης και διατήρησης τηςυγείας, είναι πλέον γεγονός. Η απομάκρυνσητων αθλητών από το ντόπινγκ βασίζεται σεμια πολυπαραγοντική ισορροπία, κυρίως με-ταξύ της πολιτείας, των κοινωνικών καιαθλητικών φορέων, των ιατρών, προπονη-τών αλλά κυρίως της οικογένειας και του ίδι-ου του αθλητή.

Η κατασκευή πολλών γυμναστηρίων καιγηπέδων, η διαμόρφωση φυσικών χώρωνάθλησης, αλλά κυρίως η συστηματική ενημέ-ρωση μαθητών, αθλητών και γονέων από ια-τρούς της πρωτοβάθμιας περίθαλψης, μέσωειδικών προγραμμάτων αγωγής της υγείας,αντανακλά την σοβαρότητα με την οποίαοφείλει να αντιμετωπίζει και να συμβάλλει ηπολιτεία προς την κατεύθυνση αυτή.

Η επιστήμη του αθλητισμού από τη μεριάτης δίνει τις απαραίτητες γνώσεις στους καθη-γητές φυσικής αγωγής, γυμναστές, αθλητιά-τρους, και προπονητές που με κατάλληλαπρογράμματα μπορούν να βελτιώσουν τη σω-ματική υγεία των αθλουμένων ή να την απο-κτήσουν αν κρίνεται αναγκαίο. Ο προπονητήςείναι ένας επαγγελματίας που επιδιώκει καιπροσπαθεί να αναδείξει την αξία του στο χώ-ρο του ανταγωνισμού. Το συστατικό μιας ηθι-κής στάσης έναντι του προβλήματος του ντό-πινγκ από τον προπονητή είναι η ώθηση τουαθλητή για τη βελτίωση των ικανοτήτων τουκαι όχι ο εξαναγκασμός του.

Η οικογένεια ως θεσμός αποτελεί σημείοαναφοράς για την κοινωνία και τους Έλληνες,γιατί τα μέλη της διατηρούν, ως ένα βαθμόακόμα, τα πρότυπα και τις αξίες που τη διέ-πουν, παρ’ όλες τις επιρροές και τον πολιτι-σμικό καταιγισμό ιδεών και αξιών που δέχεταιαπό την παγκόσμια κοινότητα. Το μορφωτικόκαι πνευματικό επίπεδο των γονέων, οι επιρ-ροές που οι ίδιοι είχαν δεχθεί ως παιδιά, οι εμ-μονές και οι προσδοκίες τους, οι ανεκπλήρω-τοι πόθοι, τα απραγματοποίητα όνειρα, οι χα-



μένες ευκαιρίες και οι κρυφές επιθυμίες τουςκαθορίζουν και τη στάση απέναντι στα παιδιάτους – αθλητές. Η έγκαιρη και σωστή ενημέ-ρωση των γονέων και εφήβων αθλητών απότον οικογενειακό τους ιατρό, μπορεί να απο-τρέψει πολλούς νέους από την χρήση απαγο-ρευμένων ουσιών, που συχνά αρχίζουν πρό-δρομα με δήθεν «αθώα» συμπληρώματα δια-τροφής, αγνώστου όμως προέλευσης και σύ-στασης.7

Στην υπόθεση του ντόπινγκ ο αθλητής εί-ναι συνήθως και ο μόνος που τελικά υφίσταταιτις συνέπειές του, είτε βραχυπρόθεσμα, είτεμακροπρόθεσμα. Αυτό βέβαια δεν το καθιστάανεύθυνο των πράξεών του, ούτε τον αθωώ-νει σε περίπτωση παράβασης. Γι’ αυτό και ηενημέρωση προς τους αθλητές είναι ακρογω-νιαίος λίθος της επιτυχίας των προγραμμάτωνΑντι-ντόπινγκ.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν μέ-σω της μίμησης προτύπων συμπεριφοράς άλ-λων ανθρώπων και έχουν τη τάση να τουςυιοθετούν, προκειμένου να αποτελούν αντι-κείμενο θαυμασμού για ορισμένες δραστηριό-τητες. Οι αθλητές διεθνούς βεληνεκούς μετην συμπεριφορά τους αποτελούν πρότυπαγια τους υπόλοιπους αθλητές και ιδιαίτερατους νέους. Ως ηθικό πρότυπο μπορεί να χα-ρακτηριστεί ο αθλητής αυτός που συγκρίνεικαι κατανοεί τις επιδράσεις που δέχεται απότο περιβάλλον και δεν εγκρίνει επιθετικές τα-κτικές εξαιτίας του ανταγωνισμού. Ηθικόςαθλητής είναι αυτός που προτάσσει μια δεον-τολογική στάση και όχι το συμφέρον από τιςσυνέπειες του αποτελέσματος. Είναι δηλαδήαυτός που πιστεύει στο «δίκαιο παιχνίδι», στοσεβασμό των κανόνων και των αντιπάλων,στη συνεργασία, στον «τίμιο αγώνα», που δεί-χνει μέσα από τα λόγια και τις πράξεις του τοσεβασμό στους κανονισμούς, γραπτούς καιάγραφους.

Επίλογος – Συμπεράσματα Το πρόβλημα του ντόπινγκ στον αθλητισμό,στον πρωταθλητισμό και ευρύτερα σε ευαί-σθητες ομάδες του κοινωνικού ιστού λαμβά-νει ολοένα και πιο ανησυχητικές διαστάσεις.

Αποτελεί σοβαρή κοινωνική μάστιγα που ηπροσέγγισή της απαιτεί εξειδικευμένη επιστή-μη και πάνω από όλα θάρρος, πολιτική βούλη-ση, ρεαλισμό και ειλικρίνεια.

Το αρνητικό αυτό φαινόμενο εκφράζει μιασοβαρή κρίση προσανατολισμού, μια μορφήδράσης η οποία απενεργοποιεί θεμελιώδειςαξίες του αθλητισμού και φυσικά δεν δύναταινα καταπολεμηθεί αποκλειστικά και μόνο μεμεθόδους, ποινές και κυρώσεις, όπως μέχρισήμερα επιδιώκεται. Η ταχύτητα με την οποίακινείται η σύγχρονη τεχνολογία προηγείταιπάντα των διαδικασιών ελέγχου που θα μπο-ρούν να ανιχνεύσουν κάποιες ουσίες, οι οποί-ες εκ των υστέρων χαρακτηρίζονται ως απα-γορευμένες. Ο αθλητισμός ως σύστημα υπο-λείπεται και θα υπολείπεται τεχνο-γνωστικάαυτών των εξελίξεων.16

Ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης τουπροβλήματος του ντόπινγκ είναι η πρόληψηπου θα στηρίζεται στη σωστή, ολοκληρωμένηκαι υπεύθυνη ενημέρωση των εμπλεκομένωνμε το πρόβλημα, όπως αθλητές, γυμναστές,προπονητές, ιατροί (Αθλητίατροι, Οικογενει-ακοί Ιατροί), αθλητικοί παράγοντες, αλλά καιεκείνη του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλ-λοντος και ιδιαίτερα των γονέων και των εκ-παιδευτικών.

Η εκπαίδευση και η ενημέρωση για θέματαντόπινγκ δεν πρέπει να είναι μεμονωμένη καιαποσπασματική, αλλά ενταγμένη σε ένα πα-νεθνικό πρόγραμμα ενημέρωσης και σε μιαεκστρατεία αγωγής υγείας – κυρίως μέσω τωνιατρών της πρωτοβάθμιας περίθαλψης σεσχολεία, αθλητικούς συλλόγους και σε ενημε-ρωτικές εκδηλώσεις για το κοινό, στα οποίαθα τονίζονται η σπουδαιότητα και αναγκαιότη-τα της υγιούς άθλησης, της ευγενούς άμιλλαςκαι του «ευ αγωνίζεσθαι».7,17

Το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίοο νέος αθλητής ανταγωνίζεται, η σαφήνειαμε την οποία καθορίζονται οι κανόνες ισότη-τας για όλα τα μέλη των ομάδων, καθώς καιη έντιμη, ακέραιη στάση των ειδώλων – προ-τύπων θα δώσουν πρωτεύοντα θέση στο «δί-καιο ανταγωνισμό» και στην «τίμια συμπερι-φορά» που αποτελούν τα ιδεώδη του αθλητι-σμού. g

24





1. Τσίρος Γ., Βοΐλα Παν. και συν. Η αθλητιατρική στην Αρ-χαία Ελλάδα. Τόμος Περιλήψεων 16ου Πανελληνίου Συ-νεδρίου Γενικής Ιατρικής, 2004.

2. Τσίρος Γ., Βοΐλα Παν. και συν. Ολυμπιακοί Αγώνες καιΙατρική. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Τόμος 17, Τεύ-χος 2, σελ. 83-95, 2005.

3. Χρούσος Γ., Τσίτσικα Α. Doping στα παιδιά και στουςεφήβους. Η νέα μάστιγα. http://www.pediatrics-uoa.edu.gr

4. Διαμαντόπουλος Α. Ιατρική και Ολυμπιακοί Αγώνες.Επείγουσα Νεφρολογία, Αλκυονίδες Ημέρες Νεφρολο-γίας, σελ 17-33, 2003.

5. Foley JD, Schydlower M. Anabolic steroid and ergogenicdrugs use by adolescents. Adolesc Med: State Art Rev 4:341-352, 1993.

6. Amprose PJ. Druc use in sports: A veritable arena for ph-armacists, J Am Pharm Assoc 44(4):501-516, 2004.

7. ΕΣΚΑΝ, Ντόπινγκ: Σύγχρονη θεώρηση του προβλήματος.http://www.eskan.gr/ekdoseis.asp.

8. Corrigan B. DHEA and sport, Clin J Sport Med 12:236-241, 2002.

9. McKenzie DC, Stewart IB, Flitch KD. The asthmatic ath-

lete, inhaid beta agonist and performance, Clin J SportMed 12:225-228, 2002.

10. Greydanus DE, Patel DR. Sports doping in the adolescentathlete. The hope, hype and hyperbole. Pediatr Clin N AM49:829-855, 2002.

11. WADA. World Anti-doping Code. http://www.wada-ama.org.

12. Αθλητικός Νόμος 2725/1999 όπως συμπληρώθηκε με τοNόμο 3057/2002.

13. Y.A. 3519/26-01-05 ΦΕΚ (124/Β/02.02.05). «ΚαθορισμόςΑπαγορευμένων Ουσιών και Μεθόδων Ντόπινγκ, κατάτην έννοια των άρθρων 128Β και 128Γ του Ν2725/1999».

14. Ζέρβας Γ. «Ψυχολογία Φυσικής Αγωγής και Αθλητι-σμού», Αθήνα, 1993.

15. Drinkwater BL, Bruemmer B, Chestnut CH. Menstrual hi-story as a determinate of current bone in density athletes.Jama, 263, 545-548, 1990.

16. Laure P., Thouvenin F, Lencerf T. Attitudes of coachesforwards doping. J Sport Med Phys Fitness, 41(1), 132-136,2001.

17. Μουρατίδης Γ. Ιστορία Φυσικής Αγωγής, Θεσσαλονίκη,1990.


Historical retrospection and actual dimensions of interventionist medicine (doping) in sports and communityPRIMARY HEALTH CARE

1 G. Tsiros, I. Lentzas, G. Mantzouranis, P. Voila. A. Tsirou, N. Razis

From the Antiquity, medicine possessed an important place in the athletic contents and mainly in the OlympicGames. Objectives of medicine: prevention and care of lesions, natural examination - preparation for exercisingand athletes’ special diet.

Aim of the study constitutes the globular interventionist doping medicine per centuries at the athletic games. InAncient Greece, a model of diet was mainly the consumption of plant carbohydrates (figs), while a second modelrecommended fresh cheese or abundance of animal proteins. Types of primitive "doping " are still considered:smearing art, athletes’ sweat, wine, rosemary extract (Dioskouridis), the plant which gives opium and mushrooms,the herb “polytrichi”, drinks of urine of strong animals and dinner with cock (winner of cock-fights).

Bibliographically, until 1865 were presented reinforcing substances: alcohol, nitro-glycerine, strychnine, caffeine,cocaine, etc. During 20 th century, the resurgence of Olympic Games and championship will be also accompaniedby the spread doping, that is to say the illicit use of medicines or other methods for the achievement of higher ath-letic records.

The "industry of substances" in collaboration with special trainers, doctors and researchers, initially appears "inno-

sum

mar

y

26



cent" diet-supplements as: vitamins, hormonal balance, reoxyganation, b-stoppers, muscular tonics, creatine andcontinues with amphetamines, steroids and corticoids, self transfusion, erythropoietin (EPO) and tetrahydroge-strjnone (THG), while the future strikes belonging in gene- treatment and surgical interventions. Often are repor-ted side effects as: deformity of corporal characteristics, hepatic/renal insufficiency, sudden deaths, etc.

Deductively, the general approach of problem presupposes collaboration of special scientists for the continuouslydevelopment of methods of antj-doping control and carriers of global sports but also and the government, in or-der that via the irreproachable relation between medicine and sports to be promoted only the Olympic ideal "efagonizesthe" (honest strike). g

summar

y

Key words: sports, doping, side effects, rules, ethics, prevention.


Πώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικής σηματοδοτούν την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Σκοπός της μελέτης μας αποτελεί ο συσχετισμός των απόψε-ων του Γαληνού, του πατέρα της Αθλητιατρικής, με την Πρω-τοβάθμια Φροντίδα Υγείας, μέσα από την έμφαση που έδω-σε στην αξία της γυμναστικής. Εκείνος υποστήριξε βασικάτην Υγιεινή τέχνη ως τέχνη της γυμναστικής, συμπεριλαμβά-νοντας σε αυτή και μια ακολουθία φυσικών τρόπων για τηνπρόληψη των ασθενειών.

Ο Γαληνός χρημάτισε επίσημα γιατρός μονομάχων σε μιαθέση που θα μπορούσαμε να αντιστοιχήσουμε με του σημερι-νού Αθλίατρου. Το απόσταγμα της σοφίας του Γαληνού, ενόςγίγαντα για την ιστορία της ιατρικής, φωτίζει την κριτικήσκέψη για την προάσπιση της υγείας, ενώ αναπόφευκτα μαςπαρακινεί σε συγκρίσεις με τα δεδομένα της εποχής μας.Διαβάζοντας το έργο του, καλούμαστε να προβληματιστούμεγια τις καθημερινές ιατρικές πρακτικές σε επίπεδο πρωτο-βάθμιας παροχής υπηρεσιών, που επενδύουν αφειδώς στηντεχνολογία που παρέχεται και όχι στην αμιγή ιατρική σκέψηκαι διάγνωση. g

1 Α. Μπιζιάγκου-Χασιώτη

Ιατρός Κυτταρολόγος Νομαρχιακής

Μονάδας Υγείας Ι.Κ.Α Λάρισας

1 Ι. Μουρατίδης

Καθηγητής Ιστορίας & Φιλοσοφίας

ΤΕΦΑΑ ΑΠΘ

1 Α. Αναστασίου

Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας

ΤΕΦΑΑ Σερρών

1 Ε. Αλμπανίδης

Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας

ΤΕΦΑΑ ΔΠΘ

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ασπασία Μπιζιάγκου –ΧασιώτηΚ. Γρυμπογιάννη 11, Πυροβολικά, ΛάρισαΤ.Κ. 41335Τηλ. επικοινωνίας: 2410-610577,6977273927

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Γυμναστική, ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Γαληνός, διάσημος γιατρός της Ρωμαϊκής εποχής, υπήρξε ση-μαντικός γιατί έβαλε τάξη, σύστημα και ρυθμό στις έως τότε χα-

Εργασία προερχόμενη από τη Μεταπτυχιακή Διατριβή της Ασπασίας Μπιζιάγκου–Χασιώτη, με θέμα: «H σπουδαιότητα της άσκησης στην υγεία του ανθρώπου κατάτον Γαληνό», για το Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στην Ανθρώ-πινη Απόδοση και Υγεία, με Επιβλέπον Καθηγητή τον κ. Ι. Μουρατίδη & τριμελήεπιτροπή τους αναφερόμενους καθηγητές.

ώδεις ιατρικές γνώσεις. Μάλιστα λέγεται ότιπέτυχε για την Ιατρική ό,τι ο Αριστοτέλης γιατη Φιλοσοφία.1

Διατύπωσε σύνθετες, αλλά ενδιαφέρου-σες και επίκαιρες απόψεις για έναν υγιεινότρόπο ζωής. Επένδυσε το πολυσχιδές έργοτου σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης ενόςπλαισίου διατήρησης και βελτίωσης της υγεί-ας των μελών του Ρωμαϊκού κράτους, σε μιαεποχή με πολύ περιορισμένα ιατρικά μέσα. Ηδιαγνωστική υπεροχή του Γαληνού στηρίχθη-κε στην υιοθέτηση των Ιπποκρατικών αρχώντης θεραπευτικής και ένα βασικό σκέλος αυ-τών ήταν και οι σωματικές ασκήσεις.2 Στον ιδι-αίτερα αναλυτικό τρόπο γραφής του Γαληνούαπηχούν και αναγνωρίζονται χωρίς αμφιβολίαβασικοί Ιπποκρατικοί κανόνες υγείας. Επίσης ηγενική ιδέα της άσκησης για την υγεία, όπωςαναγνωρίζεται και σε όλο το «Ιπποκρατικό σώ-μα». Ο ολιστικός τρόπος θεώρησης της υγείαςπου πρότειναν οι αρχαίοι γιατροί, διακρίνεταικαι στο έργο του Γαληνού μέσα από τα «συν-ταγογραφούμενα» από εκείνον προγράμματαγυμναστικής που είχαν άμεση σχέση με τηνσυνολική κατάσταση του ατόμου.

Οι αναφορές σε αυτή την πτυχή της συγ-γραφικής τους παρακαταθήκης είναι πολλές.Ο Ι. Χρυσάφης αναγνωρισμένος θεμελιωτήςτης σωματικής αγωγής στη σύγχρονη Ελλάδα,αφιέρωσε στο βιβλίο του «Η γυμναστική τωναρχαίων», ένα ολόκληρο κεφάλαιο, με θέμα«Οι περί γυμναστικής δοξασίες του Γαληνού».

Ιπποκρατική αντίληψη για τη γυμναστικήΟι προτεινόμενες γυμναστικές ασκήσεις όπωςσυνάγεται από το έργο του, έπρεπε να ακο-λουθούν τον τύπο της τροφής, να είναι κα-τάλληλες για την εποχή του έτους αλλά καιτα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπουστο οποίο απευθύνονταν, όπως δίδαξε και οΙπποκράτης.3 Ο Γαληνός λοιπόν αντλώνταςαπό τη θεραπευτική δύναμη αυτών των υπο-δείξεων του Ιπποκράτη ανέδειξε στην εποχήτου και διαμέσου των αιώνων και τη σημασίατης φυσικοθεραπείας που συνδέεται στενά μετην τέχνη της γυμναστικής.4 Μέσα από τη με-λέτη προγενέστερών του μεγάλων ερευνη-τών, ακόμη και εάν αυτοί κρατούσαν αρνητικήστάση στα Ιπποκράτεια δόγματα που εκείνος

υπερασπίστηκε, οδήγησε την ιατρική στη μέ-ση οδό, σε μια έντονη θεωρητική όσο καιπρακτική προσπάθεια.5

Ο Γαληνός υπήρξε ο αποδέκτης πολλώνρευμάτων, ιατρικών και φιλοσοφικών, του και-ρού του και σχημάτισε προσωπική άποψη γιατην αλήθεια μέσα από επίπονη προσπάθεια,επεξεργαζόμενος την πληθώρα των δεδομέ-νων που συνέλλεξε. Υπήρξε ταξιδευτής για-τρός και έτσι έγινε μελετητής τόπων και αν-θρώπων, πράγμα που τον έκανε να πιστεύειότι ο εκάστοτε φυσικός χώρος του ατόμουέχει σημαντική επίδραση στην υγεία και τηνασθένεια του. Εξηγώντας μάλιστα το πορτρέ-το του ιδανικού γιατρού, σκιαγράφησε ως τέ-τοιο το εμπνευσμένο μοναδικό πρότυπο τουΙπποκράτη.6

Επαγγελματίες Υγείας κατά τα Ελληνορωμαϊκά χρόνιαΣτην ελληνορωμαϊκή περίοδο που μεγαλούρ-γησε υπήρχαν διακριτοί ρόλοι επαγγελματιώνπου η ενασχόλησή τους αφορούσε τον υγιει-νό τόπο ζωής, όπως του παιδοτρίβη, του γυ-μναστή και του γιατρού. Εκείνος όμως, όπωςφαίνεται από την κριτική που άσκησε στο έργοτου, διέκρινε πάντα ποιος ήταν ο μορφωμένοςκαι ποιος ο εμπειρικός της υγιεινής τέχνης γιανα αποδείξει τελικά ως εξέχουσα την αρμο-διότητα του γιατρού στην υγιεινή-ιατρικήπλευρά της γύμνασης. Την εποχή του Γαλη-νού στη Ρώμη υπήρχαν άριστοι γυμναστέςπου ήταν και γιατροί, ενώ υπήρχαν και άλλοιοι οποίοι ήταν απλώς παλιοί αθλητές, χωρίςθεωρητική κατάρτιση και για το λόγο αυτόεπισήμανε την επαγγελματική τους ανικανότη-τα.7

Στο βιβλίο του «Περί πλήθους», αναφέρθη-κε στη θεραπευτική γυμναστική που απευθύ-νεται όχι ειδικά στους ασκούμενους αθλητές,αλλά σε κοινούς ανθρώπους με παθολογικήσημειολογία. Έχοντας ξεκαθαρίσει ο Γαληνόςτο ρόλο του προπονητή ως βοηθητικό του γυ-μναστή είπε χαρακτηριστικά ότι «…ο πραγμα-τικά καλός γυμναστής αν παραλάβει ένα άτο-μο εξασθενημένο ως προς τη δύναμή του,επειδή έχει συγκεντρώσει πολύ φλεγματικόαίμα λόγω της αγυμνασίας, μετά από λίγο θατον κάνει δυνατό….», προσδίνοντας έτσι καιμια εξέχουσα θέση στον γυμναστή που μπο-

28

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.


ρούσε να είναι θεραπευτής και προαγωγόςτης υγείας. Σε άλλο χωρίο του ίδιου βιβλίουανέφερε «… ότι οι πιο προσεκτικοί γυμναστές,όταν αποκαλούν μια κόπωση όμοια με πληγή,την άλλη όμοια με τέντωμα, την άλλη όμοιαμε φλεγμονή…», και ουσιαστικά υποδείκνυεότι μέσω της τέχνης τους μπορούσαν να θέ-σουν τις βάσεις για τη διαγνωστική προσέγγι-ση και εκτίμηση. Σε επόμενο μάλιστα σημείοτου ίδιου έργου συνέχισε να αναδεικνύει ότισε όσους γυμνάστηκαν περισσότερο από τοκανονικό, οι γυμναστές τους παρείχαν περι-ποίηση και φροντίδα με πολύ λάδι και με απα-λή εντριβή και με μπάνια με γλυκό νερό, σεμέτρια ακριβώς θερμοκρασία, ώστε να απο-βληθούν με τον ιδρώτα τα ερεθιστικά υγράπου συγκεντρώθηκαν. Συνάγεται ότι οι γυμνα-στές, αυτοί των περιγραφών του Γαληνού,δεν ήταν απλώς γνώστες κάποιων ασκήσεων,αλλά διέθεταν και ιδιαίτερες διαγνωστικές ικα-νότητες και δεν ήταν έξω από τις υποχρεώ-σεις τους οι θεραπευτικές αρμοδιότητες.Αναμφισβήτητα είχαν ρόλο ιατρογυμναστήόπως προκύπτει από τα κείμενα.8

Στο έργο του σπουδαίου γιατρού αναδει-κνύεται ότι γνώριζε καλά μια διαμάχη μεταξύιατρών και γυμναστών. Οι ρόλοι αυτοί ήτανξεχωριστοί από την εποχή του Ιπποκράτη,ωστόσο ταυτόσημοι στο αποτέλεσμα, δηλα-δή την προαγωγή της υγείας. Ο ίδιος ο Γαλη-νός λόγω της ιδιαίτερα μεγάλης του εξειδί-κευσης, δεδομένου ότι στο ξεκίνημα της κα-ριέρας του χρημάτισε γιατρός αθλητών πολύσκληρά γυμναζόμενων, των μονομάχων, υπο-στήριξε ότι η γυμναστική είναι στις περισσότε-ρες μορφές της έργο των ιατρών. Επιδει-κνύοντας αξιοσημείωτο ζήλο για το θεραπευ-τικό μέρος της γυμναστικής του, υπερκάλυψεκαι το αγωνιστικό, παρόλο που το θεωρούσεέργο των γυμναστών.9

Η τέχνη της γυμναστικήςΓια τους επαγγελματίες αθλητές της εποχήςτου που κατέλυαν τις ισορροπίες που αναφέ-ρονται ως υγεία, μίλησε πολύ υποτιμητικά.Εντόπισε τις περιπτώσεις όχι μόνο του επαγ-γελματικού αθλητισμού, αλλά και της ερασι-τεχνικής άθλησης που έφεραν το αντίθετοαποτέλεσμα σε αυτό που καλείται ομαλή λει-τουργία του οργανισμού. Περιέγραψε κάποιες

από τις εκδηλώσεις κακής υγείας που προέκυ-πταν λόγω της κακής χρήσης της άσκησης, ήτης κατάχρησής της, καθώς και τις ψυχολογι-κές επιπτώσεις της. Κάποια αθλήματα εκτι-μούσε ότι επιφύλασσαν ιδιαίτερους κινδύνουςγια την υγεία και φυσικά τους επισήμανε.10 Αν-τιθέτως εκθείασε και πρόβαλε τα μεγάλαευεργετήματα για την υγεία που παρατήρησεότι προέκυπταν μέσα από ήπιες μορφές άσκη-σης, όπως από τη γύμναση με μπάλα, ή«σφαίρα», που αφορούσε ένα πολύ δημοφι-λές ψυχαγωγικό μέσο στην εποχή του, όπωςάλλωστε και στις μέρες μας.11

Ο Γαληνός πραγματικά σχολίασε με ιδιαίτε-ρα καυστικό τρόπο πολλά από τα αρνητικάδρώμενα στο χώρο του επαγγελματικούαθλητισμού καθώς και την αλλοτρίωση τωνατόμων που ασχολήθηκαν με αυτόν επί τωνημερών του. Τα κείμενά του διανθίζονται απόιδιαίτερες αναφορές στους αθλητές και στον«προτρεπτικό επί τας τέχνας» ανέφερε ξεκά-θαρα ότι το επιτήδευμα του αθλητισμού δενήταν τέχνη. Περιέκλειε τον κίνδυνο της εξα-πάτησης (κυρίως των νέων) και όσων είχανάγνοια για τις επιπτώσεις του. Οι αθλητές μετον προσανατολισμό τους στα σωματικά αγα-θά, μέσα από την παραμέληση του πνευματι-κού τους κόσμου, υπονόμευαν ακόμα και τοσπουδαιότερο αγαθό που τους δόθηκε, τηνυγεία. Η υγεία τους κρινόταν επισφαλής τόσοπου θεωρούσε ότι η άσκηση τους δεν ήτανάσκηση υγείας αλλά αρρώστιας.12

Η Υγιεινή φροντίδαΟ Γαληνός έγραψε για την υποχρεωτική υγιει-νή περιποίηση του σώματος που όφειλε κάθεκοινός άνθρωπος στον εαυτό του, είτε επρό-κειτο να ασκηθεί, είτε είχε ολοκληρώσει τηνγύμναση του. Την περιέγραψε ως μια καθιε-ρωμένη ιεροτελεστία, ένα σύνολο από δρα-στηριότητες εγρήγορσης της μικροκυκλοφο-ρίας αλλά και χαλάρωσης και την ανέλυσε καιτην ερμήνευσε με μοναδικό τρόπο όσον αφο-ρά τις σκοπιμότητές της. Έχοντας κατανοήσεικαλά την ευεργετική επίδραση της επιστημο-νικής τριβής, αυτή που στην αρχαιότηταεφαρμόστηκε και σε αρρώστους με πολύ κα-λά αποτελέσματα, την εξειδίκευσε ως προςτη μεθοδολογία εφαρμογής της και την πρό-βαλε με τον αναλυτικότερο δυνατό τρόπο.13



Ως γιατρός ενδιαφέρθηκε για τον κάθε άν-θρωπο, ενώ επισήμανε ότι μετά την εργασίακαι στο τέλος της ημέρας, η επιστροφή στοκατάλυμα του θα έπρεπε φυσιολογικά να συ-νοδεύεται με χειρομαλάξεις, λουτρό και ύπνο.Αυτός ήταν ένας κανονικός ρυθμός αποκατά-στασης της ισορροπίας του οργανισμού καιτων «χυμών» του, που μπορούσε να τηρηθείόμως εύκολα το χειμώνα και όχι το καλοκαίρι.Είχε παρατηρήσει ότι η θερμή εποχή τουέτους απέτρεπε από την ευλαβική και πειθαρ-χημένη προσήλωση στη φροντίδα του σώμα-τος. Ο Γαληνός θεωρούσε τόσο πολύ απαραί-τητο το μασάζ ή τις «τρίψεις», που όταν παρα-λείπονταν από κάποιους αδαείς για την υγείατους, πίστευε ότι αποτελούσε εξαίρεση ηαπουσία επίπτωσης στον οργανισμό τους.Αναλύοντας τις κινήσεις του σώματος τις διέ-κρινε σε αυτόματες και σε ενέργειες, ενώ μιατελείως ιδιαίτερη κατηγορία κίνησης θεώρησετην προερχόμενη από την επίδραση κάποιωνφαρμάκων.14

Η λειτουργία της διαπνοής από τους πό-ρους του δέρματος ήταν καθοριστικής σημα-σίας για εκείνον. Η δυσκολία αποβολής τωνπεριττωμάτων, στα οποία έδινε μεγάλη σημα-σία, δυσχέραινε πολύ περισσότερο χωρίς τις«ανατρίψεις» που εκείνος πρότεινε κατά περί-πτωση. Ωστόσο στους διαφορετικούς ανθρώ-πους κατανοούσε ότι οι ανάγκες για την ιερο-τελεστία κάθαρσης του κάθε οργανισμού καιτην καλή υγεία σχετίζονταν και με τις ποικίλεςιδιοσυστασίες. Αυτή τη δυνατότητα αναγνώρι-σης εξατομικευμένων αναγκών περιποίησηςτη θεωρούσε καθοριστικής σημασίας για κά-ποιον ειδικό που φρόντιζε άλλους ανθρώπουςώστε να πετύχει την εξασφάλιση της πιοισορροπημένης βοήθειας.15

Η διαγνωστική του ανωτερότηταΗ διαγνωστική υπεροχή του Γαληνού οφειλό-ταν όχι μόνο στο γνωστικό του υπόβαθρο, αλ-λά εν μέρει και στην αναγνώριση από εκείνονφυσικών σημείων τα οποία οι άλλοι αδυνα-τούσαν να διακρίνουν. Ήταν αναμφισβήτηταένας ιδιαίτερα οξυδερκής παρατηρητής σταμηνύματα των παθολογικών καταστάσεων.

Οι «κακόχυμοι», δηλαδή εκείνοι που δεναφομοίωναν καλά την τροφή τους ή δεν έκα-ναν καλή διαπνοή ή υπερκοπώνονταν, παρα-

τηρούσε ότι ήταν δυνατό να εξελίξουν μιαδιαταραχή των «χυμών» τους σε παθολογικήκατάσταση και νόσημα, που θα μπορούσε καινα εκδηλωθεί με βασικό σύμπτωμα τον πυρε-τό όπως περιγράφει στο «περί διαφοράς πυ-ρετών». Ανέφερε μάλιστα ως παράδειγμααθλητές που κινήθηκαν υπερβολικά (με στοι-χεία συνδρόμου υπεπροπόνησης) ή εκτέθη-καν σε καλοκαιρινό ήλιο χωρίς μέτρο (υπερ-θερμία και ηλίαση) ή έκαναν ακατάλληλα λου-τρά σε θερμά και γλυκά νερά (προκαλώνταςπολύ έντονη ξήρανση-αφυδάτωση του οργα-νισμού τους) και ανέβαζαν πυρετό.16

H άσκηση μέσα από τους μηχανισμούς τηςαπασχόλησε τον Γαληνό, ενώ προσπάθησε νατη συσχετίσει με την έντονη κίνηση. Όπωςαναλύεται στο έργο του «Υγιεινά», σύμφωναπάντα με την ιδιαίτερη θεωρία του, κρίθηκευπεύθυνη για τη σκλήρυνση των οργάνων,την αύξηση της εσωτερικής τους θερμότηταςκαι αύξηση της κίνησης του «πνεύματος»! Στο«περί κινουμένων διαπλάσεως» βιβλίο του διέ-κρινε λεπτομερώς με τη βοήθεια της ανατο-μίας τις κινήσεις εκείνες που γίνονταν με τηβοήθεια των μυών.17 Στο «περί χρείας μο-ρίων», άλλο ένα έργο του με ιδιαίτερη φιλο-σοφική απόχρωση, επαινεί τη φύση για τη σο-φία της και περιγράφει τις δυνατότητες μυών,τενόντων και γενικά των ιστικών δομών, πουεναρμονίζονται μεταξύ τους και αποδίδουν κι-νήσεις, έχοντας συνεργό δράση σε μια λει-τουργική τελειότητα και μια πρόνοια για τιςκαταπονήσεις αξιοθαύμαστη. Η φύση έκανεμυς, όπως είπε, για να αντιτάσσονται και νασυνεργάζονται μεταξύ τους και με τα μεγέθητους να είναι ενδεικτικά της πρόνοιας αυτής.Όλες τους οι λειτουργίες όμως χρειάζονταιτον εγκέφαλο, γιατί όχημα του εγκεφάλου εί-ναι το υπόλοιπο σώμα. Η αρχή όλων των αι-σθήσεων και όλων των νεύρων κατά το Γαλη-νό εντοπίστηκε στον εγκέφαλο. Το ψυχικό«πνεύμα» όπως το προσδιόρισε, μέσω τωννεύρων κατάφερνε να φτάνει σε όλο το σώμακαι να ελέγχει και τη νόηση και τις εκούσιες κι-νήσεις.18

Σε ένα άλλο βιβλίο του, το «περί τρόμουκαι παλμού και σπασμού και ρίγους», διαχώρι-σε ουσιαστικά τις κινήσεις των υγιών σωμά-των, σε αυτές που είναι οι κατά βούληση, τιςπροαιρετικές, αλλά διευκρίνισε ότι υπάρχουνκαι οι αυτές που δεν τις θεωρούσε ενέργειες,

30



όπως η τρομώδης κίνηση .Αυτή την περιέγρα-ψε σαν ένα είδος κίνησης προκαλούμενη απότην εξασθένηση των δυνάμεων, λόγω υπέρ-βασης της δύναμης των εξασθενημένων με-λών. Για παράδειγμα κάποιος που σήκωσε πο-λύ βαρύ φορτίο, μετά στην προσπάθεια τουνα περπατήσει, (λόγω καταπόνησης θα μπο-ρούσε να εμφανίσει τρόμο στα χέρια και ταπόδια του). Ένας άνθρωπος όπως παρατήρη-σε μπορεί και από το φόβο του να τρέμει, ενώοι γέροντες από την γενικότερη εξασθένησηεμφανίζουν τρεμούλα, αλλά και όσοι λόγωαρρώστιας καταβλήθηκε η δύναμη του σώμα-τός.19

Περιέγραψε αρκετές αιτίες «ανώμαλης δυ-σκρασίας», όπως η καπνώδης διαπνοή ή ηυπερβολική κόπωση ή η πολύ άσκηση ή ταψυχολογικά ξεσπάσματα όπως ο θυμός ενόςατόμου, που κατά την εκτίμησή του συνιστού-σαν παθολογικό υπόβαθρο νοσημάτων.20

Η διασύνδεση της αθλητιατρικής τουεμπειρίας με την ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα ΥγείαςΟ Γαληνός είχε την ευκαιρία να μελετήσει τηνυπερβολή στις προπονήσεις των μονομάχων,από τους οποίους απέκτησε και μοναδική εμ-πειρία στο να εκτιμά τις προσαρμοστικές ικα-νότητες του οργανισμού. Είχε μελετήσει τουςβαθμούς καταπόνησης και έδωσε έτσι έμφα-ση στην κόπωση και στους μηχανισμούς της.Αυτό εξηγεί μάλλον και την εμμονή του στηνεξονυχιστική ανάλυση των διαβαθμίσεων τηςκούρασης, κυρίως στα έργα του «Περί πλή-θους» και «Υγιεινά». Φαίνεται να εισήγαγε στιςκλινικές του εκτιμήσεις έναν ιδιότυπο λεπτο-μερή έργο-φυσιο-παθολογικό έλεγχο τουατόμου, με αξιοσημείωτες επισημάνσεις πουαναδεικνύουν διεισδυτικότητα γνώσεων στηνέννοια της κόπωσης, την οποία συσχέτιζε καιμε τον σωματοψυχικό τομέα. Σύνεστηνε τεχνι-κές ανίχνευσης για να είναι σε θέση κανείς ναγνωματεύει τη σωστή αιτία από τις πολλέςπου προκαλούν κόπωση .Επισήμανε ιδιαιτέ-ρως ότι για τους κοινούς ανθρώπους πουχρειάζονται τη γύμναση των μελών τους γιατην συντήρηση της υγείας τους, δεν ήταν σεκαμιά περίπτωση χρήσιμη η υπερβολική κατα-πόνηση. Ανεξαιρέτως της κατηγορίας τουασκούμενου (αθλητή ή κοινού πολίτη), απα-

ραίτητη έκρινε την αποθεραπεία (ο Γαληνόςανήκει σε εκείνους που είχαν συνειδητοποι-ήσει τη σημασία των αναπνοών ή αναπνευστι-κών ασκήσεων), όχι μόνο ως μέτρο ασφάλει-ας από την κόπωση, αλλά και για την αποβο-λή των περιττωμάτων του οργανισμού.21

Αναφέρθηκε επίσης και σε νοσηρά παρα-δείγματα μονόπλευρης πνευματικής και όχισωματικής καταπόνησης, οπότε οι περιττέςουσίες δεν απομακρύνονταν με τον ιδρώτα,καθώς παρατήρησε ότι και η κακή φυσική κα-τάσταση του σώματός συντελούσε στην εμ-φάνιση παθολογίας (π.χ. πυρετού, κακώσεων,κλπ.)22

Η αξιολόγηση του τρόπου ζωής και τωνδεικτών υγείας της Ρωμαϊκής κοινωνίας, μετον πολυπληθή και σκληρά γυμναζόμενοστρατό της, από τον Γαληνό, αναδεικνύουνσήμερα την προσοχή που επέδειξε στην πρω-τοβάθμια φροντίδα υγείας και στο επίπεδο τηςπρόληψης, ως την πιο πολύτιμη παρέμβασηστην υγεία του λαού. Καθώς σήμερα αναγνω-ρίζουμε, με επιστημονικά τεκμήρια, πιο καλάαπό ποτέ το ρόλο των υπερβολών, μπορούμενα ανατρέξουμε στο Γαληνό για να ανακαλύ-ψουμε μεθόδους διατήρησης του μέτρου. Ηεπιστήμη της άθλησης αποδεικνύει περίτραναότι εάν η ένταση των ασκήσεων είναι εξαντ-λητική, η αποκατάσταση μπορεί και να διαρκέ-σει ώρες, λόγω εξαντλητικών ενζυμικών καιπαρατεταμένων ενεργειακών μεταβολών πουέλαβαν χώρα στα συστήματα του οργανι-σμού. Αλλά και κάθε προσπάθεια αποκατά-στασης από τυχόν βλάβες του οργανισμούσυνιστά κάποια όρια, τα οποία δεν πρέπει νααγνοούνται. Οι αλλοιώσεις των «χυμών» τουσώματος που ανέλυσε ο Γαληνός μέσα απόμια μάλλον «πρωτόγονη» αντίληψη για τηνυγεία, συνθέτουν μια όχι και τόσο απλή και σεφιλοσοφική βάση πρόταση ερμηνείας των αέ-ναων αλλαγών στα οργανικά συστήματα .Τοερμηνευτικό του σύστημα και οι αρχές που τοδιέπουν, μπορούμε να πούμε ότι μας παραδί-δουν έναν αρχέγονο, ενίοτε επιτυχή και φυσι-κό τρόπο προστασίας του οργανισμού.

Η αποδοχή και υιοθέτηση από τον Γαληνότης γενικής άποψης ότι η φύση δίνει λύσειςκαι μόνο ουραγός της ουσιαστικά μπορεί ναγίνει ο κάθε ιατρός-προπονητής-, γυμναστής,οδηγεί στην οφειλή να μην την παραβιάζει κα-νείς. Η διαμόρφωση ενός πλαισίου διατήρη-



σης και βελτίωσης της υγείας και της λειτουρ-γικότητας των μελών μιας κοινωνίας πρέπεινα έχει σα βάση την αποφυγή των υπερβο-λών, με απώτερο σκοπό να φαίνονται και τα

περιθώρια της σταδιακής και με ασφάλειαανάδειξης της αξίας και των δυνατοτήτων τουβιολογικού δυναμικού του κάθε ατόμου ξεχω-ριστά. g

32



1. Σ. Τσούρα. Ιστορία της Ιατρικής, Τεύχος Α΄ προϊστορική,αρχαία & μεσαιωνική ιατρική, σελ. 7, 170-181, 1980.

2. Μαγκλάρας Χ, κ.α. Ιπποκρατική συλλογή. ΜεσσηνιακάΙατρικά Χρονικά, τόμος 4, τεύχος 1, σελ. 21-24, 2ος 2006.

3. Salacha A. Mitsiokapa E., Syros A, Tzamos G, “Τhe Hip-pocratic concept of physical activity, exercise and fitness”Πρακτικά 3ου Βαλκανικού συνεδρίου της Ιστορίας της Ια-τρικής, σελ. 151, 2007.

4. J. Mouratidis et al. “The importance of physiotherapy inancient Greek athletics” Studies in physical culture andtourism, vol. 5, p. 137-145. 1998.

5. Α. Καραβίτης. «Ιατρική των Αλεξανδρινών χρόνων. Ερα-σίστρατος: ο πρώτος φυσιολόγος και παθολογοανατόμος,Ηρόφιλος: ο ιδρυτής της ανατομικής». ΡΥΣΜΟΣ, τόμος1,τεύχος 3ο, σελ. 118-121, 2003.

6. Jacques Juanna «Ιπποκράτης», Ελληνική μετάφραση τηςΓαλλικής Ακαδημίας για τον Ιπποκράτη, σελ. 24, 34, 374,375, 469, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1998.

7. Ι. Μουρατίδη. Ιστορία φυσικής αγωγής (με στοιχεία φιλο-σοφίας) 3η βελτιωμένη έκδοση, Εκδόσεις Χριστοδουλίδη,σελ. 142-144.

8. Γαληνός Άπαντα 6ος τόμος «Περί τύπων, περί τους, περίτύπων γράψαντας ή των περιόδων, περί πλήθους, περίτρόμου και παλμού και σπασμού και ρίγους», ΕκδόσειςΚάκτος, σελ. 186-187, 188-189, 198-199.

9. Σ. Γ. Γιάτσης. Ιστορία της άθλησης και των αγώνων στονΕλληνικό κόσμο κατά τους Ελληνορωμαϊκούς, τους Βυ-ζαντινούς και τους νεότερους χρόνους. Θεσ/νικη, σελ. 80-81, 1998.

10. Scarborough. Arete. The Journal of sport literature 2,“Galen on Roman Amateur athletics”, 1985.

11. “Galen: selected works”, Singer P.N 1997, Oxford Univer-sity press, p. 299-305.

12. Άπαντα 3. Γαληνός «Προτρεπτικός επ ιατρικήν», σελ.106, 107, Εκδόσεις Κάκτος, 1999 & Σταμπουλής Χ., 1995.Αρχαίος Ελληνικός Αθλητισμός, ιδεώδες και πραγματικό-τητα. Γαληνός «προτρεπτικός επί τας τέχνας, χωρίον 9-14», σελ. 376-387, Εξάντας, 1995.

13. Ι. Μουρατίδη. Θέματα Φιλοσοφίας φυσικής αγωγής. Ει-σαγωγή στη φιλοσοφία, σελ. 115, Εκδόσεις Χριστοδουλί-δη, Θεσ/νικη, 1990.

14. Άπαντα Γαληνός. 26ος τόμος, «Υγιεινών Α΄ Γ΄, σελ. 224-227, 253 & 272, 273, «Εκδόσεις Κάκτος, 2000. Γαληνός«Υγιεινά» Β΄ τόμος Μετάφραση Δαμιανός Τσεκουράκης.σελ. 177, 179, 219, 221, Εκδόσεις Δαίδαλος, 2000.

15. Άπαντα Γαληνός. 16ος τόμος. «Περί διαφοράς πυρετών»,σελ. 47, Εκδόσεις Κάκτος, 2005.

16. Άπαντα Γαληνός. 16ος τόμος. «Περί διαφοράς πυρετών»,σελ. 93, Εκδόσεις Κάκτος, 2005.

17. Άπαντα Γαληνός. 7ος τόμος, «Περί κινουμένων διαπλάσε-ως», σελ. 276, 277, Εκδόσεις Κάκτος, 2002.

18. Άπαντα Γαληνός. 10ος τόμος, «Περί χρείας μορίων Α΄-Γ΄»,σελ. 403-437, Εκδόσεις Κάκτος, 2003.

19. Άπαντα Γαληνός. 6ος τόμος, «Περί τρόμου και παλμού καισπασμού και ρίγους», σελ. 248-255, Εκδόσεις Κάκτος.

20. Άπαντα Γαληνός. 7ος τόμος «Περί ανωμάλου δυσκρα-σίας», σελ. 209, 211, 2002.

21. Άπαντα Γαληνός. 26ος τόμος «Υγιεινών Α΄-Γ΄», σελ. 355,2000.

22. Γαληνός. Υγιεινά. Β΄ τόμος. Μετάφραση Δαμιανός Τσεκου-ράκης, σελ. 172-175, Εκδόσεις Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος,2005.




How Galen and his opinions about the art of gymnastics connected with the primary health carePRIMARY HEALTH CARE

1 A. Biziagkou-Chasioti,1 I. Mouratidis,2 A. Anastasiou,3 E. Albanidis4

1Cytology laboratory of Social Security Service of Larissa2Department of History of Physical Education & Sports Science, Aristotle University3Department of History of Physical Education & Sports Science, University of Serres4Department of History of Physical Education & Sports Science, DimokritioUniversity

The aim of this study is the connection of the father of sports medicine, Galen, the greatest ancient medical auth-or, with the concept of the primary health care. Galen who was officially appointed as a physician to the gladiatorsand thus occupied a position analogous to the team physician of today, could be influential in our days because ofhis advanced theories .Some of his ideas could proposed as valid and relatively low cost methods for a healthy life-style. Prevention of diseases is much better than successful treating, so his knowledge and his observations teach-ing us the strong relationship between health and exercise.

From a philosophical point of view nowadays Galen s tuition and his criticism could be helpful to understand themistakes of health professionals about scientific knowledge, because they focused mainly on technical measure-ments to reach the causes of diseases. g

sum

mar

y

Key words: gymnastics, primary health care.


Η δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα

Η παρούσα ανασκόπηση κάνει μια εκτενή αναφορά στη δημόσιακαι ιδιωτική πρωτοβουλία ως προς τη συγκρότηση και ενίσχυσητου αντιφυματικού αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ωςτα μέσα του 20ου αιώνα. Αναφέρονται όλες οι προσπάθειες σειδιωτικό και σε κρατικό επίπεδο για τη δημιουργία σανατορίων,αντιφυματικών ιατρείων κλπ. τόσο στην περιοχή της Αττικής όσοκαι στην ελληνική επαρχία. g

1 Γ. Χαρδαβέλλα, Μ.D., M.Sc., Ph.D.

A΄ Πανεπιστημιακή Πνευμονολογική

Κλινική ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γ. ΧαρδαβέλλαΕιδ/μενη ΠνευμονολόγοςΓαρυττού 122, 15343, Αγία Παρασκευή, ΑθήναΤηλ. 6977823490e-mail: [email protected]

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Φυματίωση, αντιφυματικόςαγώνας, σανατόρια, αντι-φυματικά ιατρεία, πρωτο-βουλία.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις αρχές του 20ου αιώνα, η φυματίωση θεωρούνταν ηαιτία όλων σχεδόν των διαταραχών του αναπνευστικούσυστήματος. Η διαφορική διαγνωστική των νοσημάτωντων πνευμόνων ήταν πολύ περιορισμένη με αποτέλεσματα άλλα νοσήματα του αναπνευστικού να υποεκτιμώνται.

Η φυματίωση αποτελούσε τότε μάστιγα για την Ελλά-δα. Περίπου 35.000-40.000 Έλληνες και Ελληνίδες πέθαι-ναν κάθε χρόνο. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν ηλικίαμεταξύ 15 ως 35 ετών. Στα πρώτα 30 χρόνια του 20ού αι-ώνα υπολογίζεται ότι η Ελλάδα έχασε από τη φυματίωσηπερίπου 1.000.000 από τον πληθυσμό της.

Ο γιατρός φυματιολόγος Δημήτρης Συμβουλίδης εκτι-μούσε τις υλικές ζημιές σε 7.500.000 χρυσές λίρες τοχρόνο. Η θνησιμότητα από φυματίωση στην Αθήνα το1905 ήταν περίπου 500 θάνατοι/100.000 κατοίκους. Ανά-λογη ήταν και η θνησιμότητα στις υπόλοιπες ελληνικέςπόλεις. Στατιστικά στοιχεία της εποχής έδειχναν ότι η

θνησιμότητα από φυματίωση παρουσίαζε αύ-ξηση στις πυκνοκατοικημένες πόλεις της Ελ-λάδας ενώ μειώνονταν στις μικρές πόλεις.

Οι θάνατοι από φυματίωση αποτελούσανπερίπου το 1/5 του συνόλου των θανάτων καιστο συντριπτικό τους ποσοστό οφείλονταν σεπνευμονική φυματίωση.

Παρά τα παραπάνω στοιχεία η Ελλάδα στιςαρχές του 20ού αιώνα περνούσε μια περίοδοχωρίς καμία οργανωμένη αντιφυματική προ-στασία. Στον προϋπολογισμό της «ΔιεύθυνσηςΔημοσίας Αντιλήψεως» του υπουργείου Εσω-τερικών δεν προβλεπόταν κανένα ποσό γιαΑντιφυματικό αγώνα.

Ο τύπος της εποχής επέρριπτε ευθύνεςστην Πολιτεία για την οργάνωση Αντιφυματικούαγώνα και συχνά προέτρεπε την ιδιωτική πρω-τοβουλία να αναλάβει κατάλληλα προφυλακτι-κά μέτρα κατά της φυματίωσης. Οι προτάσειςπρος την ιδιωτική πρωτοβουλία περιελάμβαναναπό οδηγίες για την προφύλαξη μέχρι τη σύ-σταση σταθμών για την περίθαλψη των πα-σχόντων ακόμη και την ίδρυση σανατορίων σεμια χρονική στιγμή που προβλεπόταν μόνο ένααντιφυματικό ιατρείο ανά 100.000 κατοίκους καιαναλογούσαν 20 κρεβάτια σε 100 αρρώστους.

Το Πρώτο Πανελλήνιο Ιατροσυνέδριο και η σύσταση του Πανελληνίου Συνδέσμου κατά της ΦυματίωσηςΤον Μάιο του 1901 διοργανώθηκε στην Αθήνατο πρώτο Πανελλήνιο Ιατροσυνέδριο. Το κυ-ρίαρχο θέμα είναι το «περί φθίσεως και φθι-σιατρείων εν Ελλάδι».

Στις τοποθετήσεις των ιατροσυνέδρων έγι-νε φανερή η αντίληψη της φυματίωσης ωςνόσου κοινωνικής. Ο καθηγητής Μακκάς ειση-γήθηκε την εφαρμογή σε μεγάλη κλίμακαπροληπτικών μέτρων καθώς και την ανέγερσηεξοχικών θεραπευτηρίων, των «Ασκληπιείων ήΣανατορίων». Τέτοια σανατόρια λειτουργού-σαν στην Ευρώπη ήδη από το 1859.

Το Δεκέμβριο του 1901 δημοσιεύτηκε στηνΕφημερίδα της Κυβερνήσεως η σύσταση τουΠανελληνίου Συνδέσμου κατά της Φυματίω-σης. Τη διοίκηση του συνδέσμου αποτελού-σαν 50 στελέχη στα οποία περιλαμβάνοντανιατροί, αρχιτέκτονες, δικηγόροι, χημικοί.

Οι σκοποί του Συνδέσμου περιελάμβαναν«ενδελεχή μελέτη της πορείας της νόσου ενΕλλάδι, τη διάδοση χρήσιμων για την εφαρμο-γή προληπτικών μέτρων», κυρίως όμως, τηνανέγερση σανατορίων για τη νοσηλεία και θε-ραπεία απόρων φυματικών.

Η δημιουργία του συνδέσμου στον οποίομετείχε ο πρωθυπουργός Ζαΐμης προκάλεσεενθουσιασμό στον ημερήσιο και ιατρικό Τύποτης Ελλάδος. Ο γενικός γραμματέας του συν-δέσμου κατά της φυματίωσης Β. Πατρίκιος,ανέφερε ότι η φυματίωση προκαλούσε πολύπερισσότερους θανάτους από ότι η χολέρα, ηπανώλη, οι πόλεμοι και σχεδόν όλες οι άλλεςεπιδημικές νόσοι μαζί.

Ο Αντιφυματικός Σύνδεσμος περιέλαβε στιςτάξεις του εκτός από επιστήμονες ιατρούς καιακαδημαϊκούς δασκάλους, επιφανή μέλη τηςαθηναϊκής κοινωνίας όπως ο Σπυρίδων Μερ-κούρης, ο Λέων Μελάς, ο Αλέξανδρος Σκουζέςκαι ο Στέφανος Στρέιτ. Επιχείρησαν τη διενέρ-γεια λαϊκών εράνων με στόχο την ίδρυση Σανα-τορίου στην Πεντέλη, αλλά σύντομα ενεπλά-κησαν σε εσωτερικές διαμάχες και κατηγορή-θηκαν για αναποτελεσματικότητα και ολιγωρία.

Την ίδια χρονιά ο Πανελλήνιος Σύνδεσμοςεξέδωσε το «δεκάλογο κατά της φθίσεως» μετον οποίο προέτρεπε τους φυματικούς μεταξύάλλων να μην παντρεύονται, να κοιμούνται σεχωριστό δωμάτιο, καλά σκεπασμένοι με ανοι-χτά παράθυρα, να έχουν ιδιαίτερα ποτήρια,μαχαίρια, πιρούνια, κουτάλια και κλινοσκεπά-σματα. Στην έβδομη πρόταση του δεκάλογουαναφέρεται ότι «η φθίσης εις την αρχήν τηςθεραπεύεται με καθαρόν αέρα, καλή τροφήνκαι ανάπαυσην».

Παράλληλα, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρόςσυμβούλευε τους ασθενείς με φυματίωση ναείναι εύθυμοι και να έχουν θάρρος, να μην φι-λούν ποτέ κανένα, να μην πίνουν οινοπνευμα-τώδη. Οι συμβουλές τελείωναν με τις εξήςπροτάσεις: «οι φρόνιμοι δύσκολα γίνονται φθι-σικοί και δύσκολα αποθνήσκουν από την φθί-σιν. Η θεραπεία της φθίσεως είναι ζήτημαυπομονής και θελήσεως».

Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ελβετία και οι άλ-λες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη αναπτύξεισανατόρια όπου εφαρμόζονταν αεροθερα-πεία, υπερσιτισμός, ανάπαυση ενώ οι νοση-λευόμενοι διδάσκονταν τρόπους που θα πε-ριόριζαν τη νόσο.

36

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ


Οι ελληνικές και ευρωπαϊκές επιστημονικέςιατρικές εταιρείες ανακοίνωναν ότι η κοινωνι-κή πρόνοια και η βελτίωση των συνθηκών υγι-εινής θα βοηθούσαν να εκλείψει η φτώχειαπου οδηγεί στη φυματίωση.

Δυστυχώς όλες οι διαπιστώσεις των επι-στημονικών φορέων της εποχής δεν μπόρε-σαν να κινητοποιήσουν την πολιτεία για τηνίδρυση σανατορίων είτε λόγω οικονομικής δυ-σπραγίας είτε λόγω σημαντικών πολιτικών καιεθνικών προβλημάτων της εποχής (ίδρυσηελληνικών σχολείων στην υπόδουλη Μακεδο-νία και Ήπειρο κ.ά).

Το κράτος ήταν φανερό ότι αδυνατούσε ναοργανώσει την κοινωνική πρόνοια. Η κοινωνίααναζητούσε για τον αντιφυματικό αγώνα στή-ριγμα στα μοναστήρια, στους λαϊκούς ερά-νους και στην ιδιωτική φιλανθρωπία.

Η ιδιωτική πρωτοβουλία στην οργάνωση του αντιφυματικού αγώνα.Η ίδρυση του σανατορίου «Σωτηρία»Δωρεές, κληροδοτήματα αλλά και έρανοι στιςαρχές του 20ού αιώνα οδήγησαν στη συγκρό-τηση ομίλου κυριών με πρωτοβουλία της Σο-φίας Σλήμαν μετά από προτροπή του γιατρούκαι οικογενειακού φίλου της οικογένειας τωνΣλήμαν Μ. Σακορράφου.

«Όμιλος εκ κυρίων των οποίων προΐσταταιη κα Σοφία Σλήμαν ανέλαβε ήδη τη σύστασηεταιρείας –γυναικείας ταύτης– υπό την επω-νυμία «Η Σωτηρία» προκειμένου να προβεί σελήψη μέτρων αμεσότερων».

Η Σ. Σλήμαν επισκέφτηκε το δημοτικό νο-σοκομείο «Η Ελπίς» όπου νοσηλεύονταν καιφυματικοί. Οι εντυπώσεις που απεκόμισε απότους μικρούς χώρους και τις άθλιες συνθήκεςνοσηλείας την οδήγησαν στην ίδρυση ενός ει-δικού νοσοκομείου για πάσχοντες από φυμα-τίωση που θα εξασφάλιζε όμως στοιχειώδειςόρους υγιεινής.

Μέχρι το Μάιο του 1902, η Σοφία Σλήμανκαι οι άλλες κυρίες της νεοσύστατης «γυναι-κείας» εταιρείας κατάφεραν να αποσπάσουναπό την Ι. Μονή Πετράκη, δωρεά οικοπέδου50 στρεμμάτων βορειοανατολικά της θέσεως«Γουδή».

Τον Ιανουάριο του 1903 συνοδευόμενηαπό μηχανικούς πήγε στο Γουδή και επισκέ-

φτηκε την περιοχή που είχε παραχωρηθεί γιατην οργάνωση του φθισιατρείου. Μερικούςμήνες αργότερα τέθηκε από την ίδια ο θεμέ-λιος λίθος και άρχισε η κατασκευή του πρώ-του κτιρίου που ονομάστηκε «Σωτηρία» με κό-στος κατασκευής που ανήλθε στις 60.000δρχ. και κάλυψε εξ’ ολοκλήρου η ίδια η ΣοφίαΣλήμαν.

Στην τελετή της θεμελίωσης παρευρέθηκεη βασίλισσα Όλγα που είχε αναλάβει το ίδρυ-μα υπό την προστασία της και το 1905 εγκαι-νίασε το πρώτο κτίριο του σανατορίου πουονομάστηκε «Σωτηρία». Το επιστημονικό προ-σωπικό του αποτελούσαν ο καθηγητής τηςΚλινικής Παθολογίας Ν. Μακκάς, οι ΜενέλαοςΣακορράφος, Σπύρος Κανέλης και ο έμμισθοςεσωτερικός γιατρός Αρτέμιος Μαρμαρινός.

Η «Σωτηρία» διέθετε 40 κλίνες προορισμέ-νες για τη νοσηλεία απόρων φυματικών.

Τα πρώτα χρόνια της Σωτηρίας δεν ήτανεύκολα. Το φθισιατρείο λειτουργούσε περισ-σότερο σαν αστική καραντίνα και λιγότεροσαν θεραπευτήριο. Οι οικονομικοί του πόροιήταν ελάχιστοι και σχεδόν αποκλειστικά στηρι-ζόταν σε δωρεές. Περίμενε μέχρι το 1910 ναεφαρμοστεί η πρόταση του 1ου ΠανελληνίουΣυνεδρίου κατά της Φυματίωσης (1909) για ναλάβει την πρώτη κρατική ετήσια ενίσχυση των5.000 δρχ., την ίδια χρονιά που η επιτροπή γιατη συντήρηση των κήπων του Ζαππείου έλαβεετήσια επιχορήγηση 20.000 δρχ.

Η ανέγερση του δεύτερου περιπτέρου«Κυριαζίδειο» άρχισε αμέσως μετά την αποπε-ράτωση του πρώτου με δωρεά του αιγυπτια-κού ομογενούς Απ. Κυριαζή. Το κτίριο αυτόδόθηκε σε λειτουργία το 1907 και περιλάμβα-νε 4 θαλάμους και προοριζόταν αρχικά για τηνοσηλεία ευπόρων φυματικών που πλήρωναννοσηλεία και έτσι συνεισέφεραν στην δωρεάννοσηλεία των απόρων ασθενών. Το 1908 τοδιοικητικό συμβούλιο αποφάσισε και άρχισετην ανέγερση του τρίτου κατά σειρά κτιρίουμε το κληροδότημα του αιγυπτίου ΝικολάουΆμπετ, το οποίο ονομάστηκε «Αμπέτειο», τοπιο μεγάλο ως τότε και ίσως το πιο όμορφοκτίριο της Σωτηρίας. Το «Αμπέτειο» αποτε-λούνταν από 8 θαλάμους νοσηλείας και ταπρώτα χρόνια διέθετε 15 μόνο κλίνες για τηνοσηλεία φυματικών. Τα εγκαίνια αυτού τουκτιρίου έγιναν τον Απρίλιο του 1909 με τηνπαρουσία του Μητροπολίτη Αθηνών.



Ταυτόχρονα, είχε αρχίσει και η δενδροφύ-τευση του ως τότε γυμνού από δένδρα οικο-πέδου και μέχρι το 1908 φυτεύονται 7500πεύκα και ευκάλυπτοι. Παρά τη λειψυδρία, ηΣοφία Σλήμαν με προσωπικά διαβήματα στοΔήμαρχο και στο Υπουργείο των Στρατιωτικών,πέτυχε τη μεταφορά νερού στο Νοσοκομείο,με στρατιωτικά βυτιοφόρα.

Το τέταρτο και πέμπτο περίπτερο «Μελά»και «Τριανταφυλλάκι» άρχισαν να λειτουργούντο 1910 και 1912 και προορίζονταν για τη νο-σηλεία άπορων φυματικών. Μετά το 1910 τοδιοικητικό Συμβούλιο της Σωτηρίας μη μπο-ρώντας να βασιστεί στην κρατική επιχορήγη-ση, στράφηκε στους λαϊκούς εράνους, σε φι-λανθρωπικούς χορούς και άλλες εκδηλώσειςπροκειμένου να εξασφαλίσει τη λειτουργία καιτη συντήρηση του Νοσοκομείου. Η αστική τά-ξη ευαισθητοποιήθηκε και ενεπλάκη ενεργό-τερα με το ζήτημα του αντιφθισικού αγώνα.

Ακολούθησε η κατασκευή και λειτουργίακαι άλλων περιπτέρων με χρήματα που προ-έρχονταν από την ιδιωτική πρωτοβουλία καιαπό εράνους όπως το «Στρατιωτικό» που έγινετο 1913, το «Σπηλιοπούλειο» το 1914, το «Οι-κονόμειο» (1915) και άλλα.

Από το 1919 το κράτος ανέλαβε οριστικάπλέον τη διοίκηση του Νοσοκομείου. Στο 8με-λες διοικητικό συμβούλιο προεδρεύει μέχρι τοθάνατό της η Σοφία Σλήμαν.

Η συντριβή του ελληνικού αλυτρωτισμούμε τη μικρασιατική καταστροφή και την υπο-χρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που ακο-λούθησε, άλλαξε οριστικά το πολιτικό και κοι-νωνικό τοπίο της νεότερης Ελλάδας. Η άφιξητων προσφύγων και η παρατεινόμενη ανεπάρ-κεια της κρατικής μηχανής να αναλάβει τηνκοινωνική πρόνοια, μετέτρεψαν τη «Σωτηρία»σε ένα συνοθύλευμα από άθλιες παράγκες καιπαραπήγματα. Είναι η εποχή που το Νοσοκο-μείο στιγματίστηκε στη λαϊκή ψυχή σαν «πεθα-μενατζίδικο», «κόλαση των ζωντανών», «αν-θρώπινος στάβλος». Τα ξύλινα «συμμαχικά»παραπήγματα και κάποια πρόχειρα «ντεκέρ»του στρατού με τσίγκινες σκεπές, κλήθηκαννα στεγάσουν εκατοντάδες φυματικούς. Ακό-μη περισσότεροι, οι πιο άτυχοι, έμειναν στούπαιθρο ή κατασκεύαζαν δικές τους πρόχει-ρες καλύβες ή και λαγούμια. Ο πόνος και οθάνατος συγκατοικούσαν με την αναρχία καιτην εξέγερση. Η διοίκηση του Νοσοκομείου

αδυνατούσε να ελέγξει όσους το κατοικού-σαν. Καιροσκόποι, άστεγοι και μικροπωλητέςανακατεύτηκαν με τους αρρώστους. Μέσαστους χώρους του φθισιατρείου και στα κοντι-νά κέντρα διασκέδασης, υπό τους ήχους τωναμανέδων του χτικιού, ανθούσε το εμπόριοναρκωτικών και η οργανωμένη πορνεία.

Την αδιανόητη αυτή κατάσταση ανέλαβενα «εξυγιάνει» το καθεστώς της 4ης Αυγού-στου ’36, επιλέγοντας έναν πραγματικό εμπει-ρογνώμονα της εποχής, τον Μάνθο Μεταλλι-νό. Ο Μεταλλινός γνώριζε όσο ελάχιστοι ταυγειονομικά προβλήματα της χώρας μετά τηνέλευση των προσφύγων. Απεσταλμένος τηςΚοινωνίας των Εθνών στη Μακεδονία, τη δε-καετία του ’20 οργάνωσε τη πρωτοβάθμια καιδευτεροβάθμια περίθαλψη με τρόπο υποδειγ-ματικό. Για τη δράση του αυτή κατέκτησε τηδιεθνή αναγνώριση. Το 1936 διορίστηκε γενι-κός διευθυντής της «Σωτηρίας» με στόχο τηναναμόρφωση και τον εκσυγχρονισμό της. Τονοσοκομείο έγινε νομικό πρόσωπο ιδιωτικούδικαίου, κατεδαφίστηκαν όλα τα παραπήγμα-τα και οι παράγκες ενώ απομακρύνθηκαν όλεςοι πρόχειρες «συμμαχικές» κατασκευές και οόλος χώρος περιφράχτηκε και φρουρούνταν.Το κράτος χρηματοδότησε την ανέγερση της«Χειρουργικής Κλινικής» ενώ ακόμη κτίστηκετο «Μέγα Λαϊκό», το «300 ανδρών», το «300γυναικών» και ο «οίκος αδελφών». Τα υπερ-σύγχρονα νέα μαγειρεία με το μνημειακό«μπάουχαουζ» αρχιτεκτονικό τους ύφος, πλαι-σίωσαν τη «νέα» Σωτηρία που πλέον διέθετε1800 κλίνες και μια ετήσια κρατική επιχορήγη-ση 20 εκατομμυρίων δραχμών. Η «Σωτηρία»από «πεθαμενατζίδικο» και από τόπος συσσώ-ρευσης φθισικών, είχε μέσα σε λίγα χρόνιαμεταμορφωθεί σε ένα σύγχρονο ΝοσοκομείοΝοσημάτων Θώρακος. Η εικόνα που είχε η κοι-νωνία για το Σανατόριο θα άλλαζε με πιο αρ-γούς ρυθμούς. Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών,έφτασε κάποτε να δίνει κοντσέρτα της στουςανθισμένους κήπους του Νοσοκομείου μπρο-στά σε ένα πολυπληθές και ενθουσιώδεςακροατήριο.

Μεταξύ των ελληνικών Σανατορίων, η«Σωτηρία» καθρέφτισε, στη διάρκεια ολόκλη-ρου του 20ου αιώνα, τις εικόνες της ελληνι-κής κοινωνίας, όπως αυτές διαμορφώθηκαν,βίαια ή σταδιακά, στα όρια της πρωτεύουσας:φιλανθρωπία και ρομαντισμός, Μικρασία και

38



περιθώριο, φασισμός και εμφύλιος, κράτοςΠρόνοιας και χωνευτήρι των απόκληρων. Μέ-χρι σήμερα, τα παλιά κτίριά της, διαφόρωνρυθμών και εποχών, θυμίζουν καθώς ερειπώ-νονται ότι η «Σωτηρία» αποτελεί ένα ιδιαίτερομνημείο της πρόσφατης Ελληνικής ΚοινωνικήςΙστορίας.

Τα σανατόρια στην υπόλοιπη Ελλάδακαι η εμφάνιση της κρατικής πρωτοβουλίαςΚατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η φυματίω-ση μετοίκησε από το ύπαιθρο στις ολοένα αυ-ξανόμενες πόλεις, μαζί με τους εξαθλιωμέ-νους εργάτες των νεοσυσταθέντων αστικώνκέντρων. Έτσι η εξοχή μεταβλήθηκε σε χώρακαταφυγής και «θεραπείας», μακριά από τονανθυγιεινό συνωστισμό και την αστική αιθαλο-μίχλη. Τα αριστοκρατικά θέρετρα και οι κορυ-φές των ευρωπαϊκών οροσειρών, φιλοξένη-σαν τα πρώτα ιδρύματα περίθαλψης των φυ-ματικών, τα Σανατόρια ή Ασκληπιεία. Όμως, ηπρόσβαση σε αυτά παρέμεινε επί δεκαετίεςπρονόμιο της μεγαλοαστικής τάξης: η ψυχα-γωγία και η παρηγορητική «θεραπεία» της φυ-ματίωσης συγχέονται και γενούν το ρομαντικόσκηνικό για μια ειδική λογοτεχνία, μυθιστορή-ματα όπως «Το φιλί των Λεπρών» του Φραν-σουά Μωριάκ και «Το Μαγικό Βουνό» του Τό-μας Μαν.

Στην Ελλάδα, το πρώτο ορεινό σανατόριοιδρύεται στα Χανιά του Πηλίου από τον γιατρόΓιώργο Καραμάνη, στα 1909. Το σανατόριοαυτό θα λειτουργήσει υποδειγματικά και χω-ρίς κρατική βοήθεια μέχρι το θάνατο του ιδρυ-τή του, στα 1963. Ο Καραμάνης οργάνωσε τοσανατόριό του στα πρότυπα των κεντροευ-ρωπαϊκών σανατορίων που γνώρισε από κον-τά. Το καθημερινό πρόγραμμα, τα διαγράμμα-τα νοσηλείας και ιατρικής παρακολούθησηςτων ασθενών και το διαιτολόγιο ήταν προσαρ-μοσμένα στα διεθνή πρότυπα. Το βιοχημικόεργαστήριο του σανατορίου διηύθυνε ο για-τρός Κωνσταντίνος Κούμουλος. Τα αποτελέ-σματα των εργαστηριακών εξετάσεων εθεω-ρούντο ο καλύτερος προγνωστικός δείκτηςτης εξέλιξης της φυματίωσης. Ως κριτήριαχρησιμοποιούνταν η λευκωματινοαντίδρασηRoger, η καθίζηση ερυθρών αιμοσφαιρίων και

η ανεύρεση της μέσης τιμής των βάκιλλωντων Κωχ.

Στο πλευρό του Καραμάνη, η γυναίκα τουΆννα, λόγια και φωτισμένη, ίδρυσε στα 1937το πρώτο οργανωμένο πρεβανατόριο «Τα Χε-λιδόνια» –ένα πρότυπο αναρρωτήριο– σχολείομε τη συνεργασία των μεγάλων παιδαγωγώντης εποχής.

Στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του20ού αιώνα αρχίζει να διαφαίνεται η πρόθεσητου κράτους για ενεργό συμμετοχή στην υγει-ονομική περίθαλψη και την κοινωνική πρόνοια.Ιδρύεται έτσι το υπουργείο Περίθαλψης καιτον Ιανουάριο του 1920 ψηφίζεται νόμος «περίιδρύσεως αντιφυματικών ιατρείων, νοσοκο-μείων, αναρρωτηρίων και ορεινών θεραπευ-τηρίων» που προβλέπει πλήρη κρατικοποίησητου αντιφυματικού αγώνα.

Το 1922, σε μικρό χρονικό διάστημαιδρύονται περισσότερα από 100 λαϊκά ιατρείακαι φαρμακεία καθώς και 32 προσφυγικά νο-σοκομεία ενώ από το 1930 το κράτος αρχίζεινα αναλαμβάνει με δικά του έξοδα την κατα-σκευή περιπτέρων στη «Σωτηρία».

Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων επιστρέ-φει στην εξουσία, στις 18 Αυγούστου 1928.Εκπονείται τότε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για«την καταπολέμηση της φυματιώσεως» πουπαράγει σειρά νόμων και διαταγμάτων. Έτσι,με το Νόμο 3874 της 11.2.29, επιτράπηκε ηπαραχώρηση δασικών ή αφροτικών εκτάσεωνγια την ίδρυση νοσοκομείων φυματιώντων,σανατορίων και αεροθεραπευτηρίων.

Ιδρύθηκαν σανατόρια στη θέση Πιέρα τηςπεριφέρειας Κατερίνης, στη θέση ΓιουριτζίκΔράμας, στη περιφέρεια του νομού Σερρών,στο όρος Πάρνωνας στην Πελοπόννησο, στονομό Μεσσηνίας, στη Μυτιλήνη, στην Κορφο-ξυλία της Αρκαδίας κ.ά.

Ο καθηγητής Χρήστος Βάμβαλης σκιαγρα-φεί με 40χρονη γνώση το πρόβλημα της φυ-ματίωσης στη Βόρεια Ελλάδα και την ίδρυσητου Νοσοκομείου Παπανικολάου στο Ασβε-στοχώρι της Θεσσαλονίκης.

Έτσι, ξεκίνησε στα 1925 το «ΝοσοκομείοΣανατόριο Ασβεστοχωρίου». Η προώθησή τουλειτούργησε αποτελεσματικά και ενώ στηναρχή οι άρρωστοι δυσανασχετούσαν, στη συ-νέχεια άρχισε να υπάρχει μεγάλη ζήτηση κλι-νών. Και επειδή τα «συμμαχικά» δεν έφθασαν,δόθηκε το «δικαίωμα» σε όποιον, επίβουλο



νοσηλείας να κτίζει μικρό δωμάτιο με φορητήτουαλέτα. Τα υπόλοιπα μέριμνα του κράτους.Συνέπεια, να γεμίσει ο χώρος με παραγκάκια.Η «κανονική» δόμηση, με κτίρια που υπάρχουνακόμα, φαίνεται ότι άρχισε το 1928, όταν τοταμείο καπνεργατών έκτισε το πρώτο περί-πτερο αποκλειστικά για καπνεργάτες. Με ταχύρυθμό κτίζονταν συνεχώς περίπτερα. Το1933-34 μεταφέρθηκαν εδώ όλοι οι φυματικοίαπό την Καλαμαριά και το Χαρμανκιόϊ. Το 1936άρχισε το κτίσιμο του πέτρινου κτιρίου, πουθα αποτελούσε το κύριο κτίριο του Νοσοκο-μείου. Την ίδια χρονιά άρχισε και η δενδροφύ-τευση με πεύκα. Μέχρι τότε, την περιοχή κα-τείχε το πουρνάρι, η ρίζα του οποίου χρησιμο-ποιήθηκε σαν αντιφυματικό φάρμακο.

Το 1925 άρχισε η ανέγερση σανατορίουστη θέση Κορφοξυλία του Μαινάλου. Το σα-νατόριο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της ΆνναςΠαπαδοπούλου, αδελφής του Παύλου Μελά,η οποία είχε το προσωνύμιο «η Μάνα τουΣτρατιώτη» λόγω των υπηρεσιών της ωςαδελφή νοσοκόμος κοντά στους μαχητές τωνΒαλκανικών Πολέμων και της Μικρασιατικήςεκστρατείας. Η ανέγερση χρηματοδοτήθηκεαπό εράνους της «Μάνας» στην Ελλάδα καιστις ελληνικές παροικίες της Αιγύπτου και τηςΑμερικής. Χτίστηκε από Λαγκαδινούς μαστό-ρους. Την επίπλωση και τον εξοπλισμό προσέ-φεραν Αρκάδες ομογενείς εξ Αιγύπτου. Το σα-νατόριο άνοιξε την πύλη του τον Αύγουστοτου 1930. παρείχε συνθήκες καλής διαμονήςκα τα πλέον σύγχρονα μέσα παρακολούθησηςκαι αντιμετώπισης της φυματίωσης. Είχε 37δωμάτια, 60 κλίνες, κεντρική θέρμανση, λου-τρά, αίθουσες ψυχαγωγίας, μεγάλες βεράντεςαεροθεραπείας, μικροβιολογικά και ακτινολο-γικά μηχανήματα, χειρουργικές θαλάμους γιατην εφαρμογή πνευμονοθώρακα, συμπτυξιο-θεραπείας, φρενικοεξαιρέσης και θωρακοπλα-στικής. Το σανατόριο γρήγορα αντιμετώπισεπολλές δυσκολίες, τόσο λόγω της θέσης του,στην καρδιά της ορεινής Αρκαδίας, όσο καιλόγω κακής οικονομικής διαχείρισης. Έτσι,διέκοψε την λειτουργία του στα 1940, αφή-νοντας την Πελοπόννησο χωρίς το σημαντικό-τερο αντιφυματικό ίδρυμα.

Στην Κρήτη, το σανατόριο των Χανίωνιδρύθηκε στα 1924 και στεγάστηκε σε κτίριοπου οικοδομήθηκε με τοπική φορολογία σεμεγάλη έκταση (130.000 τ.μ.), στα περίχωρα

της πόλης, στη θέση Άγιος Ιωάννης. Το κεν-τρικό κτίριο εγκαινιάσθηκε στις 30.11.1930 καιείχε δυναμικότητα 130 κλινών. Αργότερα, στοκτίριο αυτό προστέθηκαν περίπτερα για τοπροσωπικό και τα μαγειρεία, καθώς και αίθου-σα ψυχαγωγίας των ασθενών. Οι πιεστικέςανάγκες περίθαλψης των ασθενών του νομούανάγκασε τον Δήμο Χανίων να χρησιμοποιήσειπαλιό οίκημα στη θέση Καψαλώνα του κάμ-που Χανίων, κοντά στο χωριό Νεροκούρου,για την απομόνωση των φυματικών ασθενών.Κατά τα δύο πρώτα έτη της λειτουργίας του,το σανατόριο είχε σοβαρά προβλήματα, όπωςφαίνεται από δημοσιεύματα του τοπικού τύ-που και σχετικές εκκλήσεις που υπογράφουνοι ασθενείς. Ένας εμπνευσμένος και ικανός δι-ευθυντής, ο Γεώργιος Τσούρης, συμβάλλει ταμέγιστα στην οργάνωση και στην ομαλή λει-τουργία του σανατορίου. Χρήματα από ερά-νους μεταξύ των Κρητών της Αμερικής χρησι-μοποιήθηκαν τόσο για την μετέπειτα ίδρυσηενός σανατορίου στο Ηράκλειο Κρήτης, όσοκαι για την κτιριακή επέκταση του σανατορίουΧανίων.

Στην Καβάλα, μετά την πρώτη διετία τηςβουλγαρικής κατοχής (1916-1918) και τηνάφιξη των ελλήνων προσφύγων, τόσο η πλη-θυσμιακή σύνθεση, όσο και η υγειονομική κα-τάσταση αναστατώθηκαν. Η πόλη δεν διέθετεκατάλληλη υποδομή για στέγαση, περίθαλψηκαι απασχόληση. Γύρω στα 1920 ιδρύθηκε ηιατρική Εταιρεία Καβάλας «Ο Ιπποκράτης». Οιυγειονομικές συνθήκες στα καπνεργοστάσιασυνέβαλε τα μέγιστα στη μετάδοση της φυ-ματίωσης. Ο Ιατρικός Σύλλογος ανέβαλε τηνανέγερση μικρού οικήματος χωρητικότητας15-20 κλινών, στην τοποθεσία όπου σήμεραβρίσκεται το παράρτημα του Γενικού Νοσοκο-μείου Καβάλας. Αρχικός σκοπός του ιδρύμα-τος ήταν η προστασία των εγκαταλελειμμέ-νων ασθενών με φυματίωση. Για τις πρώτεςδαπάνες αναζητήθηκε ο οβολός των φιλάν-θρωπων της πόλης μέσω δωρεών, χοροεσπε-ρίδων, εράνων στους καπνεμπόρους και άλ-λους επαγγελματίες της περιοχής. Την ιατρικήφροντίδα ανέλαβαν εκ περιτροπής και αφιλο-κερδώς οι γιατροί του Συλλόγου. Στα 1937, τοκτίριο ανακαινίσθηκε εκ βάθρων, αύξησε τηχωρητικότητά του σε 60 κλίνες, εξοπλίστηκεμε ιατρικά μηχανήματα, απέκτησε κεντρικήθέρμανση, έπιπλα, σκεύη και ρουχισμό. Προσ-

40



λήφθηκε ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό.Το ίδρυμα τέλος μετονομάσθηκε «Ελπίς».

Στη βορειοδυτική πλευρά του Ολύμπου, σευψόμετρο 500 μέτρων, λειτούργησε από της15 Νοεμβρίου 1936 το σανατόριο Πέτρας, μεδύναμη 250 κλινών.

Στην Αντίνισσα, στο όρος Όρθρυ, κοντάστη Λαμία, ιδρύεται στα 1935 σανατόριο απότους αδελφούς Μακρόπουλος, για τις αντιφυ-ματικές ανάγκες της Φθιώτιδας. Ο ΙωάννηςΜακρόπουλος, δήμαρχος Λαμίας και στη συ-νέχεια υπουργός Πρόνοιας, είχε ήδη αναγείρειτο κτίριο πριν το 1928, αλλά κατά δήλωσήτου, το κράτος ούτε ενδιαφέρθηκε να αναλά-βει την αποπεράτωσή του και λειτουργία του,ούτε περάτωσε την κατασκευή του επαρχια-κού δρόμου που θα οδηγούσε στο ίδρυμα. Τοσανατόριο λειτούργησε τελικά από το 1935με την επωνυμία «το Ορεινό ΑντιφυματικόΑναρρωτήριο Αντινίσσης» και νοσήλευε περί-που 40 ασθενείς ετησίως. Το σανατόριο πυρ-πολήθηκε το 1944 από τα γερμανικά στρατεύ-ματα κατοχής. Έχασαν την ζωή τους 36 ασθε-νείς.

Το 1940 ολοκληρώθηκε το σανατόριο Τρι-πόλεως, στην περιοχή Μάκρης, κοντά στηνπόλη. Το νέο σανατόριο ήταν εναρμονισμένομε τις απόψεις της εποχής περί νοσοκομείων-σανατορίων κοντά στα αστικά κέντρα και ομοί-αζε αρχιτεκτονικά με το περίπτερο «Μέγα Λαϊ-κό» της «Σωτηρίας». Το σανατόριο αυτό λει-τούργησε μετά τον πόλεμο.

Αν και προβλέφθηκε από ειδικό διάταγματο σανατόριο στην περιοχή Κράτηγο της Μυτι-λήνης δεν ιδρύθηκε. Ωστόσο, κτίριο για τηνλειτουργία του σανατορίου είχε κτισθεί απότον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο στηνΑγιάσο, από το 1929. Στο κτίριο αυτό λειτούρ-γησε τελικά σανατόριο από το έτος 1937 υπότην επωνυμία «Θεραπευτήριο-Σανατόριο Λέ-σβου Η Υγεία». Το σύνολο των διατεθειμένωνκλινών έφθανε τις 3.370, αριθμός που κρίνε-ται πολύ μικρός σε σχέση με τις υγειονομικέςανάγκες της χώρας. Ποσοστό μεγαλύτερο τουενός τρίτου των παραπάνω κλινών αποτελού-σαν οι κλίνες της «Σωτηρίας». Σύμφωνα με έκ-θεση διευθυντή κλινικής της «Σωτηρίας» προςτο Επιστημονικό Συμβούλιο του νοσοκομείου,οι ανάγκες της χώρας σε κλίνες για τη νοση-λεία φυματικών έφθαναν στα 1936 σε 15-20.000.

Αντιφυματικά ΙατρείαΤο 1907, Ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος κατά τηςΦυματίωσης κατάφερε να ιδρύσει ένα αντιφυ-ματικό ιατρείο στην οδό Πειραιώς 79, στηνΑθήνα, το οποίο λειτούργησε με εθελοντικήπροσφορά εργασίας γιατρών.

Η λειτουργία του πρώτου αυτού αντιφυμα-τικού ιατρείου βασίστηκε σε δωρεές και σεπολύ μικρή συμβολική κρατική επιχορήγηση.Στο ιατρείο εξετάζονταν φυματικοί ασθενείςσε εξωτερική βάση, γίνονταν αντιφθισική δια-παιδαγώγηση, χορηγούνταν απολυμαντικάφάρμακα και πτυελίστρες. Σε συνεργασία μετο ιατρείο αυτό, η φιλόπτωχος εταιρεία Κυ-ριών μοίραζε σε οικογένειες φθισικών, γάλα,συσσίτιο και κουβέρτες.

Στα 3 πρώτα χρόνια λειτουργίας του ια-τρείου του συνδέσμου προσήλθαν 1525ασθενείς. Το 50% από αυτούς έπασχε από φυ-ματίωση πνευμόνων ή άλλων οργάνων και οιπερισσότεροι από τους υπόλοιπους από άλλανοσήματα του αναπνευστικού συστήματος. Οιμισοί περίπου ασθενείς ήταν από 20-30 ετών.

Από τον Αύγουστο 1920 μέχρι τον Φε-βρουάριο του 1921 ιδρύθηκαν αντιφυματικάΙατρεία στον Πειραιά, στο Λαύριο, στη Λάρισα,στην Πάτρα, στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στοΗράκλειο. Στα 1936 λειτουργούσαν τα Αντιφυ-ματικά Ιατρεία Αθηνών, Πειραιώς, Θεσσαλονί-κης, του «Ευαγγελισμού», Δράμας, Κορίνθουκαι Αμπελοκήπων Αθηνών.

Στα αντιφυματικά ιατρεία έπρεπε να γίνεταιη ανίχνευση νέων κρουσμάτων, η διάγνωσήτους και ο καθορισμός του τρόπου αντιμετώ-πισης της νόσου. Σκοπός επίσης των αντιφυ-ματικών ιατρείων ήταν η διαπαιδαγώγηση τουκόσμου για τη φυματίωση και η συνεργασίατων επαγγελματιών ιδιωτών ιατρών στην αν-τιμετώπιση της νόσου. Τα νοσοκομεία, σανα-τόρια, πρεβαντόρια, παιδικά σανατόρια θα δέ-χονταν ασθενείς μετά από εξέταση στα αντι-φυματικά ιατρεία.

Αντί επιλόγουΟ αντιφυματικός αγώνας από τις αρχές ως ταμέσα του 20ού αιώνα σημάδεψε τον ελληνικόλαό, διέσχισε τον κοινωνικό ιστό και διαμόρ-φωσε συμπεριφορές σηματοδοτώντας έτσιτον κοινωνικό χαρακτήρα της φυματίωσης.Ευαισθητοποίησε την ιδιωτική πρωτοβουλία



και ενεργοποίησε αποτελεσματικά τον κατά ταάλλα δυσκίνητο κρατικό μηχανισμό.

Στη βαθμιαία μεταβολή της ζοφερής εικό-νας των αρχών του 20ου αιώνα όσον αφοράτη φυματίωση στον τόπο μας σημαντική ήτανη συμβολή της σταδιακής εφαρμογής των αν-τιφυματικών φαρμάκων από το τέλος της 4ης

δεκαετίας. Τα αντιφυματικά φάρμακα που άλ-λαξαν ριζικά την πρόγνωση της νόσου καιβράχυναν εντυπωσιακά το χρόνο νοσηλείαςτων ασθενών, η εισαγωγή νέων διαγνωστικώνμεθόδων καθώς και η βελτίωση των κοινωνι-κοοικονομικών συνθηκών συνέβαλλαν στησταδιακή άμβλυνση του προβλήματος τηςφυματίωσης στη χώρα μας.

Ο αντιφυματικός αγώνας καθιερώθηκεστη χώρα μας πολύ αργότερα με το νόμο4053 του 1960, με λεπτομερή αναφορά στιςαρχές του προγράμματος ελέγχου της φυ-ματίωσης. Παρόλα αυτά, δεν υπήρξε σε γε-νικές γραμμές η πρέπουσα επίβλεψη εφαρ-μογής του ούτε ικανοποιητική επιτήρηση τηςνόσου και των μέτρων ελέγχου αυτής ενδε-χομένως και λόγω της εισαγωγής των αντι-

φυματικών φαρμάκων στην καθημερινή κλι-νική πράξη.

Το 2007 η Εθνική Επιτροπή Φυματίωσηςτου ΚΕΕΛΠΝΟ (Κέντρο Ελέγχου και ΠρόληψηςΝοσημάτων) με συντονιστή τον καθηγητήΠνευμονολογίας Σ. Κωνσταντόπουλο, ολοκλή-ρωσε την εκπόνηση του Εθνικού Προγράμμα-τος Ελέγχου της Φυματίωσης (ΕΠΕΦ) με σκοπότη βελτίωση της αντιμετώπισης της φυματίω-σης στη χώρα μας. Είναι σύμφωνο με τουςστόχους του Global Plan to Stop Tb 2006-2015που θεωρεί την εκπόνησή του υποχρεωτική γιακάθε χώρα και περιλαμβάνει γενικές αρχές καιπροτάσεις για την οργάνωση των υπηρεσιώνκαι την εφαρμογή του. Το ΕΠΕΦ υιοθετήθηκεαπό το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλλη-λεγγύης και εντάχθηκε στο Εθνικό Σχέδιο Δρά-σης για την Πρόληψη των Μεταδοτικών Νοση-μάτων (2008-2012) που αποτελεί μέρος τουΕθνικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία.

Ο έλεγχος της φυματίωσης αποτελεί παγ-κόσμια προτεραιότητα και πρέπει να προσελ-κύσει γενναία τεχνική και οικονομική υποστή-ριξη από την ελληνική και διεθνή κοινότητα. g

42



1. Βεγκλίδης Ι.Ν. «Τι πρέπει να ξεύρη και πώς να ζη οβρογχιτιδικός, ο ασθματικός, ο φυματικός». ΕκδόσειςΓκρέκα. Αθήναι, 1930.

2. Κατής Κ. Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών «ΗΣωτηρία». Ιστορική μελέτη. Διδακτορική Διατριβή. Αθή-να, 1984.

3. Πανελλήνιος Σύνδεσμος κατά της Φυματιώσεως. Δεκάλο-γος κατά της φθίσεως. Αθήνα, 1901.

4. Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία. Πρακτικά Μετεκ-παιδευτικού Σεμιναρίου για τη Φυματίωση. Αθήνα, 1997.

5. Αποστόλου Ι, Λιάπης Γ, Γιαβρούτα Ε, Τρίμμη Α, Βουτυ-ρίτσα Θ, Παππά Δ, Καραρρήρα Μ.Ε, Τρουμπούκη Α,Κουκοπούλου Μ, Ηλιοπούλου Β, Τσαπατώρης Β, ΚυρίμηΑ, Λεβαντής Δ. Φυματίωση. Διπλωματική εργασία. ΣχολήΕπαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας. ΤΕΙ Αθηνών. Αθή-να, 2007.

6. Καραμάνης Γ. Εσωτερικός κανονισμός του ΣανατορίουΠηλίου Η Ζωοδόχος Πηγή. Αθήνα 1993.

7. Γουργουλιάνης Κ. Το πρώτο Σανατόριο στο Πήλιο και ο

ιδρυτής του Γ. Καραμάνης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής,9:168-70, 1992.

8. Συμβουλίδης Δ. Προφύλαξις και καταπολέμισις της φυ-ματιώσεως. Εκδόσεις Νέα Ελληνική Ηώς. Αθήναι, 1930.

9. Σακορράφος Μ.Μ. Η πνευμονική φυματίωσις. ΕκδόσειςΔ. Ν. Τζάκα, Σ. Δελαγραμμάτικα. Αθήνα, 1928.

10. Εθνικό Πρόγραμμα Ελέγχου της Φυματίωσης, Παράρ-τημα σελ. 102-153. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρό-ληψη των Μεταδοτικών Νοσημάτων 2008-2012. Υπουρ-γείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα 2008(www.ygeianet.gov.gr).

11. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρόληψη των Μεταδοτι-κών Νοσημάτων 2008-2012. Υπουργείο Υγείας & Κοινω-νικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 2008.

12. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Μεταδοτικά Νοσήματα2008-2012. Οικονομοτεχνική Μελέτη. Υπουργείο Υγείας& Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 2008.

13. WHO, Weekly epidemiological record, 23 January 2004,No 4, 2004, 79, 25-40.




The implication of public and private initiative in the fight againsttuberculosis in Greece during the period 1900-1950

1 G. Hardavella, Μ.D, M.Sc, Ph.D

1st Respiratory Medicine DepartmentMedical School, Athens University, AthensChest Disease Hospital “Sotiria”

This review aims in referring extensively into public and private initiative regarding the fight against tuberculosisin Greece during the period 1900-1950. All public and private efforts in establishing antituberculous practices andhospitals throughout Greece are mentioned thoroughly. g

sum

mar

y

Key words: tuberculosis, fight against tuberculosis, initiative.


Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193 μ.Χ.)

Το 1096 μ.Χ. πολλοί Ευρωπαίοι, πλούσιοι και φτωχοί, απαντών-τας στο κάλεσμα του Πάπα Ουρβανού Β΄, εγκατέλειψαν τιςεστίες τους και πήγαν στην Παλαιστίνη για να επανακτήσουν τηνΙερουσαλήμ από τους Άραβες.

Οι ιατροί στις περιοχές που διοικούσαν οι Σταυροφόροι υπά-κουαν σε αυστηρούς κανονισμούς. Εξετάζονταν λεπτομερώς γιατην επιστημονική τους επάρκεια ώστε να λάβουν έγγραφα πουτους εξουσιοδοτούσαν να ασκούν την ιατρική μόνο στην πόληπου κατοικούσαν. Ιατροί που δεν είχαν στην κατοχή τους τέτοιαπιστοποιητικά απομακρύνονταν βίαια από την πόλη.

Οι ιατροί είχαν βαριά νομική ευθύνη όπως καταδεικνύεται απότη νομολογία της εποχής. Αν στην περίπτωση ενός σκλάβου ο ια-τρός είχε να αντιμετωπίσει ένα βαρύ πρόστιμο, σε περίπτωσηθανάτου ελεύθερου πολίτη, απειλούνταν με σωματική κακοποί-ηση ή και απαγχονισμό.

Πολλές από τις ασθένειες των Σταυροφόρων, κυρίως σε περιό-δους πολιορκιών, οφείλονταν στην κακή διατροφή και στην έλ-λειψη βιταμινών. Αν και στο πεδίο της μάχης οι Σταυροφόροιλάμβαναν λίγα μέτρα για την καταπολέμηση των ασθενειών,στην Ιερουσαλήμ ανέπτυξαν σπουδαίες υποδομές όπως το Νο-σοκομείο του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Ο θεσμός των Νοσο-κομείων δείχνει μια ξεκάθαρη τάση για μια πιο επαγγελματικήκαι ικανοποιητική άσκηση της ιατρικής επιστήμης.

Οι ιατρικές υποδομές στη Συρία και την Παλαιστίνη αυξήθηκανκαι βελτιώθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου των Σταυροφο-ριών. Παλαιά κέντρα ιατρικής γνώσης, επανδρωμένα με φημι-σμένους δασκάλους, συνέχισαν να ανθούν και να αναπτύσσον-ται. Παρόλα αυτά οι συνθήκες υγιεινής κατά τις εκστρατείες δεβελτιώθηκαν και μόνο δυο μεταφράσεις αραβικών κειμένων ανι-χνεύτηκαν στην Παλαιστίνη και τη Συρία αυτή την περίοδο, μεαποτέλεσμα η ελληνική και η αραβική γνώση, να διοχετεύονταιστη Δύση μόνο μέσω της Ιταλίας και της Ισπανίας. g

1 Μπάτου Νίκη

Γενικός ιατρός

Π.Ι. Αγίου Αθανασίου-Κ.Υ. Διαβατών

Θεσσαλονίκης

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Νίκη ΜπάτουΓ. Μπάτου 11,Τ.Κ. 57013, ΩραιόκαστροΘεσσαλονίκηΤηλ. 6977849726

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Ιατρική, Σταυροφορίες

Το 1096 μ.Χ. πολλοί Ευρωπαίοι, πλούσιοι καιφτωχοί, απαντώντας στο κάλεσμα του ΠάπαΟυρβανού Β’, πήγαν στην Παλαιστίνη για ναεπανακτήσουν την Ιερουσαλήμ από τους Τούρ-κους, κηρύσσοντας Ιερό Πόλεμο στο Ισλάμ.

Στα τέλη του 11ου αιώνα, ένα κύμα διανοη-τικής δραστηριότητας, γνωστό σαν Αναγέννη-ση του 12ου αιώνα, ξεκίνησε στη Δυτική Ευρώ-πη. Η ιατρική γνώση, έκανε αξιόλογες προ-όδους με την ανακάλυψη εκ νέου, κυρίως απόμεταφράσεις Αράβων ιατρών, των αρχαίων ελ-ληνικών ιατρικών κειμένων. Αυτές οι πληρο-φορίες φιλτράρονταν στην Ευρώπη από δύοσημεία συνάντησης Μωαμεθανών και Χριστια-νών, τα Βασίλεια της Σικελίας και της Ισπανίας.

Από τα κείμενα χρονικογράφων, ιστοριο-γράφων αλλά και απλών προσκυνητών στουςΑγίους Τόπους καταδεικνύεται η επίδραση τηςμουσουλμανικής ιατρικής στη δυτική ιατρικήκατά την περίοδο των Σταυροφοριών. Περι-γράφονται οι ιατρικές υποδομές στην Παλαι-στίνη και τη Συρία, η εκπαίδευση των ιατρών,οι προσαρμογές και οι νεωτερισμοί των Φράγ-κων στην καθημερινή πρακτική.

Συστηματική ιατρική γνώση έφεραν στηΣυρία και την Παλαιστίνη τον 5ο αιώνα οι Νε-στοριανοί. Πρόκειται για χριστιανούς που εκ-διώχθηκαν το 431 μ.Χ. από την Αλεξάνδρεια,που αποτελούσε κέντρο των ελληνικών γραμ-μάτων στον κλασσικό κόσμο. Κέντρα ιατρικώνσπουδών, επανδρωμένα με Νεστοριανούς,συνέχιζαν να ανθούν στην Ιερουσαλήμ, τηνΑντιόχεια και την Τρίπολη κατά τη διάρκεια τηςλατινικής κατοχής της Συρίας και της Παλαιστί-νης. Έτσι οι Φράγκοι, που αμέσως αναγνώρι-σαν την αξία αυτών των σχολών, είχαν εξα-σφαλισμένο τον εφοδιασμό τους με ικανούςιατρούς.

Οι ιατροί στις περιοχές που διοικούσαν οιΣταυροφόροι υπάκουαν σε αυστηρούς κανονι-σμούς. Στις Ασσίζες υπάρχουν τρία κεφάλαιαπου περιγράφουν τη διαδικασία απόκτησηςάδειας άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.Οι Άραβες αλλά και όλοι οι ιατροί που ζούσανσε μουσουλμανικές χώρες, εξετάζονταν γιατην επιστημονική τους επάρκεια με το ίδιοτρόπο που εξετάζονταν και οι Φράγκοι ιατροί.Οι υποψήφιοι μετά την επιτυχία τους, λάμβα-ναν έγγραφα που τους εξουσιοδοτούσαν ναασκούν την ιατρική μόνο στην πόλη που κα-τοικούσαν. Ιατροί που δεν είχαν στην κατοχή

τους τέτοια πιστοποιητικά απομακρύνονταν βί-αια από την πόλη.

Οι ιατροί είχαν βαριά νομική ευθύνη όπωςκαταδεικνύεται από τη νομολογία της εποχής.Ο ιατρός δικαζόταν για αμέλεια και όφειλε νααποζημιώσει τον αφέντη ενός σκλάβου, αν οσκλάβος πέθαινε τρεις μέρες μετά την οικονο-μική συμφωνία, παρά τις αντίθετες διαβεβαι-ώσεις του ιατρού ή αν ο σκλάβος πέθαινε κα-τά την εκτέλεση μιας ιατρικής πράξης ακόμηκαι αν αυτή αφορούσε την εγκάρσια, αντί τηςδιαμήκους διάνοιξης ενός αποστήματος. ΣτιςΑσσίζες ένα ολόκληρο κεφάλαιο ασχολείταιμε την αποζημίωση ενός σκλάβου που πέθαι-νε εξαιτίας λανθασμένης θεραπευτικής αγω-γής. Ο ιατρός όφειλε να αποζημιώσει τοναφέντη με την αξία του σκλάβου, αν είχε χρη-σιμοποιήσει καθαρτικά και «θερμά» φάρμακασε διάρροια και νοσήματα θερμής φύσεως ή«ψυχρά» φάρμακα σε νοσήματα ψυχρής φύσε-ως. Η θεραπεία ήταν βασισμένη στην ιππο-κρατική ταξινόμηση των νοσημάτων σε υγράκαι ξηρά, θερμά και ψυχρά. Ο ιατρός όφειλενα χορηγεί φάρμακο αντίθετης φύσης από τηνασθένεια.

Αν στην περίπτωση ενός σκλάβου ο ιατρόςείχε να αντιμετωπίσει ένα βαρύ πρόστιμο, σεπερίπτωση θανάτου ελεύθερου πολίτη εξαι-τίας ιατρικού λάθους, απειλούνταν με σωματι-κή κακοποίηση ή και απαγχονισμό. Παρόλααυτά είχε το δικαίωμα να υπερασπιστεί τονεαυτό του και να αθωωθεί, αν αποδείκνυε ότιο ασθενής είχε κάνει κατάχρηση αλκοόλ καιβλαβερών τροφών, παρά τις απαγορευτικέςιατρικές οδηγίες.

Οι Άραβες ιατροί κατέγραφαν τις οδηγίεςτους ώστε σε περίπτωση θανάτου του ασθε-νή, ο επικεφαλής τους να κρίνει βάσει αυτών,αν υπήρξε αμέλεια.

Άραβες ιατροί όπως ο Ali Ibn-Rabban, o Rh-azes και ο Avicenna περιελάμβαναν στα βιβλίατους κεφάλαια για την επίδραση του κλίμα-τος, του νερού και των εποχών του χρόνουστην υγεία, αποδεικνύοντας το ενδιαφέροντου μουσουλμανικού μεσαιωνικού κόσμου γιατα ιατρικά θέματα.

Η γνωριμία των Φράγκων με αυτές τις ιατρι-κές εργασίες έγινε αργότερα. Ο Gilbertus Anglo-cus, που σπούδασε στο Salerno ή το Montpellierπαρακολούθησε την Τρίτη Σταυροφορία. Στο βι-βλίο που έγραψε πολύ αργότερα, υπάρχουν κε-

46

Ν. ΜΠΑΤΟΥ


φάλαια αφιερωμένα στην υγιεινή, που είχε δα-νειστεί από τον Rhazes, ο οποίος είχε επηρεα-στεί από τον Παύλο τον Αιγινήτη, τελευταία πη-γή γνώσης του οποίου ήταν ο Διοκλής.

Οι Χριστιανοί αμελούσαν την ταφή των νε-κρών πολεμιστών σε αντίθεση με τους Μου-σουλμάνους που απομάκρυναν τα πτώματαζώων και ανθρώπων για λόγους υγιεινής. Οανώνυμος συγγραφέας του Gesta Francorun(Τα κατορθώματα των Φράγκων) που αποτε-λεί την επίσημη ιστορία της Α’ Σταυροφορίαςαναφέρει ένα γεγονός που αντικατοπτρίζει τηστάση των Φράγκων στη δημόσια υγεία. ΣτηνΑντιόχεια το 1098 μ.Χ., οι Τούρκοι βγήκαν απότην πόλη, συγκέντρωσαν τα πτώματα των νε-κρών συμπατριωτών τους και τα έθαψαν, απόσεβασμό αλλά και από το φόβο μετάδοσηςασθενειών. Οι Χριστιανοί μόλις άκουσαν ότιπολύτιμα αντικείμενα θάφτηκαν μαζί τους,τους ξέθαψαν, πήραν ότι πολύτιμο υπήρχε καιτους πέταξαν σε ένα λάκκο.

Οι συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης, πουεπικρατούσαν στα πλοία που τους μετέφερανστους Αγίους Τόπους, ήταν απαράδεκτες μεαποτέλεσμα πολλοί πολεμιστές να φτάνουνάρρωστοι στον προορισμό τους.

Πολλές από τις ασθένειες των Σταυροφό-ρων, κυρίως σε περιόδους πολιορκιών όπωςαυτή της Άκρα (1189-1191 μ.Χ.), οφείλοντανστην κακή διατροφή και στην έλλειψη βιταμι-νών.

Η διαφορετικότητα ανάμεσα στην αραβικήκαι τη δυτική ιατρική αποτυπώνεται ξεκάθαραστα Απομνημονεύματα που έγραψε λίγο πριντο θάνατο του το 1180 μ.Χ., ένας Άραβας ευ-γενής από τη Shaizar, o Usamah Ibn Munqidh.Εκεί αναφέρεται η περίπτωση ενός χριστιανούιατρού του Thabit, που κλήθηκε να θεραπεύ-σει έναν ιππότη με απόστημα στο μηρό καιμια γυναίκα με νοητικές διαταραχές. Ο Thabitτοποθέτησε στο μηρό ένα κατάπλασμα γιατην παροχέτευση του αποστήματος ενώ υπέ-βαλε τη γυναίκα σε δίαιτα, ακολουθώντας τιςαρχές της ιπποκρατικής ιατρικής. Ένας νεο-φερμένος Φράγκος ιατρός αμφισβήτησε τιςγνώσεις του Thabit και είπε στον ιππότη ότι θαπέθαινε αν δεν του έκοβαν το πόδι με αποτέ-λεσμα το θάνατό του μετά τον ακρωτηρια-σμό. Για τη γυναίκα ισχυρίστηκε ότι είχε εισχω-ρήσει ο διάβολος μέσα της. Έκανε μια σταυ-ροειδή τομή στο κρανίο, αφαίρεσε το δέρμα

και έτριψε αλάτι πάνω στο τραύμα με αποτέ-λεσμα η γυναίκα να πεθάνει αμέσως. Επίσηςαναφέρει την περίπτωση ενός ιερωμένου πουκλήθηκε να φροντίσει έναν άρρωστο ιππότη.Με κερί έφραξε τη μύτη του λέγοντας ότιήταν τέτοιος ο πόνος του ασθενή που ο θάνα-τος ήταν προτιμότερος.

Αν και στο πεδίο της μάχης οι Σταυροφόροιλάμβαναν λίγα μέτρα για την καταπολέμησητων ασθενειών, στην Ιερουσαλήμ βρήκανσπουδαίες υποδομές. Ο θεσμός των Νοσοκο-μείων δείχνει μια ξεκάθαρη τάση για μια πιοεπαγγελματική και ικανοποιητική ιατρική θερα-πεία.

Αναφέρεται ένα Νοσοκομείο για τους φτω-χούς στη Νότια Ιερουσαλήμ που πιθανόν ναεγκαθίδρυσε ο Καρλομάγνος και ένα νοσοκο-μείο-ξενοδοχείο στην Ιερουσαλήμ όπου συγ-κέντρωναν τους φτωχούς ασθενείς από τουςδρόμους και τα χωριά για να τους φροντίσουν.Πρόκειται για μετεξέλιξη ξενώνα που ιδρύθη-κε από τους εμπόρους του Amalfi πριν το1070 μ.Χ. Αξιοθαύμαστη υπήρξε η αρχιτεκτο-νική του κτιρίου, ο πλούσιος εξοπλισμός και οι1000 περίπου κλίνες του. Επρόκειτο για ένακτίριο που αποτελούνταν από διάφορες πτέ-ρυγες και μερικές ανοιχτές, μικρές αυλές γιατην είσοδο φωτός και αέρα. Ο Ιωάννης Φωκάςεντυπωσιάστηκε από την ποικιλομορφία τωνπερίπου 2000 ασθενών, ανδρών και γυναικώνπου φιλοξενούσε. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμωνπαραχώρησε χώρο έξω από τα τείχη στουςΙππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, γιατην ταφή των νεκρών ασθενών (περίπου πε-νήντα ανά εικοσιτετράωρο).

Στον Κανονισμό του Νοσοκομείου υπήρχεένα κεφάλαιο για τη φροντίδα του ασθενή. Οασθενής πριν οδηγηθεί στο κρεβάτι του έπρε-πε να εξομολογηθεί τις αμαρτίες του σε ένανιερωμένο. Η βασική ιδέα ήταν ότι έπρεπε νακαλύπτονται οι σωματικές και οι πνευματικέςανάγκες των ασθενών και η φύση ανενόχλη-τη να ασκεί τη θεραπευτική της δράση. Διά-ταγμα επέβαλε την επάνδρωση του Νοσοκο-μείου με τέσσερις σοφούς ιατρούς, ικανούςνα εξετάζουν ούρα, να διαγιγνώσκουν διαφο-ρετικές ασθένειες και να χορηγούν τα κατάλ-ληλα φάρμακα. Άλλα διατάγματα εξασφάλι-ζαν την άνετη διαβίωση των πασχόντων. Τακρεβάτια έπρεπε να είναι μεγάλα και αναπαυ-τικά και να έχουν τα δικά τους κλινοσκεπά-


Ν. ΜΠΑΤΟΥ

σματα. Σε κάθε ασθενή παραχωρούνταν δερ-μάτινος μανδύας, μπότες και καπέλο. Υπήρ-χαν ξεχωριστές κλίνες για τα βρέφη που γεν-νιόταν στο νοσοκομείο. Μονές εκτός ΑγίωνΤόπων υποχρεώνονταν σε ετήσιο φόρο προςόφελος του Νοσοκομείου και των ασθενών.Οι μονές της Γαλλίας όφειλαν να στέλνουν100 σεντόνια και οι μονές της Κωνσταντινού-πολης 200. Η μονή της Τρίπολης και η μονήτης Τιβεριάδας εξασφάλιζαν τις απαιτούμενεςποσότητες ζάχαρης για την παρασκευή σιρο-πιών και φαρμάκων.

Ακόμη και ο ίδιος ο Saladin εντυπωσιάστη-κε από τη φροντίδα που πρόσφεραν τα Τάγ-ματα στους ασθενείς. Όταν κατέλαβε την Ιε-ρουσαλήμ το 1187 μ.Χ. επέτρεψε την εκκένω-ση των Νοσοκομείων και την παραμονή δέκααδελφών ώστε να φροντίσουν τους ασθενείςπου ήταν αδύνατο να μεταφερθούν. Η οργά-νωση του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννηήταν αποφασιστικής σημασίας. Όταν οι Ιππό-τες αποκλείσθηκαν από τους Τούρκους στηΜάλτα το 1565 μ.Χ., απέφυγαν τις ασθένειεςπου είχαν δραστικά αποδυναμώσει τους πο-λυάριθμους αντιπάλους τους, χάρις στις γνώ-σεις υγιεινής και περίθαλψης των ασθενώνπου διέθεταν.

Το Τάγμα του Αγίου Λαζάρου ιδρύθηκε τον4ο αιώνα για να φροντίζει τους λεπρούς. Τοπρώτο νοσοκομείο του ήταν στην Καισάρεια.Κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών το Τάγμαενοποίησε τα στρατιωτικά με τα ιατρικά τουκαθήκοντα. Διαχειριζόταν τριών ειδών ξενώ-νες: έναν για τη φροντίδα των λεπρών, έναγια τη φροντίδα των τραυματισμένων και εγ-καταλελειμμένων στρατιωτών και ένα για νακαταλύουν οι προσκυνητές.

Η ίδρυση του Τάγματος των Τευτόνων επι-κυρώθηκε από τον Πάπα το 1192 μ.Χ. Κατάτην πολιορκία της Άκρα κάποιοι Σταυροφόροιαπό τη Βρέμη, έστησαν μια σκηνή από τα πα-νιά ενός πλοίου για να φροντίζουν τους ασθε-νείς συμπατριώτες τους. Στη συνέχεια ανέλα-βαν το Νοσοκομείο της Αγίας Μαρίας στην Ιε-ρουσαλήμ και μετονομάστηκαν σε Τάγμα τουΝοσοκομείου της Αγίας Μαρίας των Γερμανώντης Ιερουσαλήμ.

Η προσφορά των Ναϊτών Ιπποτών στηφροντίδα των τραυματιών είναι άγνωστη γιατίόλα τα ντοκουμέντα του Τάγματος έχουν εξα-φανιστεί. Εικάζεται ότι έδιναν ιδιαίτερη προσο-χή στην αποκατάσταση της υγείας των τραυ-ματισμένων αδελφών αφού κύριος στόχοςτου Τάγματος, ήταν να διατηρεί ένα σώμα δυ-νατών πολεμιστών.

Οι ιατρικές υποδομές στη Συρία και την Πα-λαιστίνη αυξήθηκαν και βελτιώθηκαν κατά τηδιάρκεια της περιόδου των Σταυροφοριών.Παλαιά κέντρα ιατρικής γνώσης, επανδρωμέ-να με φημισμένους δασκάλους, συνέχισαν ναανθούν και να αναπτύσσονται.

Οι Φράγκοι Σταυροφόροι πολύ γρήγορα εμ-πιστεύτηκαν τους έμπειρους ντόπιους ιατρούςσε ζωτικά θέματα υγείας γεγονός που αποδει-κνύει την επιστημονική τους επάρκεια.

Οι συνθήκες υγιεινής κατά τις εκστρατείεςδε βελτιώθηκαν ιδιαίτερα και μόνο δυο μετα-φράσεις αραβικών κειμένων ανιχνεύτηκαν στηνΠαλαιστίνη και τη Συρία αυτή την περίοδο. Έτσιη θεωρία ότι η δυτική ιατρική δεν προόδευσεαρκετά από τους Σταυροφόρους εγκαταστάθη-κε στην Ανατολή. Η ελληνική και η αραβικήγνώση συνέχισαν να διοχετεύονται στη Δύσημόνο μέσω της Ιταλίας και της Ισπανίας. g

48

Ν. ΜΠΑΤΟΥ


1. Ambroise, The crusade of Richard Lionheart, New York,1941.

2. Anonymous, Gesta Francorum, London, 1962.3. Anonymous Pilgrims, Pilgrimages, 1894.4. Fetellus, Pilgrimage, London, 1896.5. Theoderich, Pilgrimage, London, 1896.6. William of Tyre, A History of Deeds done beyond the Se-

as, New York, 1943.7. DelaVille Le Roulx J., Les Hospitaliers en Terre Sainte et

a Chypre, Paris, 1904.

8. Helyst P., Histoire des Ordres monastiques, Paris, 1714.9. Campbell D., Arabian Medicine, London, 1926.

10. Talbot C.H., Medicine in Medieval England, London,1967.

11. Hume E.E., Medical work of the knights Hospitallers ofsaint John of Jerusalem, Baltimore, 1940

12. Maalouf A., Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αρά-βων, Αθήνα, 1983.

13. Angus Konstam, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών,Αθήνα, 2006.



Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Medicine in the Crusades (1096-1193 AD)

1 N. Batou

In 1096 a lot of Europeans, rich or poor, abandoned their hometowns and went to Palestine to regain Jerusalemfrom the Arabs.

Doctors in the regions which were governed by Crusaders, obeyed to very strict regulations. Their scientific ade-quacy and sufficiency was tested in detail, so that they could be provided with documents which gave them the au-thority to practice medicine only in the place they lived. Doctors who did not possess such documents were vio-lently sent away from the towns they lived.

Doctors had significant legal responsibility, as this can be proved by the legislation of that time. In case of a deadslave the doctor had to pay a high fine, in case of death of a free citizen the doctor was physically abused or han-ged.

A lot of Crusaders’ diseases, mainly in siege periods, were due to malnutrition or lack of vitamins. Although in thebattlefield Crusaders did not take significant measures to fight diseases, in Jerusalem they developed importantfacilities like the Saint John Religious Order Hospital. The hospital institution shows a clear tendency to a moreproficient and satisfactory practice of medical science.

Medical facilities in Syria and Palestine increased and improved during the Crusades. Previous centres of medicalknowledge, manned by famous teachers, continued to flourish and develop. Despite these, the hygienic conditionsduring the Crusades did not improve and only two translations of Arabic texts were found in Palestine and Syriathat period and as a result Greek and Arabic knowledge reached West only via Italy and Spain. g

sum

mar

y

Key words: medicine, Crusades.


Τα Βυζαντινά Νοσοκομεία

Στις βυζαντινές ιστορικές πηγές καταγράφεται ένας μεγάλοςαριθμός φιλανθρωπικών ιδρυμάτων («Νοσοκομεία ή Ξενώνες»),τα οποία ήδη από τον 4ο αιώνα πρόσφεραν ιατροφαρμακευτικέςυπηρεσίες στους ασθενείς των μεγάλων πόλεων της αυτοκρατο-ρίας (Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Τα περισ-σότερα από αυτά ιδρύονταν συνήθως με τη δαπάνη αυτοκρατό-ρων όπως ο Ιουστινιανός, ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός ο ΙσαάκιοςΚομνηνός, ανωτάτων οφικκιούχων ή και μοναχών «προς σωτη-ρίαν της ψυχής τους» αλλά συντηρούνταν από την εκκλησία καιλειτουργούσαν υπό την εποπτεία των επισκόπων και με τη βοή-θεια των ιερέων, διακόνων και διακονισσών, των μοναχών αλλάκαι των πιστών. Φημισμένα νοσοκομεία της εποχής ήταν ο Ξενώ-νας της μονής του Παντοκράτωρος και ο Ξενώνας του Σαμψώνστην Κωνσταντινούπολη αλλά και ο Ξενώνας της μονής της Κο-σμοσώτειρας στις Φέρες του Έβρου.

Από τους βίους των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας πληροφο-ρούμαστε ότι πολλοί από αυτούς, όπως ο Μέγας Βασίλειος, οΙωάννης Χρυσόστομος, ο Ιωάννης ο Ελεήμων, ο Θεοδόσιος, οΑνδρέας Ιεροσολυμίτης, κ.ά. ίδρυσαν νοσοκομεία και περνού-σαν μεγάλο μέρος της μέρας τους επισκεπτόμενοι ασθενείς καιπαρέχοντες σ’ αυτούς πρακτική βοήθεια και ηθική στήριξη. ΟΜέγας Βασίλειος ίδρυσε «καταγώγια προς περίθαλψιν των ασθε-νών», τα οποία και εφοδίαζε με το αναγκαίο ιατρικό και βοηθη-τικό προσωπικό. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ίδρυσε διάφορα νο-σοκομεία και αφιέρωνε πολλές ώρες «προς επίσκεψιν των νο-σούντων».

Τα περισσότερα λαϊκά νοσοκομεία βρίσκονταν έξω από τον πε-ρίβολο μοναστηριών και συντηρούνταν από αυτά, ενώ εντός τουπεριβόλου υπήρχαν και νοσοκομεία προορισμένα αποκλειστικάγια μοναχούς ασθενείς. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστι-νιανού μερικοί ξενώνες στην Κωνσταντινούπολη προσέφερανυψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας από ειδικούς που σήμεραονομάζουμε «επαγγελματίες υγείας». Συχνά ήταν διώροφοι και

1 Μπάτου Νίκη

Γενικός ιατρός

Π.Ι. Αγίου Αθανασίου -

Κ.Υ. Διαβατών Θεσσαλονίκης

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Νίκη ΜπάτουΓ. Μπάτου 11,Τ.Κ. 57013, ΩραιόκαστροΘεσσαλονίκηΤηλ. 6977849726

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Βυζαντινά Νοσοκομεία, 4ος αιώνας μ.Χ.

Στις βυζαντινές ιστορικές πηγές (κείμενα βυ-ζαντινών ιστορικών και χρονογράφων, συλλο-γές βυζαντινών νόμων, μεσαιωνικά γλωσσά-ρια, συγγράμματα και λόγοι των πατέρων τηςεκκλησίας) καταγράφεται μεγάλος αριθμός φι-λανθρωπικών ιδρυμάτων («Νοσοκομεία ή Ξε-νώνες»).

Τα ιδρύματα αυτά από τον 4ο μ.Χ. αιώναπρόσφεραν ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίεςστους ασθενείς των μεγάλων πόλεων της αυ-τοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια,Αλεξάνδρεια). Τα περισσότερα λαϊκά νοσοκο-μεία στη Βασιλεύουσα και στα μεγάλα επαρ-χιακά κέντρα κατά τους βυζαντινούς χρόνουςδεν ήταν ανεξάρτητοι, αυτοτελείς οργανισμοίαλλά εξαρτώνταν άμεσα από τις μονές πουτα συντηρούσαν.

Νοσοκομεία υπήρχαν και εντός του περιβό-λου των μονών, τα όμως οποία προορίζονταναποκλειστικά για μοναχούς ασθενείς.

«Καταπαθών γαρ αδελφών κτίσαντες δια Θεόνοίκημα αναπαύσεως εις υποδοχήν και ανάκλη-σιν και των νοσημάτων αυτών επιμέλειαςεκτός δήλα δη του μεγίστου της μονής περι-βόλου και εντός του θριγγίου της εκτός γεγο-νυίας περιφερείας του κτίσματος»

Τυπικό Μονής Κοσμοσώτειρας

Τα περισσότερα λαϊκά ή μοναστικά νοσοκο-μεία ιδρύονταν με δαπάνη αυτοκρατόρων ήανωτάτων οφικκιούχων «προς σωτηρίαν τηςψυχής των». Συντηρούνταν από την εκκλησίακαι λειτουργούσαν υπό την εποπτεία των επι-σκόπων. Στη λειτουργία τους συνέβαλαν ιε-ρείς, διάκονοι και διακόνισσες, μοναχοί αλλάκαι πιστοί.

Εκτός από τους απλούς πολίτες και οι βα-σιλείς προικοδοτούσαν τα νοσοκομεία εκδί-δοντας σχετικά χρυσόβουλα. Ο Τιβέριος ανα-νέωσε πολλούς ξενώνες και ο Μαρκιανός

ανήγειρε νοσοκομείο στην Κωνσταντινούπο-λη. Ο Ιουστινιανός έκτισε προς χάριν του Οσί-ου Σαμψών που τον θεράπευσε από λιθίασητου ουροποιητικού, ξενώνα μεταξύ των ναώντης Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης «λίανφιλοκάλως και μεγαλοπρεπώς πλουσιοπαρό-χως αυτόν δια χρημάτων και κτημάτων προ-ικοδοτήσας». Σε αυτό τον ξενώνα που ανα-δείχθηκε σε «περίδοξον ιατρείον», κατέφευγανπάσχοντες εκ «πολυειδών» νοσημάτων, ιδίωςοφθαλμικών. Ο Ξενώνας του Σαμψών λειτούρ-γησε μέχρι τον 13ο αιώνα. Ο ίδιος αυτοκράτο-ρας εξάλλου, έκτισε και άλλο ξενώνα στηνΑντιόχεια τον οποίο στήριζε οικονομικά με τοποσό των τεσσάρων χιλιάδων νομισμάτωνετησίως. Ο Ιουστινιανός επίσης είχε θεσπίσεινόμο σύμφωνα με τον οποίο όποιος άφηνετον Χριστό κληρονόμο, η περιουσία του δωρί-ζονταν στο ξενώνα της πόλεως από όπου κα-τάγονταν.

Οι βυζαντινοί χρονογράφοι αναφέρουν ότιο Θεόφιλος μετέτρεψε ένα κτίριο της εποχήςτου Μεγάλου Κωνσταντίνου σε ξενώνα και ότιο Ρωμανός ο Λεκαπηνός ίδρυσε πολλά «ενδι-αιτήματα ασθενούντων» για τη σωτηρία τηςψυχής του ενώ ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος«συνήψε νοσοκομείον πολλής επιμελείας ανά-μεστον» αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο.

Η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα μας πλη-ροφορεί ότι ο πατέρας της Αλέξιος ίδρυσε νο-σοκομείο για την περίθαλψη εκτός των άλλων«τυφλών, χωλών και άχειρων». Ο ξενώναςκάηκε κατά τη Στάση του Νίκα, ανακαινίστηκεαπό το βασιλιά «κάλλει μεν κατασκευής αξιώ-τερον, πλήθει δε οικιδίων παρά πολύ μείζω»για να πυρποληθεί τελικά 32 έτη μετά το 565μ.Χ.

Ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός ίδρυσε το 1136 μ.Χ.τον Ξενώνα της Μονής του Παντοκράτορος δί-πλα στην ομώνυμη μονή στην Κωνσταντινού-πολη, ίδρυμα ανεξάρτητο και αυτοδιοίκητο

52

Ν. ΜΠΑΤΟΥ


διέθεταν διάφορα εξειδικευμένα τμήματα όπως π.χ. χειρουργικό, γυναικολογικό, οφθαλμολογικό, όπου νοση-λεύονταν ασθενείς που έπασχαν από ποικίλα παθολογικά νοσήματα, τραυματίες, εγκαυματίες και χειρουργη-μένοι, ενώ περιλάμβαναν και ένα ναό, συνήθως αφιερωμένο στους Αγίους Αναργύρους, για να εκκλησιάζον-ται οι τρόφιμοι. gπε

ρίλη

ψηΣυνέχεια προηγούμενης σελίδας

ώστε να επιτελεί απρόσκοπτα το έργο του,προσφέροντας στους πάσχοντες επιμελημένηνοσηλεία και διατροφή. Ο Ξενώνας διέθετε 50κλίνες διατεταγμένες σε πέντε θαλάμους(«ορδίνους») και αποτελούνταν από πέντετμήματα: χειρουργικό, οφθαλμολογικό, γυναι-κολογικό, παθολογικό και ψυχιατρικό. Σε περί-πτωση υπερπληρώσεως του νοσοκομείου,κάθε τομέας διέθετε επιπλέον μια κλίνη («πα-ρακράββαττον») για την εισαγωγή των έκτα-κτων περιστατικών. Το νοσοκομείο παράλλη-λα διέθετε και εξωτερικά ιατρεία στα οποίαυπηρετούσαν τέσσερις ιατροί – δυο ειδικευ-μένοι στη χειρουργική και δυο στην παθολο-γία, επικουρούμενοι από αντίστοιχο βοηθητικόπροσωπικό. Επίσης υπήρχαν λουτρά, πλυντή-ρια, φούρνος, μαγειρείο και μύλος. Σύμφωναμε τον κανονισμό κάθε χρόνο έπρεπε να γίνε-ται αντικατάσταση των φθαρμένων κλινοσκε-πασμάτων και να ανανεώνεται το μαλλί τωνμαξιλαριών. Το Τυπικό, δηλ. ο γραπτός κανονι-σμός λειτουργίας της μονής καθόριζε ακόμηκαι τα γεύματα που έπρεπε να λαμβάνει καθη-μερινά ο ασθενής, καθώς και τη χορήγησηενός νομίσματος για την αγορά οίνου και τηςπρόσθετης τροφής που επιθυμούσε. Ως αυτο-κρατορικό πρότυπο ίδρυμα το νοσοκομείοαπασχολούσε μεγάλο αριθμό ιατρικού προ-σωπικού. Υπήρχαν δυο ιατροί διευθυντές, δύοαρχίατροι, μια γυναίκα ιατρός, οκτώ βοηθοί,πέντε φαρμακοποιοί και μια μαία. Δυο θερα-πευτές ιατροί είχαν αναλάβει την παρακολού-θηση καθενός από τους πέντε τομείς επιβλέ-ποντας τη νοσηλεία, τη φροντίδα των ασθε-νών αλλά και τη διατροφή τους. Το έργο τουςσυνεπικουρούσαν τρεις τακτικοί βοηθοί ιατροί(«υπουργοί έμβαθμοι»), δυο έκτακτοι βοηθοίιατροί («υπουργοί περισσοί») και δυο υπηρέτες(νοσοκόμοι) σε κάθε έναν από τους τέσσεριςανδρικούς ορδίνους. Το γυναικείο τομέα στε-λέχωναν γυναίκες ιατροί («ιάτραινες») και αντί-στοιχοι βοηθοί ιατροί του ίδιου φύλου(«υπούργισσες»). Την όλη εποπτεία του ιδρύ-ματος ασκούσαν δύο «πριμικήριοι», υψηλό-βαθμοι ιατροί που επισκέπτονταν καθημερινάστις κλινικές τους ασθενείς και έλεγχαν τηδιατροφή τους. Εκτός του ιατρικού προσωπι-κού, ο Ξενώνας του Παντοκράτορα απασχο-λούσε πέντε φαρμακοποιούς («πημεντάριοι»),από τους οποίους ο ένας ήταν επικεφαλής(«επιστήκων του πημέντου»), δυο τακτικοί

(«πημεντάριοι έμβαθμοι») και δυο πρόσθετοι(«περισσοί»). Διαχειριστές των νοσοκομείωνήταν οι «ξενοδόχοι» ή «νοσοκόμοι» που αποτε-λούσαν μέλη του κλήρου, διάκονοι ή ιερείς.Υπήρχε και το διοικητικό προσωπικό, λογιστές(«οπτίωνες»), πλύντριες («σαπωνίστριαι»), φύ-λακες, θυρωροί («οστιάριοι»), μάγειροι, προ-μηθευτές («οψωνιάτορες»), οικονόμοι («μειζό-τεροι»), αρτοποιοί («μαγκίπισσαι»), τεχνίτες(χαλκοματάς, λεβητάριος, ακονιστής εργαλεί-ων), αναγνώστες, ιερείς, νεκροθάφτες και κα-θαριστές.

Ο Ρώσος ιστορικός Ουσπένσκυ τονίζει ότι«Το νοσοκομείο του Παντοκράτορος είναι τοσυγκινητικότερο ίσως παράδειγμα, που μαςάφησε η ιστορία, για τις ανθρωπιστικές αντι-λήψεις της βυζαντινής κοινωνίας».

Ο Ισαάκιος Κομνηνός, γιος του Αλεξίου Α’Κομνηνού, ίδρυσε το 1152 μ.Χ. τον Ξενώνατης Μονής της Κοσμοσώτειρας στις Φέρρεςτου Έβρου. Κατά το Τυπικό της Μονής, το νο-σοκομείο διέθετε 36 κλίνες.

Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός (1143-1180 μ.Χ.)σπούδασε αλλά και άσκησε την ιατρική στουςξενώνες του Βυζαντίου, εξετάζοντας προσω-πικά τους ασθενείς και χορηγώντας πρωτότυ-πα φαρμακευτικά σκευάσματα που ο ίδιος πα-ρασκεύαζε.

Αλλά και οι αυτοκράτειρες και βασίλισσεςτου Βυζαντίου ελάμβαναν μέριμνα για τουςνοσούντες. Η Πλακίλλα, σύζυγος του Αυτο-κράτορα Θεοδοσίου Α’, περιποιούνταν η ίδιατους ασθενείς εκτελώντας καθήκοντα που θαάρμοζαν σε υπηρέτρια, ενώ η Ελένη, σύζυγοςτου Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητουίδρυσε ξενώνα, «τα Ελένης», στην Κωνσταντι-νούπολη.

Ο μοναδικός αυτοκράτορας που κράτησεδυσμενή στάση απέναντι στα ευαγή ιδρύματακαι τους ξενώνες ήταν ο Νικηφόρος Φωκάςπου απαγόρευσε «δια νεαράς» την κατασκευήνέων και την επισκευή παλαιών.

Οι βίοι των μεγάλων πατέρων της Εκκλη-σίας αναφέρουν ότι πολλοί από αυτούς, όπωςο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστο-μος, ο Ιωάννης ο Ελεήμων, ο Θεοδόσιος, οΑνδρέας ο Ιεροσολυμίτης κ.ά ίδρυσαν νοσο-κομεία και περνούσαν μεγάλο μέρος της μέ-ρας τους επισκεπτόμενοι ασθενείς και παρέ-χοντες σε αυτούς πρακτική βοήθεια και ηθικήστήριξη.


Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Στη Βασιλειάδα του Μεγάλου Βασιλείουυπήρχε νοσοκομείο, γηροκομείο, πτωχοκο-μείο, ορφανοτροφείο, λεπροκομείο. Ο ΜέγαςΒασίλειος ίδρυσε «καταγώγια προς περίθαλ-ψιν των ασθενών», τα οποία εφοδίαζε με τοαναγκαίο ιατρικό και βοηθητικό προσωπικόμετέχοντας και ο ίδιος στη φροντίδα των πα-σχόντων. Όπως παρατήρησε ο Γρηγόριος οΘεολόγος «ενταύθα νόσος φιλοσοφείται καισυμφορά μακαρίζεται και το συμπαθές δοκι-μάζεται».

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος ίδρυσε διάφορανοσοκομεία και διέθετε μέρος της ημέρας«προς επίσκεψιν των νοσούντων και απευθύ-νων λόγους παραμυθητικούς».

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, κατά το βιογρά-φο του, «προσείχεν ασθενών θεραπείαις καιεπισκέψει». Ο Ιωάννης ο Ελεήμων εξάλλουίδρυσε νοσοκομεία στην Αλεξάνδρεια ταοποία επισκέπτονταν δυο ή τρεις φορές τηνεβδομάδα. Ο Άγιος Θεοδόσιος ίδρυσε δυο νο-σοκομεία, ένα για ασθενείς μοναχούς και έναγια λαϊκούς. Ο Θεόδωρος ο Στουδίτης συχνάεπισκέπτονταν το νοσοκομείο της μονής δί-νοντας οδηγίες και διαταγές στους νοσοκό-μους και επιβάλλοντας τους ποινές, όπως ηνηστεία και η ξηροφαγία, σε αυτούς που αμε-λούσαν τα καθήκοντά τους.

Κοινό χαρακτηριστικό των ξενώνων ήτανότι βρίσκονταν πίσω από το καθολικό της μο-νής και διέθεταν προθάλαμο. Συχνά ήταν διώ-ροφοι και το εξωτερικό τους το χαρακτήριζε ηαπλότητα και δεν είχε ιδιαίτερες καλλιτεχνικέςαξιώσεις. Η τοιχοδομία τους αποτελούνταναπό κανονικούς λίθους μεταξύ των οποίωνυπήρχαν τεμάχια πλίνθων, όπως συνηθιζότανκατά τους βυζαντινούς χρόνους. Το σχέδιότους ήταν τετράγωνο με εσωτερικό τετρακιό-νιο που υποβάσταζε υψηλό τρούλο που χρη-

σίμευε για την έξοδο καπνού, από την εσωτε-ρική εστία μαγειρέματος και παρασκευής φαρ-μάκων («άρουλα» – υποκοριστικό του λατινι-κού ara που σημαίνει εστία, βωμός).

«Και άρουλαν μεγάλην εν η δέον τα τωνασθενών έψειν μαγειρεύματα, θερμά τε ποιείνκαι άλλα τα προς την εκείνων παράκλησιν».

Τυπικό Ευεργέτιδος

Γύρω από την άρουλα βρισκόταν τα «χαμό-κουμβα», όπως τα αποκαλεί ο Πορφυρογέννη-τος ή οι «κράββατοι των νοσοκομουμένων»πάνω στα οποία υπήρχαν «τζόλιον εν, πιλω-τόν (δηλ. στρώμα) μετά προσκεφαλαίου καιεφάπλωμα. Κατά δε το χειμώνα λοονίκια δύο(δηλ. μάλλινα σκεπάσματα)».

Τη νύχτα ο φωτισμός του νοσοκομείου γι-νόταν «δια ακοιμήτων κανδηλών».

Στα Τυπικά αναφέρεται πλήθος σκευώνπου χρησιμοποιούνταν στα νοσοκομεία «απο-κείσονται δε και τρουλλία χαλκά (δηλ. δοχεία)και κακάβια του μαγειρείου και έτερα μικράτων σκευασιών και μοχλία και όλμοι εις τηντου ξενώνος χρείαν και λέβηςμέγας εις και μι-κρός έτερος».

Συχνά τα νοσοκομεία περιελάμβαναν καιένα ναό «εκκλησία του ξενώνος», συνήθωςαφιερωμένο στους ιατρούς Αγίους Αναργύ-ρους Κοσμά και Δαμιανό, για να εκκλησιάζον-ται οι τρόφιμοι και να εκτείθενται οι νεκροί μέ-χρι την ταφή τους.

Η ιστορία των βυζαντινών νοσοκομείωναποκαλύπτει καθαρά ότι η χριστιανική φιλαν-θρωπία και η επιστημονική ιατρική, είχαν συν-δυαστεί τέλεια στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτο-κρατορία, όπου καθ’ όλη τη διάρκεια των μέ-σων χρόνων το ιατρικό επάγγελμα διατήρησετην ισχύ του. g

54

Ν. ΜΠΑΤΟΥ


1. Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήνα,1955.

2. Κουρούσης Σ. Το επιστολάριον Γεωργίου Λακαπηνού -Ανδρονίκου Ζαρίδου και ο ιατρός-ακτουάριος ΙωάννηςΖαχαρίας, Αθήνα, 1984.

3. Θεοδώρητος Κύρου, Εκκλησιαστική Ιστορία 5, 18 [PG 82(1864) 1237].

4. Α.Κ. Ορλάνδου, Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα1927.

5. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάδα.



Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Hospitals in Byzantium

1 N. Batou

In byzantine historical sources a great number of charitable institutions (“Hospitals” or “xenones”) is registered.Since the 4th century AD these institutions had been offering medical services to patients of large cities of the em-pire (Konstantinople, Antioch, Alexandria). Most of the hospitals were usually established by emperors like Justi-nian, Ioannis Komninos II, Isaacios Komninos and by supreme officials or monks “to save their souls” but they we-re maintained by church and were functioning under the supervision of priests, deacons and deaconesses and alsobelievers. Famous hospitals of that era were the Xenon of Pantokratoros Monastery, the Xenon of Samson inKonstantinople and also the Xenon of Kosmokratira’s Monastery in Feres of Ebro.

From the lives of great fathers of church we are informed that a lot of them like Basilios the Great, Ioannis theChrysostome, Theodosius, Andrew from Jerusalem and others established hospitals and spent a lot of hours du-ring the day visiting patients and provided them with practical help and psychological support. Basilios the Greatfounded “haunts to relieve the patients”, which he supplied with the necessary stuff (doctors and assistants). Ioannisthe Chrysostome founded a lot of hospitals and spent a lot of hours in visiting patients.

Most of the popular hospitals were out of the monastery yards and were maintained by them whereas in the mo-nastery yards there were hospitals for sick monks. During Justinian’s reign some “xenones” in Konstaninople pro-vided high quality health services by specialists who today are called specialists of health. They were usually twofloor buildings and had different specialized sections (surgical, gynecological, ophthalmic) where patients suffe-ring from different pathological diseases, injured, burned or having been operated were nursed. g

sum

mar

y

Key words: hospitals in Byzantium, 4th century AD.

6. Λασκαράτος Ι., Ιστορία της ιατρικής, Αθήνα, 2003.7. Πεντόγαλος Γ., Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, Αθήνα, 1993.8. Pollak K., Η ιατρική στην αρχαιότητα, 413-438, 2005.9. Castiglioni A., Ιστορία της ιατρικής, Αθήνα, 1961.

10. Gautier P., “Le typicon du Christ Sauveur Pantocrator”,REB 32 1-145, 1974.

11. Miller T., Η γέννηση του νοσοκομείου στη βυζαντινή αυ-τοκρατορία, Αθήνα, 1998.


Από την ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα:Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος (1861-1957)

Η ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα άρχισε το1894 με την ενεργό και δημιουργική παρουσία του λο-γίου Γιατρού και πρώτου Διδάκτορα της Παιδιατρικήςτου Πανεπιστημίου Αθηνών Περιλέους Αθαν. Οικο-νομοπούλου. Γεννήθηκε στο χωριό Σκούπι του τ. Δή-μου Παΐων της Επαρχίας Καλαβρύτων. Τα εγκύκλιαμαθήματα άκουσε στα Καλάβρυτα. Πήρε το Πτυχίοτης Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το1885. Ανεκηρύχθη Διδάκτωρ της Παιδιατρικής υπότην εποπτεία του Καθηγητού Αναστασίου Ζίννη το1886 με θέμα «Η προφύλαξις εκ της φυματιώσεως τωνΠαίδων».

Ως έφεδρος ανθυππίατρος έλαβε μέρος στη μάχη τηςΚούτρας το 1886 και διακρίθηκε για τον ηρωισμό του.Το 1891-1894 μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι στην Κλι-νική MARFAN. Στην Πάτρα εξήσκησε την Παιδιατρι-κή και Παθολογία για μία Τεσσαρακονταετία (1894-1934). Εργάστηκε σαν Γιατρός των προσφύγων με αυ-τοθυσία από το 1922-1927. Στο Β΄ Πανελλήνιο Συνέ-δριο στις 15-5-1927 ετιμήθη για το μέχρι τούδε έργοτου. Υπήρξε παράδειγμα ήθους και ιατρικής δεοντο-λογίας για τους νεότερους συναδέλφους. g

1 Χ.Θ. Οικονομόπουλος1

Παιδοχειρουργός

1 Α. Χρ. Οικονομοπούλου2

Ιατρός

1Τακτικό Μέλος του Αμερικανικού Κολλεγίου των

Χειρουργών (FACS), τ. Επιμελητής των Πανεπι-

στημίων Harvard, TUFTS, Boston και Mc Gill. Πρό-

εδρος της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας

2Υπεύθυνη του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρι-

κής, Υποψήφια Διδάκτωρ της Ιστορίας της Ιατρι-

κής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ειδικευομένη Χει-

ρουργός στη Β΄ Χειρουργική Κλινική του Τζανείου

Γενικού Νοσοκομείου Πειραιά και Τακτικό μέλος

της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, της Ελληνι-

κής Ονοματολογικής Εταιρείας, της Ελληνικής

Σπηλαιολογικής Εταιρείας, της Εταιρείας Πελο-

ποννησιακών Σπουδών και της Ελληνικής Εταιρεί-

ας Ιστορίας της Παιδιατρικής.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Χρήστος ΟικονομόπουλοςΚ. Τσαλδάρη 2Άνω Ηλιούπολη,Τ.Κ. 163 42Τηλ.: 210 9929754

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: παιδίατρος,Πάτρα, παιδική θνησιμότητα, αρχές20ού αιώνα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μετά την Εθνική Παλληγγενεσία και την οργά-νωση του Νέου Ελληνικού Κράτους, η πρω-τεύουσα της Αχαΐας, η μεγάλη και ακμαία στοεξαγωγικό εμπόριο πόλη της Πάτρας, η πολι-τισμένη και χαρούμενη «Καστροπολιτεία» τωνΛογίων και των Πολιτικών, η φημισμένη «Ια-τρούπολη», είχε μείνει δραματικά πίσω στηνανάπτυξη της Παιδιατρικής (Εικόνα 1). Μέχριτο έτος 1900 στην Πάτρα μοναδικός Παιδία-τρος ήταν ο Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος,Διδάκτωρ της Παιδιατρικής του Εθνικού Πανε-πιστημίου Αθηνών (1886) με τριετή μετεκπαί-δευση στο Παρίσι. Ήταν ο πρώτος Παιδίατροςπου εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και άνοιξε ια-τρείο το 1894.1 Έκτοτε εξασκούσε την Παιδια-τρική ευδοκίμως μία ολόκληρη Τεσσαρακον-ταετία με γνώσεις και με τον προσήκοντα ζή-λο και αλτρουισμό, μέχρι το 1934, που συντα-ξιοδοτήθηκε.

Η γέννηση του, η ανατροφή του και οι σπουδές του στην ΙατρικήΟ Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος γεννήθηκετο 1861 στο χωριό Σκούπι (Πάος) του τ. ΔήμουΠαΐων της πολύφημης, μαρτυρικής επαρχίαςτων Καλαβρύτων, που ανέδειξε πολλούςήρωες, μάρτυρες και επιστήμονες.2

Απεβίωσε το 1957 στην Αθήνα σε ηλικία 96ετών με πλήρη πνευματική διαύγεια, περιστοι-χιζόμενος από τα παιδιά του Χριστόδουλο, Γε-

νικό Διευθυντή Εθνικής Τραπέζης Αθηνών,Θρασύβουλο, Αρεοπαγίτη, Σόλωνα Διευθυντήτου Τελωνείου Ηρακλείου Κρήτης και μετέπει-τα Πειραιώς και Άννας Μουσουργού, καθηγή-τριας Γαλλικής και Αγγλικής, καθώς και από τιςνύφες και τα εγγόνια του.

Ο πατέρας του ήταν ευσεβής και ευκατά-στατος έμπορος ίππων τους οποίους έφερνεαπό το Βουκουρέστι μέσω Τεργέστης στηνΠάτρα, όπου τους μεταπουλούσε. Η μητέρατου Δροσούλα ήταν ευσεβεστάτη, από αρχον-τική οικογένεια της Δημητσάνας. Ήταν μιαφωτισμένη εμπειρική Μαία που την αποκα-λούσαν «Τρανή Μαμή» και «Πέτυχη Μαμή» πουεξασκούσε αφιλοκερδώς και με επιτυχία τηΜαμική Τέχνη. Η θεοσεβής αυτή Μαία είχε φέ-ρει στο φως της ζωής χιλιάδες φτωχά Ελλη-νόπουλα σε χρόνους χαλεπούς.

Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος μεγάλωσεκαι ανετράφηκε με ανεξικακία, μακροθυμία καιμητρική μεγαλοψυχία μαζί με τα αδέλφια τουτον Αριστείδη, τον Κωνσταντίνο, τον Ασημάκηκαι τον Χρίστο (Εικόνα 2).

Τα εγκύκλια μαθήματα άκουσε στα Καλά-βρυτα. Σπούδασε την Ιατρική στην Αθήνα καιέλαβε το πτυχίο της Ιατρικής Σχολής του Πα-νεπιστημίου Αθηνών το 1885 με το βαθμό«ΛΙΑΝ ΚΑΛΩΣ» (Εικόνα 3). Το 1886 ανηγορεύθηΔιδάκτωρ της Παιδιατρικής υπό την επίβλεψητου Καθηγητή της Παιδιατρικής και Κοσμήτορατης Ιατρικής Σχολής Αναστασίου Ζίννη (Εικόνα4). Εξεπόνησε τη Διδακτορική του Διατριβή μεθέμα «Η προφύλαξη εκ της φυματιώσεως τωνπαίδων» με τον βαθμό «ΚΑΛΩΣ».

58

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ


Εικόνα 1 Η Πάτρα στις αρχέςτου 20ού αιώνα.

1885-1886 δόκιμος έφεδρος ανθιππίατρος,διακριθείς στη μάχη της Κούτρας γιαηρωική πράξη

Από 21 Οκτωβρίου 1885 μέχρι 21 Ιουνίου1886, υπηρέτησε ως δόκιμος έφεδρος ανθιπ-

πίατρος στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Λά-ρισας (Εικόνα 5). Νεαρός τότε ανθιππίατροςέλαβε μέρος στη μάχη της Κούτρας στην Ελ-ληνοτουρκική μεθωριακή γραμμή στη Θεσσα-λία, όπου με ηρωισμό και αυταπάρνηση με-τέφερε από το πεδίο της μάχης τον θανάσι-μα τραυματισθέντα ηρωικό Ταγματάρχη Λώ-ρη στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Λάρισας.Για την ηρωική αυτή πράξη του παρασημο-φορήθηκε.

1887-1889 Εργάστηκε σαν Γενικός Γιατρόςστην ιδιαιτέρα του πατρίδα Σκούπι και ταγύρω χωριά του Δήμου Παΐων βοηθούμενοςαπό τη Μαία μητέρα του

Το 1887-1889 κατόπιν ζωηρής επιθυμίας τηςμητέρας του Δροσούλας με έδρα το πατρικότου σπίτι (Εικόνα 2) εξάσκησε την Παιδιατρι-κή, την Παθολογία, τη Μαιευτική και τη Χει-ρουργική (ένα είδος Γενικού Γιατρού). Επισκε-



Εικόνα 4Άδεια ασκήσεως ιατρικού επαγ-γέλματος του ιατρού Περικλή Οι-κονομόπουλου ως διδάκτορα Παι-διατρικής.

Εικόνα 3 Το πτυχίο του ιατρού Περικλή Οι-κονομόπουλου.

Εικόνα 2 Το πατρικό σπίτι του ιατρού Περι-κλή Οικονομόπουλου.

πτόταν τα γύρω χωριά του Δήμου Παΐων αν-ταποκρινόμενος πρόθυμα στα καλέσματατων αρρώστων, έφιππος με λευκό άλογο,που του είχε χαρίσει ο πατέρας του Αθανά-σιος.

Μετά τη διετία στο χωριό ο Περικλής έχον-τας έφεση για ανώτερη μόρφωση στην Παι-διατρική, γνωρίζοντας δε άριστα τη Γαλλικήγλώσσα, ζήτησε το 1889 από τον μεγαλύτεροευκατάστατο αδερφό του Αριστείδη να μετεκ-παιδευτεί στην Παιδιατρική στο Παρίσι.

1891-1894 Μετεκπαίδευση στο Παρίσι με σύσταση του Προέδρου του Ιατρικού Σώματος των Πατρών για μία τριετία στην Κλινική MARFAN

Στην Πάτρα, ο τότε Πρόεδρος του ΙατρικούΣώματος (Ιατρικός Σύλλογος δεν είχε ιδρυθείακόμη) Ιωάννης Βέρροιος που είχε σπουδάσειστο Παρίσι εντυπωσιάστηκε από την φυσικήευφυΐα, το ήθος και την έφεση για ανώτερεςσπουδές του νεαρού Ασκληπιάδη Περικλή καιέγραψε θερμή συστατική επιστολή στον Κα-θηγητή Marfan, που έγινε αμέσως δεκτός.

Πριν ολοκληρώσει την τριετή εκπαίδευσή του,εκπόνησε εργασία με τίτλο «Hygiéné del’ En-fance».

Η επάνοδος και η εγκατάσταση το 1894στην Πάτρα. Ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας. Η επιτυχής εξάσκηση τηςΠαιδιατρικής και Παθολογίας

Το χρόνο της επιστροφής του παντρεύτηκε τηΒασιλική, θυγατέρα το λοχαγού Ιωάννη Χρι-στοδούλου από τα Δαρδανέλια και άνοιξεσύγχρονο Παιδιατρικό και Παθολογικό Ιατρείοστο ισόγειο του σπιτιού του στην οδό Κορίν-θου 214, στο κέντρο της Πάτρας. Το 1895απέκτησε τον πρωτότοκο γιο του, τον οποίοβάφτισε ο ευεργέτης του, ο Πρόεδρος Ιωάν-νης Βέρροιος και του έδωσε το όνομα Ναπο-λέων-Ιωάννης. Ατυχώς το αγόρι αυτό πέθανετο 1913 από άγνωστη αιτία. Ο πατέρας τουσυντετριμμένος χάραξε στον τάφο του το επί-γραμμα του Δάντη3 «Ον οι Θεοί φιλούσι απο-θνήσκει νέος, το γαρ θανείν ουκ αισχρόν, αλλ’αισχρώς θανείν».

Τα τρία μεγάλα κακά της πατραϊκής κοινωνίας τα χρόνια της «Καλής Εποχής»(1880-1920) και η δημιουργία του θεσμούτης «Αφανούς Φιλανθρωπίας» των Οικονομοπουλαίων

Την πόλη της Πάτρας την εποχή εκείνη τηνχαρακτήριζαν τρία μεγάλα κακά: α) η ευημε-ρία των πλουσίων και η σκανδαλώδης κοινω-νική ζωή τους, β) η μεγάλη δυστυχία τωνφτωχών και η εξαθλίωσή τους από τις αρρώ-στιες και την ανεπαρκή διατροφή (πείνα) και γ)η ασυνήθιστη πληθώρα των Γιατρών. Την Πά-τρα την αποκαλούσαν «Ιατρούπολη» με έξαρ-ση τις διενέξεις και τις πολλές αντιδεοντολο-γικές έριδες μεταξύ των Γιατρών για τον προ-σεταιρισμό των πλούσιων ασθενών (έμπο-ρων, εισαγωγέων κλπ.).4

Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος από χα-ρακτήρος απείχε από παρόμοιες έριδες καιαναξιοπρεπείς συμπεριφορές. Είχε στρέψειτην προσοχή του στις φτωχογειτονιές της Πά-τρας προσπαθώντας να τις βελτιώσει με υγει-ονομικά μέτρα, αφού είχε διατελέσει κατά

60



3Ο Δάντης εγεννήθη στη Φλωρεντία το έτος 1261 μ.Χ. καιαπέθανε στη Ραβέννα το έτος 1321 μ.Χ., όπου και ετάφη.

Εικόνα 5 Ο ιατρός Περικλής Οικονομόπου-λος ανθιππίατρος.

περιόδους ως κατ’ επιλογήν Αστίατρος (Εικό-να 6).

Τα παιδιά της φτωχολογιάς τότε τα μάστιζεη φυματίωση, η ελονοσία, ο τυφοειδής πυρε-τός, οι γαστρεντερίτιδες, οι δυστροφίες, η ανε-παρκής διατροφή, η άθλια υπόδυση και ένδυσηκλπ. Ο Περικλής εκτός από τη δωρεάν φροντί-δα των φτωχών παιδιών, φρόντισε να τουςεξασφαλίσει και την υγεία με εμβόλια τα οποίαφρόντιζε να τους τα παραχωρεί δωρεάν. Μετάτον θάνατο του γιου του, ο αδερφός του γερο-Χρίστος, θεωρούμενος ως λαϊκός «άγιος» στοχωριό, έπεισε τους ευκατάστατους ανεψιούςτου Μιχάλη και Αριστοτέλη (Τέλη), μεγαλομε-τόχους της εταιρείας Αυστρο-Αμερικάνα τωνυπερωκεανίων που μετέφεραν χιλιάδες μετα-νάστες στην Αμερική (Εικόνα 7). Τη θέσπισηαπό την οικογένεια των Οικονομοπουλαίωνενός πρωτοποριακού θεσμού για τις πολύφτωχές οικογένειες της Πάτρας, το θεσμό πουεμπνεύστηκε ο γερο-Χρίστος, τον ονόμασε«Αφανής Φιλανθρωπία». Ο θεσμός αυτός λει-τούργησε μέσα στην οικογένεια με απλό τρόποαπό το 1913 έως το 1922 ως εξής: Ο Περικλήςεπειδή σαν γιατρός, Παιδίατρος, γνώριζε τιςπάμφτωχες οικογένειες στην Πάτρα, που είχανπολλά παιδιά, κάθε μήνα έπρεπε να δίνει στονΤέλη τα ονόματα και τη διεύθυνση τριών φτω-χών οικογενειών υπό εχεμύθεια, στους οποί-

ους ο Τέλης έστελνε δωρεάν τρόφιμα, φάρμα-κα και ρουχισμό, χωρίς ποτέ οι ευεργετηθέντεςνα μάθουν τον αποστολέα. Το μυστικό ήταν πιοαυστηρό και από το μυστικό της Φιλικής Εται-ρείας. Επίσης έπρεπε να στέλνουν μία φορά τομήνα έναν νέο από τα Καλαβρυτοχώρια δωρε-άν στην Αμερική σαν μετανάστη.

Η έλευση της πλημμυρίδας των προσφύγων στην Πάτρα από τη ΜικράΑσία και η ανθρωπιστική φροντίδα του «Γιατρού των Προσφύγων Περικλή Α. Οικονομοπούλου

Η μεγάλη θλίψη της Μικρασιατικής Καταστρο-φής είχε πολύ ευαισθητοποιήσει τον ΠερικλήΟικονομόπουλο, που νυχθημερόν αγρυπνού-σε προσφέροντας τις ιατρικές γνώσεις τουιδίως στα προσφυγόπουλα. Ο Περικλής ήταν



Εικόνα 6 Ο ιατρός Περικλής Οικονομόπου-λος.

Εικόνα 7Ευχαριστήρια επιστολή του Δη-μάρχου Πατρέων για την οικονο-μική προσφορά Οικογένειας Οι-κονομόπουλου στην ανέγερση τουΙερού Ναού του Αποστόλου Αν-δρέα στην Πάτρα.

πολύ οργανωτικός στο οξύ αυτό πρόβλημακαι έδινε προτεραιότητα στην υγιεινή διαβίω-ση των προσφύγων, ώστε να αποφευχθούνεπιδημίες που θα αποδεκάτιζαν ιδίως τα παι-διά. Όλοι οι πρόσφυγες ενθυμούνται με συγκί-νηση τον αγαθό Ιατρό Περικλή Οικονομόπου-λο για τις τόσο άοκνες προσπάθειές του γι’αυτούς.

Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος ως λόγιος Ιατρός

Ο Περικλής εκτός από την Παιδιατρική, είχεασχοληθεί πολύ με τη μελέτη της αρχαίας Ελ-ληνικής γλώσσας. Γνώριζε την αρχαία Ελληνι-κή γλώσσα όσο κανείς άλλος Γιατρός και είχεπολλούς φίλους φιλολόγους, Καθηγητές τουΠανεπιστημίου και Ακαδημαϊκούς, τους οποί-ους συχνά φιλοξενούσε στο σπίτι του, όπωςτον Γεώργιο Χατζηδάκι, Ακαδημαϊκό, τον Πα-ναγιώτη Λορεντζάτο, τον Φαίδωνα Κουκουλέ,τον Κ. Άμαντο, τον Μ. Γερουλάνο, τον Κ. Σάβ-βα, τον Θ. Ζαΐμη, τον Γ. Σκλαβούνο, τον ΣπύροΚαλιάφα και άλλους. Ο Περικλής είχε μία απότις πιο πλούσιες βιβλιοθήκες στην Ελλάδα, μεόλους τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς,παλαιών εκδόσεων Λειψίας και Παρισίων και

σπουδαίο Αρχείο. Ατυχώς στην κατοχή, οι κα-τακτητές Ιταλοί επέταξαν το αρχοντικό τουσπίτι, πήραν όλη τη βιβλιοθήκη και τα έπιπλαως λεία πολέμου! Αυτό συνεκλόνισε τον Περι-κλή και έφυγε απελπισμένος από την Πάτρακαι διέμενε μετά την κατοχή στο σπίτι του γι-ου του Χριστοδούλου, Γενικού Διευθυντή τηςΕθνικής Τραπέζης στην Αθήνα.

ΕπιλεγόμεναΟ Περικλής Α. Οικονομόπουλος επί μία Τεσσα-ρακονταετία (1894-1934) εξάσκησε την Παι-διατρική και την Παθολογία με τους υψηλούςκανόνες της ηθικής και της Ιατρικής Δεοντολο-γίας. Ήταν πράος, μειλίχιος και εξέταζε ταβρέφη και τα παιδιά με τρυφερότητα και αγά-πη, δείχνοντας την αναγκαία κατανόηση προςτους αγωνιούντες γονείς.

Όλοι μιλούσαν για τη μόρφωσή του, τηνανθρωπιά του και την υψηλή κοινωνική τουευαισθησία για τους αρρώστους και τουςφτωχούς. Ποτέ δεν κηλίδωσε την προσωπικό-τητά του με ύβρεις, έριδες και αντιδεοντολο-γικές συμπεριφορές. Όλα αυτά τα χρόνια, ηενάρετη ζωή του θεωρείται ως υποθήκη γιατους νέους συναδέλφους, γιατί ήταν ένα υπό-

62



Εικόνα 8 Επιστήμονες της αστικής τάξης των Πατρών.

δειγμα καλού και αγαθού Γιατρού. (Εικ.9) Τε-λευταία παραθέτω το λακωνικό σημείωμαπου έγραψε ο Άδωνις Κύρου Διευθυντής στηνεφημερίδα του «Εστία» την επομένη του θα-νάτου του Περικλή Οικονομόπουλου.

Νεκρολογία

Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος

«Εις εκ των ολίγων απομεινάντων, αντιπροσω-πευτικός τύπος του δευτέρου ημίσεως τουπαρελθόντος αιώνος, ο Περικλής Οικονομό-πουλος, γεννηθείς το 1861, μετέστη εις τηναιωνιότητα ειρηνικώς και χριστιανικώς μετάμακραίωνα βίον, άνοσος, διατηρήσας ακεραί-ας τας πνευματικάς και σωματικάς δυνάμειςτου μέχρι τελευταίας στιγμής.

Ιατρός εν Πάτραις επί μακρά έτη, υπηρέτη-σεν αφιλοκερδώς την κοινωνίαν, φιλόπατρις,μεταλοϊδεάτης, απηλλαγμένος προλήψεων,γέννημα και θρέμμα των φιλελευθέρων ιδεώντης Γαλλικής Επαναστάσεως και του δεκάτουενάτου αιώνος γνήσιος αντιπρόσωπος, μορ-φώσεως τεραστίας και του Έλληνος λόγουχειριστής απαράμιλλος.

Συνδεθείς μετά σεμνής κόρης των Πα-τρών, της Βασιλικής θυγατρός Ιωάννου Χρι-στοδούλου, λοχαγού του πεζικού, συνέζησεναρμονικώς επί πεντήκοντα και επέκεινα έτη,

ασχοληθείς μετ’ αυτής εις την ανατροφήντων τέκνων των. Μεταλαμπάδευσεν εις αυτάτας γνησίας αρχάς του αρχαίου ελληνικούπνεύματος και φιλοσοφίας, μεριμνήσας όπωςαπαλλάξη ταύτα πάσης δεισιδαιμονίας καιελεύθερα πνεύματα τα παραδώση εις την Κοι-νωνίαν και την Πατρίδα και καλούς και χρησί-μους πολίτας τα καταστήση.

Ήσκησε την αρετήν ως έργον και την ια-τρικήν φιλανθρώπως. Ηυτύχησε να ίδηπραγματοποιούμενα τα όνειρα της Πατρίδοςμέχρι κεραίας, υπηρετήσας ταύτην πιστώςαπό της μάχης της Κούτρας το 1885, ότε,νεαρός έφεδρος ανθυπίατρος τότε, διεκόμι-σεν εκ του πεδίου της μάχης τον θανασίμωςτραυματισθέντα ηρωικόν ταγματάρχην Λώ-ρην, μέχρι του πρώτου παγκοσμίου πολέμουκαι με πόνον ψυχής είδε την κατέρρευσιντου μεγάλου ονείρου το 1922 προσπαθώννα εύρη ανακούφισιν εις την παντί τρόπο πε-ρίθαλψιν των συρρευσάντων κατά μυριάδαςπροσφύγων εκ της γης της Ιωνίας. Οι πρό-σφυγες των Πατρών θα ενθυμούνται τοναγαθόν ιατρόν.

Η γη των Αθηνών εδέχθη την σορόν τουτην 24ην Ιουνίου 1957. Ας είναι αιωνία η μνή-μη του, ας αναπαύεται άξιος αξίως και ο μα-κρός, ενάρετος και πλήρης δράσεως βίος τουας είναι υπόδειγμα φωτεινόν εις τους φιλοπά-τριδας νέους της αγίας ημών πατρίδος».



1. Νικόλαος Μπεράτης: Ιστορία της Παιδιατρικής στην Πά-τρα. 4η Ημερίδα Ιστορία της Παιδιατρικής. ΧωρέμειοΕρευνητικό Ινστιτούτο, Σάββατο 28 Μαρτίου 2009.

2. Χρήστος Θ. Οικονομόπουλος: “Ένας Λαϊκός Άγιος”, Εκδ.Τήνος, Αθήνα, 1995.

3. Αλέκος Μαρασλής: Ιατρική και Γιατροί στην Πάτρα, Αθή-να 1978.

4. Αλέκος Μαρασλής, Πάτρα 1900, Πάτρα 1978.


64



Pericles A. Oeconomopoulos, M.D. (1861-1957)

1 Chris T. Oeconomopoulos, M.D.

1 Alexadra Ch. Oeconomopoulou, M.D.

This paper is an attempt to present and outline the personality of the first Pediatrician who practiced Pediatrics inthe City of Patras, Achaya Greece since 1894 up to 1934.

He was born in the small village Skoupi of Kalabryta in 1861. He graduated from the University of Athens Med-ical School in 1885. He also received the Diploma Doctor of Pediatrics in 1886. He had his postgraduate Studiesin Paris-France from 1891-1894 in the Clinic of Professor MARFAN.

When he returned to Patra the Infant’s health was his priority and his major achievement was the reduction of thehigh Infant Mortality.

Dr. Pericles A. Oeconomopoulos was a pleasant, active and friendly man and was well known for his kindness, hismoral standards and his humility. He was an example to the young Doctors of General Practice. g

sum

mar

y

Key words: pediatrician, Patras, child mortality, early 20th century.


Ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας

Ο Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας γεννήθηκε από Ελλη-νορθοδόξους γονείς στη σκλαβωμένη πόλη των Ιωαννί-νων το 1868 και εκπαιδεύθηκε στην ΕλληνορθόδοξοΠαιδεία και Αγωγή.

Σπούδασε στο «Κλεινόν Άστυ» αφού εισήχθηκε στηνΙατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοιτή-σε από την Πρότυπη Ζωσιμαία Σχολής Ιωαννίνων μεΆριστα, κατέστη υπότροφος της πόλης των Ιωαννίνων.Ανεκηρύχθηκε Διδάκτωρ Ιατρικής με βαθμό Λίαν Κα-λώς. Άσκησε την Ιατρική στην Παραμυθία ΘεσπρωτίαςΗπείρου Ελλάδος όπου διακρίθηκε για τη φιλάνθρωπηδράση και την ανιδιοτελή κοινωνική του προσφορά.Υπηρέτησε στο Νοσοκομείο Χατζηκώστα Ιωαννίνωνδωρεάν με τον συμπολίτη του ιατρό Πισπυρή όπου καιανταπόδωσε την υποτροφία της πόλης των Ιωαννίνων,όπου διακρίθηκε για την αφιλοχρήματη ιατρική καικοινωνική δράση, συμμετέχων στην Κοινότητα, τουςπαιδευτικούς και εκλογικούς Αγώνες και στα δρώμενατης σκλαβωμένης πατρίδας και συνέβαλε τα μέγισταστη διατήρηση της Ελληνορθοδόξου ταυτότητας καιφρονήματος και ιδιοπροσωπίας των σκλαβωμένωναδελφών. Ίδρυσε και οργάνωσε την Αδελφότητα ΗΘΕΟΤΟΚΟΣ, την οποία επλούτισε με Βιβλιοθήκη,Μουσείο, Αίθουσαν διαλέξεων 500 θέσεων, φιλόπτωχοκαι φιλάνθρωπο ταμείο. Κατέλειπε εξ περισπούδασταέργα ανέκδοτα ιστορικού, ιατροκοινωνικού, ομολογια-κού περιεχόμενου περί ύπαρξης Θεού και ψυχής. Απε-βίωσε την ημέρα της απελευθέρωσης της πατρίδας τουαπό τους Τούρκους την 21η Φεβρουαρίου 1913 μη συμ-μετέχων στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων για τηνοποία αγωνίστηκε. g

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Απ. Ι. ΠάσχοςΜέτσοβο Ιωαννίνων,Τ.Κ. 44200Fax: 2656041273Κινητό: 6944745303

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: ιατρός, Ελληνορθόδοξος, ανιδιοτελής.

1 Απ. Ι. Πάσχος

Δρ. Παθολόγος – Πυρηνικός ιατρός

Ο Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας γεννήθηκε το1868 στα Ιωάννινα Ηπείρου από γονείς Ελλη-νορθοδόξους όπου εκπαιδεύεται στην Ελλη-νορθόδοξη Παιδεία και Αγωγή και αποφοιτάαπό το Πρότυπο Γυμνάσιο, τη Ζωσιμαία ΣχολήΙωαννίνων.

Το 1885 μένει ορφανός από πατέρα, μετα-βαίνει και ζει με τον θείον του από τη μητέρατου Λεόντιο Επίσκοπο Κίτρους Μακεδονίαςόπου εκτελεί χρέη Γραμματέα και συγχρόνωςυπηρετεί ως Ελληνοδιδάσκαλος στο Βογατσι-κόν Μακεδονίας.

Επιστρέφει στην πόλη των Ιωαννίνων καιβρίσκει τη μητέρα να έχει πεθάνει. ΔιορίζεταιΔιευθυντής της Κολυνδρίου Αστικής Σχολής,όπου γίνεται κάτοχος της ΕκκλησιαστικήςΜουσικής.

Το 1889 μεταβαίνει στο «Κλεινόν Άστυ»,περνά στην Ιατρική Σχολή του ΠανεπιστημίουΑθηνών, όπου λαμβάνει υποτροφία 60 δραχ-μών, δηλαδή τρία χρυσά εικοσάφραγκα ανάμήνα, ως Αριστούχος από την Πόλη των Ιωαν-νίνων. Την 15η Ιουνίου 1893 αναγορεύεται Δι-δάκτωρ Ιατρικής με τον βαθμόν Λίαν καλώς.Την 14η Νοεμβρίου παντρεύεται την Καλλιό-πη, την οποία αφήνει έγκυο και μεταβαίνει στοΠαρίσι, για περισσότερες σπουδές στην Ιατρι-κή, μέσω Πρεβέζης, Πάργας, Κερκύρας, Βριν-δησίου.

Τον Απρίλιο 1894 αδυνατεί να μελετά καιδιαβάζει και ψάλλει ύμνους-τροπάρια από τηνΙερά Σύνοψη. Την 18η Ιουνίου, γράφει στο ημε-ρολόγιό του, καταλαμβάνεται από σκέψεις με-λαγχολίας “ουχί εκ φιλοζωÀας… αφού δενεγνώρισα τα τόσον εξυμνούμενα αγαθά …Με-τά από 16 έτη πλάνητα και στενόχωρον βίον…αγνοώ ότι υπάρχουν άνθρωποι, οίτινες συντο-νίζοντες την τύχην τους μετά λατρείας προ-σώπων, δύνανται να ώσιν και επί μέρους ευ-τυχείς μακράν του ετέρου ημίσεώς των…Ιδού ο λόγος όστις με κάνει φιλόζωον. Γυνήέγκυος δεκαεπτά μόνον ιδούσα ανοίξεις^ τηναφήνω να στενοχωρείται. Η κόρη αυτή δεν εί-δεν ακόμη τίποτε εκ των χειρών μου. Την με-ταβάλλω εις γυναίκα, την αφήνω βάρος εν τηκοιλία, την αφαιρώ τα χρήματά της …δεν ζη-τώ την ζωήν διά τον εαυτόν μου, εξαρτώνταιπλέον δύο εξ εμού …1 Όντως θαυμαστή αν-θρώπινη εξομολόγηση και τοποθέτηση εκ βα-θέων του ανθρώπου και προσώπου ιατρού

Στεφάνου Δημ. Σαλαμάγκα για τα της ζωήςτου.

Ο βαθύς γνώστης της Ιατρικής της εποχήςτου Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας επιστρέφει το1897 από το Παρίσι στην πατρίδα του καιασκεί την ιατρική στην Παραμυθία ΘεσπρωτίαςΗπείρου. Τον Σεπτέμβριο του 1897 ζητεί καιπροσλαμβάνεται αμισθί στο Νοσοκομείο Χα-τζηκώστα Ιωαννίνων όπου με τον συμπολίτηιατρό Πισπυρή και με τη συνεχή εμμελή προ-σπάθεια και φροντίδα μειώνει τα έξοδα λει-τουργίας του Νοσοκομείου.

Το έτος 1898 αναμιγνύεται στους αγώνεςτης Κοινότητος με αρθρογραφίας στις εφημε-ρίδας ΑΡΜΟΝΙΑ της Σμύρνης, ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ τηςΚωνσταντινουπόλεως κ.ά. Την 3η Μαρτίου1900 καταλαμβάνει τη θέση Εφόρου κορα-σίων της Κοινότητος. Την 14η Δεκεμβρίου, λο-γω των συνεχιζομένων αιμοπτύσεων, μετα-βαίνει στο Νταβός της Ελβετίας και επανέρχε-ται το 1906.2

Το έτος 1909 αναμιγνύεται εις τους παι-δευτικούς και εκλογικούς Αγώνας ανιδιοτε-λώς.

Το έτος 1911 αναλαμβάνει, κατόπιν εκλο-γής Επίτροπος του Ιερού Ναού Αγίου Νικολά-ου Αγοράς των Ιωαννίνων και αυξάνει τα έσο-δα και μειώνει τα έξοδα. Την 11η Μαρτίου1911 ιδρύει και οργανώνει με τους συμπολί-τες του την Αδελφότητα Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ, τηνοποία αναδεικνύει πρότυπο ΕλληνορθόδοξοΚέντρο με βιβλιοθήκη, αίθουσαν διαλέξεωνκαι κηρύγματος 500 θέσεων, μουσείο, με φι-λάνθρωπο και φιλόπτωχο προσφορά. Παράτην εργώδη δυναμική του ιατρική και κοινωνι-κή προσφορά ο επιφανής άνθρωπος και ια-τρός γράφει και καταλείπει περισπούδασταέργα πνοής ως είναι: 1. Νους υγιής εν σώματιυγιεί (21 Μαρτίου 1911) 2. Ιστορικόν σημεί-ωμα ‘’Ο Νεομάρτυς Γεώργιος ο εξ Ιωαννίνων.3. Η φιλοσοφία παρά τω λαώ, απολογία περίυπάρξεως του Θεού και της ψυχής κατά τωνσαθρών διδασκαλιών του υλισμού και σοσια-λισμού. 4. Το μυστήριον της Μακροβιότητος.Ιατροκοινωνική μελέτη, περιγράφουσα τας νέ-ας ιδέας της Διαιτητικής (21η Μαρτίου 1911).5. Ανακαινισθήσεται ως αετού η νεότης μου(23η Ιανουαρίου 1912). 6. Θρησκευτικό – επι-στημονικό βιβλίο με συνεργασία του ιατρούΧαρησιάδη 1906.

66

Α. ΠΑΣΧΟΣ


Ο Επίσκοπος Ευλόγιος Κουρίλας Μητροπο-λίτης Κορυτσάς Ηπείρου, βαθύς των πραγμά-των αγωνιστής, γράφει για το βαθύ Ελληνορ-θόδοξο ιατρό “νέος Γαληνός ανεφάνει ενταις εσχάταις ημέραις, εν τη Εστία των Ελλή-νων Γραμμάτων, πόλιν των Ιωαννίνων, η γε-ραρά φιλοσοφική μορφή του ΙωαννίτουΑσκληπιάδου Στεφάνου Σαλαμάγκα”.3 Ο επι-φανής ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκαςαποκαλείται από τον Γεώργιον Οικονόμουστην εφημερίδα των Ιωαννίνων ΚΡΑΥΓΗ “ηψυχή του Συλλόγου, Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ήτο ο αεί-μνηστος ιατρός Σαλαμάγκας, ο οποίος αρμο-νικότατα συνεδύαζε επιστήμην και θρησκευ-τικήν πίστιν”.4

Την 16η Ιανουαρίου 1911 ο ταλανιζόμενοςιατρός δημοσιοποιεί ομολογία με τίτλον “χά-ριν του ονόματος της οικογενείας μου…”στην οποίαν διαβάζει και διαπιστώνει κανείςότι όντως ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγ-κας ανταπέδωσε την υποτροφία της πόληςτων Ιωαννίνων στο ακέραιο, δεδομένου ότιζήτησε να υπηρετήση στο Νοσοκομείον Ιωαν-νίνων Χατζηκώστα αμισθί, μαζί με τον συμπο-λίτη ιατρό Πισπυρή. Εργαζόμενος ανιδιοτε-λώς μειώνει τα έξοδα του Νοσοκομείου. Ακό-μη υπηρετεί και προσφέρει υπηρεσίες δωρε-άν στις Εκκλησίες και τα φιλανθρωπικά ιδρύ-ματα και την Κοινότητα των Ιωαννίνων, παράτις συκοφαντίες των λίγων ιδιοτελών συμπο-λιτών του.5 Μνημειώδης είναι η επιστολή τουανθρώπου Ελληνορθοδόξου ιατρού Στεφά-νου Δημ. Σαλαμάγκα, με την οποίαν ζητά: «επίτου τάφου μου να τεθή μικρόν ξύλινον κιβού-ριον, όμοιον με τα κιβούρια των αδελφών χρι-στιανών. Να είναι όμως η επάνω σανίδα κά-

ρυνη, να χρωματισθή άνευ ελαίου και επ΄ αυ-τής να σκαλισθή και μαυρισθώσιν ανεξιτήλωςτα επόμενα: “Μία θρησκευτική Εφημερίςυπενθυμίζει εις έκαστον πόθεν έρχεται καιπου υπάγει, τουτέστιν την αληθή σημασίαντης ζωής του. Βαθμηδόν εξαγνίζει τον άν-θρωπον και εισάγει εις την οικογένειαν τηνευδαίμονα. Ουδεμία Χριστιανική Οικογένειαπρέπει να μείνει άνευ θρησκευτικής εφημερί-δος “Σταγόνες ύδατος πέτρας κυλαίνουσι”.Έκαστος τάφος πρέπει να λέγη κάτι εις τουςεπιζώντας, ο ιδικός μου θέλω να λέγη αυτά».6

Όντως τα παραπάνω αποτελούν αξιολόγησημαντική υποδειγματική παρακαταθήκη γιατους συγχρόνους Ελληνορθοδόξους. Ο Στέ-φανος Δημ. Σαλαμάγκας αντίκρυσε, αλλά δενχάρηκε την απελευθέρωση της ιδιαιτέραςτου πατρίδας, της πόλης των Ιωαννίνων την21η Φεβρουαρίου 1913, αφού απεβίωσε τηνίδια μέρα, αλλά ασφαλώς “έφυγε” από αυτόντον κόσμο ικανοποιημένος και ευχαριστημέ-νος ότι έπραξε τα κατά δύναμη για τον εαυτότου και τον πλησίον του. Και τούτο, διότι, στοέργο “23η Ιανουαρίου 1912 ολίγας ημέραςανά την Ελβετίαν” καταλήγει “σημείωσον ταεις σήμερον λεγόμενα και επιτελούμενα καιόταν τα ίδης εκπληρούμενα, αν θέλης, φρόν-τισον τότε να τα διαδώσης, διότι υπάρχειάνωθεν πάντων, εις Παντοδύναμος και πο-λυεύσλαχνος Θεός”. Είναι όντως μοναδικόπραγματιστικό μήνυμα προς όλους τους γη-γενείς Ελληνορθοδόξους – και όχι μόνο – καιιδιαιτέρως προς τους ελλόγους, εμμελείς Ελ-ληνορθοδόξους λειτουργούς της Τέχνης τουγηγενούς Έλληνα προγόνου, Πατέρα της Ια-τρικής και Μεγάλου Ιπποκράτη.7 g


Α. ΠΑΣΧΟΣ

1. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ημερολόγιον Αύγουστος 1895.Eις τόμον 5ον Δημητρίου Σαλαμάγκα Ιωάννινα, 12-18, 1959.

2. Μαυροκορδάτου Ελπινίκη. Λεύκωμα Η ΗΠΕΙΡΟΣ, 97, 1912.3. Κουρίλας Ευλόγιος, Επίσκοπος Κορυτσάς. Περιοδικόν

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, 1098, 1955.4. Οικονόμου Αθ. Γεώργιος. Παλιές Γιαννιώτικες Ιστορίες,

εφημερίς Κραυγή Ιωαννίνων 13-4-1937.

5. Σαλαμάγκας Στεφ. Δημήτριος. Άπαντα, Τόμοι 5, Ιωάννινα,1959.

6. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ημερολόγιον, Ιωάννινα, 21η

Μαρτίου 1911.7. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ανακαινισθήσεται ως αετού

η νεότης μου. Ανατύπωσις εις Τόμον 5ον Απάντων Δημη-τρίου Σαλαμάγκα 21-31, 1959.


68

Α. ΠΑΣΧΟΣ


Doctor Stephanos Dim. Salamangas

1 A. Pasxos

STEPHANOS D. SALAMANGAS was born in 1868 from native greek-orthodox parents in Ioannina, EpirusGreece. He received the greek-orthodox education in the same city. Ηe studied in the university of Athens (Ph.D.in Medicine). He practiced medicine in Paramythia and Ioannina, and he developed remarkable unselfish socialaction. g

sum

mar

y

Key words: medical doctor, Greek Orthodox, selfless.


Αρίστος Γ. Θούας: «Ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων»

Ανάμεσα στις μορφές των γιατρών με πλούσια κοινωνι-κή, ιατρική και ανθρωπιστική δράση, που διαδραμάτισανσημαντικό ρόλο στη ζωή και στην υγεία του λαού τηςορεινής Πελοποννήσου, ξεχώριζε αυτή του χειρουργούΑρίστου Θούα (1915-1947). Πρωτότοκος γιος του για-τρού Γεωργίου, βαθιά πολιτικοποιημένος, ανέπτυξε έντο-νη επιστημονική και πολιτιστική δραστηριότητα. Εκφρά-ζει την προσωπικότητα του γιατρού, πιστού στα ιδανικάτου Ιπποκρατικού όρκου. Στο Σύνταγμα Πατρών, πήρετην εντολή να παρουσιασθεί ο εικοσιεξάχρονος γιατρόςΑρίστος, για να υπηρετήσει στην πρώτη γραμμή του Με-τώπου. Με την κήρυξη του πολέμου από την Γερμανίαεναντίον της Ελλάδος, ο γιατρός διδάχτηκε κάτι πουαγνοούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή: Ότι ο άνθρωπος σε πα-ρόμοιες περιστάσεις μακρόχρονης έντασης επιστρατεύειδυνάμεις, που δε φαίνονταν ότι υπάρχουν ή δημιουργείκαινούριες, πρωτόγνωρες συνθήκες άμυνας, για να μηνκαταρρεύσει. Μετατέθηκε στην Κόρινθο, συνεχίζονταςτην ανιδιοτελή προσφορά του προς όλους, μια μέρα τραυ-ματίστηκε σοβαρά μετά από πτώση, καθώς βιαζόταν νασυνδράμει έναν επιληπτικό στρατιώτη. Διαπιστώθηκε, ότιο θάνατός του οφείλεται σε ένα τυχαίο τραγικό ατύχημα.Η διάγνωση δεν ήταν έγκριτη με αποτέλεσμα να επέλθειτο ιατρικό λάθος, ωστόσο ακόμα και σήμερα υποστηρίζε-ται ότι δολοφονήθηκε εξαιτίας των πολιτικών του πεποι-θήσεων. g

1 Ι. Κόνιαρη

Ιατρός Περιφερειακού Ιατρείου

Λειβαρτζίου

1 Μ. Διαλούπη

Εκπαιδευτικός

1 Νικόλαος Ραζής

Γενικός Ιατρός - Διευθυντής

Κέντρου Υγείας Κλειτορίας

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Ν.Χ. ΡαζήςΚέντρο Υγείας Κλειτορίας,Τ.Κ. 25007, Κλειτορία ΑχαΐαςΤηλ. 26920-31207fax: 26920-31617κιν. 6932-468208

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Α.Θούας, Νοσοκομείο Λειβαρ-τζίου, οικογένεια Θούα.

Στις μνήμες όσων έζησαν σε παλαιότερεςεποχές, κυριαρχούν οι μορφές των γιατρώνμε πλούσια κοινωνική-ιατρική και ανθρωπιστι-κή δράση, που διαδραμάτισαν σημαντικούςρόλους στη ζωή και στην υγεία του λαού τηςορεινής μοραΐτικης υπαίθρου. Στην ιστορίαέμεινε το όνομα του Γιώργη του Θούα, που εί-χε κάνει το σπίτι του νοσοκομείο δωρεάν νο-σηλείας, στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων. Ακό-μη και από τους γειτονικούς νομούς, της Κο-ρινθίας, Μεσσηνίας και Ηλείας συνέρεαν, εκεί,κάθε μέρα άρρωστοι με τα υποζύγιά τους καιγινόταν έτσι σωστό πανηγύρι. Ο γιος του Αρι-στείδης ή αλλιώς Αρίστος, γιατρός και αυτόςακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του,γεννήθηκε το 1915 και πέθανε στην Κόρινθοτις 25 Δεκεμβρίου 1947. Αποφοίτησε από τηνΙατρική Σχολή Αθηνών και ειδικεύτηκε στη Χει-ρουργική.

Ο Αρίστος, που παρουσιάζεται στην παρού-σα μελέτη, χωρίς να είναι ούτε ο πρώτος ού-τε ο τελευταίος γιατρός, που επιτέλεσε και θαεπιτελεί το ανθρωποσωτήριο λειτούργημα,ενδεικτικά εκπροσωπεί, εξιδανικεύει, αποθεώ-νει και… εξαϋλώνει το πρόσωπο, το χαρακτή-ρα και την προσωπικότητα του γιατρού, τουυπηρέτη του Ιπποκράτη. Προβάλλεται η γαλή-νια μορφή του στα μάτια και στη θύμηση τουκόσμου, που είδε από τα χέρια του τη για-τρειά, που ηγείται πλειάδας άλλων γαλήνιωνμορφών και που θα είναι το σημείο αναφοράςστη μνήμη τους με τον “κωδικό”: «ο γιατρόςτων φτωχών και των γενναίων». Γιατί δενέφταιξε εκείνος, που γεννήθηκε φτωχός καιγιατί, ο φτωχός μπορεί να είναι κι εκείνος άν-θρωπος, με όλα τα χαρακτηριστικά της αν-θρωπιάς: εργατικός, έξυπνος, θρησκευόμε-νος, δίκαιος, πατριώτης, μαχητής και τραυμα-τίας πολέμων χωρίς σύνταξη. Εκτός από «για-τρός των φτωχών» είναι και «γιατρός των γεν-ναίων». Των ανθρώπων εκείνων που θυσιά-στηκαν για τα ιδανικά τους: για την πατρίδα,για την πίστη, για την οικογένεια, για τους θε-σμούς, για τη Δημοκρατία και το καθήκον, γιατα όσια και τις εστίες τους, για τις πεποιθήσειςκαι τα ιερά τους. Το καθήκον του γιατρού είναιδιπλό γιατί πρέπει να θεραπεύει όλους τουςανθρώπους, στις εσωτερικές συγκρούσεις καιστους εμφυλίους σπαραγμούς, σε όποιοστρατόπεδο και αν ανήκουν.

«Όποιος και αν νικήσει εγώ τα μαύρα θα τα

φορέσω» έλεγε κατά τη διάρκεια του εμφυλί-ου πολέμου. Άσχετα σε ποιο στρατόπεδο βρι-σκόταν: δεξιά, αριστερά, ουδέτερα. Ο γιατρός,όμως, ποτέ δεν υπήρξε προδότης του όρκου,όπου και αν βρέθηκε, όπου κι αν τον ανάγκα-σαν να βρεθεί. Γενναίος ήταν και ο συμπα-τριώτης του Γιώργης Ανδριόπουλος που ανα-φέρεται μεταξύ άλλων Καλαβρυτινών για-τρών. Μπόρεσε ο «γιατρός των φτωχών καιτων γενναίων» να τους δει όλους με τα μάτια,με την καρδιά και την ψυχή του Ιπποκράτη καιτήρησε τον όρκο, που έδωσε: «…Ορκίζομαιστον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιόκαι στην Υγεία και στην πανάκεια και σ’ όλουςτους θεούς επικαλούμενος την μαρτυρίατους, να τηρήσω πιστά κατά τη δύναμη καιτην κρίση μου αυτόν τον όρκο μου αυτόν τη-ρήσω πιστά και δεν τον αθετήσω, είθε ν’ απο-λαύσω για πάντα την εκτίμηση όλων των αν-θρώπων για την ζωή μου και για την τέχνημου…», όρκος του Έλληνα γιατρού των αρχαί-ων, που μπόρεσε να δει όλους τους ανθρώ-πους ίδιους – και τους δούλους και τους ελεύ-θερους και τους πλούσιους και φτωχούς.

Κάνει στο ακέραιο το ιατρικό του καθήκονο «περίφημος, ο ξακουστός γιατρός», αλλάαπό κει και ύστερα… νίπτει τας χείρας του καιλέει: «Ό,τι πει ο Θεός», γιατί πιστεύει στο Θεόο γιατρός βλέποντας το θαύμα της ζωής. Βλέ-πει τα συστήματα του ανθρώπινου οργανι-σμού, την αρμονική λειτουργία τους και ταεκατομμύρια των συμπτώσεων και συγκυριών,που συμβαίνουν για να ζει ο άνθρωπος, καιπου καμία επιστήμη δε μπορεί να βάλει σε τά-

70

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ


Εικόνα 1 Γ. Θούας με υιούς Αρίστο και Χα-ράλαμπο.

ξη και σε έλεγχο τις ζωτικές λειτουργίες καιομολογεί ότι μόνο σε θαύμα οφείλεται η ζωή.

Η σειρήνα του πολέμου, που εδώ και χιλιά-δες χρόνια ταλανίζει τον κόσμο και καταστρέ-φει κάθε έργο προόδου και πολιτισμού, σήμα-νε εκείνο το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου 1940.Στη μεγαλούπολη της Πελοποννήσου, Πάτρα,στο ομώνυμο Σύνταγμα, πήρε την εντολή ναπαρουσιασθεί ο εικοσιεξάχρονος γιατρός Αρί-στος, για να προωθηθεί στην πρώτη γραμμήτου μετώπου. Οι τραυματίες με ελαφρά και μεβαριά τραύματα καταφθάνανε συνεχώς στο«χειρουργείο».

Ραγδαίες ήσαν και οι εξελίξεις στην αριστε-ρή πτέρυγα του μετώπου με την είδηση τηςκήρυξης πολέμου από τη Γερμανία εναντίοντης Ελλάδος. Εκεί έμαθε ο γιατρός κάτι, πουδεν ήξερε μέχρι εκείνη τη στιγμή: Ότι ο άν-θρωπος σε παρόμοιες περιστάσεις μακρόχρο-νης έντασης επιστρατεύει δυνάμεις, που δεφαίνονταν ότι υπάρχουν ή δημιουργεί καινού-ριες, πρωτόγνωρες συνθήκες άμυνας, για ναμην καταρρεύσει. Έφερε και τα διακριτικά τουαξιωματικού ο Αρίστος: το αστέρι του ανθυ-πολοχαγού, το διακριτικό του στρατιωτικούγιατρού με το φίδι του Ιπποκράτη και το εθνό-σημο με το στέμμα στο πηλήκιό του, όνταςσίγουρος ότι θα σέβονταν την ιδιότητά του ωςγιατρού και δεν θα τον πείραζαν ούτε οι Γερ-μανοί ούτε οι Ιταλοί στο δρόμο.

Βαριά λέξη η κατοχή. Την είχε νιώσει στιςπλάτες του ο λαός για πολλούς αιώνες. Απότους Τούρκους τετρακόσια χρόνια και τώρααπό τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Η πείνα

και οι αρρώστιες θερίζουν και τα κάρα του δή-μου μαζεύουν κάθε πρωί τους πεθαμένουςΑθηναίους, που πεθαίνουν κάθε νύχτα, το1941, από την πείνα. Μόνη ελπίδα των πεινα-σμένων ανθρώπων είναι η ύπαιθρος: τα χωριάτα πεδινά με τη σταφίδα και το λάδι και ταορεινά με τη μπομπότα και τα κτηνοτροφικάπροϊόντα. Ούτε ν’ αρρωστήσει κανείς δεν τόλ-μαγε στα χωριά, που μένανε αποκλεισμέναγια βδομάδες με το βαρύ χειμώνα. Κόντεψε ναμείνει στο δρόμο ο Αρίστος ένα χειμωνιάτικοαπόγευμα με βαρύ χιονιά, όταν τον ειδοποι-ήσανε ότι στο διπλανό χωριό κινδυνεύει μιακοπέλα, που γεννάει, να χάσει το μωρό τηςκαι να χαθεί και εκείνη μαζί του. Είχε υπολογί-σει πολύ σωστά ότι θα αντιμετώπιζε σοβαρέςδυσκολίες σ’ αυτόν τον τοκετό. Το διαπίστωσεμε την πρώτη ματιά: το παιδί όχι μόνο ήτανμεγάλο αλλά ερχόταν και ανάποδα. Θεωρητι-κά ήξερε ότι ο μαιευτήρας σε τέτοιες περι-πτώσεις δεν έχει παρά “ν’ ανοίξει την κοιλιά”της μάνας και…από “το παράθυρο” να φέρειστον κόσμο και να παρουσιάσει στους φυσι-κούς του γονείς τον καινούριο επισκέπτη. Τό-τε, δεν ήταν άγνωστη η ιατρική εκείνη μέθο-δος. Όμως, δεν ήταν διαδεδομένη στην ύπαι-θρο χώρα, γιατί δεν υπήρχαν τα κατάλληλαμέσα για μια τέτοια σοβαρή εγχείριση, μακριάαπό το νοσοκομείο, σ’ ένα χωριό αποκλεισμέ-νο από τα χιόνια. Αλλά και ο Ιπποκράτης στηναρχαιότητα δεν είχε τις ιδανικές προϋποθέ-



Εικόνα 2 Ανατομικοί άτλαντες οικογένειαςΘούα.

Εικόνα 3 Δείγματα από φαρμακείο Νοσο-κομείου Θούα.

σεις και όμως άσκησε την ιατρική που αποτέ-λεσε τη βάση της Ιατρικής Επιστήμης σ’ όλοτον κόσμο και έμεινε στην ιστορία. Και αργό-τερα, παρ’ όλο που δεν υπήρχαν οι προϋπο-θέσεις, έτσι είχε γεννηθεί και ο Καίσαρας. Μευφαρπαγή του εμβρύου και από το όνομά τουονομάστηκε «καισαρική τομή». Με πρωτόγνω-ρη τόλμη πραγματοποίησε καισαρική. Λίγα μο-νάχα λεπτά χρειάστηκε να περάσουν για ν’ακουστεί ένα δυνατό κλάμα από ένα μεγαλό-σωμο τεσσάρων κιλών αγόρι.

Περίοδος πυρετώδους προετοιμασίας, ορ-γάνωσης και σχεδιασμού της Εθνικής Αντίστα-σης ήταν το 1942. Στο Αναρρωτήριο της 3ηςΤαξιαρχίας του βουνού, που είχε μόνο έναν«κωδικό» αριθμό και δεν ανέφερε όνομα, πήρεεντολή να παρουσιαστεί εντός τριών ημερώνο Αρίστος. Ο σύνδεσμος, που του παρέδωσετη διαταγή, δεν του έδωσε πληροφορίες γιατην έδρα του Αναρρωτηρίου. Μετά από λί-γους μήνες τον ειδοποίησαν ότι θα πρέπει ναυπηρετήσει στον ΕΛΑΣ. Δεν είχε φανταστεί ότιο ΕΛΑΣ είχε τόσο πολύ ανδρωθεί και έδινε τό-σες και τέτοιες μάχες με αποτέλεσμα να έχειτόσους πολλούς τραυματίες και αρρώστουςπου έχουν ανάγκη τις υπηρεσίες του. Για πρώ-τη φορά χρησιμοποίησε τον αιθέρα ως αναι-σθητικό στην αδερφή του, η οποία είχε τηνατυχία να πάθει ειλεό. Τότε ο Αρίστος επινόη-σε μια πρωτότυπη μέθοδο για να έχει άπλετο

φως και να κάνει την επέμβαση: στο καμαράκιτου σπιτιού του, που είχε μετατρέψει σε χει-ρουργείο και ήταν όλο τζαμαρία, έβαλε εξω-τερικά λάμπες Lux θυέλλης, επειδή δεν υπήρ-χε ηλεκτρικό ρεύμα και υπήρχε κίνδυνος ν’αναφλεγεί ο αιθέρας. Πέτυχε για πρώτη φοράμια τέλεια νάρκωση πραγματοποιώντας μιαάψογη επέμβαση. Ακολούθησαν πολλές επι-τυχημένες επεμβάσεις, εφαρμόζοντας αρκε-τές φορές πρωτοποριακές μεθόδους παρά ταπεριορισμένα μέσα της εποχής, με αποτέλε-σμα η φήμη του να εξαπλωθεί σχεδόν σε όλητην Πελοπόννησο.

Πόσο αποτελεσματικά, όμως μπορεί ο για-τρός να αντιμετωπίσει μια κατάσταση, πουαφορά στην υγεία του πληθυσμού μιας ολό-κληρης επαρχίας, όταν όσο καλός γιατρός καιαν είναι, το κράτος δεν του παρέχει τα εχέγ-γυα και τα απαραίτητα για την επιτέλεση τουλειτουργήματός του καθώς και τα κίνητρα καιτα μέσα για να υπηρετήσει τον ασθενή στηνύπαιθρο; Κάτω από αντιφατικές συνθήκες καιποικίλες αντιξοότητες έζησε και έδρασε οαγωνιστής γιατρός της Πελοποννήσου το1945, πάντα βοηθώντας τον πάσχοντα συνάν-θρωπο πέρα από κάθε κοινωνική και πολιτικήπροκατάληψη.

Η τελευταία εγχείριση, που έκανε ο Αρί-στος στην κλινική του πατέρα του, ήταν σεένα δεκάχρονο αγόρι, το Νικολάκη. Ένα χτύ-

72



Εικόνα 4

Μερική άποψη εξετα-στηρίου Θούα.

πημα στο στήθος από πέσιμο απ’την κορφήτης συκιάς, του δημιούργησε αιμάτωμα, πουεξελίχθηκε σε απόστημα και επιδείνωσε τηκατάστασή του τόσο, που οι γονείς τρομοκρα-τήθηκαν. Ο Αρίστος πρώτη φορά αντιμετώπιζετέτοια σοβαρή περίπτωση σε αιμάτωμα καιαπόστημα στο στέρνο του παιδιού που κόν-τευε να φτάσει στο διάφραγμα. Αναγκάστηκενα προσπελάσει το στέρνο για να ανοίξει καινα καθαρίσει τη μολυσμένη περιοχή στο στή-θος του παιδιού. Έβαλε το εγχειρισμένο παιδίστο κρεβάτι και έμεινε κοντά του δύο ολόκλη-ρα μερόνυχτα παρακολουθώντας την πορείακαι την εξέλιξη της υγείας του. Το παιδί τελικάάνοιξε τα μάτια του, είδε τους γονείς του καιμαζί και το χαμογελαστό πρόσωπο του για-τρού. Δεν ξέχασε ποτέ ο Νίκος εκείνη την ει-κόνα σε ολόκληρη την υπόλοιπη ζωή του,που κράτησε μόνο σαράντα τέσσερα χρόνια.

Λίγο αργότερα μετατέθηκε στην Κόρινθο.Εκεί ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική και πολιτιστι-κή δραστηριότητα, θεραπεύοντας και βοη-θώντας χωρίς διακρίσεις όσους είχαν ανάγκη,με αποτέλεσμα σύντομα να εξαπλωθεί η φή-μη του και να γίνει αγαπητός σε όλους. Μια

μέρα τραυματίστηκε σοβαρά πέφτοντας απότη σκάλα του Φρουραρχείου καθώς βιαζόταννα βοηθήσει έναν επιληπτικό στρατιώτη. Ηαγωνία των Κορίνθιων για την αποκατάστασητης υγείας του κορυφώθηκε κάνοντας τηνοδύνη τους αβάσταχτη την στιγμή που πληρο-φορήθηκαν το θάνατό του. Έχει διαπιστωθείότι ο θάνατός του οφείλεται σε ένα τυχαίο,ένα τραγικό ατύχημα. Άλλοι, όμως, ακόμα καισήμερα υποστηρίζουν ότι: «επειδή είχε υπη-ρετήσει στο πρώτο Αντάρτικο και ήταν κομ-μουνιστής… γι’ αυτό τον σκότωσαν». Το συμ-πέρασμα, βέβαια, των γιατρών, χειρουργώνκαι παθολόγων, που ρωτήθηκαν σχετικά με τοπεριστατικό, είναι: ότι «ήταν ένα ύπουλο χτύ-πημα και όχι μια απλή κάκωση και κανένας,ούτε και ο ίδιος ο ασθενής, πιθανώς δεν υπο-ψιάστηκαν ότι είχε υποστεί ρήξη ο σπλήνας,ώστε να γίνει άμεσα επέμβαση και να αντιμε-τωπιστεί αποτελεσματικά ο τραυματισμός χω-ρίς δυσάρεστες συνέπειες. Η διάγνωση δενήταν έγκαιρη με αποτέλεσμα να επέλθει τοιατρικό λάθος».

Συνεχιστές της Ανθρωπιστικής Ιδέας, πιστοίστον Όρκο τους, αφοσιωμένοι εργάτες της Ια-τρικής Επιστήμης, που παραμέρισαν χρώματα,ιδεολογίες, εθνικότητες, δογματικές διαφο-ρές, τάσεις και συστήματα, ακολουθούν καιθα ακολουθούν και οι γιατροί – ιεραπόστολοιτης εποχής μας, που μεταφέρανε μηνύματαελπίδας και αισιοδοξίας στους αρρώστους ωςτην άκρη της Γης. Ξεπέρασαν τις διαφορέςπου επινόησε η ανθρώπινη άνοια και δώσανεανάσα ζωής στο παιδάκι με την κοιλίτσα τουπρησμένη από την πείνα που ζει στα βάθη τηςΑφρικής και της Ασίας με αποτέλεσμα να γί-νουν οι «Γιατροί χωρίς Σύνορα». Γίνανε οι συ-νεχιστές του ανθρωποσωτήριου έργου τωναθάνατων συναδέλφων τους, που πάνω απότη φιλοσοφία της ζωής τοποθέτησαν και εν-στερνίστηκαν τη σωτηρία και τη θυσία για τηνανθρώπινη ζωή. g



Εικόνα 5 Τμήμα Ιατρικής Βιβλιοθήκης Οι-κογένειας Θούα.

1. Λυγέρης Α.Δ., «Αρίστος Γ. Θούας: ο γιατρός των φτωχώνκαι των γενναίων», αυτοέκδοση, Κόρινθος, 2009.

2. Ραζής Χ.Ν., Βλαδίμηρος Ε.Λ., Ριζόπουλος Χ.Α.: «Γιατροίτου παρελθόντος με πλούσια κοινωνική και πολιτιστικήδράση», αυτοέκδοση, Αροανία, 2006-2007.

3. Ανέκδοτα αρχεία από « Νοσοκομείο Γ. Θούα», Λειβάρτζι,1900.

4. Δημοτικά αρχεία κοινότητας Λειβαρτζίου, 1912-1914.


74



Aristos Thouas: “The doctor of the poor and the brave ones”

1 I. Koniari, M. Dialoupi, N. Razis

Among the doctors with significant social, medical and humanistic contributory act that played a vital role in thepublic health of the mountainous Peloponnese was the surgeon Aristos Thouas (1915-1947), the first son of doc-tor George Thouas. He was an exceptional physician devoted to Hippocrates principles. At the age of 26, he wasasked to serve as a solitary doctor at the fields of the war. At the start of the second world war in Greece, he wastaught that every human being under unfavorable circumstances finds an internal strength in order not to survive.Then, he was sent to Korinthos’s army, where he was severely injured while he was trying to save an epileptic sol-dier. The treatment was not the proper and his death was attributed to medical error. Nevertheless, until today, itis believed that he was killed because of his political views. g

sum

mar

y

Key words: Α. Thouas, hospital in Libartzi village, Thouas’ family.


Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβου Πυλαρινού στην ενεργητική ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς

Η ευλογιά είναι μια μολυσματική ασθένειαπου προσβάλλει αποκλειστικά τον άνθρωποκαι προκαλείται από δυο ιούς, είτε τον Variolamajor ή τον Variola minor. Πιστεύεται ότι πρω-τοεμφανίστηκε περίπου το 10.000 π.Χ. Πρώτοιπου ασχολούνται επιστημονικά με την εφαρμο-γή του εμβολιασμού για την προστασία απότην ευλογιά, είναι οι Έλληνες ιατροί Εμμα-νουήλ Τιμόνης (1669-1720) από τη Χίο και Ιά-κωβος Πυλαρινός (1659-1718) από το ΛηξούριΚεφαλληνίας. Ο Επτανήσιος επιστήμονας ήρ-θε σε επαφή με τον σύγχρονό του Χίο ιατρό,Εμμανουήλ Τιμόνη όπου επινόησαν μιας νέαμέθοδο που αφορούσε τον σκαριφισμό, τη δια-δικασία δηλαδή λήψης υγρού από φλύκταινεςευλογιάς και στη συνέχεια εγκεντρισμός ή εμ-φύτευσής του σε δέρμα υγιών παιδιών.

Σήμερα η ευλογιά ιδιαίτερα με τη συμβολή τωνΤιμόνη και Πυλαρινού (ως πρωτοπόρων ερευ-νητών ενεργητικής ανοσοποίησης) έχει εξαφα-νισθεί. Το 1967, η Παγκόσμια ΟργάνωσηΥγείας άρχισε εκτεταμένη καμπάνια εμβολια-σμού και στις 8 Μαΐου 1980 ανακοινώθηκε ηεξάλειψή της. Η κλινική περιγραφή της νόσουαπουσιάζει από τα σημερινά ιατρικά συγγράμ-ματα. g

1 Α. Αρβανίτης

Ιατρός Γενικής Ιατρικής

Γενικό Νοσοκομείο Πατρών

“Ο Άγιος Ανδρέας”

1 Μ. Χρονοπούλου

Ιατρός Γενικής Ιατρικής,

Γενικό Νοσοκομείο Πατρών

“Ο Άγιος Ανδρέας”

1 Ν. Ραζής

Γενικός Ιατρός – Διευθυντής

Κέντρο Υγείας Κλειτορίας

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας:Ν.Χ. ΡαζήςΚέντρο Υγείας ΚλειτορίαςΤ.Κ. 25007, Κλειτορία ΑχαΐαςΤηλ. 26920-31207,fax: 26920-31617,κιν. 6932-468208

περί

ληψη

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Πυλαρινός, Τιμόνης, ευλογιά,εμβολιασμός.

Η ευλογιά είναι μια μολυσματική ασθένειαπου προσβάλλει αποκλειστικά τον άνθρωποκαι προκαλείται από δυο ιούς, είτε τον Variolamajor ή τον Variola minor.1 Η ασθένεια είναιγνωστή και με τη λατινική ονομασία Variola,που παράγεται από το λατινικό various, πουσημαίνει “με στίγματα” (στη συγκεκριμένη πε-ρίπτωση τα εξανθήματα που εμφανίζονται μετην ασθένεια).

Η ευλογιά πιστεύεται ότι άρχισε να προ-σβάλλει τον άνθρωπο περίπου το 10.000 π.Χ.2

Η ασθένεια σκότωνε περίπου 400.000 Ευρω-παίους κάθε χρόνο κατά το 18ο αιώνα (ανάμε-σα στους οποίους πέντε εν ενεργεία μονάρ-χες) και ήταν υπεύθυνη για το ένα τρίτο τουσυνόλου των τυφλώσεων.3 Ένα ποσοστόανάμεσα στο 20-60% όσων προσβάλλονταν –και πάνω από το 80% των παιδιών – πέθαιναν.4

Η ευλογιά ήταν επίσης υπεύθυνη για την κα-τάρρευση του πολιτισμού των Ίνκα καθώς καιτης αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας τωνΑζτέκων, όπως και για το θάνατο ενός πολύμεγάλου αριθμού ιθαγενών της βόρειας Αμε-ρικής. Ο αριθμός των θυμάτων ήταν τεράστιοςκαι η εξάπλωση της ευλογιάς ταχύτατη γιατί ηασθένεια ήταν άγνωστη στην αμερικανικήήπειρο^ την έφεραν εκεί οι Ισπανοί κονκιστα-δόρες.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα υπολογί-ζεται ότι η ευλογιά προκάλεσε 300-500 εκα-τομμύρια θανάτους.5,6 Στις αρχές της δεκαε-τίας του '50 υπολογίζεται ότι εμφανίζοντανπερίπου 50 εκατομμύρια περιστατικά κάθεχρόνο παγκοσμίως.7 Το 1967, ο ΠαγκόσμιοςΟργανισμός Υγείας υπολόγιζε ότι εκείνη τηχρονιά 15 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθη-καν από την ασθένεια και 2 εκατομμύρια πέ-θαναν.7 Μετά από επιτυχημένα προγράμματαεμβολιασμού κατά τη διάρκεια των 19ου και20ού αιώνα, ο ΠΟΕ ανακοίνωσε την εξάλειψητης ευλογιάς το 1980. Μέχρι σήμερα, η ευλο-γιά είναι η μοναδική νόσος του ανθρώπου πουέχει εξαλειφθεί πλήρως.8

Η δυνατότητα να προφυλαχθεί κανείς απότην ευλογιά με τον ενοφθαλμισμό πύου απόάτομο που πάσχει, δηλαδή ο ευλογιασμός,ήταν γνωστή από τα αρχαία χρόνια.

Φαίνεται ότι ο πρώτος που εξάσκησε τηντέχνη του ενοφθαλμισμού ήταν ένας Ινδουι-στής ιατρός (Hindu physician),9 o Dhanwantariπου έζησε περίπου το 1500 π.Χ.

O James Bruce στο βιβλίο του «Voyages tothe sources of the Nile» (1790), αναφέρει ότιείχε δει γυναίκες από την Αραβία να ενοφθαλ-μίζουν τα παιδιά τους εναντίον της ευλογιάςκαι ότι το έθιμο είχε παρατηρηθεί προ αμνη-μονεύτων χρόνων.10

Περιπτώσεις ενοφθαλμισμού από τότεαναφέρονται στο Asshantee, στην Αραβία,στην Τρίπολη, στην Τυνησία, στη Σενεγάλη,στην Κίνα, στην Περσία, στο Θιβέτ, στην Τουρ-κία. Στην Κίνα η μέθοδος του ενοφθαλμισμούήταν χαρακτηριστική: τοποθετούσαν εσχάρεςαπό τις φλύκταινες της ευλογιάς μέσα στημύτη υγιούς ανθρώπου με σκοπό να τον προ-φυλάξουν από τη μόλυνση.11

Ωστόσο από τους πρώτους που ασχολούν-ται επιστημονικά με την εφαρμογή του εμβο-λιασμού για την προστασία από την ευλογιά,είναι οι Έλληνες ιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης(1669-1720) από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρι-νός (1659-1718) από το Ληξούρι Κεφαλλη-νίας.13

Αν και η «ασιομανία» του δυτικού κόσμουθέλει τους Κινέζους να ανακαλύπτουν πρώτοιπως η επάλειψη με υγρό από φλύκταινες ευ-λογιάς προκαλούσε στους υγιείς σχετική ανο-σία από τη νόσο, είναι γεγονός ότι και άλλοιλαοί που ασχολούνταν με την εκτροφή βο-οειδών, όπως οι κάτοικοι της Θεσσαλίας και

76

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. ΡΑΖΗΣ


Εικόνα 1Bruce, James (1730-94).

της Μακεδονίας, είχαν κάνει την ίδια παρατή-ρηση.

Αυτήν την πρωτόγονη πρακτική έλαβε κατ’αρχήν υπόψη του ο Κεφαλλονίτης ιατρός Ιά-κωβος Πυλαρινός όταν, στις αρχές του 18ου

αιώνα και ενώ βρισκόταν στην υπηρεσία τουΟθωμανού Σουλτάνου, άρχισε να ασχολείταιμε την αντιμετώπιση της ευλογιάς.

Κατόπιν, ο Επτανήσιος επιστήμονας ήρθεσε επαφή με τον σύγχρονό του Χίο ιατρό, Εμ-μανουήλ Τιμόνη που διεξήγαγε σχετική έρευ-να. Τα αποτελέσματα της δικής του έρευναςκαι την επινόηση μιας νέας μεθόδου, αυτήςτης έγχυσης, εξέδωσε ο Πυλαρινός στα 1715στη Βενετία, ενώ ο Τιμόνης είχε προβεί σεσχετική ανακοίνωση προς τη Βασιλική ΙατρικήΕταιρεία του Λονδίνου από το 1713. Αργά, αλ-λά σταθερά, η νέα μέθοδος άρχισε να κερδί-ζει έδαφος, με τα Επτάνησα να βρίσκονταιστην πρωτοπορία της εφαρμογής της.

Όταν, στα 1796 ο Βρετανός ΕδουάρδοςΖέννερ εξέδωσε το έργο του περί ευλογιάς,στην πραγματικότητα δεν έκανε τίποτε άλλοαπό το να βελτιώσει απλώς τη μέθοδο τωνΠυλαρινού και Τιμόνη. Εν τούτοις, η σχετικήκαθυστέρηση των Βορειοευρωπαίων στο νααποδεχτούν και να εφαρμόσουν τη μέθοδοτων Ελλήνων ιατρών, οδήγησε στο να θεω-ρείται διεθνώς ο Ζέννερ ως ο πατέρας τουδαμαλισμού. Κι όμως, η αναγνώριση της προ-σφοράς του Ιάκωβου Πυλαρινού και του Εμ-μανουήλ Τιμόνη, δεν είναι ζήτημα εθνικήςυπερηφάνειας, αλλά απόδοσης τιμών σε εκεί-

νους που προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίεςστην ανθρωπότητα.

Απόδειξη, πάντως για την ευρεία διάδοσητου δαμαλισμού στα Επτάνησα πολλά χρόνιαπριν τον Ζέννερ, αποτελεί και η έκκληση απόπλευράς της Επτανησιακής Εκκλησίας στα1779 για γενικό δαμαλισμό των παιδιών προςαντιμετώπιση της επιδημίας που έπληξε τότετα νησιά.

Η μέθοδος αυτή εφαρμοζόταν και στη λαϊ-κή ιατρική και αφορούσε τον σκαριφισμό, τηδιαδικασία δηλαδή λήψης υγρού από φλύ-κταινες ευλογιάς και στη συνέχεια του εγκεν-τρισμού ή εμφύτευσής του σε δέρμα υγιώνπαιδιών.

Ο Τιμόνης δημοσίευσε τις παρατηρήσειςτου στο «Historia variolarum quae per incisio-nen excitantur» στην Κωνσταντινούπολη το1713 και μέσω του φίλου του ιατρού J. Wood-word τις ανακοίνωσε επίσημα στη ΒασιλικήΕταιρεία του Λονδίνου «Αn account on historyof the procuring the smallpox by infection orinoculation” που δημοσιεύθηκε στο περιοδικόPhilosophical Transactions, Vol. XXIX, Λονδίνο1714.

Ο Πυλαρινός δημοσίευσε τις δικές του πα-ρατηρήσεις στη Βενετία το 1715, στο «Nova ettuta Variola Excitandi per TransplantationemMethodus, Nuper Inventa and in usum tractu”που σημαίνει «Νέα και ασφαλής μέθοδος τηςευλογιάς δια μεταμφυτεύσεως, νεωστί εφευ-ρεθείσα και εις χρήσιν αχθείσα ήτις ορθώς τουλοιπού τα σώματα φυλάσσει απρόσβλητα



Εικόνα 2Αυτό το πρώιμο κινέζικο σκίτσο απεικονίζει μια βελόνα ευλογιασμού.12

από τοιαύτης μολύνσεως». Η εργασία εγκρί-θηκε αμέσως από την Ιερά Εξέταση και η μέ-θοδος του εμβολιασμού γενικεύθηκε στηνΙταλική χερσόνησο.

Η εργασία αυτή δημοσιεύθηκε με αντίστοι-χη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα το1952 στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνώναπό τους Κ.Ν. Αλιβιζάτο και Γ.Κ. Πουρναρό-πουλο.14 Όπως επισημαίνουν οι καθηγητέςΧρήστος Μπαρτζώκας και Σπύρος Μαρκέτοςσε σχετικό άρθρο τους στο Journal of MedicalBiography, η εργασία αυτή του Πυλαρινούεπανεκδόθηκε το 1718 στη Νυρεμβέργη καιτο 1721 στην Ολλανδία. Ο Πυλαρινός στη με-λέτη του αυτή, ομολογεί ότι αρχικά είχε εν-δοιασμούς για τη μέθοδο αυτή επειδή εφαρ-μοζόταν από τις πρακτικές γυναίκες της λαϊ-κής ιατρικής. Ο σκαριφισμός εφαρμοζότανστην Ελλάδα και κυρίως στη Θεσσαλία απόόπου εξαπλώθηκε στην Κωνσταντινούπολη,στην οποία εφαρμοζόταν μετά από μιας μεγά-λης έκτασης επιδημία ευλογιάς. Όμως στο ει-σαγωγικό κείμενο της μελέτης του προς τοναναγνώστη ομολογεί ότι «νικηθείς υπό της λο-γικής και της εμπειρίας, αποβαλών πάσαν επι-φύλαξιν, προσεχώρησα εις θαυμασμόν (τηςμεθόδου)».

Μετά τις δημοσιεύσεις των Τιμόνη και Πυ-λαρινού, σημαντική ήταν και η συμβολή τηςLady Wortley Montague, συζύγου του Άγγλουπρέσβη στην Τουρκία Edward Wortley Monta-gue, η οποία αφού ενημερώθηκε για τον εμ-βολιασμό από τον Τιμόνη και εμβολίασε το γιοτης, με επιστολές της το 1717 βοήθησε στηδημοσιοποίηση στην Αγγλία της εφαρμογήςτου εμβολιασμού. Χαρακτηριστικά, παρατίθε-ται μία από τις σπουδαίες επιστολές της Λαί-δης στη φίλη της Sarah Chiswell (Ανδριανού-πολη 1η Απριλίου 1717):

«…Θα σου αναφέρω κάτι για το οποίο θαήθελες να βρίσκεσαι εδώ. Η ευλογιά παρ’ ότιτόσο διαδεδομένη και θανατηφόρος, εδώ εί-ναι αβλαβής, με την εφαρμογή της μεθόδουτου «σκαριφισμού», έτσι τον ονομάζουν.Υπάρχει μια ομάδα γυναικών, μεγάλης ηλικίαςπου ασχολούνται με αυτή την επέμβαση, κάθεφθινόπωρο και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβρηόταν έχει υποχωρήσει η ζέστη. Οι οικογένειεςενημερώνουν σχετικά με το αν κάποιο μέλοςτους πάσχει από ευλογιά, στη συνέχεια γίνον-ται ομάδες γι’ αυτό το σκοπό και όταν συγκεν-

τρώνονται (συνήθως 15-16 άτομα μαζί), η γυ-ναίκα έρχεται με μια καρυδόφλουδα γεμάτηαπό υλικό μολυσμένο από ευλογιά και σε ρω-τάει ποια φλέβα επιθυμείς να ανοιχτεί. Αμέ-σως σχίζει στο σημείο που έχει υποδειχθεί μεμια μεγάλη βελόνα (που δεν πονάει περισσό-τερο από ένα απλό τσίμπημα) και τοποθετείόσο περισσότερο μολυσμένο υλικό μπορείστην κεφαλή της βελόνας και μετά αποκαθι-στά το τραύμα με μια φλούδα. Μ’ αυτό τοντρόπο ανοίγει 4 ή 5 φλέβες. Οι Έλληνεςέχουν την προκατάληψη να ανοίγουν ένα ση-μείο στη μέση του μετώπου, από ένα σε κάθεβραχίονα και ένα στο στήθος, ώστε να σχημα-τισθεί το σχήμα του σταυρού. Όλ’ αυτά δενείναι επικίνδυνα, αφήνουν ελάχιστες ουλέςκαι δεν γίνονται σ’ αυτούς που είναι προληπτι-κοί οι οποίοι προτιμούν να γίνεται ο σκαριφι-σμός στα πόδια ή σε μέρος του χεριού που εί-ναι καλυμμένο. Τα παιδιά και οι νέοι ασθενείςείναι καλά για το υπόλοιπο της ημέρας καιπαίζουν μαζί. Στη συνέχεια κάνουν πυρετό καιπαραμένουν στο κρεβάτι για 2 ημέρες καισπάνια για 3. Στο πρόσωπό τους σπάνια υπάρ-χει σημάδι και σε 8 ημέρες είναι τόσο καλάόσο πριν αρρωστήσουν. Κάθε χρόνο χιλιάδεςάτομα υποβάλλονται σ’ αυτή την επέμβασηκαι ο Γάλλος πρέσβης λέει χαρακτηριστικά ότιεδώ παίρνουν την ευλογιά σαν μια παραλλα-γή του όπως παίρνουν το νερό σε άλλες χώ-ρες. Δεν έχει αναφερθεί περίπτωση κάποιοςνα έχει πεθάνει απ’ αυτό και πρέπει να πιστέ-ψεις ότι είμαι εξαιρετικά ικανοποιημένη απότην ασφάλεια αυτού του πειράματος, και μά-λιστα έχω σκοπό να το εφαρμόσω στον αγα-πημένο μου μικρό γιο. Εφ’ όσον είμαι καλήπατριώτισσα, θα διαδώσω αυτή τη χρήσιμηανακάλυψη στην Αγγλία και δε θα παραλείψωνα γράψω σε μερικούς από τους γιατρούς μαςγι’ αυτή την ευεργεσία για την ανθρωπότη-τα…».15

Σήμερα η ευλογιά ιδιαίτερα με την συμβολήτων Τιμόνη & Πυλαρινού (ως πρωτοπόρωνερευνητών ενεργητικής ανοσοποίησης) έχειεξαφανισθεί. Το 1967, η Παγκόσμια ΟργάνωσηΥγείας κήρυξε πόλεμο ενάντια στην ευλογιά μεστόχο την οριστική της εξαφάνιση μέσω ενόςπρογράμματος μαζικών κι εντατικών εμβολια-σμών. Η νίκη ανακοινώθηκε στις 8 Μαΐου 1980.Η κλινική περιγραφή της νόσου απουσιάζει απότα σημερινά ιατρικά συγγράμματα. g

78





1. Ryan KJ, Ray CG (editors). Sherris Medical Microbiology,4th ed., McGraw Hill. ISBN 0838585299, 525–8, 2004.

2. Barquet N, Domingo P. "Smallpox: the triumph over themost terrible of the ministers of death". Ann. Intern. Med.127 (8 Pt 1): 635–42, 1997.

3. Behbehani AM. "The smallpox story: life and death of anold disease". Microbiol Rev 47 (4): 455–509,1983.

4. Riedel S. "Edward Jenner and the history of smallpox andvaccination". Proc (Bayl Univ Med Cent) 18 (1): 21–5, 2005.

5. Koplow, David A. Smallpox: the fight to eradicate a globalscourge. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-24220-3 2003.

6. How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune Sy-stem, ScienceDaily, February 1, 2008.

7. Smallpox. WHO Factsheet, 2007.8. De Cock KM. "(Book Review) The Eradication of Small-

pox: Edward Jenner and The First and Only Eradication ofa Human Infectious Disease". Nature Medicine 7: 15–6.DOI:10.1038/83283, 2001.

9. http://www.worldwideschool.org/library/books/tech/medic-ine/EdwardJennerAndVaccination/Chap1.html.

10. Bruce, James, Travels to Discover the Source of the Nile, Inthe Years 1768, 1769, 1770, 1771, 1772 and 1773. Five Vo-lumes, G.G.J. and J. Robinson, London, 1790.

11. Μ. Μάνδυλα – Κουσουνή «Οδοιπορικό στην ιστορία τωνεμβολίων», Ιατρικά Χρονικά Β.Δ. Ελλάδος, Τόμος 3, Τεύ-χος 1, Ιανουάριος 2003.

12. American Medical Association,The History of Inoculationand Vaccination for the Prevention and Treatment of Disea-se, 1913.

13. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η πρώτη επιστημονική εφαρ-μογή του εμβολιασμού από τους Έλληνες ιατρούς Εμμ.Τιμόνη και Ιακ. Πυλαρινό (αρχές 18ου αιώνα)» Δελτίο ΑΠαιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών.

14. Μichael Schwandt ‘The big whoop? Pertussis, vaccination,and public opinion’. Proceedings of the 13th Annual Hi-story of Medicine Days, WA Whitelaw-March 2004.

15. http://ezine.phorum.gr/index.php?itemid=70.


The contribution of Greek doctors Emmanuel Timoni and Jacob Pylarinou on active immunization against smallpox

1 A. Arvanitis, M. Chronopoulou, N. Razis

Smallpox is a contagious disease that affects only humans and is caused by two viruses, either the Variola major orVariola minor. It is believed that it first appeared approximately 10,000 BC. The first to deal with the vaccinationagainst smallpox, were the Greek physicians Emmanouil Timonis (1669-1720) from Chios and Iacovos Pilarinos(1659-1718) from Lixouri Cephalonia. The scientist from Eptanisos contacted the practitioner of Chios, where th-ey devised a new method involving the skarifism, making the process liquid from smallpox pustules and then in-graftment or implantation of skin in healthy children.

Today, smallpox especially from the contribution of the Timonis & Pilarinos (as leading researchers active immu-nization) has disappeared. In 1967, the World Health Organization began an extensive campaign of vaccinationand on 8 May 1980 announced the eradication. The clinical description of the disease is absent from the currentmedical literature. g

sum

mar

y

Key words: Pilarinos, Timonis, smallpox, vaccination.


Newsletter Greek Gastroenterology Group Σεπτέμβριος 2009

Το Ευρωπαϊκό δίκτυο για τη Γαστρεντερολογία στην Πρωτο-βάθμια Φροντίδα (European Society for Primary Care Gastroen-terology), συμμετείχε και φέτος στο Πανευρωπαϊκό ΣυνέδριοΓενικής Ιατρικής που πραγματοποιήθηκε στη Βασιλεία της Ελ-βετίας από 16 έως 19 Σεπτεμβρίου 2009. Το δίκτυο πραγματο-ποίησε ένα προσυνεδριακό σεμινάριο με σχετικά με κοινά γα-στρεντερολογικά θέματα που απασχολούν τους Γενικούς Ια-τρούς. Το σεμινάριο είχε διάρκεια 6 ωρών. Οι θεματικές ενό-τητες που αναπτύχθηκαν ήταν:

Γαστροοισοφαγική Παλινδρομική Prof. Pali HunginΝόσος (Αγγλία)

Δυσπεψία Prof. Lars Agréus (Σουηδία)

Σύνδρομο Ευερεθίστου Εντέρου Dr. Niek de Wit (Ολλανδία)

Γαστρεντερικός καρκίνος Prof. Roger Jones (Αγγλία)

Ηπατίτιδες Prof. Christos Lionis (Ελλάδα)

Φλεγμονώδεις νόσοι εντέρου Prof. Greg Rubin (Αγγλία)

Κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου παρουσιάσθηκαν κλινικέςπεριπτώσεις προσαρμοσμένες στο περιβάλλον της Π.Φ.Υ. υπότην προεδρία του καθηγητή Γενικής Ιατρικής και γραμματέατης Ένωσης Jean Muris και τη συνδρομή μέλους του UnitedEuropean Gastroenterology Federation (UEGF).

Το ESPCG είναι από τριετίας συνδεδεμένο μέλος του Ευρω-παϊκού Οργανισμού Γαστρεντερολογίας (United European Ga-stroenterology Federation) το οποίο και επιχορήγησε το προ-συνεδριακό σεμινάριο. Από πλευρά Ελλάδας, το σεμινάριο

1 Φ. Αναστασίου

1 Ε. Οικονομίδου

1 Χ. Λιονής

αυτό παρακολούθησαν τρεις Γενικοί Γιατροί,μέλη της Ελληνικής ομάδας του Ευρωπαϊκούαυτού δικτύου.

Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο πραγματοποίησε επί-σης την ετήσια συνάντησή του στις 17 Σεπτεμ-βρίου όπου συζητήθηκαν τα τρέχοντα θέματακαι η οικονομική ατζέντα. Από διετίας έχει θε-σπισθεί χρηματική ενίσχυση ύψους 3.000 ευ-ρώ σε νέους γιατρούς που κάνουν έρευναστον τομέα της Πρωτοβάθμιας ΦροντίδαςΥγείας σε θέματα σχετικά με το γαστρεντερι-κό. Πληροφορίες για τη συμμετοχή στην προ-κήρυξη του 2009 μπορεί να πάρει κανείς απότη νέα δικτυακή σελίδα της Εταιρείας:www.espcg.eu.

Κατά τη διάρκεια της ετήσιας συνάντησηςσυμφωνήθηκε η δημιουργία μιας νέας θέσηςστο διοικητικό συμβούλιο την οποία θα κατέχεινέος γενικό γιατρός με ενδιαφέρον πάνω σταγαστρεντερολογικά θέματα, με στόχο την κινη-τοποίηση νέων γενικών γιατρών στον τομέα.Για το 2009-2010 έγινε πρόταση από τον πρό-εδρο του Δικτύου, καθηγητή Lars Agreus, στησυνέλευση, να εκπροσωπείται αυτή η θέσηαπό την ιατρό Γενικής Ιατρικής Φωτεινή Ανα-

στασίου, μέλος της Εθνικής Ομάδας για τη Γα-στρεντερολογία και μέλος του ESPCG από5ετίας. Μετά από αυτήν την εξέλιξη ουσιαστι-κά η Ελλάδα εκπροσωπείται από 2 μέλη, τονκαθηγητή Χρήστο Λιονή και την ιατρό ΦωτεινήΑναστασίου.

Για όσους Γενικούς Γιατρούς ενδιαφέρονταινα γίνουν μέλη της Εταιρείας ESPCG και κατάσυνέπεια μέλη του εθνικού δικτύου (Greek ga-stroenterology Group) υπό την αιγίδα της ΕΛΕ-ΓΕΙΑ, παρακαλούνται να στείλουν επιστολή μετα στοιχεία τους (όνομα, ιδιότητα, τόπο εργα-σίας, τηλέφωνο και διεύθυνση, ηλεκτρονικήκαι σπιτιού) στην κυρία Diana Balk ([email protected]) γραμματέα της Ευρωπαϊκής Εταιρείαςμε κοινοποίηση στις κυρίες Ειρήνη Οικονομίδου([email protected]) και Φωτεινή Ανα-στασίου ([email protected]) για την ταυτό-χρονη ένταξη στην εθνική ομάδα.

Παρακαλούνται όσα μέλη δεν έχουν γρα-φτεί στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο ή είχαν γραφτείπαλαιότερα να προβούν στην ίδια διαδικασίαώστε να καταγραφούν από το Δίκτυο και ναμπορούν να λαμβάνουν τις ενημερώσεις εγκαί-ρως στις νέες τους διευθύνσεις. g

82

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ



Κατηγορίες άρθρουΗ "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δέχεται για δημοσίευση πρωτό-τυπα κείμενα Επιστημόνων Υγείας, τα οποία κατατάσσονται στιςεξής κατηγορίες:

• Άρθρα σύνταξης (έως 2000 λέξεις).• Ερευνητικά άρθρα (έως 5000 λέξεις).• Ανασκοπήσεις (έως 5000 λέξεις).• Ερευνητικά πρωτόκολλα (έως 2000 λέξεις).• Κείμενα γνώμης (έως 2000 λέξεις).• Σύντομες ερευνητικές αναφορές (έως 1500 λέξεις).• Κείμενα ομοφωνίας (έως 2500 λέξεις).• Αναφορές περιπτώσεων (έως 1500 λέξεις).• Αναφορές περιπτώσεων (έως 1500 λέξεις).• Γράμματα του εκδότη (έως 500 λέξεις).• Βιβλιοκρισίες (έως 500 λέξεις).

Ένα σύνολο κειμένων, που αφορούν ένα συγκεκριμένο γνωστι-κό τομέα της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, μπορεί να συγκρο-τεί Αφιέρωμα. Εκτός των κειμένων που αναφέρονται στις παραπάνωκατηγορίες στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύονταικαι άρθρα της Συντακτικής Επιτροπής, καθώς και κείμενα που απο-σκοπούν στην παρουσίαση, σχολιασμό και κριτική αξιολόγηση συγ-κεκριμένων γεγονότων, άρθρων και εκδόσεων σχετικών με την Πρω-τοβάθμια Φροντίδα Υγείας, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Την ευ-θύνη της συγγραφής των άρθρων αυτών ή κειμένων έχουν μόνο ταμέλη της Συντακτικής Επιτροπής ή επιστήμονες μετά από ειδική πρό-σκληση. Επίσης στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύον-ται και γράμματα που απευθύνονται στη Συντακτική Επιτροπή, ταοποία αναφέρονται σε παρατηρήσεις, κλινικές και ερευνητικές εμ-πειρίες ή σχολιάζουν τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία. Την ευ-θύνη για τη δημοσίευση των κειμένων αυτών έχει ο Διευθυντής Σύν-ταξης και η Συντακτική Επιτροπή.

Διαδικασία αξιολόγησηςΤα άρθρα όλον των κατηγοριών εκτός από τις βι-

βλιοκρισίες γίνονται δεκτά για δημοσίευση μόνο μετάαπό θετική κρίση τους από κριτές με τους οποίους συ-νεργάζεται το περιοδικό. Κάθε κείμενο που αποστέλλε-ται στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" διαβιβάζεταιστους κριτές, χωρίς να γνωστοποιούνται τα ονόματατων συγγραφέων. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις τωνκριτών στη συνέχεια, με την ευθύνη της ΓραμματείαςΣύνταξης του περιοδικού, επιστρέφονται στους συγγρα-φείς, προκειμένου αυτοί να προσαρμόσουν ανάλογα τοκείμενό τους πριν τη δημοσίευση. Σε περίπτωση ασυμ-φωνίας των κριτών, το κείμενο θα αξιολογείται από τηνίδια τη Συντακτική Επιτροπή. Τα ονόματα όλων τωνεπιστημόνων που διετέλεσαν κριτές θα δημοσιεύονταισε ειδική σελίδα στο τελευταίο τεύχος κάθε χρόνου.

Περιγραφές κειμένουΌλα τα υποβαλλόμενα άρθρα στην "Πρωτοβάθμια

Φροντίδα Υγείας", θα πρέπει ν’ ακολουθούν τις οδηγίεςπου δημοσιεύει η International Commitee of MedicalJournal Editors με τίτλο: "Unitom Requirements forManuscripts Subuitted to Biomedical Journals"(http://www.icuje.org). Από το περιοδικό "ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας" έχουν υιοθετηθεί οι οδηγίες της Παγ-κόσμιας Εταιρείας Ιατρικών Εκδόσεων (World Associ-ation of Medical Editors, http://www.mame.org//pubethi-crecom.htm).

Τα κείμενα, τα οποία δέχεται η "ΠρωτοβάθμιαΦροντίδα Υγείας", θα πρέπει να ακολουθούν τις παρα-κάτω προδιαγραφές.• Να είναι γραμμένα στην επίσημη δημοτική γλώσσα

και με το μονοτονικό σύστημα, δακτυλογραφημέναστη μια όψη της σελίδας, σε διπλό διάστημα και μελευκό περιθώριο 3 εκατοστών σε όλες τις πλευρέςτους.Να είναι δακτυλογραφημένα στην μια όψη της σελί-δας με διάστημα 3 εκατοστά και με γραμματοσειράTimes New Roman, μέγεθος 12 και διπλό διάστημα.

• Η πρώτη σελίδα του κειμένου πρέπει να περιλαμβά-νει: α) τον τίτλο (με πεζά γράμματα), β) τα ονόματατων συγγραφέων (με πεζά γράμματα ενώ αναγρά-φονται τα αρχικά των ονομάτων και τα πλήρη επώ-νυμα με αριθμητικούς εκθέτες οι οποίοι σε υποση-μείωση παρουσιάζουν την ιδιότητα του κάθε συγ-γραφέα), γ) το επιστημονικό κέντρο στο οποίο έγινεη εργασία, δ) 3-5 πρόσθετους όρους σχετικά με τοθέμα και οι οποίοι είναι υιοθετημένοι από το Medi-cal Subject Headings (Bethesda Md, 1966,http://nih.gr/mesh), ε) τη διεύθυνση και το τηλέφωνοενός από τους συγγραφείς, ο οποίος θα είναι υπεύ-θυνος για την αλληλογραφία με το περιοδικό.

• Σε ξεχωριστή δεύτερη σελίδα πρέπει να γράφεται ηελληνική περίληψη του κειμένου (προηγείται η έν-

δειξη ΠΕΡΙΛΗΨΗ), η οποία δε θα πρέπει να έχειέκταση μεγαλύτερη των 300 λέξεων.

• Μετά το κείμενο σε ξεχωριστή σελίδα θα πρέπει ναγράφεται η αγγλική περίληψη του κειμένου, η οποίαδε θα πρέπει να έχει έκταση μεγαλύτερη των 300λέξεων. Προηγούνται η λέξη SUMMARY, η αγγλι-κή μετάφραση του τίτλου, οι λέξεις PRIMARYHEALTH CARE... και τα ονόματα των συγγραφέ-ων χωρίς τίτλο ή ιδιότητα.

• Οι βιβλιογραφικές παραπομπές, ελληνικές και ξένες,στο κείμενο θα πρέπει να είναι πρόσφατες, απόαναγνωρισμένα περιοδικά ή συγγράμματα, να είναιαριθμημένες και ν’ ανταποκρίνονται στο βιβλιογρα-φικό κατάλογο, ο οποίος θα πρέπει να γράφεται σεξεχωριστή σελίδα μετά το γράψιμο της αγγλικής πε-ρίληψης. Στο βιβλιογραφικό κατάλογο οι παραπομ-πές θα πρέπει ν’ ακολουθούν τη σειρά με την οποίαπαρουσιάστηκαν στο κείμενο.Καθεμιά από αυτές θα πρέπει να περιέχει στη σει-ρά τα αρχικά των ονομάτων και τα επώνυμα τωνσυγγραφέων, τον τίτλο της εργασίας, το όνομα τουπεριοδικού σύμφωνα με το σύστημα της WHOCI-SO/R4), τον τόμο, την πρώτη και την τελευταία σελί-δα του άρθρου, καθώς και το έτος δημοσίευσης.Όταν πρόκειται για συγγράμματα ή μονογραφίες,εκτός από τους συγγραφείς, το έτος έκδοσης και τοντίτλο, πρέπει να γράφονται και ο αριθμός και ταστοιχεία έκδοσης (εκδοτικός οίκος, πόλη). (υπό-δειγμα βιβλιογραφίας: Biziagos E, Moschandrea J,Kouroumalis ΕΑ. Prevalence of hepatitis Β and Cmarkers in volunteer blood donors in Crete. A 5-year study. J Viral Hepat, 6:243-248, 1999.).

• Οι πίνακες και τα σχήματα ακολουθούν το βιβλιο-γραφικό κατάλογο και θα πρέπει να παρουσιάζον-ται σε χωριστές σελίδες, να φέρουν λατινική αρίθ-μηση, η οποία θα πρέπει ν’ ανταποκρίνεται στις πα-ραπομπές του κειμένου, καθώς και τις απαραίτητεςεπεξηγήσεις.

• Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώνουν της συγκριν-σή ενδιαφέροντος (conflist of interest) εφ’ όσον υυ-πάρχει στο τέλος του υποβαλλόμενου άρθρου(http://www.mame.org).

• Όλα τα κείμενα θα πρέπει να υποβάλλονται ηλεκτρο-νική μορφή, και θα υποβάλλονται στις διευθύνσεις[email protected] ή [email protected]

Οι συγγραφείς θα πρέπει να δεσμεύονται στην επι-στολή τους ότι η εργασία δεν έχει υποβληθεί ή δεν έχειδημοσιευθεί εν όλω ή εν μέρει σε άλλο περιοδικό, ότιόλοι οι συγγραφείς είναι σύμφωνοι με την αποστολή τηςκαι σε περίπτωση αποδοχής της για δημοσίευση, τασυγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται στο περιοδικό. ΗΣυντακτική Επιτροπή διατηρεί το δικαίωμα αποσύρσε-ως μιας εργασίας εφόσον αυτή έχει σταλεί και σ' άλλοπεριοδικό. g

84

ΟΔΗΓΙΕΣ THΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ


PRIMARY HEALTH CARE / VOLUME 21, ISSUE3, July - September 2009

Documents

Transcript of PRIMARY HEALTH CARE / VOLUME 21, ISSUE3, July - September 2009