1

د پ＋تو اشتقاقونه

او

تركيبونه

مولف

صديق ا هللا ر＊تين

  2

ل1383 دويم چاپ

  3

:ليكونكى

"ر＊تين"صديق اهللا

ل1326 چاپ یلومؤ

)81(د پ＋تو ！ولن３ د خپرون３ لمبر

ك３ د 1324دې كتاب په

.اقتصاد اوله درجه جايزه وؤې ده

  4

ل1383 دويم چاپ

  5

د پ＋تو ！ولن３ له خوا

پ＋تو ！ولنه د خپلو خپرونو په سلـسله كـ３

د ＊ــاغلي فاضــل پ＋تــون صــديق اهللا خــان

مينـه ر＊تين دا －＂ور او علمي اثر په أ４ره

لوســـتونكو تـــه وؤانـــدې كـــوي او ＊ـــاغلي

ر＊تين ته پر تبريـك ويلـو برسـ５ره د پ＋تـو

ژبــ３ او پ＋تــون قــوم د نــور زيــات خــدمت

.توفيق غواؤي

عبدالروف ب５نوا

د پ＋تو ！ولن３ عمومي مدير

  6

:كتاب پ５ژندنه

د پ＋تو اشتقاقونه او تركيبونه -:د كتاب نوم

لوى استاد پوهاند صديق اهللا رشتين -:ليكوال

پوهندوى أاك＂ر زرغونه -:مهتمم

د لوى استاد عالمه پوهاند رشتين د ＇５ؤنو (

)ادبي ！ولنه

د ساپي د پ＋تو ＇５ؤنو او پراخيتا مركز -:و خپرونكى چاپ ا

د ساپي د پ＋تو ＇５ؤنو او پراخيتا مركز -:كمپوز او أيزائن

، دريم پوؤ، －ل حاجي پالزه 314فلي نمبر

يونيورس＂ي روأ پ５＋ور

)پ＋تو ！ولنه( ل 1326 -:لومؤى چاپ

م2004 ل، 1383 -:دويم چاپ

  7

  8

د دې كتاب د مضمونونو فهرست

مخ مضمون شماره الف )دويم چاپ(د پ＋تو اشتقاقونه او تركيبونه 1 ب３ د پ＋تو اشتقاقونه او تركيبونه 2 ت３ اعتذاز 3 ث３ تقريظونه 4 1 لومؤنة خبرې 5

5 د ژبو رغونه 6

6 د كلماتو أولونه 7

8 د كلمو لفظي قسمونه 8

9 لغاتو معنوي قسمونهد 9

12 د لغاتو او معنا ترمن＃ مناسبت 10

15 د لغاتو لفظي تغيرونه 11

18 د كلماتو په جوؤونه ك＋３ د نومونو درجه 12

20 د كلماتو د جوؤولو صورتونه او قسمونه 13

27 اشتقاق او تركيب 14

29 د كلماتو په اشتقاق ك＋３ ＄ين３ قاعدې 15

31 د كلماتو جوؤونهد پ＋تو 16

31 اشتقاقونه-لومؤة برخه 17

  9

33 د نومونو اشتقاق او جوؤونه 18

33 فاعلي او نسبتي الحق３ 19

44 ظرفي الحق３ 20

48 د ＊ارونو او ＄ايو د نومونو الحق３ 21

49 تصغيري الحق３ 22

52 د اسم صوت الحق３ 23

مخ مضمون شماره 53 مصدري الحق３ 24

60 د حاصل مصدر پسينه توري 25

65 د ال３ د نوم الحق３ 26

66 د صفاتو جوؤونه 27

68 د نسبتي صفاتو الحق３ 28

83 د فعلي صفاتو الحق３ 29

88 د مجردو وصفونو الحق３ 30

94 د افعالو اشتقاق 31

96 د افعالو د ا شتقاق پسينه او سرينه 32

99 تركيبونه–دوهمه برخه 33

99 د سرينه عالمو په واسطه د كلمو جوؤونه 34

104 د مصدر او فعل جوؤولو سابق３ 35

105 له مستقلو الفاظو ＇خه د كلمو جوؤونه 36

106 مركب نومونه 37

106 غير فعلي نومونه 38

112 د فعلي نومونو تركيب 39

114 مركب حاصل مصدرونه 40

115 مركب صفتونه 41

  10

118 مركب فعلونه 42

118 حاليه افعال 43

121 ماضيه افعال 44

124 مركب قيود او ادوات 45

126 مركب عددونه او ضميرونه 46

127 د الفاظو تكرار 27

127 د الفاظو تكرار د تاكيد دپاره 28

129 د الفاظو تكرار د يوې معنا دپاره 29

مخ مضمون شماره 130 لتونهد كلماتو د تركيب لفظي او معنوي حا 30

136 د مولف نور اثار 31

سابق３ ) 35(الحق３ او ) 217(په دې كتاب ك＋３ تقريبا ！ول３ : يادونه

.او په دې أول دي) 106(د نومونو الحق３ . راغلي دي

، 4، د اسم صوت 14، تصغيري 26، ظرفي الحق３ 32فاعلي او نسبتي

او دا 104فاتو الحق３ ، د ص3، د اسم ال３ 24 حاصل مصدر -مصدري

:دي

، د مجردو اوصافو الحق３ 9، د فعلي صفاتو 70د نسبتي صفاتو الحق３

. دي7، د افعالو الحق３ 25

  11

"د پ＋تو اشتقاقونه ا و تركيبونه" دويم ＄ل چاپ

پ＋تو اشتقاقونه او تركيبونـه د پ＋تـو ژبـ３ د زده كـؤې پـه برخـه كـ３ هغـه

اثر دى، چ３ اروا＊اد پوهاند صـديق اهللا ر＊تـين ليكلـى او علمي او غني

ش كـال د كابـل پـه . هـگ 1326د وخت د پ＋تو ！ولن３ د خپرونو په لؤ ك３ پـه

.عمومي مطبعه ك３ چاپ شويدى

＇ن／ــه، چــ３ دغــه －＂ــور اثــر لـــه يــوې خــوا د پ＋تــو ژبــ３ لـــه مينــه والــو او

５ؤنـه او زده كولـو كـ３ زياتـه مرسـته ＇５ؤونكو سره د خپل３ ملي ژب３ پـه ＇

ـــه بلــ３ خــوا دا كتــاب أ４ــر پخــوا چــاپ شــوى دى او اوس كــولى شــي او ل

ناياب دى، نو لـه دې امله د پ＋تـو ژبـ３ او ادب د پوهن％يـو محـصلين او

.محققين له زياتو ستونزو سره مخامخ دي

س او د د دغــه مركــز د موســ " د ســاپي د پ＋تــو ＇５ؤنــو او پراختيــا مركــز "

پ＋تو او پ＋تونولـة د خـدمت／ار محتـرم امـام الـدين سـاپي پـه الر＊وونـه

  12

دغه －＂ور كتاب د ستر پ＋تون محمد －ـل مومنـد بابـا د ＇لـوي＋تم تلـين

) 27(پـه ويــاؤ، چـ３ د نؤيــوال ســيمينار پـه تــرڅ كــ３ د روان كـال د اســد پــه

د . وا لمان％ـل ك５ـإي ن５＂ه د سـاپي د پ＋تـو ＇５ؤنـو او پراختيـا مركـز لــه خـ

.پوهنتون محصلينو، ＇５ؤونكو او مستشرقينو د استفادې لپاره خپروو

مونــإ دا خپــل ويــاؤ بولــو، چــ３ د لــوى اســتاد پوهانــد ر＊تــين دغــه －＂ــور

علمي اثر پـه داسـ３ وخـت كـ３ خپـروو، چـ３ د لـوى پ＋تـون مومنـد بابـا د

، چــ３ د دغــه ســتر هيلــه مــن يــو . ســيمينار د لمــان％لو پــه درشــل كــ３ يــو

پ＋تــون او د پ＋تــو د لــوى خــدمت／ار د نؤيــوال ســيمينار پــه مناســبت نــور

.كتابونه هم خپاره او د ده سپ５）لي روح ته ي３ أالة كؤو

خوإيا１ى" قتيل"عبدالروف

د ساپي د پ＋تو ＇５ؤنو او پراختيا مركز مشركتونكى

  13

د پ＋تو اشتقاقونه او تركيبونه

علمي اثر په ژبپوهنه ك３ د لغت پوهن３ پـه برخـه كـ３ خـورا دا －＂ور او

ارز＊ــت نــاك اثــر بلــل ك５ــإي، پــه خاصــه تو－ــه پــه پ＋تــو ژبــه كــ３ لومــؤنى

ابتكاري ژبنى اثر دى، چ３ د كورنيو او بهرنيـو ختي％پوهـانو، ژبپوهـانو

او ＇５ؤونكــو پاملرنــه يــ３ ＄انتــه رااؤولــ３ ده او د پ＋تــو ژبــ３ د لغــاتو د

.ؤ＊ت او رغاون３ په باب يو قوي او معتبر ماخذ －２ل ك５إيجو

معلومه خبره ده، چ３ د يـوې ژبـ３ د لغـاتو پل＂ـل او ＇５ـؤل او د هغـ３ د

جوؤ＊تونــو معنــوي او لفظــي ＄ان／ؤتيــا او ＊ي／２ــو رابرســ５ره كــول أ４ــر

كؤاوون او ماغزه ويلي كـول غـواؤي، خـو سـره د دې ！ولـو سـتونزو، د دې

كــار تـــاداو ا４＋ـــودل او پــه دې الره كـــ３ لومـــؤى －ــام اخ５ـــستل د قـــدر او

.ستاين３ وؤ كار دى

د دغه علمي كار په ارز＊ت هغه ＇ـوك پوه５ـإي، چـ３ د دې ليـارې لــه

د دې كتـاب د اهميـت او ارز＊ـت پـه برخـه كـ３ . لوؤو ژورو ＇خـه خبـر وي

ر－نـدې كـؤي دي او د دې اثـر أ４رو ژبپوهـانو، اديبـانو ＄ـان／ؤې نظـري３ ＇

.علمي ارز＊ت ي３ ＊ودلى دى

اروا＊اد پوهانـد أاك＂ـر محمـد رحـيم الهـام د كابـل پوهنتـون د ژبـو او

ادبياتو د ژبپوهن３ غ＋تلى استاد، د اروا＊اد لوى اسـتاد عالمـه پوهانـد

رشتين د دريم تلين په ياد غونأه ك３ د نوموؤي د نورو اثارو د يادولو په

رڅ ك３ دغه اثر يو شهكار بللى او د بيا چاپولو سپار＊تنه او ！ين／ار ي３ ت

كؤى و، ＄كه دغه كتاب اوس نه پيدا ك５إي، ول３ چ３ دا كتاب أ４ر پخوا

چاپي نسخ３ ي３ نه . ليكل شوى او اوه پن％وس كاله مخك３ چاپ شوى و

.د ＇５ؤونكو اؤتيا ورته أ４ره ده. ميندل ك５إي

  14

ــه د يــ ــره دا ده، چــ３ بل ــه (ادولو وؤ خب د ) پ＋تــو اشــتقاقونه او تركيبون

كابل پوهنتـون د ژبـو او ادبيـاتو د پـوهن％ي پ＋تـو ＇ان／ـه كـ３ د تعليمـي

نصاب په كريكولم ك３ شامل و يعن３ د لغت پوهن３ درسي كتاب و، چـ３

لــوى اســتاد اروا＊ــاد پوهانــد رشــتين پخپلــه د دغــه مــضمون تــدريس هــم

.كاوه

ساسي ！كى چ３ دلته ي３ يادونه ضروري ده، هغـه د نـوي عـصر د بل ا

ــاتو ــو لغ ــم د نوي ــه كــ３ ه ــه ژب ــر ســره ســم پ ـــه بهي ــو او ايجــاداتو ل غو＊تن

اؤتيا ده، چ３ په دې تو－ه دا كتاب لـه ＊ـاغليو ليكوالـو ) نيولو－يزمونو(

ونـه او ＇５ؤونكو سره د پ＋تو ژب３ د نويو لغاتو پـه جوؤونـه رغاونـه او كار

.ك３ د بنيادي ماخذ په تو－ه مرسته كوي

＇ن／ــه چــ３ اوس د دغــه علمــي اثــر بيــا چاپ５ــدلو تــه اؤتيــا أ４ــره ليدلـــه

ك５إي، نو د لوى استاد عالمه پوهاند رشتين د ＇５ؤنو ادبي ！ولن３ په دې

موقع وغو＊تل چ３ د اروا＊اد لوى استاد عالمـه پوهانـد رشـتين د پـن％م

ت دغه قيمتي اثر بيا چاپ او پـه يـاد غونـأه كـ３ يـ３ مينـه تلين په مناسب

. والو ته أالة كؤي

همدارن／ه په دويم ＄ل چاپ ك３ د مينه والو او ＇５ؤونكـو د اسـتفادې

له پاره د لوى استاد د نـورو نويـو اثـارو فهرسـت هـم پـه پـاى كـ３ وؤانـدې

.شوى دى

ــاپولو پـــه پروســـه كـــ３ پ＋تـــو ＇５ؤنـــو او د ســـاپي د "د دې كتـــاب د چـ

د خپل３ ملي پاليسة له مخ３ پوره پوره مرسته كؤې ده او " پراختيا مركز

.كتاب د دې مركز په مالي ل／＋ت چاپ شو

ــاتو ــ３ د ال زيـ ــه الره كـ ــه دغـ ــو او پـ ــورودانى وايـ ــه كـ ــه دوى تـ ــه دې تو－ـ پـ

برياليتوبونو په هيله

  15

زيور. رشتين–پوهندوى أاك＂ر زرغونه

نتون د ژبو او ادبياتو د پوهن％يد كابل پوه

د پ＋تو ＇ان／３ د ژبپوهن３ استاده

ل1383

  16

اعتذار

لكه ＇ن／ه چ３ هر يو كار په اول ك＋３ نيم／ـؤى او نـاقص وي، زمـا دا

.كتاب به هم نيم／ؤتيا او ت５رو تنو ＇خه خالي نه وي

ثونـه زياتـه ！ول ژبنى او پـه ت５ـره د كلمـاتو د راويـستن３ او ن＋لـون３ بح

زه په خپله بـ３ وسـة او كمـزورة داده . پل＂نه، ＇５ؤنه او پوره پوهه غواؤي

يم، او كوم شـى چـ３ زمـا دا بـ３ وسـي او كمـزوري زيـاتوي؛ هغـه د پ＋تـو

م／ر سره د دې، . ژب３ اصلي نيم／ؤتيا او د كتابونو او اثارونشتوالى دى

ه ك＋３ ؤومبى －ـام اخيـستل د دې كار لومؤى تادو اي＋وول او په دې برخ

.د وياؤن３ او خو＊ة سبب بولم

دا كتــاب هــر ＇ــه چــ３ وي ＊ــه وي كــه نــا ＊ــه، نيم／ــؤى وى كــه پــوره،

الكن، بيا هم ك５ـدى شـي چـ３ د پ＋تـو ژبـ３ د اشـتقاق او تركيـب پـه برخـه

ك＋ى د نورو ＄لميانو او پل＂ونكـو د پـاره يـوه الر＊وونـه شـي، او پـه ＄ينـو

.＋ى ور＄ن３ د شون＂ة او ليت كار واخليوختو ك

باور وكؤئ چ３ په دې كتاب ك＋３ ما دومره كؤاو او زحمت ويـستلى

د دې زيـار او كـؤاو انـدازه . دى چ３ د سر مـاغزه يـ３ را لــه خو！كـولي دي

يــوازې هغــه چــا تــه معلوميــداى شــي، چــ３ د دې ليــارې لـــه لــوؤو ژورو او

.كندو كپرو ＇خه خبر وي

دا كتاب تقريبا زما د نهولـسو كـالو د پل＂ـون او ＇５ـؤن３ محـصول دىـگ

.چ３ نن د كتاب په شكل د پ＋تو مينانو ته وؤاندې كيإي

ــه كــال ك＋ــ３ ك＋ــل شــوى و ، م／ــر 1324كــه ＇ــه هــم اصــل كتــاب پ

وروسته پك＋ـ３ ان د چاپ５ـدو تـر وختـه پـورې نـور معلومـات زيـات شـوي

.دي

  17

ميد لرم چ３ پ＋تانـه پوهـان بـه زمـا ت５روتنـو تـه پـه ＊ـة سره د دې هم ا

. ستر－ه و－وري او د خپل３ پوه３ په مرسـته بـه زماخطـا وې سـم３ كانـدي

په دې كتـاب ك＋ـ３ چـ３ لــه كـوم ＄ايـه اخيـستنه شـوې ده پـه دننـه كتـاب

ك＋３ ＄اى په ＄اى حواله وركؤ شوې ده، له دې كبله مو ماخذونه جال ونه

.دل＊و

صديق اهللا رشتين

د مطبوعاتو په رياست ك＋３

د نشرياتو د لومؤة ＇ان／３ مدير

  18

تقريظونه

دا كتــاب چــ３ ＄ينــو پ＋تنــو پوهــانو د جــايزې د ！ــاكلو پــه وخــت ك＋ــى

مونــإ دا . نــو خپلــى نظــر يــ３ پــه وروســته أول ＊كــاره كــؤي دي . ليــدلى و

را تـه يـو نـوى شـى ＊كـاري او تقريظونه خالي د دې د پاره خپروو چـ３ دا

:په حقيقت ك＋３ د يو نوې ور پرانيتنه ده

په دې سلسله ك＋ـ３ . دا كتاب ما وليد، د مو لف زحمت د قدر وؤدى -1

ي３ ＊ه او كافي معلومات ！ول كؤي او پـه يـو ＊ـه ترتيـب يـ３ تـدوين كـؤي

صـحت او البته چ３ په جزئياتو ك＋３ م３ زيات غورو نكؤى شو چـ３ . دي

. نه صحت ي３ پوره معلوم شي )شمس الدين مجروح(

دا كتــاب د پ＋تــو پــه －رامــري مــسايلو بحــث كــوي او د ژبــ３ پــه بــاب -2

كتـاب مفيـد او د چـاپولو وؤ دى، كـه ＇ـه . ك＋３ ＊ه مفيد معلومات لري

هم ＄ينـى مـسايل بـه يـ３ اتفـاقي نـه وي او هـر ＇ـوك بـه پك＋ـ３ ب５لـه رايـه

دا د ＊اغلي مو لف －ناه نه ده بلك３ د موضوع اقتضا ده چ３ ولري م／ر

د يوې ژب３ －رامر ليكل په لومؤيو مرحلو ك＋３ همدغـس３ وي او تقريبـا

.ظنى بلل كيإيد پ＋تو په －رامري حصه ك＋３ ＊اغلي رشتين أ４ـره مـوده غـور او فكـر كـؤى دى او

. په دې باب ك＋３ د＊ه صالحيت خاوند دى

)

－

ل

  19

پ

ا

چ

ا

ا

ل

ف

ت

(

.

د ＊ــاغلي . د پ＋تــو اشــتقاقونو كتــاب مــى وليــد، يــو ＊ــه كتــاب دى -3

رشتين د ＇و كالو د تتبع او پل＂ن３ نتيجه ده چ３ په دې الر ك＋３ ي３ كؤى

.دى

عبدالروف ب５نوا(

  20

لومؤنة خبرې

او د لوؤتيا په كله چ３ د قدرت اراده په دې وشي چ３ يو قام وي（

الرو روان كاندي نو ؤومبى په هغو ك＋３ د بيدارة يو غير شعوري

.حركت پيدا كؤي چ３ دا حركت وروسته بيا قوي او مخ په زيات５دو شي

د يو قام د وي＋５دو مثال هم لكه د يو ويده سؤي دى چ３ لومؤى

. شيپك＋３ لإ لإ حركت پيدا شي او بيا وروسته پوره بيدار او وي（

م／ر د يو قام بيداري او وي＋توب هله قوي او پوخ وي چ３ پر ادبي

ادبي نهضت او وي＋توب د ！ولو نهضتونو تادو –بيدارة باندې بناوي

دا نهضت داس３ مثال لري لكه د روح چ３ په يو كالبوت –او اساس دى

هر ملت او هره جامعه. ك＋３ وپوكلى شي او هغه ته نوى ژوند وركاندي

. چ３ بيداريإي نو لومؤى پك＋３ د ادب او ژب３ نهضت را پيدا كيإي

كه چ５رې دغه نهضت ي３ قوي او په صحيحو اصولو وي نو نورې

نو دغه –سياسي او اجتماعي بيدارة ي３ هم په برخه كيإي او كه نه

  21

دغه د ادبي نهضت . حركت او بيداري بيا په خوب او چوپتيا بدليإي

.＋توب او رنساس دوره واييدورې ته د وي

دا دوره په هر چا را＄ي او هر ＇وك تر４نه －＂ه اخستالى شي، مگ／ر هله

چ３ بيدار او وي（ وي او د ژوندانه په أ－ر ك＋３ په همت، مؤانه، عزم او

د يورپ دا موجوده ترقة او لوي３ كاميابة . اراده پ＋３ او الس وخو＄وي

د دغ３ . د دورې له وخته شروع شوي دي" رنساس"لكه چ３ －ورو د

ول３ تر ＇و . دورې لومؤى تادو او اساس هم ادبي نهضت او بيداري وه

چ３ د يو قام ادب نوى او ژوندى نشي نو تر هغ３ پورې په هغه قام ك＋３

دلته زه د نورو قامونو د . نوى روح را پيدا ك５دل －ران او مشكل دى

بلك３ غواؤم چ３ د پ＋تنو بيدارة ته ＇ه نه ＇ه بيدارة تاريخ نه بيا نوم

.اشاره وكؤم

دا معلومه ده چ３ پ＋تانه له أ４ر پخوا ＇خه د بيدارة په الرو روان

شوي دي او له قديم ＇خه ي３ په مركزي اسيا ك＋３ د خپل３ پادشاهة

تورې او حكومت نامه ＇ر－نده ساتل３ ده، زما نه به هي）كله د " واكمنة"

غياث الدين غوري، شهاب الدين غوري، سلطان بهلول لودي، شير شاه

سوري، حاجي ميرويس، احمد شاه بابا، تيمور شاه او داس３ نورو

پ＋تنو بادشاهانو نومونه او كار نام３ ه５رې نكؤاى شي، م／ر دومره

خبره ده چ３ د دې سياسي بيدار يو په نسبت ي３ ادبي بيداري كمزورې

＇ومره چ３ الزم وو په هغه اندازه ي３ دې خواته فكر نه دى وه، يعنى

را－ر＄ولى، همدا وجه ده چ３ كله نا كله ي３ په سياسي ژوندون ك＋３ هم

.كمزوري راغلي ده او د واكمنة وا－３ ترې د نورو الس ته ورغلي دي

  22

لكه چى د مخه مو وويل د ژب３ او ادب بيداري د هر قام د لوؤتيا د

دا منو چ３ د پخوانو سوريانو . ه يو ضروري او الزمي ركن －２ل كيإيپار

. او بيا د غوريانو پ＋تنو په وخت ك＋３ لإو أ４ر ادبي نهضت پيدا شوى و

او بيا وروسته د هوتكو او سدو زو د پاچاهانو په عصر ك＋３ هم د پ＋تو

قوي او پرله پس３ د ژوندانه ر１ا موجوده وه م／ر خبره دا ده چ３ دا ر１ا په

صورت هي）كله نه ده پاته شوې؛ نو ＄كه تر اوسه د پ＋تنو په علمي او

.ادبي خوا ك＋３ أ４رې نيم／ؤتياوې موجودې وې

م／ر له ＊ه مرغه چ３ دغه نيم／ؤتياوې هم اوس پوره كيدونكي دي

هضت ＄كه چ３ له ＇و كالو ＇خه په پ＋تنو ك＋３ يو قوي علمي او ادبي ن

را په دې خوا ) هگ1300(د دې ادبي نهضت تاريخ غالبا له . پيدا شوى دى

په دې وخت . نه وروسته موندلى دى) هگ1350(دى م／ر زيات قوت ي３ د

ك＋３ د افغانستان يو تدبيري او پوه پاچا اعليحضرت محمد نادر شاه

نوي نهضت دغ３ نيم／ؤى تيا ته متوجه شو او د پ＋تو ژب３ د ژوندانه او

تيإه ي３ كي＋وده چ３ دغه نهضت تر اوسه پورې په ＊ه صورت جاري او

. روان دى

دا ＊كاره ده چ３ د ژب３ او ادب لوؤتيا د يو قام او ملت په لوؤوالي

ك＋３ پوره تاثير او اغيزه لري او د يو ملت د سياسي ژوند د پاره علمي

ب３ ژوند او لوؤتيا دا ده د ژ. او ادبي ژوند هم حتمي او الزمي شى دى

چ３ هغه ژبه يوه علمي او ادبي ژبه شي، په ！ولو خلكو ك＋３ عاموالى

اكثرا پوهان وايي . پيدا كؤي او د خپل قام ！ول احتياجات پوره كاندي

چ３ د ژب３ يووالى او لوؤتيا د ملت د لوؤتيا او يووالي د پاره يوه لويه

  23

وؤوالي او درناوي ارزو من وي، بايد نو ＇وك چ３ د ملت د ل. وسيله ده

چ３ د خپل３ ژب３ د لوؤتيا او ترقة په الر ك＋ى هم پوره زيار وباسي او

خپله ژبه د هر قسم مطالبو د ＄اي５دلو او بيا نولو د پاره تياره او اليقه

. كاندي

دا يقينى ده چ３ د چا ژبه ناقصه او نيم／ؤې وي هغه له علم ＇خه هم

اخستالى او نه هغه په خپله ژبه ك＋３ علمي موضوعات فايده نشي

بيانوالى شي ＄كه چ３ الفاظ او عبارات د معانيو او مطالبو لو＊ى او

لومؤى بايد لو＊ى وسيع اوارت كؤاى شي او وروسته . ظرفونه دي

دا وجه ده چ３ زه د پ＋تو ژب３ د خدمت . پك＋３ بيا يو شى واچولى شي

و －رامري، لغوي، اشتقاقي او داس３ نور خدمتونه په الر ك＋３ د پ＋ت

. وؤاندې بولم او هميشه غواؤم چ３ په دې برخه ك＋３ يو ＇ه خدمت وكؤم

له دې نه مخك＋３ م３ هم په دې لؤة ك＋３ ＄ينى －رامري كتابونه او

نور ليكلي دي او اوس غواؤم چ３ د پ＋تو د اشتقاقاتو او تركيباتو په

يو ＇ه وليكم خو لومؤى غواؤم چ３ د ژبو عمومي تشكيل او باره ك＋３

.رغاو３１ په خو او شا ك＋３ لإو أ４رو غإيإم

  24

د ژبو رغونه

د ژبو پوهان د يوې ژب３ د تشكيل، ساختمان او رغاو３１ د معلومولو

:او ＊ودلو د پاره د دې وروسته شيانو ＇５ؤنه ضرور بولي

لفاظ او كلمات ور ＇خه جوؤ شوى وي چ３ هغه هغه اوازونه چ３ ا-1

بيا پر اصلي او امدادي اوازونو و４شل كيإي، اصلي اوازونو ته په پ＋تو

اصلي . وايو" غإيز توري"او امدادي اوازونو ته " بى غإه توري"ك＋３

، څ، د، أ، )1(ب، پ، ت، ټ، ج، چ، خ، ځ: (توري په پ＋تو ك＋３ دا دي

). س، ش، ښ، غ، ك، ګ، ل، م، ن، ڼر، ؤ، ز، ژ، إ،

نو په دغه حساب د پ＋تو ！ول ) ا، و، ه، ى: (او امدادي توري دادي

تورو ＇خه ) 30(دي، په بل عبارت د پ＋تو الفبا له ) 30(مفرد اوازونه

مركبه ده او د پ＋تو ！ول الفاظ او كلمات هم له دغو غإونو او تورو ＇خه

.جوؤ شوي دي

ونه دي چ３ دغه اوازونه په ليك ك＋ى و＊يي، يعنى د هغه شكل-2

.تورو او غإونو تحريري اشكال لكه چ３ وؤاندې مو وليكل

. د مخصوصو اصولو الندې د حروفو تبديل او تغير-3

ى پيدا شوى ته ثقيل دى، ليكن دا شكل نو) ز( د دې توري اواز پخوانى او نسبت (1)

م／ر دا موجوده شكل غوره او . په صورت هم ليكل شوى دى) خ(وء د ) څ( پخوا . دى

. بى التباسه دى

  25

. د كلمو او الفاظو تشكيل او جوؤول-4

په مجمل طور سره د يوې ژب３ د رغاو３１ او تشكيل په بحث ك＋３

غ ،كي دغه وو چ３ بيان شول، م／ر د جزئياتو په لحاظ د دې غ！

مونإ په دې كتاب ك＋３ غواؤو چ３ په . بحث لمن أ４ره اوإده او لويه ده

ماده يعنى د پ＋تو ژب３ د كلماتو په تشكيل ك＋３ ＇５ؤنه وكؤو، ＄كه ) 4(

ده په لكه چ３ ＊كاره او ثابته. چ３ همدا برخه ي３ مهمه او ضروري ده

هره ژبه ك＋３ له مفردو اوازونو ＇خه كلمات جوؤيإي او د كلماتو له يو

جمل３ او . ＄اى كولو او تركيب ＇خه عبارات او جمل３ الس ته را＄ي

عبارتونه د يو بل د پوهولو راپوهولو ذريعه او وسيله ده چ３ په دې

غه جمل３ د. واسطه خلك يو بل ته خپل فكرونه او مقصدونه ＊كاره كوي

او عبارات كه چ５رى په تلفظ او وينا ك＋３ استعمال شي تقريري ژبه او

مقصد دا دى چ３ ژبه د . كه چ５رې وليكل شي تحريري ژبه بلل كيإي

عباراتو او جملو د استعمال نوم دى او عبارات او جمل３ د كلمو او

ت او الفاظو له تركيب ＇خه جوؤيإي نو په دې لحاظ د كلماتو د جوؤ＊

.پ５ژندن３ بحث د ژب３ په بحثونو ك＋３ يو ضروري او حتمي بحث دى

د كلماتو أولونه

هغه لفظ چ３ د يوې معنا د ＊كاره كولو د پاره له خول３ ＇خه و＄ي

مونإ د يو بل د . وايو" ويى"كلمه بلل كيإي چ３ په پ＋تو ك＋３ ورته

ره د كلمو او الفاظو له يو پوهولو را پوهولو او مطلب ＊كاره كولو د پا

＄اى كولو ＇خه كار اخلو نو ＄كه زمونإ په خبرو او جملو ك＋３ أ４رې

  26

كلم３ استعماليإي، دغو كلمو ته د －رامر په اصطالح د كالم اجزا يا د

: په پ＋تو ك＋３ د كلمو قسمونه دا دي. كلمو قسمونه وايي

ادات– قيود - فعل– صفت – ضمير –اسم

سم هغه كلمه ده چ３ پر يوه پوره او ＄انله معنا داللت كوي او زمانه ا-1

په بل عبارت اسم هغه كلمه ده چ３ د يو شي، يا يو . ترې نه معلوميإي

.كيفيت نوم وي لكه سؤى، لر－ى، و４ره او داس３ نور

هغه كلمه چ３ د اسم په عوض استعماليإي ضمير باله شي : ضمير-2

و داس３ نور مثال په دې جمله ك＋３ ا" زه، ته، دى"لكه

. د سليم پر ＄اى استعمال شوى دى" دى) " دى راغى(

صفت هغ３ كلم３ ته وايي چ３ د يو اسم حالت او ＇ه رن／والى : صفت -3

په بل عبارت د يو ذات پر يو وصف باندې داللت كوي لكه . بيانوي

سليم پوه سؤى –زما دىدا تور قلم (چ３ په دې جملو ك＋３ " تور، پوه"

.د قلم او سؤى يو حالت او وصف بيانوي_ دى

فعل هغه كلمه ده چ３ پر يوه كار او كؤو داللت كوي او زمانه او : فعل-4

اوله كلمه په موجوده ) ＄ي، ＄ي به، والؤ(وخت ترې هم معلوميإي لكه

ك＋３ د زمانه او دوهمه كلمه په اينده زمانه در４مه كلمه په ت５ره زمانه

.تللو په فعل داللت كوي

هغه كلمه چ３ دا سم، فعل او صفت سره د معنا د مقيدولو د : قيد-5

لكه چ３ په دې جملو ك＋３ . پاره استعماليإي قيد بلل كيإي

.د فعل قيود دي" نا＇اپه او ژر) " بيا ژر والؤ–نا ＇اپه راغى (

  27

ره معنا نه لري م／ر د نومو او هغ３ كلم３ ته وايي چ３ ＄انله پو: ادات -6

زه " چ３ په دې جملو ك＋３ ي３ " له، ته"افعالو سره يوه معنا وركوي لكه

.د ارتباط معنا وركؤې ده" سليم له كوره راغى–كور ته ＄م

دا شپإ واؤه قسمونه بيا په خپل من＃ ك＋３ هم د معنا او هم د لفظ په

و بيان د دې ＄اى كار نه دى، خالي لحاظ نور نور اقسام لري چ３ د ！ول

＄ينى قسمونه ي３ چ３ زموإ د وروسته بحث سره، ارتباط لري په لنأ

.أول بيانيإي

د كلمو لفظي قسمونه

！ول３ كلم３ د لفظ او ظاهر په لحاظ اول پر بسيطو او مركبو او بيا پر

:جامدو او مشتقو كلمو و４شل كيإي او په دې وروسته أول دي

بسيط３ كلم３ هغه دي چ３ له يوه جز ＇خه زيات اجزا نه لري لكه -1

.او داس３ نور) له– ژر – وليد – پوه – زه –لر－ى (

هغو ته وايي چ３ دوه ياله دوو ＇خه زيات مستقل . مركب３ كلم2-３

.او داس３ نور) ژر تر ژره- وليدلى شو- سر تور–ك＂مل (اجزا لري لكه

غه دي چ３ له بل３ كلم３ ＇خه نه وي راوتلى يعنى جامدې كلم３ ه-3

شجر، ( عمل پرې نه وي جاري شوى لكه په عربى ك＋ى )1(د اشتقاق

. د صرف كتابونه(1)

  28

＄ينو . يا داس３ نورې كلم３) ونه، تيإه(او په پ＋تو ك＋３ ) رجل، حجر

چ３ نه په خپله كوم )2(:كسانو د جامدو كلمو تعريف داس３ كؤى دى

د دې تعريف له مخه په . و كلمو د پاره ماخذويماخذ لري اونه د نور

.پ＋تو ك＋３ جامدې كلم３ لإې دي

مشتق３ كلم３ هغو ته وايي چ３ له يوې بل３ كلم３ ＇خه جوؤې -4

چ３ له زؤه، ＇خه ) زؤه ورتيا، زؤه وري–زؤه ور (شوې او راوتل３ وي لكه

.مشتق３ شوي دي

) قرب= دو (او ) علو= سمو (３ له چ) سما، دنيا(او په عربى ك＋３

د پ＋تو په ！ولو اقسامو ك＋３ مركب３ او . ＇خه ما خوذې او مشتق３ دي

دا . بسيط３ كلم３ شته چ３ وروسته به په خپل خپل ＄اى بيان كؤى شي

رن， مشتق３ كلم３ هم په پ＋تو ك＋３ أ４رې دي ＄كه چ３ افعال خو ！ول

ه صفاتو او اسماو ك＋３ هم مشتق كلمات زيات مشتق３ －２ل كيإي او پ

.دي او جامدې كلم３ هم په پ＋تو ك＋３ موجودې دي

د لغاتو معنوي قسمونه

لغت هغه كلمه ده چ３ د يوې معنا د پاره وضع شوى وي او درستو

خلكو پرې اتفاق كؤى وي، نو په دې لحاظ لغت او اصطالح سره فرق

مخزن القواعد فارسى(2)

  29

. هغه ده چ３ يوې خاصى أل３ پرې اتفاق كؤى ويلري ＄كه چ３ اصطالح

كوم لغات چ３ په پ＋تو ك＋３ استعماليإي هغه د معنا په لحاظ دا

:وروسته قسمونه لري

هغه دي چ３ د ژب３ واضعانو اي＋ى وي او له :اصلي لغتونه –الف

د پ＋تو اكثر لغات له دې قسم ＇خه . كوم３ بل３ ژب３ ＇خه نه وي راغلى

ي او د پ＋تو خپل اصلي مال －２ل كيإي، دا لغتونه هم بيا په خپل د

:من＃ ك＋３ نور أ４ر قسمونه لري او هغه دا دي

هغه لغت دى چ３ لـه يـوې معنـا ＇خـه زيـات３ معنـا －ـان３ : مشترك -1

چـ３ هـم د ) ك＂ى(يا . چ３ هم خوار او هم ＇اروي ته وايي ) أن／ر(ولري لكه

طرفـه، = لـور (په دې أول . هم د مو！و دو＊و په معنا دى مي＋３ د بچي او

م／ـر مـشترك لغـات . هم مشترك نومونه دي ) خانه ، ناچل = كو！ه ) (داس

.په پ＋تو ك＋ى نسبت نورو ژبو ته كم دي

هغو لغاتو ته وايي چ３ تقريبا معنا ي３ يوه وي، يعنى : مترادف -2

وه معنا راشي مترادف لغات بلل دوه يا له دوو ＇خه زيات لغات چ３ په ي

چ３ دا درې واؤه د پيشاني په معنا ) تندى، وچولى، ！نده(لكه . كيإي

په ) باؤخو، انن／ى(چ３ دواؤه د كا－ل معنا وركوي يا ) ليو، اخيؤ(يا . دي

)1(. دې أول نور مثالونه هم په پ＋تو ك＋３ أ４ر دي

پخوا ＇خه په ژبه هغه لغات دي چ３ له) جوؤ شوي: ( مصنوعي -3

مثال اور －اأى . ك＋３ نه وي او وروسته د ضگرورت له مخه جوؤ شوى وي

＄ينى خلك له مرادفو لغاتو ＇خه منكر دي او وايي چ３ هر لغت يوه مخصوصه (1)

.باريكي لري چ３ له بل ＇خه ي３ جال كوي

  30

، )تارپيأو(، أوب ماكو )تحت البحرى(اوبتله ) طياره،(، الوتكه )ريل(

) بايسكل(، جوال －اأى )مو！ر سايكل(！پ＂پى

په مصنوعي نوموك＋３ د اديبانو او عوامو وضع يو برابره ده او

. ته اهميت وركول كيإي م／ر هله چ３ د ！ولو اتفاق پرې راشيدواؤو

مستعار لغتونه هغه دي چ３ له بل３ ژب３ ＇خه :مستعار لغتونه –ب

مستعار لغتونه په پ＋تو ك＋３ هم شته، او له دې . را داخل شوى وي

د قومونو تر من＃ ارتباط، . قسم لغاتو ＇خه يوه ژبه هم نشي خالص５دى

ت， تجارتي او نور نزد４والى د مستعارو لغاتو د راتلو سبب او ت， ورا

.دليل دى

مستعار لغتونه بيا په خپل من＃ ك＋３ ＄ينى قسمونه لري چ３ دا دي

: وروسته ＊ودل كيإي

دخيل هغه لغات دي چ３ ب３ له ＇ه معنوي او لفظي تغير : دخيل-1

يعنى هغه ب５／انه . وتى وي＇خه په يوه ژبه ك＋３ له بل３ ژب３ ＇خه را نن

الفاظ چ３ ب３ له لفظي او معنوي تغير ＇خه په يوه ژبه ك＋３ را داخل

چ３ له ) صابون، تنور، ظلم، صبر(شي؛ د خيل لغات بلل كيإي لكه

چ３ ) پنسل، كوټ(يا مثال . عربة ＇خه په پ＋تو ك＋３ را داخل شوي دي

دې أول نور هم أ４ر مثالونه په. له ان／ريزة ＇خه پ＋تو ته راغلي دي

.شته

هغه لغات دي چ３ سره له تغيره په پ＋تو ك＋３ را داخل : مفغن-2

.شوى وي دا بيا په درې قسمه دي

  31

اول هغه دي چ３ كوم لفظي تغير پك＋３ نه وي راغلى بلك３ يوازې

ته ) سر ليك(چ３ په عربة ك＋ى ) عنوان(معنا ي３ بدله شوى وي لكه

فالنى ((مثال وايي . په پ＋تو ك＋３ د تكبر او لوية په معنا دىوايى او

)).په ＇ه عنوان روان دى

چ３ په عربة ك＋３ د ماتولو او احسان او په ) كسر، منت(دا رن，

.دې قسم ته معنوي مغفن وايي. پ＋تو ك＋３ د عيب او زجر معنا وركوي

راغلى م／ر په لفظ دوهم هغه دي چ３ په معنا ك＋３ ي３ تغير نه وي

سبا، ميرات، (ك＋３ ي３ بدلون راغلى او شكل ي３ او＊تى وي لكه

＇خه مفغن شوي ) صباح، ميراث، ابدست، شهر(چ３ له ) اودس، ＊ار

.دې قسم ته لفظي مفغن ويل كيإي. دي

دريم قسم مفغن هغه ته وايي چ３ هم ي３ په معنا او هم ي３ په لفظ

) عورت(چ３ د عربة له ) اورته( پي（ شوى وي لكه ك＋３ تغير او بدلون

په عربة ك＋３ عورت هغه انداموته وايي چ３ . ＇خه مفغن شوى دى

. نكاح ＊گكلى ＊％３ ته وايي) اورته(ستري３ الزم وي، م／ر په پ＋تو ك＋３

م／ر دا قسم مفغنات په )1(دې قسم ته لفظي او معنوي مفغن ويل كيإي

.ر كم او لإ ديپ＋تو ك＋３ أ４

دغه تغير او تبديل چ３ په مفغنو كلمو ك＋３ را＄ي دا نو بيا أ４ر

صورتونه لري لكه تقديم او تاخير، تبديل، زياتوالى، كموالى او داس３

.نور چ３ د ！ولو بيان اوس دلته نشو كوالى

سپي）لى پ＋تو(1)

  32

دريم قسم لغات چ３ په يوه ژبه ك＋３ :مختلط لغتونه -ج

مختلط لغتونه هغو ته وايي چ３ . لغتونه دياستعماليإي هغه مختلط

په هغو ك＋３ د بل３ ژب３ يو مستعار جز هم وي يعنى يو عاريتي عنصر

قارجن، كبر (هم ولري كه ＇ه هم ！ول لغت پردى او دبل３ ژب３ نه وي لكه

مستعار الفاظ ) قار، كبر، دولت(چ３ په دې كلمو ك＋３ ) جن، دولت من

.دي

په دې قسم نور هم . هم دغه أول كلم３ دي) برول، قهرولص(دا رن，

. أ４ر مثالونه په پ＋تو ك＋ي شته

دا ！ول انواع او اقسام چ３ بيان شول د يوې ژب３ د تشكيل : تبصره

له دې . اجزا －２ل كيإي او درست په ژبه ك＋ى د استعمال اوويلو حق لري

مال وبولو او په بد نظر ورته كبله ＊ايي چ３ دغس３ لغات ！ول د پ＋تو

.ونه －ورو

د لغاتو او معنا ترمن＃ مناسبت

او . د لفظ او معنا تر من＃ مناسبت په حقيقت ك＋３ يو ＊ه شى دى

. بايد چ３ د هرې كلم３ له خپل３ معنا سره يو تناسب موجود وي

. يد لفظ او معنا تر من＃ ارتباط د لغت د پوه５دو سره هم أ４ر كومك كو

كوم وخت چ３ سؤي ته د يو لغت اصل او نيله معلومه شي او په معنوي

مناسبت ي３ پوه شي نو هغه لغت د سؤي زؤه ته پوره لويإي او په ذهن

نوم " ترله"يو وخت چ３ ما په پ＋تو ك＋３ د . ك＋３ ي３ ＊ه ＄اى نيسي

م３ يوه ورځ واوريد نو ＊ه پرې نه پوه５دم او نا اشنا را ته ايس５ده، بيا

  33

مخففه كلمه ده نو پس له هغه را باندې ) د تره لور( فكر شو چ３ دا خو

.خوإ ول／يد او زؤه ته م３ پر４ووت

د لغت او معنا تر من＃ مناسبت پيدا كول يو عجيبه خوند او كيف

لري او دا خوند هغه چا ته معلوميإي چ３ د لغاتو په ＇５ؤنه او ＄５له

مثال كوم وخت چ３ سؤي ته معلومه شي چ３ . ＂نه كويمعلومولو ك＋ى پل

＇خه ) غوإ(او د نغوإل مصدر له ) مردمك= كسى (مصدر له " كسل" د

اخيستل شوى دى نو ب３ له شكه پرې قانع كيإي او خوإ او ＊ه ورته

همدا وجه ده چ３ د لغاتو تحقيق او د هغو ＄يله او اصل . بري＋ي

اوس . و ك＋３ يو خوإ او مهم فن －ر＄５دلى دىمعلومول د ژب３ په بحثون

－ورو چ３ د دې مناسبت مراعات تر كوم３ اندازې په ژبو ك＋３ شوى

.دى

لكه چ３ ＊كاره ده د دې اصل مراعات له سامي ژبو ＇خه په اريايي

ژبو ك＋３ زيات ليدل كيإي ＄كه چ３ په اريايي ژبو ك＋３ مشتقات او

و په دې قسم لغاتو ك＋３ ضرور تناسب او نزديوالى مركبات أ４ر دي ا

. په عربى ك＋３ هم دداسى مناسبتونو مثالونه پيدا كيإي. موجود وي

ك＋３ چ３ د اسمان په معنا يو بسيط لغت دى ) سماء(مثال د عربى په

له سر نه هر پورته شي ته وايي او ) سما (مناسبت موجود دى، ولى چ３

دا رن， د دغ３ مادې فعل هم د . نه پورته او جگ， دىاسمان هم له سر

: پورته والي په معنا مستعمل دى لكه

په پ＋تو ك＋ى هم د دغه مناسبت په وجه –) سما سموا اى ارتفع(

ج， او پورته شي ته ) هسك(ويل شوى دى ＄كه چ３ " هسك"اسمان ته

  34

د دغه اصل مراعات سرب５ره پر دې لكه چ３ －ورو په پ＋تو ك＋３. وايي

چوغكه، چ２چ２ه، ！يغكه، ！ك ！كى : (تر أ４رې اندازې شته مثال دا نومونه

يو معنوي مناسبت لري او چ３ ＇وك ي３ ) هارن(، بغبغى )شيطانك اسيا(

واو ري نو ضرور ورته معلوميإي چ３ دا نومونه له طبعي او اصلي

يان هر يو دغس３ اوازونه ول３ چ３ دغه ش. اوازونو ＇خه جوؤ شوي دي

！يغكه " بغبغ" او بغبغى " ！ك ！ك" ！ك＂كى " چغ چغ" مثال چوغكه . باسى

.كوي" ！غ ！غ"

الكن په بسيطو لغاتو ك＋３ ب３ تناسبه لغات هم پيدا كيدى شي چ３

دا نقص تقريبا د دنيا په هره ژبه . مناسبت ي３ چاته معلوم شوى نه وي

لفظ د خپل３ معنا ) شجر(په أول په عربة ك＋３ د د مثال . ك＋３ شته

او داس３ نور ) درخت ، چوب(سره ＇ه مناسبت نه لري يا په فارسى ك＋３

د فرهن， نظام . له دې كبله عرب وايي چ３ اسما معلول په علت نه دي

چ３ په سنسكريت ك＋ى چ３ يوه أ４ره علمي ژبه ده هم دا )1(:مولف ليكي

او د لفظ او معنا تر من＃ د تناسب رعايت پك＋３ نه دى نقص موجود دى

م／ر دا احتمال هم شته چ３ هر لفظ دې په ابتدا ك＋３ د يو . )2(شوى

تناسب له مخه اي＋ودول شوى وي خو وروسته به ي３ د زمان３ په ت５ريدو

په . هغه مناسبت له من％ه وتلى وي او اوس به پرې سؤى ＊ه نه پوهيإي

اتو ك＋３ وضع معتبره ده او ＇ن／ه چ３ پخوانو واضعينو اي＋ى دغس３ لغ

دى، هغس３ به ي３ مونإ هم استعمالوو، كه ＇ه هم په مناسبت ي３ پوه

جلد3 فرهن， نظام (1)

. ＊اغلى مير سيد قاسم خان وايى چ３ دا خبره صحيح نه ده(2)

  35

دا هم يقين دى چ３ د پ＋تو أ４ر بسيط لغات د خپل３ معنا سره . نشو

. مناسبت لري او مونإته ي３ هم دغه تناسب او ارتباط معلوميداى شي

چ３ د يو ) نول(يا مخو كه . هغه اله ده چ３ تول پرې كيإي) ترازو (تله: لكه

نور ورپس３ د فقه اللغى كار دى چ３ . شي مخ３ ته وتلي وى او داس３ نور

. ！ول لغات سؤى و＇يؤي او أ４ر مثالونه پيدا كؤي

.زمونإ دلته يوه لنأه اشاره غرض وه او بس

بايد د پ＋تو په نويو لغاتو له دې بيان ＇خه زمونإ مقصد دا دى چ３

ك＋ى تروسه پورې د مناسبت خيال وساتل شي او ＊ايي چ３ په اينده

هر وخت ＄انله . ك＋３ مونإ په دې اساس د پ＋تو نوي لغات و！اكو

احتياجات او ضروريات لري، ژبه هم د دغس３ اجتماعي او نورو

پس له دې أ４ر علمي مونإ دې ته اؤيو چ３. ضرورياتو له مخه پوره كيإي

نومونه او اصطالحات وضع كؤو او د ژب３ له اصلي ريشو او د الفاظو

يو دا . دا كار به په دوه أوله كيإي. جوؤ ولو له اصولو ＇خه كار واخلو

چ３ مونإ د نوې معنا او لفظ تر من＃ د مناسبت خيال وساتو او بل دا چ３

و تشكيل اصول وپ５ژنو چ３ زمونإ د د پ＋تو كلماتو او الفاظو د جوؤولو ا

نو په دې صورت كيداى شي چ３ . بحث اصلي موضوع هم دا شى دى

زمونإ نوي نومونه او علمي اصطالحات ＇ه قدر معقول خوند ور او په

. زؤه پورې راشي او كه نه نو هس３ ب３ فايدې خواري به وي

د لغاتو لفظي تغيرونه

＊تن３ په هره ژبه ك＋３ يو طبعي او د كلماتو لفظي تغيرونه او او

دغه كلم３ چ３ په خبرو اترو ك＋ى استعماليإي ضرور . ضروري شى دى

  36

پك＋３ د ＄ايو د اختالف او د زمان３ د ت５ر４دو په وجه ＄ينى تغيرونه او

– دا تغيرونه په خپل من＃ ك＋ى زيات صورتونه لري )1(تبديلونه پي＋يإي

سه په پ＋تو ك＋ى مونإ ته معلوم شوي دي هغه مگ／ر ＇ومره چ３ تراو

:وروسته په لنأ صورت ＊وول كيإي

د يو حرف يا زياتو حروفو په زياتوالي سره د يوې :زياتوالى -1

: لكه . كلم３ صورت بدليإي او دې ته تغير او شكل بدل５دنه وايي

چ３ په اصلي ماده ك＋ى ي３ الف ) خاندي(د خندل له مصدر ＇خه

پك＋３ ) ه(يا كرهنه چ３ د كرل له مصدر ＇خه ماخوذ او . ات شوى دىزي

په يوه كلمه ك＋ى د يوه حرف زياتوالى يا له ماخذ او . زياتي ＊كاري

په نومونو ك＋３ د زياتوالي مثال . ياله نورو مشتقاتو ＇خه معلوميإي

.په زياتوالي جوؤه شوې ده) ة(＇خه د ) غوإ(لكه غوإة چ３ د

د حذف او تخفيف په واسطه هم ديوې كلم３ :ف او تخفيف حذ-2

لكه د ن＋تل له مصدر ＇خه . شكل بدليإي او بل لغت ترې جوؤيإي

دارن， ممكنه ده چ３ . ي３ لويدل３ او حذف شوې ده) ت(چ３ ) ن＋لي(

. له غوإ ＇خه د واو په حذف اخستل شوى وي) غإ(

د عربى صرف او نحو پـه كتـابو ك＋ـى د تغيـر او تـصريف اقـسام دا وروسـته ＊ـودل (1)

د يـو . 6د حركـت نقلـول . 5د حـرف نقلـول . 4ابـدال . 3حـذف . 2زيـاتوالى . 1: شـوي دي

د عربــى كلمــاتو اعاللونــه او تغيرونــه هــم د دغــو . د يــو حركــت بــدلول. 7 حــرف ســاكنول

＇خه شـتقاق ) قول(ك＋ى چ３ له ) قايل، قل، قال، يقول (مثال په . صورتو له مخه كيإي

) ايس(شوى دى ب３ لـه حرفى نقل ＇خه نور ！ول تغيرونه راغلي دي او د حرفي نقل مثال

.دى) يئس(دى چ３ اصل ي３

  37

ا＄ي او په معنا ك＋３ ＇ه كله حذف او تخفيف په يوه كلمه ك＋３ ر

. وويل، ووې–پوزه، پزه: توپير نه راولي لكه

د يو حرف اوؤ４دل هم په بل حرف باندې په يوه كلمه ك＋３ :ابدال -3

له وتل : تغير پي＋وي چ３ دا تغير كله د معنا په بدلون هم اثر اچوي لكه

ؤه يو لغت －２ل او كله په معنا ك＋３ فرق نه راولي او دوا) و＄ي(＇خه

. ن＋تل، م＋تل او داس３ نور–كيإي، لكه نمر، لمر

يعنى د يو حرف مخك＋３ وروسته ك５دل هم د :تقديم او تاخير -4

كلم３ په شكل او صورت ك＋３ تغير راولي چ３ دې قسم ته د يو حرف

غؤوندى، – ＄مكه ، م％كه -لكه پسرلى، سپرلى . ＄اى بدلول هم وايي

.وؤغندى

د حركت بدلول هم په وؤاندې أول د كلم３ شكل او : د حركت بدلول -5

لكه －أ چ３ د －اف په . صورت بدلوي چ３ كله ي３ معنا هم ورسره اوؤي

ته وايي، او كله ي３ معنا ) پسه(زور شريك، مخلوط او د －اف په زوركي

.اييزور او ＇وك ي３ په زوركي و) پ(نه اؤوي لكه شپإ چ３ ＇وك ي３ د

د يو حرف ساكنول او د حركت نقلول هم د تغير اقسام دي او په يوه

م／ر مثالونه ي３ په پ＋تو ) مين، مينه( كلمه ك＋３ تغير پيدا كوي لكه

. ك＋３ أ４ر نه پيدا كيإي

له دې وؤاندى بيان ＇خه ثابته شوه چ３ د پ＋تو اكثرا تغيرات او

والي، حذف، ابدال او تقديم او تصريفات د مادې يعنى حروفو په زيات

تاخير سره عملي كيإي او د حركاتو يعنى د هئيت د تغير مثالونه

پر -پك＋３ كم دي او همدا ممكنه ده چ３ د اريايي ژبو يو خصوصيت وي

  38

خالف له عربى چ３ هلته د حركاتو په بدلولو، نقلولو او ساكنولو أ４ر

په پي（ او ) ض(چ３ د ) ضرب(ه لك. تغيرونه را＄ي او نوې كلم３ جوؤيإي

. په زير تر４نه مجهوله صيغه الس ته را＄ي) ر(د

د پ＋تو د كلماتو تغيرونه نور هم أ４ر صورتونه لري، دلته مونإ اكثرا

د مركبو كلمو او نورو تغيراتو –د مفردو كلمو تغيرونو ته اشاره وكؤه

.بيان به وروسته په خپل خپل ＄اى ك＋３ راشي

لماتو په جوؤونه ك＋３ د نومونو درجهد ك

－ويا .د ژب３ په تشكيل ك＋３ تر هر ＇ه ؤومبى نومونه زياته برخه لري

نومونه د ژب３ اصلي مواد دي چ３ ب３ له دې ＇خه د ژب３ عمارت نشي

نه يوازې فعل كار كوالى شي، نه صفت او نه ＇ه بل ＇ه ＇و . جوؤيداى

وايي پوره ) راغى يا سپين(ؤى درسته ورځ مثال كه س. چ３ اسم نه وي

. مطلب ترې نه والؤيإى ＇و چ３ فاعل يا موصوف ور سره رانه وؤي

مثال كه ＇وك چا . بالعكس له نومونو ＇خه يوازې هم كار اخيستل كيإي

ته د يو شي تش نوم واخلي نو هغه پوهيإي چ３ دغه شى غواؤي لكه چ３

ن د شيانو په نومونو اخستلو خپل مطلب كوچنيان او د ژب３ نو اموزا

دغس３ د كلماتو په جوؤونه ك＋３ هم د كالم له نورو اجزاو . حاصلوي

＇خه نومونه زياته حصه لري په عربة ك＋３ ！ول افعال له مصدر ＇خه

دارن， أ４ر اسما او صفات هم له مصدر ＇خه الس ته را＄ي او . جوؤيإي

سر ب５ره پر دې په عربة . بلل كيإيمصدر خو د اسم له اقسامو ＇خه

  39

له : لكه . ك＋３ له يو جامد نوم ＇خه هم ＄يني فعلي اشتقاقونه كيإي

قوس الشيخ اى انحنى ظهره فصارقوسا و استقوس اى "＇خه ) قوس(

. )1("انحنى

همدا وجه ده چ３ د عربة صرف نحو د پوهانو يوه مهمه أله يعنى

په اريايي ژبو –ق ك＋ى اسم دى نه فعل بصريان وايي چ３ اصل په اشتقا

د الحقو او يا سابقو په راوؤلو او يا د . ك＋３ هم هر كله چ３ كلمات اكثرا

دوو كلمو په تركيب سره جوؤيإي نو ويالى شو چ３ د دې ژبو په تركيباتو

. او اشتقاقاتو ك＋３ به هم اسم اصلي عنصر وي

اول دې يو نوم پيدا شي بيا طبيعت او فطرت ته هم دا نزدې ده چ３

.دې د هغه د شان وؤ يو صفت او فعل موجود شي

په پ＋تو ك＋３ لكه چ３ －ورو نومونه د كلماتو په تشكيل ك＋３ لوؤ

مقام لري ＄كه چ３ اكثر مصادر له اسم او صفت او افعال بيا له مصدر

در دا رن， فعلي صفات او نور هم له مص. ＇خه جوؤيإي) فعلي نوم(

سر ب５ره په دې أ４ر الم واال مصدرونه هم د نورو ذاتي . ＇خه الس ته را＄ي

) كسي او داؤي(چ３ له ) كسل، داؤل(لكه . نومونو ＇خه جوؤ شوي دي

دلته اوس مونإ د مثال په أول د يو نوم ＇خه جوؤې . ＇خه ماخوذ دي

: را وتلي ديله كلم３ نه دا وروسته كلم３) غوإ(شوې كلم３ ＊يو مثال د

يو －وټ ته ( غوإى )1( غوإة– غوإين – غوإور – غوإو –نغوإل

) پس －وش( غوإيچنه – غوإوالة –سپر غوإى ) پروت پ＂ى

. بردى د شافي شرح جار(1)

. د ＊كار كولو يوه ＇５ره ده چ３ ＊كاري ي３ مخ ته اچوي او غوإونه لري(1)

  40

په پ＋تو ك＋３ له طبعى اصواتو ＇خه هم أ４ر كلمات جوؤيإي لكه له

. ！ك ＇خه ！ك＂كى او نور

په جوؤولو ك＋３ په پ＋تو ك＋３ پس له نومو ＇خه صفات د كلماتو

زياته حصه لري او په دريمه او ＇لورمه درجه ك＋３ بيا قيود او ادات دي

كه ＇ه هم د اداتو استعمال زيات دى م／ر زمونإ مقصد په مستقلو او

هر كله چ３ ＄ينى پوهانو د يوې ژب３ په تشكيل . اساسي اجزاو ك＋３ دى

يت ＊ودل هم ضرور ك＋３ د جامدونومو، افعالو او مصادرو د موقع

بللي دي؛ نو ＄كه مو په دې ＄اى ك＋３ دغه مقصد ته يوه لنأه غوندې

.اشاره وكؤه

د كلماتو د جوؤولو صورتونه او قسمونهلكه چ３ د مخه مو هم ويلي دي،د كلماتو د تشكيل بحث په هره ژبه

نوي ضروريات او احتياجات د هرې . ك＋３ يو مهم او ضروري بحث دى

. پوهان دې ته اؤباسي چ３ نوي لغات او كلمات جوؤ او تيار كانديژب３

د لغاتو د تشكيل او جوؤ４دو سلسله بايد چ３ هميشه په يوه ژبه ك＋ى

.جاري وي، ＄كه چ３ همدا د يوې ژب３ د ژوند او لوؤتيا ذريعه ده

م／ر د نويو كلماتو جوؤونه ضرور ＄ينى اصول او قواعد غواؤي چ３

دغو اصولو ＇خه د كلماتو تشكيل يو طبعي او اصولي جريان ب３ له

نو د دې د پاره الزمه ده چ３ د ژب３ په اصلي او پخوانو . نشي پيدا كوالى

كلماتو ك＋３ ＇５ؤنه او پل＂نه وشي او د هغو د تشكيل او جوؤيدو

په دې صورت ك５داى شي چ３ د . صورتونه اوليارې معلوم３ كؤى شي

  41

شكيل قاعدې او اصول من＃ ته راشي او په اينده ك＋３ ور نه د كلمو د ت

.نورو كلمو په جوؤولو ك＋３ كار واخستل شي

هر كله چ３ پ＋تو په عمومي شيانو ك＋３ د نورو اريايي ژبو د اصولو

او قواعدو سره شريكه ده نو ＄كه غواؤو چ３ ؤومبى د اريايي ژبو د

و او پس له هغه د پ＋تو د كلماتو د كلماتو د تشكيل صورتونه و＊ي

.جوؤون３ صورتونه او ليارې بيان كؤو

چ３ يو ان／ريز مستشرق دى په خپل پ＋تو －رامر ك＋３ )1("الريمر "-1

ليكلي دي، چ３ په هندو جرمنى ژبو ك＋３ الفاظ په دې وروسته درې

:طريقو سره جوؤيإي

پاؤو －ر، غمجن او : سره لكهد الحقو په زياتولو او عالوه كولو: الف

.داس３ نور

هم زولى، : د سابقو په يو ＄اى كولو او ل／ولو سره لكه: ب

.هم غاؤى، ب３ الرى

: د دوو مستقلو الفاظو په يو＄اى كولو او پ５وستولو سره لكه: ج

.، نمر－ل او داس３ نور)قوس قزح(سپين ستر－ى، سرتور، بوأة ！ال

چـ３ د كلمـاتو : )2(الماني ژب３ په －رامر ك＋３ وايي د )) پرتو علوى ((-2

په جوؤونه او تشكيل ك＋３ دوه صورته ليدل كيإي چ３ يو اشتقاق دى او

لـه يوې كلم３ نـه د بلـ３ كلمـ３ اشـتقاق پـه پن％ـو الرو ممكـن –بل تركيب

:دى

. د الريمر د پ＋تو －رامر له فارسي قلمي ترجم３ ＇خه چ３ په پ＋تو ！ولنه ك＋３ ده(1)

. دستور زبان المانى د تهران چاپ(2)

  42

هغه كلم３ چ３ له هغو ( د اصلي كلم３ د خاتمو په غور＄ولو سره -1

اصلي كلم３ بلل كيإي په اصلي كلمو ) ورې كلم３ راو＄ي＇خه ن

) ك＋３ اسم ، مصدر، صفت، فعل راتلى شي

. د اصلي كلم３ د يو اصلي حرف په تغير سره-2

. په اصلي كلمه ك３ د يو امدادي حرف په زياتولو سره-3

. په اصلي كلمه باندې د الحقو په زياتولو سره-4

. سابقو په عالوه كولو سره په اصلي كلمه باندې د-5

.په دغو طريقو سره خالى اسما، صفات او افعال جوؤيإي

هغه كلمه چ３ يو جز لري اصلي كلمه او كه له دوه يا زياتو :تركيب

هره تركيبى . اصلي كلمو ＇خه جوؤه شوې وي نو تركيبي كلمه بلل كيإي

.كلمه له دوو برخو ＇خه جوؤيإي

: مقصودي او مهم جز وي ريشه او اصل چ３-:الف

متمم چ３ د كلم３ ！وله معنا د هغه په واسطه پوره كيإي، م／ر -:ب

كله تركيبي كلمه يو بل مفهوم لري چ３ هغه ي３ له اجزاو ＇خه هي＆ نه

مطلب دا چ３ په مركبو كلمو ك＋３ يو جز اصلي او بل جز )1(. معلوميإي

.مكمل او متمم وي

:３ د كلمو د تركيب صورتونه دا ديپه الماني ژبه ك＋

.چ３ اصلي جز ي３ مركب او متمم جز ي３ ساده او مفردوي -1

.چ３ اصلي جز ي３ ساده او متمم جز ي３ مركب وي -2

.معنا ي３ له اجزاو نه معلوميإيچ３ د ترك ) پرې ＊ودل( لكه په پ＋تو ك＋３ (1)

  43

.چ３ اصلي جز او متمم جز دواؤه مركب وي -3

دا تركيبونه به يا ب３ د ارتباطي كلمو ＇خه وي او يا به د ارتباطي

په الماني ژبه ك＋３ د كلماتو له تركيب او . كلمو په واسطه جوؤ شوى وي

: يو ＄اى كولو ＇خه د اوروسته مركب３ كلم３ جوؤيإي

مركب نومونه -1

مركب صفتونه -2 مركب عددونه -3 مركب فعلونه -4 .مركب قيود -5 .مركب ادات -6

لماتو د تشكيل په په خپل فرانسوي －رامر ك＋３ د ك" كلو د اوژه "-3

لكه ＇ن／ه چ３ د يوې ون３ ＇خه ＇ان／３ او ＊اخونه )1(باب داس３ ليكي

پيدا كيإي دغس３ له يوې كلم３ ＇خه نورې كلم３ پيدا كيإي چ３ د ！ولو

دغس３ كلم３ ته اصل او . تر من＃ يو ارتباط او شريك فكر موجود وي

. په واسطه كيإي(Affixes)"افيكسونو"د كلماتو تشكيل د . ري＋ه وايي

دا هغه اجزا دي چ３ د يوې كلم３ د مخه او يا وروسته را＄ي او معنا ته

" – (Prefixs)) پريفكسونه(دا بيا پر دوه رازه دى . ي３ تغير وركوي

چ３ لومؤى د كلماتو په سر ك＋ى او دوهم د كلمو (Sufixes)"سفكسونه

د كلمو تشكيل په دوه أوله په فرانسوي ك＋３. په پاى ك＋ى را＄ي

.يو د تركيب په ذريعه او بل د اشتقاق په ذريعه. كيإي

. د ＊اغلي ر＊تيا له ترجم３ ＇خه چ３ د كابل په مجلو ك＋ى خپره شوې ده(1)

  44

تركيب بيا پر دوه قسمه دى يو د پريفكس د زياتولو په واسطه او بل

د بسيطو كلمو د يو ＄اى كولو په واسطه او اشتقاق د سفكس په عالوه

صورتونه كولو حاصل５إي، د بسيطو كلمو په واسطه تركيب دا الندې

: لري

.له دوو نومو ＇خه •

.له يو نوم او يو صفت ＇خه •

.له دوو صفتونو ＇خه •

.د يو نوم او يو فعل په واسطه •

.ددوو فعلونو په واسطه •

.د يو فعل او يو صفت په واسطه •

لومؤى اساسى جز . په مركبه كلمه ك＋３ معموال ＇و اجزا ليدل كيإي

چ３ كلمه پرې تماميإي يا شروع چ３ اصل او مونأ دى بل هغه جز

د كلمو يو له بله يو ＄اى كول بيا دوه الرې لري يوه دا چ３ د . كيإي

اصلي كلمو په ترتيب ك＋ى ＇ه تغير را نشي او بله دا چ３ تغير او بدلون

.پك＋３ پي（ شي

)1(:په خپل －رامر قواعد اردو ك＋ى داس３ وايي) أاكتر عبدالحق "-4

＋ى چ３ دوه مختلف لفظونه سره يو ＄اى كيإي هغه دوه حالته په اردو ك

د لفظي حالت بيان په . لري چ３ يو لفظي حالت دى او بل معنوي حالت

:دې أول دى

. قواعد اردو د أيلى چاپ(1)

  45

.دوه لفظه چ３ سره يو ＄اى شي او هي＆ تغير پك＋３ را نشي •

.دوه لفظه چ３ سره يو ＄اى شي او حروف پك＋ى حذف شي •

. او كوم امدادي حرف پك＋ى زيات شيدوه لفظه سره يو ＄اى •

د اول لفظ وروستى او د دوهم لفظ ؤومبى حرف چ３ سره يو وي •

.نو يو ي３ غور＄يإي

) او(كله د دوو لفظونو تر من＃ د ارتباط راوستلو د پاره -5

.زياتيإي

د معنوى حالت په بيان ك＋３ وايي چ３ په سنسكريت ك＋ى هم د

:قسيم پردې وروسته أول دىمعنا په لحاظ د مركباتو ت

.چ３ يو جز د بل ظرفي، يا مفعولي تابع وي: تابع مركب •

چ３ د الفاظو تعلق پك＋３ د ارتباط د تورو په : ربطي مركب •

.واسطه وي

.چ３ صفت او موصوف سره راغلى وي: توصيفي مركب •

.چ３ اول جز پك＋３ عدد وي: عددي مركب •

)1(. وي) قيد( اول جز تميز چ３ په هغه ك＋３: تميزي مركب •

: داكتر عبد الحق په يو بل ＄اى ك＋３ مركب پر دوه قسمه بللى دى

اول هغه دى چ３ يو خاص حرف يا عالمه له بل لفظه سره يو ＄اى شي او

يوه خاصه معنا پيدا كؤي او بل هغه دى چ３ دوه جال نومونه، يا يو نوم

دغه مركبات په اردو ك＋ى نور تفصيل او صورتونه هم لري چ３ تر أ４رې اندازې د (1)

.پ＋تو سره برابر دي او وروسته به بيان كؤى شي

  46

ت اوفعل سره يو ＄اى شي او او يو صفت، يا يو اسم او فعل يا يو صف

.يوه مركبه كلمه ترې جوؤه شي

چ３ )2(. سيد محمد على د فرهن， نظام په مقدمه ك＋ى ليكي-5

: مركب پر دوه قسمه دى

هغه دى چ３ در４مه معنا ترې پيدا نشي او اجزا ي３ په خپله -:الف

).اب چاه(اصلي معنا داللت كوي لكه په فارسي ك＋３

م مركب هغه دى چ３ پر در４مه معنا داللت وكؤي يعنى بله دوي-:ب

چ３ د لمر ) ائينه اسمان(در４مه معنا ترې مطلب وي لكه په فارسى ك＋３

وايي چ３ د كلماتو او اسماو تركيب په سانسكريت ك＋ى هم . په معنا ده

زيات او أ４ر دى او د دوو كلمو له تركيب ＇خه پك＋ى يوه كلمه

.جوؤيإي

ك＋ى ليكلى) مخزن القواعد(مرزا على رضا شيرازى په " -6

چ３ په فارسى ك＋３ مركب نومونه په دې وروسته صورتو سره )3( دي

.جوؤ４إي

كلــه دوه مختلــف المعنــا نومونــه ســره يــو ＄ــاى كيــإي لكــه شــبنم، -1

.خارپشت او نور

: كله له دووهم معنا نومو ＇خه جوؤيإي لكه-2

.زيب و زينت –مرز و بوم

: كله دوه جال نومونه د عطف په واسطه يو ＄اى كيإي لكه -3

اب و هوا

. فرهن， نظام اول جلد د حيدراباد چاپ(2)

. مخزن القواعد د حيدر ابادى چاپ(3)

  47

.هزار پا، چار پا: كله دا سم ＇خه وؤاندې عدد راوؤل كيإي لكه-4

په دې أول د فارسى په نورو －رامرو ك＋３ هم د مركبو كلمو بيان

اتو تشكيل أ４ر راغلى دى، او معلوميإي چ３ په فارسي ك＋３ هم د كلم

.صورتونه لري، دا رن， مشتقات هم پك＋ى أ４رې دى

اشتقاق او تركيب

: اشتقاق

اشـتقاق پـه ！ولـو . لومؤى شى د كلماتو په تـشكيل ك＋ـى اشـتقاق دى

سامي او اريايي ژبو ك＋３ شته او د هغه په واسطه أ４رې كلم３ او الفـاظ

ه لــه مـصدر ＇خـه راو＄ـي او كلـه جوؤيإي، پـه عربـة ك＋ـ３ زيـات نومونـ

چـ３ لــه ) اسـتنوق (لكـه . پك＋ى لـه جامـدو نومـو ＇خـه هـم اشـتقاق كيـإي

د اشــتقاق تعريــف د هــرې ژبــ３ پــه －رامــر . ＇خــه مــشتق شــوى دى) نــاقى(

. ك＋ى په ب５ل ب５ل أول راغلى دى

  48

په عربى صرف و نحو ك＋３ اشتقاق دې ته وايي، چ３ يـو لفـظ لــه بـل

ــر مــن＃ لفظــي او معنــوي مناســبت موجــود وي لفــظ ＇ خــه چــ３ د دواؤو ت

)1(استخراج شي

اشتقاق دا دې، چ３ يو لفظ له بل ＇خه په ＇ه قـدر : ＄ين３ كسان وايي

لـه هـرې كلمـ３ نـه چـ３ يـو شــم５ر : ＄ينـي نـور وايـي )1(.تغيـر سـره راوو＄ـي

＄ينو خلكـو د )2(.كلم３ په جال جال معنا －انو جوؤې شي هغه اشتقاق دى

كـه چ５ـرې مونـإ د لفظـي او معنـوي : اشتقاق تعريف په دې أول كـؤى دى

تناسب او نزد４والي په لحاظ يوه كلمه لـه بل３ ＇خـه جـوؤه كـؤو او لــه يـوه

لغــت ＇خــه أ４ــرې صــيغ３ راوباســو نــو دې تــه اشــتقاق وايــي، بنــاپر دې د

مـاتو مبـدا او اصـل اشتقاق علم هغـه علـم دى چـ３ د هغـه پـه واسـطه د كل

د دې وؤاندې تعريفونو لـه مخه معلومه شـوه چـ３ د اشـتقاق . ل＂ول كيإي

تعريف تقريبا په ！ولو ژبو ك＋３ سره نزدې او يـو شـان دى چـ３ مهـم ركـن

اول هغه دى چ３ د دوو لفظو تر من＃ په : اشتقاق په عربي ك＋３ په درې أوله دى(1)

دوهم هغه . لكه ضارب له ضرب ＇خه. حروفو او ترتيب دواؤو ك＋３ تناسب موجود ويناسب وي او په ترتيب ك＋３ ي３ نه وي لكه جبذ له جذب دى چ３ په حروفو ك３ ي３ ت

نعق له : لكه. ＇خه ، دريم هغه دى چ３ يو حرف پك＋３ مغاير م／ر قريب المخرج ويپه عربي اصطالح ك＋３ اول قسم ته صغير ، دوهم قسم ته كبير او دريم . نهق ＇خه

په محقق او شبيه هم و４شل دغه شان په عربي ك＋３ اشتقاق . قسم ته اكبر اشتقاق واييمحقق هغه دى چ３ ثابت او يقيني وي لكه دغه پورته مثالونه او شبيه هغه . شوى دى

＇خه ول３ چ３ ＄ينى ) نسيان(دى چ３ شك او شبه پك＋３ وي لكه د انسان اشتقاق له . ＇خه مشتق بولگي) انس ( خلك ي３ له

قواعد اردو (1) . تركى －رامر(2)

  49

يــ３ د مــشتق او مــشتق منــه تــر مــن＃ د لفظــي او معنــوي مناســبت موجــود

او ادوات هــم شــته چــ３ د پــه اريــايي ژبــو ك＋ــ３ ＄يــن３ حــروف . والــى دى

اشتقاق ادوات ي３ بولي او د هغو پـه واسـطه د كلمـو قـسمونه بـدليإي او

ــ３ اوؤي ــان３ ي ــا － ــو ك＋ــ３ . معن ــه پ＋ت ــن–ور(لكــه پ –غــوإور(چــ３ د ) ي

. ＇خه جوؤې شوې دي) غوإ(كلم３ د هغو په واسطه له ) غوإين

او مـشتق شـوي وي هغه ！ول３ كلم３ چ３ لــه يـوه ماخـذ ＇خـه را وتلـ３

د . او اصـل يــ３ اره او مونــأبولي . عـايلوي او هــم ري＋ـه كلمــ３ بلـل كيــإي

د كلم３ هم ري＋ـه او عـايلوي ) غويى، غوا (مثال په أول په پ＋تو ك＋ى د

) خـر م／ـس ( غوبـاؤى – غويمـه – غويمنأ – غوجل –غوبل : كلم３ دا دي

ــه ــون -)ظـــرف －اودوشـــى(غالوشـ ــه = غوبـ ــاوچى = غوبـ ــ–غـ –و＇كى غـ

هـم د دې ارې او ) غوالن％ـه – غـوؤي –غو＊ـه ( او ممكـن چـ３ –غوشايه

.ري＋３ سره ارتباط ولري چ３ وروسته به ي３ عموميت موندلى وي

تركيب دې ته وايـي چـ３ دوه يـا لــه دوو ＇خـه زيـات３ كلمـ３ :تركيب

. و＊نـدي سره ون＋لي او يوه كلمه ترې جوؤه شي او ＄انلـه مفهـوم او معنـا

.پى مخى، رون مخى، غوإوالى، نمر －ل او نور: لكه

د كلماتو په اشتقاق ك＋３ ＄ين３ قاعدې

. د پ＋تو اشتقاقونه غالبا د اهن， او د ژب３ د صوتي اصـولو تـابع دي

يعن３ ديوې كلم３ سره چ３ كومه الحقه ل／يإي نو د اهن， د سمون د پاره

دا تغيرونــه كــه ＇ــه هـم پــه مــنظم أول نــشي . يپك＋ـى ＄ينــى تغيرونــه را＄ـ

  50

بيانيداى م／ر تر يوې اندازې چ３ ＊كـاره او ＇ر－نـد دي پـه وروسـته أول

:＊ودل كيإي

: راوؤل كيإي لكـه ) ا، و، ى( كله د كلم３ او الحق３ د ن＋لو لو د پار -1

لــه لويـد –له أم ＇خه أمامه، لـه زيؤ ＇خه زيؤانك، لــه مـخ ＇خـه مخوكـه

.＇خه لويدي＃

په اصلي حروفو ك＋ى هم ＄ينى حروف شته چ３ د كلمـ３ او الحقـ３ -2

چـى )) س: ((لكـه . ترمن＃ د اهن， برابرولو او موزون والي د پاره زياتيـإي

.تر من＃ زيات شوى دى)) خپه او كه((ك＋ى د ) خپسكه(په

امـدادي كله د صوتي ضرورت او د كلم３ د اهـن， برابرولـو دپـاره -3

: لكه. او ＄ين３ نور حروف غور＄يإي) ا، و، ى، هگ(توري

له چاؤه ＇خه چؤتون، له زوؤ ＇خه زؤ＊ت، له ش／３ ＇خه ش／لن،

. او داس３ نور)1(له ل５وني ＇خه ليونتيا ، له －ورم ＇خه －وروان

كه چ５رې د اول３ كلم３ اخر حرف او د الحق３ لومـؤى حـرف سـره يـو -4

. نو يو ＄ن３ حذفيإيوي

)2( له ＊انك ＇خه ＊انكى–له ！وپك ＇خه ！وپكى: لكه

لـه من／ـي ＇خـه : كله يـو امـدادي حـرف پـه بـل بانـدې بـدليإي لكـه -5

او پـه ) و(پـه ) ى(مثـال ك＋ـ３ . من／و！ى، لـه پوزې ＇خه پيزوان چ３ په اول

دي او ＄ينـى غـرض دادى چـ３ امـدا . بدل شوى دى ) ى(په ) و(دوهم ك＋ى

.حذف شوى دى) م(ى مثال ك＋３ په د(1)

. دى) كى( په دې مثالونو ك＋ى ال حقه (2)

  51

نور توري د تلفظ دروانة او اهن， برابرولـو د پـاره هـر أول تغيـر قبلـوي

.او دا تغيرونه په پ＋تو ك＋３ قياس او اساس －２ل كيإي

هر كلـه چـ３ اصـوات پـه پ＋تـو ك＋ـ３ اكثـر يوسـيالبي وي، نـو كلـه -6

.دغه اصوات د يو نوم د جوؤولو د پاره په مكرر صورت هم اسـتعماليإي

)فاخته( كوؤ كوؤة – ！ك＂كى –چ２چ２ه : لكه

د الحقو ＇خه لومؤى حرف اكثر مفتوح وي او كلـه پـه يـو نـيم مثـال -7

) دوده اتش( له تور ＇خه توركى : ك＋３ ساكن هم را＄ي لكه

د حركاتو تغير او بدلون دا رن， د يـو حـرف سـاكنيدل يـا متحـرك -8

ه وخت ك＋３ د صوتي ضرورت له مخه ك５دل دا ！ول د كلماتو د تشكيل پ

پــه دې بــاره ك＋ــ３ كــوم عمــومي قــانون نــشته خــو د . پ５＋５ــدونكى دى

هر ＇ن／ه چـ３ يـوه . كلماتو د اهن， سمون او دوينا اسانة ته كتل كيإي

كلمه په خوله او وينا ك＋３ سمه راتلـه، هغـه أول پك＋ـ３ ＄ينـي حركتونـه

.هم وؤاندې وروسته كيإي

دا قاعدې د سابقو دراوؤلو او تراكيبو جوؤولو پـه وخـت ك＋ـ３ هـم -9

.تطبيقيإي

د پ＋تو د كلماتو جوؤونه

د پ＋تو د كلماتو د جوؤون３ بحث پـردوو برخـو و４ـشل كيـإي، لومـؤة

.برخه ي３ اشتقاقونه او دوهمه برخه ي３ تركيبونه دي

  52

اشتقاقونه–لومؤى برخه

تــــو ك＋ــــ３ د كلمــــاتو د اشــــتقاق او ＇ــــومره چــــ３ معلومــــه ده پــــه پ＋

:راويستن３ د پاره دوه صورته دي

يو صورت دا دى چ３ ب３ لـه قانوني او مـنظم صـورت ＇خـه د امـدادي

تورو په كمولو، زياتولو ، بدلولو او داسـ３ بـل تغيـر الس تـه را＄ـي او بـل

پــه ل／ولــو )) پــسينه تــورو((صــورت دا دى چــ３ پــه مــنظم او قــانوني أول د

په اول صورت ك＋３ د كلماتو اصل او ري＋ـه معلومـول ＇ـه . ه جوؤيإي سر

قدر مشكل او زيات ل＂ون او ＇５ؤنه غواؤي، دغـه شـان د اشـتقاق د يـوې

قانوني او قياسي الرې پيدا كول هم پك＋３ －ران دي م／ـر پـه دوهـم قـسم

قـسم نو ＄كه اول قسم ته سماعي او دوهـم . ك＋ى دا دواؤه كاره اسان دي

ته قياسـي وايـو، بلـه دا خبـره ده چـ３ پـه اول قـسم ك＋ـى خـالي د كلمـاتو

ارتباط او نزديوالى معلوميإي او په دوهم صورت ك＋３ پرته له دې ＇خـه

دا قـسم زمـا پـه . د نويو كلمو د جوؤولو د پاره هـم يـوه الره مـن＃ تـه را＄ـي

اشـتقاقاتو او نويـو خيال أ４ر ضرور دى، ول３ چ３ په دې واسـطه د اينـده

. الفاظو د جوؤولو د پاره يوه الر معلوم５دى او يو اساس ك５＋ودى شي

له دې كبله مونإ په دې كتاب ك＋３ يوازې دوهم قسم اشتقاق بيـانوو

او غــواؤو چـــ３ د كلمــاتو صـــرفي تحـــوالت او تبــدالت بيـــان او د كلمـــو د

مبى تر دې پكـار دي الكن ؤو . اشتقاق او اخستن３ قياسي صورتونه و＊يو

ــه أول و＊ــودل ــه هــم د نمــون３ پ ــو ＇ــو مثالون چــ３ د اول قــسم اشــتقاق ي

: مثال.شي

  53

ــه - جــل -1 ــة - جــول - جــال - جال ــه دې كلمــو (- جــوال- جول پ

).ك＋３ د محدود ＄اى معنا شريكه ده

د －ـ０ والـي پـه دې كلمـو ك＋ـ３ ( ！ولى - ！ول- ！５له- ！５ل-)دلر－و( ！ل -2

).معنا پرته ده

) خاورين اوار لو＊ى( تالى –) د پ＋３(تاله = ، تلى)د اوبو ويخ( تل -3

4- － - ا！ى- －ي＂ى - －＂ه－ .

) هغـــه ＊％ـــه چـــ３ وروريـــ３ مـــؤوي( وراره - ور４ـــره - وراره - ورور -5

.ورندار

).اره لكه غ５إدهغوإ د غإ د پ) اغوش( غ５إ – غإ – غوإ -6

).＄كه چ３ د م５ن３ سره سؤى مينه لري( م５نه - مينه - مين -7

كال– كلى – كول – كهول -8

نـرة مغـزن ( نلـى – تـال، نـل – ناوې، تول – رشتيا، نوى – رشتين -9

پـه دې پورتـه ！ولـو مثـالو ك＋ـى د . كو！ـه او داسـ３ نـور –، كـوټ )هأوكى

له كبله د اشتقاق ارتباط موجود دى او په ＄ينو لفظي او معنوي مناسبت

چ３ دغه نورې كلمـ３ ) ورور( مثالونو ك＋ى ي３ اصل هم معلوميإي لكه

ــرې راوتلــ３ دي م／ــر خبــره دا ده چــ３ دغــه اشــتقاقونه كــوم مــنظم او . ت

قــانوني صــورت نــه لــري او پــه ＄ينــو مثــالونو ك＋ــ３ يــ３ اصــل هــم نــه

ي３ په نورو اريايي ژبو ك＋ى اصل او ري＋ه ونه معلوميإي؛ ＇و چ３ سؤى

.پل＂گي

  54

د دوهم قسم يعنى قياسي اشتقاقونو په واسطه په پ＋تـو ك＋ـ３ غالبـا

:دا درې قسمه كلم３ جوؤيإي

نومونه .1

صفتونه .2

فعلونه .3

دا هر يو قسم د اشتقاق مخصوص توري او صـورتونه لـري چـ３ دادى

:په وروسته أول بيانيإي

و اشتقاق او جوؤونهد نومون

هر كله چ３ د نومونو په اشتقاق او جوؤونه ك＋３ ال حقـ３ زيـات تـاثير

لري او د هغو په واسطه ب５ل ب５ل أول نومونه جوؤيإي له دې كبلـه غـواؤو

.چ３ د نومونو تشكيل او جوؤونه د الحقو تر عنوان الندې بيان كؤو

)پسينه(فاعلي او نسبتي ال حق３

چــ３ پــه پ＋تــو ك＋ــى ＄ينــى الحقــ３ د نــسبتي او فــاعلي معنــا هــر كلــه

－انو د پاره په شريك أول هم استعماليإي له دې كبله دغـه الحقـ３ تـر يـوه

:عنوان الندې په وروسته أول ＊وول كيإي

دا يوه فاعلي او نسبتي عالمه ده په سنسكريت ك＋ى هم متحرك ) كه( -1

  55

نـو دا )1()مـتكلم = واچـك –مقـر = اسـتك : (كاف د فاعليـت د پـاره دى لكـه

هم هاغه د سانـسكريت متحـرك كـاف دى چـ３ زور يـ３ اوس ) كه(دپ＋تو

د دې الحق３ په واسـطه د نومـود جوؤولـو صـورتونه دا . ليكل كيإي ) هگ(په

:دي

: د بسيطو اصواتو په اخر ك＋３ را＄ي او فاعلي معنا وركوي لكه-:الف

ه كوؤك ＇خه كوؤكه چر－هل له چوغ ＇خه چوغكه

له ！يو ＇خه ！يو！يو كه له ！يغ ＇خه ！يغكه

) يوه مرغة ده(

) مشك(له غؤك ＇خه غؤكه

په اخر ك＋３ را＄ي او فاعلي معنـا تـرې معلوميـإي )2( د فعلي مادې -:ب

: لكه

)حشره(له خو＄５دل ＇خه خزدكه له ＇رخ５دل ＇خه ＇رخكه

له توت خوؤل ＇خه توت خوركه ل ＇خه الوتكه له الوت

)يوه مرغة ده(

: دا سم په اخر ك＋３ را＄ي او د نسبت معنا وركوي لكه-:ج

.له نل ＇خه نلكه ) منقار(له مخ ＇خه مخوكه

د صــفت پــه اخــر ك＋ــ３ د نــسبتي او فــاعلي معنــا －ــانو د پــاره راوؤل -:د

:كيإي لكه

فرهن， نظام (1)

فعلى ماده دمصدر هغ３ حص３ ته وايي چ３ د مصدر د الم او يا د مصدري عالمو (2)

.له حذف ＇خه وروسته پاته كيإي

  56

) يوه مرغة ده(ؤكه زي ＇خه له زيؤ

–) كابوس(خپسكه ＇خه له خپه

كه چ３ په ＄اى ل＂ه پرته وي(كورمار = ل＂كه ＇خه له ل＄.(

) دانه(＄وانكه ＇خه له ＄وان

)－رم دانه(－رمكه ＇خه له －رم

ســاكن كــاف هــم د نــسبت او فاعليــت پــه معنــا اســتعماليإي او د ) ك (-2

:و فعلي مادې په اخر ك＋３ را＄ي لكهصوت، نوم، صفت ا

له ستر－３ ＇خه ستر－ك ) اله(له چ０ ＇خه چ２چ２ك

له زمري ＇خه زمرك له شونأ ＇خه شونأك

له تور ＇خه تورك له شپ５لة ＇خه شپ５لك

له مو！ى ＇خه مو！ك ج

)غران(له نيم ＇خه نيمك

)－ردش(ك له چورل５دل ＇خه چورل

)1(له ＇پ ＇خه ＇پك

د نـــسبت، فاعليـــت، تـــصغير پـــه معنـــاو را＄ـــي او دا وروســـته ) كـــى (-3

: صورتونه لري

: د نومو په اخر ك＋３ لكه-:الف

له چجه ＇خه چجكى له ازغي ＇ه ازغكى

له مرچ ＇خه مرچكى له پياز ＇خه پيازكى

. د ＇لورو －وتو اندازې ته وايي چ３ خلك ي３ په غلطه ＇پق بولي(1)

  57

)تهدس(له الس ＇خه السكى له اور ＇خه اوركى

)نوله افتاوه(له ＇وخه ＇خه ＇وخكى له سيخ ＇خه سيخكى

: د صفاتو په اخر ك＋ى لكه-:ب

تروكى = له تريو ＇خه تريوكى

)دوده اتش( توركى –له تور ＇خه

له شين ＇خه شينكى

: د فعلي مادې په اخر ك＋３ لكه-:ج

له ＇گ）５دل ＇خه ＇ا＇كى

) موى باف (له پئيل ＇خه پيوكى

له مس５دل ＇خه مسكى

له أمب ＇خه أومبكى : د صوت په اخر ك＋３ لكه-:د

) قرچه(له چت ＇خه چتكى له پر ＇خه پرپركى

مونــث شــكل دى او غالبــا د نــسبت د پــاره د ) كــى(دا ن＋كــه د ) كــة (-4

پرې جوؤيإي صفاتو او اصواتو په اخر ك＋３ را＄ي او نوي نومونه –نومو

:لكه

له نيم ＇خه نيمكة له غوإ ＇خه غوإكة

له پوست ＇خه پوستكة )قطارونه(له غاؤې ＇ه غاؤكة

)نرمه －وش(پو＇كة

له اوښ ＇خه او＊كة

)－هواره جنبان(

له خپه ＇خه خپكة

له توت ＇خه توتكة له لولة ＇خه لولكة

  58

) پروانه －ل(

ــ چمچــه (ه لپــى ＇خــه لپــه كــة ل

)ابخورى

)حباب(له بوؤ ＇خه بوؤ بوؤكة

دا ن＋كه د نسبت او فاعليت په معنـا د اسـم، صـفت او صـوت پـه ) ى (-5

:اخر ك＋ى راوؤل كيإي لكه

د غره أأى ته (له اؤخ ＇خه اؤخى

)＄اى

！وخى له ！وخ ＇خه

)قرچه(چتى له چت ＇خه له غوإ ＇خه غوإى

)مرغ مرى(له ！يغ ＇خه ！يغى ) كميس(له －نأ ＇خه －نأى

)بلبل(له چون ＇خه چو１ى )تلخه(له تريخ ＇خه تريخى

)موتر سايكل(له ！پ ＇خه ！پ＂پى )طحال(له تور ＇خه تورى

)يرقان(له زيؤ ＇خه زيؤى

)چج(پى له ＇پ ＇خه ＇پ） له بر ＇خه برى

يو شي دى چ３(له كؤ ＇خه كؤكؤى )د بوسو خوسى(له أأ ＇خه أأى

)د ب５ؤة د تناب د پاسه ＇رخي

مونث شكل دى او داسـم، صـفت، صـوت، فعلـي مـادې پـه ) ى(د ) ة (-6

:پاى ك＋ى د نومو د جوؤولو د پاره استعماليإي لكه

له ！ال ＇خه ！الة له غوإ ＇خه غوإةنــرى لكــه د تيــر (لــه تيــر ＇خــه تيــرة

  59

)نيغ پ＂ى اوإې ＇خه اوإة له

له باران ＇خه بارانة يوأول مـار يـا يـو (له لنأ ＇خه لنأة

)أول شعر

)واسك(له ！＂ر ＇خه ！＂رة د الس لر－ـى (له كون＂ي ＇خه كون＂ة

)چ３ سر ي３ كوإ وي

)سرخانه(له سر ＇خه سرة د غوايـانو غـاؤې ( بند ＇خه بنـدة له

)ته يى اچوي

له غونأ ＇خه غونأة خا＊ة= له غاښ ＇خه غا＊ة

ــه ب＂ـــة ــ ＇خـ ــه بـ ــو (لـ د خ＋تـ

)پخولو

له أير ＇خه أيرة

)د كوچنيانو يو مرض دى(له ژب３ ＇خه ژبة

)－３２ ون３ چ３ سره جن／يدلى وي(له جن， ＇خه جن／ة

)هدف چ３ په ويشتو ك＋３ ترې ！ك خيژي(ه ！كة له ！ك ＇خ

د نسبت په معنا د يو اسـم، صـفت، صـوت، او فعلـي مـادې ") ه"جلي (-7

:په اخر ك＋３ را＄ي او نور نومونه ترې جوؤيإي لكه

له كاغ ＇خه كاغه )بچه مرده(پور ＇خه بوره = له بور

)－ادى(／ه له ！ن， ＇خه ！ان )مهر(له ！اپ ＇خه ！اپه

)بوسه(له چپ ＇خه چپه له ورور ＇خه ور４ره

)افت(له ！ك ＇خه ！كه له چاپ ＇خه چاپه

)روغن داغ(له تؤك ＇خه تؤكه له ！５ل ＇خه ！５له

  60

له ژغ ＇خه ژغژغه له نوك ＇خه نوكه

له پؤك ＇خه پؤكه )خشكه بين بحر(له ب５ل ＇خه ب５له

له دهد مرغيو نيولو يوه ا(

له خوؤل ＇خه خوؤه )زواله(له پ５ؤ ＇خه پ５ؤه

)شرينى خورى(

له ＇رخ５دل ＇خه ＇رخه )ب／ة(له يك ＇خه يكه

)د ！وپك د پاكولو مزى(له مروؤل ＇خه مروؤه

)قصيده(له بولل ＇خه بولگله

)يو قسم پراته(له و４شل ＇خه و４شله

)ترازو(له تلل ＇خه تله

)كنيز(ل ＇خه وين％ه له وين％

)دشنام(له كن％ل ＇خه كن％له

دا تورى هم په نـسبتي معنـا سـره د اسـم، صـفت، صـوت او فعلـي ) له (-8

:مادې په اخر ك＋ى راوؤل كيإي لكه

)نان مخلوط(له －أ ＇خه －أله )جرس(له زن， ＇خه زن／وله

)رفهسياه س(له ！وخ ＇خه ！وخله له －رد ＇خه －ردله

)زلزله(له ر４إد４دل ＇خه ر４إدله له ＊اخ ＇خه ＊اخله

بزغالـه چـ３ د (له ＇ريدل ＇خه ＇５رله )كره پاى(له پاى ＇خه پايله

  61

)＇ر４دلو وي

)1()حامله(له وار ＇خه ورله

پـه شـان د نـورو كلمـاتو پـه اخـر ك＋ـى د ) له(دا ن＋كى هم د ) لى، لة (-9

: پاره را＄ي لكهنومونو جوؤولو د

له أب ＇خه أبلة له روه ＇خه روهيلى

يـوه لويـه سـتن (له درب ＇خه دربلة له خ＂ى ＇خه خ＂ولى

)وي او نجونى ترې چارچاپير زان／ي

)بز غاله نر(له ＇ر４دل ＇خه ＇５رلى له ！يك ＇خه ！يكلى

دغـه پورتـه مقـصد هم په ＄ينو مثالو ك＋３ د ) ل(يوازې : ياد －يرنه

: لكه . د پاره استعماليإي

).توده خرمن(له ＇ن， ＇خه ＇ن／ل او له ！وپ ＇خه ！وپل

د االحقه كـه ＇ـه هـم اصـال د صـفاتو د جوؤولـو د پـاره ده، م／ـر ) وان (-10

: ＄ينى نومونه هم پرې جوؤ شوي دي لكه

.４وان او نورله －روې ＇خه －ر له پوزې ＇خه پ５زوان

دا الحق３ چ３ لومـؤة مـذكر او دوهمـه د مونـث د پـاره ده ) رى، رة (-11

داســم، صــفت او صــوت پــه اخــر ك＋ــ３ د نومــو جوؤولــو د پــاره راغلــى دي

: م／ر ＇ه قدر تصغيري معنا هم پك＋ى ليدل كيإي لكه

خـر بـوزه سـبز (له كچه ＇خـه كچـرة بــــرګ (لــــه پــــت ＇خــــه پتــــرة

＇خه به جوؤه ) من／ي او له( منجيله هم شايد چ３ په اصل ك＋ى من／يله وي او له (1)

. شوې وي

  62

)خورد )نيشكر

له －أ ＇خه －أورى له －ني ＇خه －ن５رة

لـــــه أانـــــ， ＇خـــــه دان／ـــــورة

)عصاى بغلى(

له كون， ＇خه كون／رى

غونأارى= له غونأ ＇خه غونأورى له أين， ＇خه دين／رة

: د دې عالم３ په واسطه هم دا يو ＇و نومونه جوؤ شـوي دي لكـه ) ره (-12

پيـزار (خـه أغـره، لـه چيـت ＇خـه چيتـره له ！， ＇خه ！كـره، لـه أغ ＇

. ، له أنأى ＇خه أنأوره)كهنه

دا ن＋كه د نومـو جوؤولـو د پـاره د نـورو كلمـاتو پـه اخـر ك＋ـ３ ) اره ( -13

: را＄ي لكه

  63

) －هواره جنبان (له اوښ ＇خه او＊اره

ــاره ــه نوكـ ــوك ＇خـ ــه نـ ــدى(لـ )چونـ

)ائينه( ＇خه هينداره )1(له هيند

３ ＇خه ！ون／اره له ！ون／

هغـه وزه چـ３ پـه (له پ ＇خه پ＂ـاره

) پ＋ه ك＋３ ي３ سپينه پ＂ه وي

.له بغ ＇خه بغاره

له ك＂ي ＇خه ك＂اره

)هغه مي＋ه چ３ ك＂ى ي３ مؤ شي(

)لويه چاؤه(له ك＂يل ＇خه ك＂اره

له سكونأل ＇خه سكونأاره

له شوكول ＇خه شوكاره

)برش اهنى اسپ(ره له －رول ＇خه －را

له چون， ＇خه چون／اره

هم په ＄ينـو مثـالو ك＋ـ３ د دغـه مقـصد دپـاره ) ر(يوازې : ياد－يرنه

: استعماليإي لكه

＄كـــه چـــ３ (، لـــه شـــخوند ＇خـــه ســـخوندر )مـــست(لـــه انـــأې ＇خـــه انـــأر

او ممكن چـ３ ) د مال تؤلو لويه بياسته (، له وند ＇خه وندر )شخوندوهي

.ه كنأو ＇خه جوؤ شوى ويكنأر هم ل

:د دې ال حق３ په واسطه هم ＄ينى نومونه جوؤ شوي دي لكه) ؤه (-14

)قله كوه(له ＇وكة ＇خه ＇وكؤه )زوؤ پيزار(له چپ ＇خه چپؤه

له لك ＇خه لكؤه له ديك３ ＇خه ديكؤه

سره تل )) هگ اوس . (( هيند دلته د اوبو په معنا دى چ３ په اصل ك＋ى سيند دى(1)

.بدليإي

  64

)چپالخ(له ＇پ ＇خه ＇پ５ؤه له ！وك ＇خه ！وكؤه

له يك ＇خه يكؤه

: لكه) اؤ (-15

ــاؤ ) شكل(له بوت ＇خه بوتاؤ ــت３ ＇خــه لت ــه ل ل

) پايمال(

. له بوس ＇خه بوساؤه

هم په ＄ينو مثـالو ك＋ـ３ د دغـه مقـصد د پـاره ) ؤ(يوازې : ياد－يرنه

: استعمال شوې ده لكه

هر شـى چـ３ د كينـد (، له كيند ＇خه كيندؤ )خندق(له كندې ＇خه كوندؤ

) ر زوؤويغوندې أ４

: لكه) ؤى، ؤة ( -16

)جامنك(له اوبو ＇خه اوبؤة ) د مچى(له وروسته ＇خه وروستاؤى

:لكه) نى، نة ( -17

له تور ＇خه تورانى له كور ＇خه كورنة

له پ ＇خه پ پ＂انى له درب ＇خه درب دربانة

). دىپه دې مثالو ك＋３ د الحق３ او كلم３ تر من＃ الف زيات شوى(

) :انه (-18

له نيكه ＇خه نيكانه ) د يوې مو！ى(له مو！ي ＇خه مو！انه

د فعلــي مــادې پــه اخــر ك＋ــى د فعلــي معنــا د ＇ر－نــدولو ) نــد، نــدى (-19

: لكه. دپاره را＄ي او يو نوم ترې جوؤيإي

له ＇رخ ＇خه ＇رخندى ＇خه جرنده)1(له جر

. ك＋３ دميده كولو فعل ته وايي)) زند(( جر په (1)

  65

) شقيقه(＇خه لوئيإنده له لويإي له رپ５دل ＇خه رپندى

دا ن＋كه د اسم او صوت په اخر ك＋３ را＄ي او نوي نومونه پرې ) مه (-20

: جوؤيإي لكه

له ＄يرې ＇خه ＄يرمه له －وت３ ＇خه －وتمه

له بوغ ＇خه بوغمه له أم ＇خه أمامه

لـه پـؤي، پ５ـؤ او كوؤمـه ) دكـ لن／ـه (دغه شان ممكنـه ده چـ３ پياؤمـه

.له كور ＇خه جوؤ شوي وي) وادهخان(

. له پاى ＇خه پاي）ه له غر＇خه غر＇ه، غر＇نى) : ＇ه، ＇نى (-21

:لكه) سى (-22

.له －ون， ＇خه －ون／وسى )نان مرده(له وير ＇خه ويروسى

:لكه) وس (-23

) يعنى پنأشى(له پنأ ＇خه پنأوس ＇خه ！پوس ) صوت(له ！پ

. د نسبت د پاره معلوميإي) س(أس ك＋３ هم په كنأاس او أان

.له پالر ＇خه پالر －نة له خسر ＇خه خسر －نة): －نة (-24

).الش مرده(له درون ＇خه درن／ه ): －ه (-25

له ورور ＇خه ورندار ): ندار (-26

).زن كاكا( تندار -له تره ＇خه تريندار

. ＇خه زان／وله زان／ل له مرګ ＇خه مر－و): و (-27

).چارپا(له ＇ر＇خه ＇اروى ) : وى (-28

دا دواؤه الحق３ كه ＇ـه هـم د فعلـي صـفاتو الحقـ３ دي، ) ونكى، ونى (-29

:م／ر ＄ينى نومونه هم پرې جوؤ شوي دي لكه

) يوه دانه ده چ３ د ستر－３ د پاسه راخيژي(له غولول ＇خه غولوونكى

  66

له سپ５ره ＇خه سپ５روونى ، )زكام(له باد ＇خه بادونى

).وچ اوؤه چ３ پ５ؤه پك＋ى جوؤوي(

.له خور ＇خه خور يى) يى (-30

، )خواهر خوانده(له خور ＇خه خورينه، خورين／ه ) ينه، ين／ه (-31

.له مور ＇خه مورينه

د اعالمه د دې، وروسته نومو په اخر ك＋ى راغل３ ده، م／ر د ) ان／ه (-32

ت يــ３ نــه دى بــدل كــؤى، خــالي پــه معنــا ك＋ــى يــ３ ＇ــه قــدر لغــت نوعيــ

:زياتوالى راوستى دى لكه

له ري＋گ３ ＇خه ري＋ان／ه له غؤة ＇خه غؤان／ه

له چيرؤې ＇خه چيرؤان／ه له ＄يلة ＇خه ＄يالن／ه

په دې ！ولو مثالو ك＋３ نسبت اصل ته زياتوالى او لوى والى ملحوظ

.دى

ه يوه عالمه يوازې د شكل بدلولو د پاره را＄ـي او پـه كله كل : تبصره

كوأله، = ن＋كه، كوأة= ن＋ه: معنا ك３ أ４ر فرق نه راولي لكه

.كوكاره= ب）ركى، كوكه= ＄２كى، ب）رى= ＄２ى

گظرفي الحقيپــه پ＋تــو ك＋ــى ظرفــي الحقــ３ هــم أ４ــرې دي چــ３ د هغــو پــه واســطه د

يـو د ظـرف مكـان . بيـا پـر دوه أولـه دي دا الحقـ３ . ظرف نومونه جوؤيـإي

.الحق３ دي او بل د ظرف زمان

د ＄ــاى د نومــو د جــوؤون３ د پــاره پــه پ＋تــو ك＋ــ３ :د ＄ــايو نومونــه

: وروسته الحق３ موجودې دي

  67

دا الحقه د نومو ، صفاتو او فعلي مادې په اخـر ك＋ـى را＄ـي او ) ＄ى ( -1

– دمـه ＄ـاى – ＊كار ＄ى -ل ＄ى اج: لكه. د ظرف مكان نوم پرې جوؤيإي

＊ـوون％ى – ناستو ＄ى، ونأي％ى، پخلي％ى –) مخرج( وتو＄ى –ايله ＄ى

. لوستو＄ى او داس３ نور–

هم د ظرفي الحق３ پـه ) ځ(په ＄ينو پخوانو كلمو ك＋３ يوازې : تبصره

. مغـرب = مـشرق، لويـدي＃ = خـاتي＃ ) منبـر ( )1(حيث راغل３ ده لكه دريـ＃

غالبـا ظرفـي الحقـه معلوميـإى او ) ځ(ك＋ى هم ) وري＃ –ترخ＃ (ن， په دار

دغــسى پــه . ＊ــايي چــ３ پــه اصــل ك＋ىبــه د تــرخ ＄ــاى او د وريــا ＄ــاى وي

. د ظرف تورى بللى شو) ＄ى(خيشوم ك＋ى هم (تمب５％ي

په سانـسكريت ك＋ـى هـم . د ظرف تورى او د ＄اى په معنا دى )2( تون -2

دا . هــم ور ســره نــزدې دى ) ســتان( او فارســى ) ســهتان( ه ري＋ــه لــري لكــ

ــاره اســتعمال شــوى دى لكــه ــه پ＋تــو ك＋ــ３ د ＄ــاى د نامــه د پ : تــورى پ

)3(الند４ـستون ) مقبـره ( بودتون، مؤستون، -ميإتون) غالف شمشير (چؤتون

.درملتون، نندارتون

سـاتون او (دارن， ＊ايي، چ３ ستونى او لـستو１ى هـم پـه اصـل ك＋ـى

:وى ) الس تون

).نوم م３ بولي پر دري＃ ستايوال(وايي ) هگ139( امير كؤوؤ (1)

د محمد ) هگ425(اسعد سورى . تون په قديم ادب ك＋ى د ＄اى په معنا راغلى دى(2)

په جنت ك＋３ دې وه تون زمونإ واكمنه: (سوري په مرثيه ك＋３ وايي

.شكل ＇ر－ندوى) ستان(د ) س( په دې مثالو ك＋ى (3)

  68

دا تــورى د نومــو او صــفاتو پــه اخــر ك＋ــى د ظــرف مكــان د )4()غــالى (-3

: جوؤولو د پاره را＄ي لكه

پنـأ – چوغـالى – ژور غـالى – سـوى غـالى – شپون غالى –اور غالى

أوغــل – كوأغــالى – )1( ســتر غلــى– كوغــالى دغــه شــان بــوزغلى –غــالى

يـا )) غـالى ((ه پـاى ك＋ـ３ يـ３ چقورى هم د ظرف مكان نومونه دي چـ３ پـ (

.استعمال شوى دى) غل(ي３ مخفف صورت

د اعالمه هم د ظرف مكان د جوؤولو د پاره استعماليإي لكه پـه ) جل (-4

＊ـايي پـه –مـسكن محبـوب ( بورجل – اسجل –غوجل : دې مثالو ك＋ى

دا رن， مورچل هم ＊ايي پـه اصـل ) اصل ك＋ى بر جل يعنى لوؤ ＄اى وي

. مرګ جل ويك＋ى

هم په پ＋تو ك＋ى د كليو د نومو په اخر ك＋ى راغلى )) －ل ((:تبصره

لــه دې كبلــه ويــالى شــو چــ３ – د يــو －ــل – －نج／ــل –نور－ــل : دى لكــه

دريواؤه كلم３ سره نزدې او پـه يـوه معنـا دي ولـ３ چـ３ د ) جل، －ل، غل (

. بدلون په پ＋تو ك＋ى أ４ر دى)) ګ، غ او ك، ج((

: دا الحقه د نومو په اخر ك＋ى د كرن３ د ＄ـايو د پـاره را＄ـي لكـه ) －ره (-5

.غنم／ره، شول／ره، جوار －ره

په . سره نإد４والى لري) －اه(او فارسى ) －اتو(ندله غالى د ＄اى په معنا دى چ３ د ز(4)

بدلون په اريايي ژبو ك＋ى ) ګ، غ، اوت، ل(د . زند ك＋ى اور غالي ته اتر－اتو وايي

) －ل، غل، جل(او په پاى ك＋ى ) －الى، غالى(＇خه پا اسانة )) －اتو(( عام دى، نو له

.ه كلمه ك＋ى هم شتهپ) صحن= غولي (د غالي ريشه د . جوؤ４داى شي دا كلمه ＄ينو كسانو له سترګ غالي ＇خه مخففه بلل３ ده م／ر زما په خيال په (1)

.همدى شكل هم صحيح ＊كاري ستر د پورته او ج， په معنا دى يعنى پورته ＄اى

  69

د دغه ريش３ سره ارتباط لري او د اسم او صـفت پـه اخـر ك＋ـ３ د ) －ؤ (-6

- شــير－ؤ– تره／ــؤ –راج／ــؤ : اســتو－ن３ د ＄ــايو د پــاره اســتعماليإي لكــه

. نورياغى －ؤ او داس３

يـوه قـديمي د ظـرف الحقـه ده چـ３ د ＄ـايو د نومـو پـه اخـر ) يانه، يانـا (-7

پكتيانــه، بــاختر يانــا، اريانــا، ســغديانا : ك＋ــ３ اســتعمال شــوې ده لكــه

.لوديانه او داس３ نور

دا الحقــه د نباتــاتو د نومونــو پــه پــاى ك＋ــى اســتعمال شــوې ده، ) يا１ــه (-8

. ＄وزيانه–، و＊يا１ه )－لزار(اغزيا１ه، كوكيا１ه : لكه

دا عالمه هم د ظرفي الحق３ په حيث د ＄ينو نومو پـه اخـر ك＋ـ３ ) １ة ( -9

دغـه شـان پـه ) ابـزار ( اوب２ـة –) تف داني ( توك２ة -راغل３ ده لكه پوك２ة

)) يا１ه، １ة ((ك＋ى هم په لإ تغير ) لخشك(او＊ويدا１ى ) تشناب(چو１يا１ة

هـم دغـه أول كلمـه ده چـ３ وروسـته پـوؤة ) پـاى دان (ة پو１ـ . ليدل كيـإي

.شوې ده

په پ＋تو ك＋ى ＄ينى نورې ظرفـي الحقـ３ هـم شـته م／ـر يـو يـا : تبصره

:دوه مثاله لري او په وروسته أول دي

.لكه له رانجه ＇خه رنجؤومه) ؤومه (-10

.لكه －ؤي ＇خه －ؤونج) ونج (-11

.وټلكه له أ４وې ＇خه أ４) وټ (-12

.لكه له －وت３ ＇خه －وتمه) مه (-13

.كروند= لكه له كر ＇خه كرونده ) ونده (-14

  70

هم ممكن چ３ د كرلو د )) كر غه (( دغه شان )1(برغه= لكه لرغه ) غه (-15

.＄اى په معنا وي

د زمــان３ د نومــو د پــاره پــه پ＋تــو ك＋ــى أ４ــرې :د زمــان３ نومونــه

د كلمـ３ پـه ل／ولـو ＄يـن３ زمـاني ) مـال (ازى د ن＋ك３ او عالم３ نشته، يو

) وقت رحيل(مان％ه مال، كوچمال : ظرفونه جوؤ شوي دي لكه

: په صورت استعمال شوې ده لكه) مل( په قديم ادب ك＋ى دا كلمه د

نـو اوس هـم ＊ـايي چـ３ د . )1()شـام (ترمـل ) دي／ـر ( لرمـل –پيشين = برمل

.استعمال كؤى شيكلمه د زماني ظرفونو د پاره ) مل(

ــون( دغــه شــان -2 ــاره راتلــى شــي، لكــه چــ３ د ) ت هــم د ظــرف زمــان د پ

د زمستان او تابستان په كلمو ك＋ى پـه دغـه معنـا ليـدل ) ستان( فارسى

كيإي يعنى د ژمي وخت او د －رمة وخت، په پ＋تو ك＋ـى د پ５غلتـون او

چـ３ مقـصد ب５لتون كلم３ د ظرف زمان نومونـه －２ـل كيـداى شـي، ＄كـه

.ترې د پ５غلتوب او ب５لوالي وخت او زمانه ده

د ＊ارونو او ＄ايو د نومو الحق３

په پ＋تو ك＋３ د ＊ارونو، كليو او ＄ايو د نومونو جوؤلو د پاره ＄ينـى

:مخصوص３ الحق３ شته او په الندې أول بيانيإي

لرغه، برغه په أيره اسماعيل خان ك＋３ د ＄ايونومونه دى يعنى لر ＄اى ، او بر (1)

. سره هم نزد４والى لري) －اه(ريشه قديمي ده، او د فارسى له ) دغه (＄اى ، د

د وختو شاعر وايي، كه بري％روي كه غرمه وي كه بر مل ) هگ580( ＊كاروند وي د (1)

. وي، كه لرمل كه لمر لو４ده كه ترملونه

  71

سـتعمال شـوى پـه صـورت هـم ا ) كا(دا يوه قديمي الحقه ده چ３ د ) خا (-1

) خـوا (پـه ＄ـاى ) خـا (م／ـر اوس د . ＇خه مخففه معلوميـإي ) خوا(ده او لـه

پ＋تيخــا، پكتيكــا، پ＋تــون خــوا، : زيــات اســتعماليإي، مثالونــه دا دي

.وازه خوا، توره خوا او نور

دا الحقـــه د خـــوا د كلمـــ３ ســـره يـــو ＄ـــاى اســـتعماليإي لكـــه پـــه ) شـــا (-2

په واسطه هم په پ＋تو ك＋ـى يـو ＇ـو نومونـه د دې الحق３ . ك＋ى) خواوشا(

سيدشا، مير انشا، بخمل شا، كجك شـاه، غـنم شـا، : جوؤ شوي دي لكه

].دا ！ول د كليو او عالقو نومونه دي[

كه ＇ه هم يوه ＄انله كلمـه ده م／ـر د الحقـ３ پـه شـكل د كليـو د ) كوټ (-3

كوټ، سـيال كاشـ –پ＋تـون كـوت : نومو په اخر ك＋ـ３ اسـتعماليإي لكـه

. كوټ او نور

دا كلمه په سانـسكريت ك＋ـى د كلـي پـه معنـا ده خـو د كليـو د ) －رام (-4

: نومو په اخر ك＋３ د الحق３ په صورت هم راغل３ ده لكه

.كلى －رام، وأى －رام، ب＂ه －رام، كا１ي －رام

＋ـى دا كلمه اوستا ك＋ى د شاهى ＄اى په معنا ده او په پ＋تـو ك ) پور (-5

: د يــوې الحقــ３ پــه أول د كليــو د نومــو پــه اخــر ك＋ــى راوؤل كيــإي لكــه

. اكبر پوره– الل پوره – سلطان پور – شمشپور – الچه پور –اسالم پور

لكه نن／رهار، قندهار، چپرهار)1() هار (-6

باجوؤ- باجواؤه – )2(] راجواؤه) [ واؤه (-7

سره ارتباط لري ) سار( د هار كلمه د فارسى له (1)

. د راج／انو عالقو ته وايي په هند ك＋３ را جواؤې(2)

  72

پنأيالة–لكه بوأيالة) يالة (-8

ليكنأى- باركنأ – مالكنأ –لكه چمر كنأ ) كنأ (-9

)پسينه( تصغيري الحق３

پـسينه ((په پ＋تو ك＋３ د يو شي د كمكـي والـي د ＊ودلـو د پـاره أ４ـر

موجــود دي دا تــوري دوه خــصوصيته لــري يــو دا چــ３ د يــو نــوم )) تــوري

معنوي تصغير او كوچنى والى ＊يـي يعنـى پـه اصـل معنـا ك＋ـ３ ＇ـه أ４ـر

غ＂كـى، –رق نه راولي بلك３ د تصغير صفت ي３ زياتوي لكه سليم －ى ف

طالب －وتى او داس３ نور او بل دادى چ３ د وؤو كو او كوچنـو -＄لمو ！ى

شيانو د پاره د مستقلو نومونو كار وركوي يعنى د شيانو په معنـا ك＋ـ３

ص هم فرق راولي او له غ جنس ＇خه په يـو وؤوكـي جـنس پـورې تخـصي

چــــ３ د مــــستلقو نومــــو پــــه حيــــث ) لروكــــى، چؤوكــــة(وركــــوي، لكــــه

استعماليإي، كه ＇ه هم د كوچني والي معنـا پك＋ـ３ پرتـه او ملحوظـه ده

هر كله چ３ زمونإ اصلي مقصد د نويو نومونو په جوؤونو ك＋ـ３ دى، نـو

ــه راوؤل كيـــإي ــم أول نومونـ ــم دوهـ ــالونو ك＋ـــ３ هـ ــه مثـ ــه پـ د دغـــو . ＄كـ

گلون３ د پاره يو عمومى اساس دا دى چ３ په اشخاصـو خصوصيتونو د ب５

او عقلمندو ك＋３ لومؤى خصوصيت او په شيانو ك＋３ دوهم خصوصيت

:پيدا كوي، چ３ دا دى په وروسته أول ＊ودل كيإي

دا الحقـ３ د اسـماو پـه اخـر ك＋ـ３ را＄ـي او د يـو وؤوكـى او ) －ى، －ة (-1

:مونه جوؤيإي لكهكوچني شي د پاره ترې ＄انله نو

له كو！ه ＇خه كو！ه －ة له جام ＇خه جام －ى

  73

له جارو ＇خه جارو －ة ) كوه بچه( له غر ＇خه غر－ة

)عنكبوت(له جوال ＇خه جوال－ى له شادو ＇خه شادو－ة

ــه اخــر ك＋ــ３ د وؤو شــيانو د نومــو ) كــى، كــة (-2 دا ن＋كــى د اســماو ب

هـم ) و(و كله د اسم او الحق３ د اتصال د پاره جوؤولو د پاره استعماليإي ا

:راوؤل كيإي لكه

له جال ＇خه جالكى )1(أنأوكى = له أنأ ＇خه أنأكى

له چاؤه ＇خه چؤوكة پنأوكى = له پنأ ＇خه پنأكى

له دؤې ＇خه دؤوكة له ك ＇خه ك＂كى

نـدې مقـصد د پـاره را د اعالم３ هم د نومو په پاى كـ３ دوؤا ) ！ى، ！ة (-3

: وؤل كيإي لكه

له ك＂وة ＇خه ك＂و！ة له من／ي ＇خه من／و！ى

له شكرې ＇خه شكرو！ة له چرګ ＇خه چر－و！ى

له مشر ＇خه مشرو！ى

دا تــورى هــم د اشــياو يعنــى د ذات د نومــو پــه اخــر ك＋ــ３ د ) ؤى، ؤة (-4

:كوچنيو نومو د جوؤ＊ت د پاره را＄ى لكه

له بچى ＇خه بچوؤى كندو ＇خه كندوؤى له

له كب ＇خه كبوؤى له كدو ＇خه كدوؤى

له كوزې ＇خه كوزه ؤة له دي， ＇خه دي／وؤى

)تمبؤة(له تمب３ ＇خه تمبه ؤة

دا خبره ياد لرل پكار دى چ３ په ！ولو تصغيري نومو ك＋３ كله كله د نوم او الحق３ (1)

. بدليإي) و( په ) ى(هم راوؤل كيإي او كله د اول３ كلم３ ) و(تر من＃ يو

  74

: دا الحقه هم د ＄ينو نومو په اخر ك＋３ راغل３ ده لكه) رى (-5

＂ورىله خي＂３ ＇خه خي له مإك ＇خه مإ كورى

له ＇وخكى ＇خه ＇وخكورى له چا！ة ＇خه چا！ورى

) .نوله افتاوه(

.له ！يك ＇خه ！يكورى له －أ ＇ه －أورى

＇خه مـركب３ معلوميـإي؛ د _ －ى، ！ى (دا كلم３ چ３ له ) －و！ى، －و！３ (-6

ي كوچنيونومــو د جــوؤون３ د پــاره د نــورو نومــو پــه اخــر ك＋ــى راوؤل كيــإ

: لكه

له بياتي ＇خه بياتي －و！３ له جام ＇خه جام －و！ى

له تخت３ ＇خه تخته －و！３

＇خــه مركبــه ＊كــاري او د وؤانــدې ) －ــى، ؤى(دا الحقــه لـــه ) －ــوؤى (-7

:مقصد د پاره استعماليإي لكه

له وز ＇خه وز －وؤى )انن／وؤى(له انار ＇خه انار －وؤى

)1(وؤىله چرګ ＇خه چر－

دا هـم يـوه تـصغيري الحقـه ده چـ３ د ＄ينـو نومـو او صـفاتو پـه ) ن／ؤى (-8

: اخر ك＋３ راغل３ ده لكه

له خوار ＇خه خوارن／ؤى له پيشو ＇خه پيشو ن／ؤى

له تور ＇خه تور ن／ؤى بلون／ؤى)2(له بلى ＇خه

. له بچى ＇خه بچون／ؤى

.د تكرار په وجه غور＄يإي) ګ( په دى مثال ك＋３ يو (1)

. ته وايي بلي په اردو پيشو(2)

  75

جوؤولو د پاره د هغونومـو پـه پـاى دا تورى د تصغيري نومو د ) ى،ة (-9

:مختوم وي لكه) ك، ګ(ك＋３ را＄ي چ３ په

له ！وپك ＇خه ！وپكى، له ＊انك ＇خه ＊انكى، له س＂ك ＇خه س＂كى،

.له پرتوګ ＇خه پرتو－ى

په پ＋تو ك＋３ ＄ينى نورې تصغيري الحق３ هم شـته خـو أ４ـر :تبصره

: مثالونه نه لري او دادي

.لكه له غل ＇خه غلچكى) چكى (-10

لكه له نرى ＇خه نرو＇كى،) ＇كى (-11

. لكه له پيش ＇خه پيش كنأى) كنأى (-12

.لكه له دي， ＇خه دي／چى) چى (-13

ــه پ＋تــو ك＋ــ３ هــم يــو ＇ــو ) چــه (-14 دا الحقــه د فارســى الحقــه ده م／ــر پ

.أولچه، تاخچه، نيمچه: مثالونه لري لكه

د اسم صوت الحق３

يـو قـسم يـ３ بـسيط : د صوت نومونه په پ＋تـو ك＋ـ３ پـر دوه أولـه دي

أز، －ــؤز، ！ــس، چــغ، تــرن，، : نومونــه دي چــ３ هغــه الحقــ３ نــه لــري لكــه

كؤن，، شرن， او نور، او بل قسم ي３ اشتقاقي او جوؤ شوي نومونه دي

. چ３ هغه له بسيطو اصواتو ＇خه د الحقو په ل／ولو جوؤيإي

  76

د زيــاتو او أ４ــرو اوازونــو د حكايــت پــه ) غإونــه( ت اشــتقاقي اصــوا

غرض استعاليإي او د كثرت او مبالغ３ ＊ودلو په غرض را＄ي چـ３ بيـان

:ي３ په وروسته أول دى

پـشكى، : دا الحقه د دوه حرفـي صـوت پـه اخـر ك＋ـ３ را＄ـي لكـه ) كى (-1

)1(كشكى، ب２كى، شركى، پركى او نور

: أول اصــواتو پــه اخــر ك＋ــى را وؤل كيــإي لكــه دا ن＋كــه د هــر) هــار (-2

. كؤن／هار او نور- ترن／هار- درزهار- خرپهار- أبهار-غپهار

دا عالمـه غالبــا د هغــه دوه حرفــى اصــواتو پــه اخــر ك＋ــى چــ３ اول ) 1 (-3

حرف ي３ زور ولري او د درې حرفي او ＇لور حرفي اصواتو پـه پـاى ك＋ـ３

.استعماليإي

ــا، －ــؤزا، دربــا، شــرن／ا، غؤمبــا، ！ــسا، غ:لكــه پگــا، أزا، خرپــا، غرب

.ترن／ا، كؤن／ا او نور

دا تورى غالبا د درې حرفي او ＇لور حرفي اصـواتو پـه اخـر ك＋ـى ) ى (-4

خرپـى، دربـى، غربـى، －ـؤزى، غـؤمبى، شـرن／ى، كـؤن／ى او : را＄ي لكـه

.نور

)پسينه توري(مصدري الحق３ كلم３ ته وايي چ３ د فعل او كـار نـوم وي مصدر په پ＋تو ك＋ى هغ３

هـم ويـل )) فعلي نـوم ((او زمانه ترې نه معلوميإي په همدې وجه مصدرته

د مصدر د جوؤولو او اشتقاق دپاره په پ＋تو ك＋ى ＄گينـى عالمـ３ . كيإي

:او ن＋ك３ شته چ３ دا دي وروسته بيانيإي

. دا رقم اصوات د قندهار د خوا اصطالح ده نور پ＋تانه ي３ نه استعمالوي(1)

  77

ى د مـصدر د جوؤولـو د پـاره دا الحقه د ＄ينو كلمو پـه اخـر ك＋ـ )1() ل (-1

م／ـر پـه . مـصدرونه بـولي )) الم واال (( پيوستيإي چـ３ دا أول مـصدرو نـه

پ＋تو ك＋ى د الم وا ال مصدرونو زياتـه برخـه اصـلي او وضـعي مـصدرونه

شـؤل، : لكـه . دى او كوم اصل او ماخذ نه لري او يا مونإ ته نه معلوميإي

الم واال مصدرونه اشتقاقي دي چ３ او بله برخه . كتل، ساتل او داس３ نور

دا راز مــصدرونه ＇ـومره چــ３ تــر . لـه بلــ３ كلمـ３ ＇خــه مـاخوذ بلــل كيـإي

: اوسه معلوم شوي دي دا وروسته مثالونه او صورتونه لري

: هغه دي چ３ د شيانو او ذاتي نومو ＇خه جوؤيإي لكه-:الف

له غوإ ＇خه نغوإل له كسي ＇خه كسل

له غرى ＇خه نغرل بو１ل له بوڼ ＇خه

＇خه وتل) ش／اف (له وت له داؤې ＇خه داؤل

له داغ ＇خه داغل له پسول ＇خه پسولل

له －ا３１ ＇خه －ا１ل

په دې أول ＄ينى نـور مثالونـه هـم شـته چـ３ پـه هغـو ك＋ـ３ د اشـتقاق

ه ، ليمـ )بـافتن چارپـائى (تلى، تلل، ＇نة ＇２ـل (مشابهت ليدل كيإي لكه

چــ３ د تحريــك او اشــارې معنــا ) نغوتــل(دغــس３ ) خــوؤل– ليــدل، خولـــه –

＇خه ماخوذوي ＄كه چـ３ اشـارت پـه －وتـه ) －وت３(وركوي؛ ＊ايي چ３ لـه

.تبديل په پ＋تو ك＋３ عام دى) گ)غ، ګ((كيإي او د

: هغه مصدرونه دي چ３ له اصواتو ＇خه جوؤيإي لكه-:ب

) ناؤل( ندن ) پرې وتل(د مصدر عالمه ده لكه پرې ور تن ) ن( په سنسكريت ك＋ى (1)

په پ＋تو ك＋ى د ) ل(هميشه يو پر بل باندې اوؤى له دې كبله ) ل(او ) ن( هر كله چ３

. ي الحقه بللى شومصدر يوه قديم

اول ك３ يو د دې دوو مصدرو په

.زيات شوي دي هم" ن"

  78

)1( ＇خه وهلله وه له غپ ＇خه غپل

له توك ＇خه توكل له ！وخ ＇خه ！وخل

له ترپ ＇خه ترپلل

له پوك ＇خه پوكل له چوپ ＇خه چوپل

＊ايي چ３ دا مصدرونه په اصل ك＋３ پوكل، توكل وي او بيا وروسته

. مخفف شوى وي

: هغه مصدرونه دي چ３ له صفاتو ＇خه جوؤ شوى وي لكه-:ج

مؤ ＇خه مؤل له له مل ＇خه ملل

له ！， ＇خه ！／ل، له روڼ ＇خه رو１ل

په پ＋تو ك＋ـ３ ＄يـن３ داسـ３ الم واال مـصدرونه هـم شـته چـ３ اول جـز -:د

ــا ــه معنـ ــت پـ ــت او حالـ ــي كيفيـ ــو فعلـ ــه د يـ ــوم وي او ＄انلـ ــي نـ ــ３ فعلـ يـ

په داس３ مصدرونو ك＋３ د اصل معلومول ＇ه قـدر اشـتباه . استعماليإي

＇خــه اخــستل ) لـوټ ( يقــين نـه معلوميــإي چــي مـثال لو！ــل لـــه لـري او پــه

.شوى دى او كه نه خبره بالعكس ده

ــو ك＋ــ３ كــوم چــ３ ــه دغــه أول نومون ــه خيــال پ م／ــر ســره د دې زمــا پ

بــسيط وي او الحقــه نــه لــري هغــه د مــصدر ماخــذ بللــى شــو او كــوم چــ３

فـردې كلمـ３ ＇خـه بسيط نه وي او الحقـه لـري؛ هغـه بـه غالبـا لــه دغـ３ م

د دې قسم مصدرونو مثالونه وروسته ＊ودل كيـإي . ماخوذ او مشتق وي

:لكه

ايستل３ وي نو پس له هغه به ) وه( ＊ايى چ３ په اول ضرب ك＋ى به چا له خولى نه (1)

.ددغه فعل د پاره وهل اي＋ود شوى وي

  79

لوټ، لو！ـل، / يرغل، يرغالل / ＇ار، ＇ارل / وياؤ، وياؤل / ويى، ويل

/ زغم، زغمل / دان，، دان／ل / －وټ، －و！ل / يون، يونل / و４ش، و４شل

اخ５ـؤ، اخ５ـؤل / ليد، ليدل / ، زب５＋ل زب５（/ چ５ؤ، چ５ؤل / شم５ر، شم５رل

.قول ، بولل=بول/ تول ، تلل / تپوس، تپوسل /

دا هــم يــوه مــصدري الحقــه ده او د نــورو كلمــاتو پــه اخــر ك＋ــ３ د ) ول (-2

) ول واال ( دې قسم مـصدرونو تـه . مصدرونو د جوؤولو دپاره راوؤل كيإي

ي داس３ مصدرونه شته په دې قسم مصدرونو ك＋ى ＄ين. مصدرونه وايي

چ３ اصلي رن， لري او له كوم３ بل３ كلمـ３ ＇خـه مـاخوذ نـه معلوميـإي

الكن د ول واال مصدرونو زياته برخه مشتق３ ) پؤسول - －رزول -پرزول(لكه

دي او ضــرور يــو اصــل او ماخــذ لــري دا رقــم ول واال مــصدرونه پــه پ＋تــو

ــه وروســته أول يــ３ ــر دي او پ ــسبتا أ４ ــدو صــورتونه او د ك＋ــ３ ن د جوؤ４

.نمون３ په ＇５ر يو ＇و مثالونه ＊ودل غواؤو

لومؤى صورت ي３ دا دى چ３ د اشـياو يعـن３ د ليـدونكو شـيانو د -:الف

: را＄ي او ول واال مصدرونه ترې جوؤيإي لكه) ول( نومو په اخر ك＋３

له باد ＇خه بادول له إمن＃ ＇خه إمن％ول

له بار ＇خه بارول ول له ميخ ＇خه ميخ

له ＄اى ＇خه ＄ايول له －ام ＇خه －امول

له لويشت ＇خه لويشتول له －ز ＇خه －زول

له نال ＇خه نالول له غلبيل ＇خه غلب５لول

له باټ ＇خه با！ول له كولپ ＇خه كولپول

له أانأس ＇خه أانأسول له چاڼ ＇خه چا１ول

  80

) ول( چـــ３ د بـــسيطو اصـــواتو پـــه اخـــر ك＋ـــ３ دوهـــم صـــورت دا دى-:ب

:پ５وستيإي او ول واال مصدرونه ور＄ن３ تياريإي لكه

له غرب ＇خه غربول له أب ＇خه أبول

له بن， ＇خه بن／ول له غإ ＇خه غإول

له كؤس ＇خه كؤسول له رپ ＇خه رپول

له ترن， ＇خه ترن／ول له أز ＇خه أزول

له شرن， ＇خه شرن／ول ل له ！غ ＇خه ！غو

له غؤمب ＇خه غؤمبول له ！وخ ＇خه ！وخول

.له كؤن， خخه كؤن／ول له －ؤ ＇خه －ؤول

د مجــردو نومــو پــه اخــر ك＋ــ３ را＄ــي، ) ول( دريــم صــورت دا دى چــ３ -:ج

: د فعل نوم وي او كه د يو حالت او كيفيت نوم وي لكه)1(دغه مجرد نوم

له ويرې ＇خه و４رول وول له ل５و ＇خه ل５

له ＄ور ＇خه ＄ورول له ميچ ＇خه م５چول

له رن＃ ＇خه رن％ول له ！ال ＇خه ！الول

له جن， ＇خه جن／ول له غوبل ＇خه غوبلول

له شرم ＇خه شرمول له ربؤ ＇خه ربؤول

له رواج ＇خه رواجول له سين／ار ＇خه سين／ارول

له پور ＇خه پورول وانول له تاوان ＇خه تا

＇خه لورول) روا دارى(له لور له أار ＇خه أارول

مجرد نوم هغه دى چ３ ليدونكى شى نه وي او مسمى ي３ خارجى وجود نه لري دې (1)

.أول نوموته د كيفيت نومونه هم وايي

  81

د صــفاتو پــه اخــر ك＋ــ３ راوؤل )) ول(( ＇لــورم صــورت يــ３ دا دى چــ３ -:د

:كيإي لكه

له مات ＇خه ماتول له اوإد ＇خه اوإدول له تور ＇خه تورول

ه ودانولله ودان ＇خ له ج， ＇خه ج／ول له پاك ＇خه پاكول

له وران ＇خه ورانول له أ４ر ＇خه أ４رول له زيات ＇خه زياتول

له ياد ＇خه يادول له لإ ＇خه لإول له اسان ＇خه اسانول

له تود ＇خه تودول له سوؤ ＇خه سؤول له ه５ر ＇خه ه５رول

عالمــه د فعــل حــال د فعلــي مــادې پــه اخــر ك＋ــ３ راوؤل ) ول( كلــه د -:هــگ

ــإي ــه كي ــإي او خــالى دا وروســته مثالون ــرې جوؤي او ول واال مــصدرونه ت

:لكه. لري

له ن＋لي ＇خه ن＋لول له خيژي ＇خه خ５ژول

له اوؤي ＇خه اوؤول له الوزى ＇خه الوزول

له خوري ＇خه خورول له ك＋５ني ＇خه ك＋５نول

له لولي ＇خه لولول له رغؤي ＇خه رغؤول

له ل５إدي ＇خه ليإدول ول له ＇ملي ＇خه ＇مل

پيوسـتيإى او ول واال ) ول( كله د مصدر د فعلي مـادې پـه اخـر ك＋ـ３ -:ز

: مصدرونه ＄ن３ الس ته را＄ي چ３ خالى دا يو ＇و مثالونه لري لكه

له المبل ＇خه لمبول له خندل ＇خه خندول

له زان／ل ＇خه زن／ول له ژؤل ＇خه ژؤول

له ن）ل ＇خه ن）ول له غپل ＇خه غپول

له دان／ل ＇خه دن／ول له ！وخل ＇خه ！وخول

  82

له غؤمبل ＇خه غؤمبول له اغوستل ＇خه اغوستول

د )1(دا هم يوه مصدري ال حقـه ده، چـ３ اكثـر د الزمـو مـصدرونو ) يدل (-3

دې قـسم مـصدرونو . جوؤولو د پاره د كلماتو پـه اخـر ك＋ـ３ راوؤل كيـإي

. مصدرونه وايي)يدل واال(ته

مصدرونو پشان دغه وؤاندې " ول واال "مصدرونه ك م د " ４دل واال "

ديدل واال مـصدرونو د اشـتقاق او جـوؤون３ الر اسـانه . شپإ صورتونه لري

راوؤى ) يـدل (پـه ＄ـاى ) ول(مـصدرونو ك＋ـى چـ３ د )) ول واال ((په ！ولو . ده

د دې هـــم د زيـــات خـــو ســـره. شـــي نويـــدل واال مـــصدرونه تـــرې جوؤيـــإي

وضاحت دپاره د يدل واال مصدرونو د جوؤ４ـدو او اشـتقاق صـورتونه لنـأ

:أول الندې بيانيإى

: راوؤل كيإي لكه) يدل( د ذات د نومو په اخر ك＋３ -:الف

له －ام ＇خه －ام５دل له إمن＃ ＇خه إمن％５دل

له －ز ＇خه －ز４دل له بار ＇خه بار４دل

له چاڼ ＇خه چا５１دل اى ＇خه ＄اي５دل له ＄

ــاى ك＋ــ３ -:ب ــه پ ــرې ) يــدل( د اصــواتو پ را＄ــي او يــدل واال مــصدرونه ت

: جوؤيإي لكه

له غإ ＇خه غإ４دل، له أب ＇خه أب５دل

له بن， ＇خه بن／５دل له شرن， ＇خه شرن／５دل

. له ！وخ ＇خه ！وخ５دل له ！غ ＇خه ！غ５دل

: پيوستيإي لكه) يدل( د مجردو نومو په پاى ك＋３ -:ج

.او لور４دل مصدرونه استثنا متعدى دى د اور４دل (1)

  83

له ربؤ ＇خه ربؤ４دل له ！ال ＇خه ！ال５دل

له غوبل ＇خه غوبل５دل له رن＃ ＇خه رن％５دل

له جن， ＇خه جن／５دل له ل５و ＇خه ليو４دل

.له رواج ＇خه رواج５دل

:كهراوؤل كيإي ل) يدل( د صفاتو په پاى ك＋ى -:د

له ج， ＇خه ج／５دل له تور ＇خه تور４دل

.له سوؤ ＇خه سؤ４دل او داس３ نور له أ４ر ＇خه أ４ريدل

: د مصدر او فعل حال له فعلي ما دې ＇خه لكه-:هگ

له اوؤي ＇خه اوؤيدل له رغؤي ＇خه رغؤ４دل له ژؤل ＇خه ژؤ４دل له خندل ＇خه خند４دل )1(

.له ！وخل ＇خه توخ５دل او نور زن／يدل له زان／ل ＇خه

د حاصل مصدر پسينه توري

هغه نومونه چ３ فعلي معنا لري او له مصدر ＇خه جوؤيإي؛ د مصدر

دا نومونه ＄ينى په خپله د مصدر په معنـا را＄ـي م／ـر فـرق . حاصل بولي

وهنه، (دومره دى چ３ لـه مصدر ＇خه پك＋３ اسمي رن， زيات وي لكه

او ＄ينى د مصدر اثر، حالت او فعلي كيفيـت ＊كـاره كـوي ) دنه، كتنه لي

. چ３ د خندلو او ژؤلو پـر حالـت او كيفيـت داللـت كـوي ) خندا، ژؤا ( لكه

په ) خ５ژول، الوزول، ＇ملول، ن＋لول، ك＋５نول، خورول، لولول، اغوستول( الكن د (1)

).مصدرونو ك＋３ يدل واال مصدرونه ، نه استعماليإي

  84

هر كله چ３ په پ＋تـو ك＋ـ３ د حاصـل مـصدر اكثـرې الحقـ３ د دغـو دواؤو

يـو معنا －انو د پاره په شريك أول را＄ي لـه دې كبلـه دغـه دواؤه قـسمونه

. ＄اى په الندې أول ＊ودل كيإي

دا الحقه ب３ د ＄ينو خصوصي مصدرونو ＇خـه د ！ولـو مـصدرو پـه ) نه (-1

اخر ك＋ـ３ د الم پـر ＄ـاى را＄ـي او د حاصـل مـصدر نومونـه تـرې جوؤيـإي

:لكه

له ل＂ول ＇خه ل＂ونه له وهل ＇خه وهنه

له ！ولول ＇خه ！ولونه له ختل ＇خه ختنه

له در４دل ＇خه در４دنه تل ＇خه وتنهله و

)1(له ！ول５دل ＇خه ！ول５دنه له ساتل ＇خه ساتنه

دا تورى ديدل واال او ＄ينو الم واال مـصادر و پـه پـاى ك＋ـ３ د ) خفي ه ( -2

:مصدر د الم پر ＄اى راوؤل كيإي لكه

له ليدل ＇خه ليده له غور＄５دل ＇خه غور＄يده

له كتل ＇خه كاته خه پوه５ده له پوه５دل ＇

له اغوستل ＇خه اغوسته له لمب５دل ＇خه لمب５ده

له ختل ＇خه خاته له پا＇يدل ＇خه پا＇５ده

دا دواؤه قسمه په خپله د مصدر په معنا استعماليإي، خصوصا دوهم صورت خو (1)

.مصدر دىك م يو مخفف

  85

دا ن＋كـــه هـــم د حاصـــل مـــصدر الحقـــه ده او د ＄ينـــو يـــدل واال ) ＊ـــت (-3

پـه عـوض راغلـ３ ده او دا مثالونـه پك＋ـ３ ) يدل(مصادرو په پاى ك＋３ د

: د ديموجو

له درن５دل ＇خه درن＋ت له مؤ４دل ＇خه مؤ＊ت

له ياد４دل ＇خه ياد＊ت له جوؤ４دل ＇خه جوؤ＊ت

له سم５دل ＇خه سم＋ت له ل／５دل ＇خه ل／＋ت

له چل５دل ＇خه چل＋ت له ＇رب５دل ＇خه ＇رب＋ت

له ارزيدل ＇خه ارز＊ت له سؤيدل ＇خه سؤ＊ت

له －ران５دل ＇خه －ران＋ت له لوئ５دل ＇خه لوي＋ت

ــو مــصادرو ك＋ــ３ را＄ــي او د مــصدري ) ون (-4 ــه ＄ين ــورى پ ــسينه ت دا پ

:عالمو پر ＄اى استعماليإي او دا الندى مثالونه پك＋３ موجود دي

له ل＂ول ＇خه ل＂ون له تؤل ＇خه تؤون

له بدلول ＇خه بدلون له －２ل ＇خه －２ون

له －أول ＇خه －أون له －نأل ＇خه －نأون

له سمول ＇خه سمون له خر＇ول ＇خه خر＇ون

له أكول ＇خه أكون له لمسول ＇خه لمسون

)قى(له －ر＄ول ＇خه －ر＄ون له لن／５دل ＇خه لن／ون

له أأ４دل ＇خه أأون

يوازې نون هم په يدل واال مصدرو او يو نيم الم واال مـصدرو ك＋ـى ) ن (-5

＄اى د فعلي مادې پـه اخـر ك＋ـ３ پيوسـتيإي او د حاصـل مـصدر د الم پر

: نومونه ترې جوؤيإي لكه

له غور＄５دل ＇خه غور＄５دن له رغ５دل ＇خه رغ５دن

  86

له ليدل ＇خه ليدن له چل５دل ＇خه چل５دن

)1(له اغوستل ＇خه اغوستن له اوسيدل ＇خه اوس５دن

حـاورو ك＋ـى د حاصـل مـصدر د جوؤولـو د دا الحقـه پـه ＄ينـو م ) ن， (-6

پـر ) ل(پاره اسـتعماليإي او پـه يـدل واال او يـو نـيم الم واال مـصدر ك＋ـ３ د

:＄اى راوؤل كيإي لكه

له چ＋ل ＇خه چ＋ن， له اوس５دل ＇خه اوس５دن，

له تلل ＇خه تلن， له رغ５دل ＇خه رغ５دن，

خه غور＄ن， له غور＄يدل ＇ له پا＇５دل ＇خه پا＇５دن，

)ديدل پر ＄اى راغلى دى) ن，(په دې مثال ك＋３ (

دا الحقــه هــم د فعلــي مــادې پــه اخــر ك＋ــى د حاصــل مــصدر د ) اك (-7

:جوؤون３ دپاره را＄ي او دا وروسته مثالونه لري لكه

له چ＋ل ＇خه چ＋اك له خوؤل ＇خه خوراك

＇كاكله ＇كل ＇خه ＇خه ژواك، ) ژوند كول(له ژول

.له تپ５دل ＇خه تپاك له پخسيدل ＇خه پخساك

ــ３ د ) 1 (-8 ــر ك＋ـ ــه اخـ ــصادرو پـ ــدل واال مـ ــو الم واال اويـ ــه د ＄ينـ دا عالمـ

مصدري عالم３ پر ＄اى را＄ي او د مصدر حالت او كيفيت ＊كـاره كـوي

:او دا مثالونه پك＋３ مستعمل دي

نل ＇خه ششناله شش ＇خه كن％اكن％ل لهخندا ＇خه خندل له

＇لورم او پن％م قسم نومونه له اصلي مصدر سره أ４ر نزد４والى لري ＄كه چ３ په (1)

. سره بدل شوي دي نور يو شى دي) ل اون(دواؤو ك＋３ يوازې

  87

له غؤمبل ＇خه غؤمبا ＇خه ＊كال ＊كلل له ژؤا ＇خه ژؤل له

－أا= له －أ４دل ＇خه －أيدا ＇خه لمبالمبل له ＇خه ن）ا）لن له

＄ال= له ＄ل５دل ＇خه ＄ل５دا ＇خه زغستازغاستل له ＇خه غپاغپل له

له مشغول５دل ＇خه له ش２ل ＇خه ش２ا

مشغوال

رپ５دل ＇خه رپ５داله

دا تورى د ＄ينو مصادرو د فعلـى مـا دې پـه اخـر ك＋ـى د ") ه"＊كاره (-9

مـــصدري عالمـــو پـــر ＄ـــاى راوؤل كيـــإي او دا وروســـته مثالونـــه پك＋ـــ３

:مستعمل دي

له ！ولول ＇خه ！وله له ژوبلل ＇خه ژوبله له تؤل ＇خه تؤه

له جوؤ４ـدل ＇خـه جـوؤهستهله زغاستل ＇خه زغا له －＂ل ＇خه －＂ه

)صلح(

له پ５گ＋５دل ＇خه پ５＋ه له ل＂ول ＇خه ل＂ه له ＇كل ＇خه ＇كه

ت＋ت５دل ＇خه ت５＋ته له له لمسول ＇خه لمسه له ن＋تل ＇خه ن＋ته

ــدل ＇خــه روغــه له ديكل ＇خه ديكه ــه روغ５ ل

)صلح(

)1(له بدلول ＇خه بدله

＄ينو مصدرو ك＋３ د مـصدري عالمـو پـر ＄ـاى هم په ) ى(ملينه ) ى (-10

:را＄ي او د حاصل مصدر نومونه ترې جوؤيإي چ３ مثالونه ي３ دا دي

له خالص５دل ＇خه خالصى له غور＄５دل ＇خه غور＄ى

د اتم او نهم لمبر نومونو اشتقاق له مصدر ＇خه يقيني نه دى، ك５دى شي چ３ خبره (1)

.تق ويبالعكس مصدر له دغو نومو ＇خه مش

  88

له ودان５دل ＇خه ودانى له برابر４دل ＇خه برابرى

له وران５دل ＇خه ورانى له سم５دل ＇خه سمى

.له خر＇５دل ＇خه خر＇ى خه سوى له سول ＇

په پ＋تو ك＋３ د حاصل مصدر د پاره ＄ين３ نورې الحقـ３ هـم :تبصره

شته، م／ر يو يا دوه مثاله لري دا الحق３ هم ！ول３ د مصدر د فعلي مادې

: په اخر ك＋３ د مصدري عالمو پر ＄اى را＄ي او په وروسته أول بيانيإي

.له بايلل ＇خه بايالت＂ل ＇خه －＂ات له －: لكه) ات (-11

له بچ５دل ＇خه بچت ) مصرف(له ل／يدل ＇خه ل／ت ) ت (-12

)پس اندازه(

.له ل／５دل ＇خه ل／او له چل５دل ＇خه چالو) او (-13

.له رغ５دل ＇خه رغ５دانه له اوس５دل ＇خه اوس５دانه) انه (-14

.، له ！يكاو４دل ＇خه ！يكاو１ه)ساختمان (له رغول ＇خه رغاو１ه) １ه (-15

.له بري＋يدل ＇خه بر４＋نا له ويل ＇خه وينا) نا (-16

له سكونأل ＇خه سكو نأاره) اره (-17

.له چين／５دل ＇خه چين／ار له ！ين／５أل ＇خه ！ين／ار) ار ( -18

. له ！ك５دل ＇خه ！كان له ل／يدل ＇خه ل／ان) ان ( -19

.له چل５دل ＇خه چلند) ند (-20

).لرزه(له رپ５دل ＇خه رپندى ) ندى (-21

.له خر＇ول ＇خه خر＇الو) الو (-22

.له اوس５دل ＇خه استو－نه، استو－ه) －نه، －ه (-23

.له پؤس５دل ＇خه پؤسوب) وب (-24

  89

  90

د ال３ د نوم الحق３

اره، تر＊＃، رنده : كهيوه اصلي ده ل . اله په پ＋تو ك＋３ پر دوه أوله ده

د مـشتق３ الـ３ نومونـه درسـت لــه مـصدر ＇خـه . او نور او بله مشتقى ده

: جوؤيإي او دا وروسته صورتونه او ال حق３ لري

دا الحقه په متعدي مصادرو ك＋３ د الم پر ＄ـاى راوؤل كيـإي او ) ونى. (1

:د ال３ نوم ترې جوؤيإي لكه

اكول ＇خه پاكوونىله پ له لوبول ＇خه لوبوونى

له غو＇ول ＇خه غو＇وونى له چا１ول ＇خه چا１وونى

له توإل ＇خه توإونى له ل／ول ＇خه ل／وونى

له نيول ＇خه نيوونى

هـم د فعلـي مـادې پـه اخـر ك＋ـ３ د الـ３ د نامـه د ) نـى (:يـوازې ) نى (-2

ــه ــاره را＄ــــي لكــ ــرن／نى او : پــ ــه شــ ــرن／ول ＇خــ ــه شــ ــرن／انى(لــ ــم ) شــ هــ

.له ！ن／ول ＇خه ！ن／نى استعماليإئ

هم د فعلـي مـادې پـه اخـر ك＋ـ３ د الـ３ د نامـه د ) ى(يوازې ملينه ) ى (-3

پـه ) ى(چ３ غالبا د نيسل له مصدر ＇خـه د ) نوسى: (پاره راتلى شي لكه

)1(واسطه جوؤه شوې ده

هـم ورسـره را د اسم ال３ د نامه د جوؤولـو د پـاره كلـه مفعـول :تبصره

دغه . م／ر دا بيا مركبه اله بولي . مچشؤونى –اور لؤونى : وؤل كيإي لكه

د الى دا درې واؤه صورتونه چ３ د غير ذيروح د پاره استعمال شي نو اله بلله كيإي (1)

. او كه د ذيروح د پاره راشي نو صفت ي３ بولي

  91

الس : هم اكثرا د مركب３ ال３ د جوؤ＊ت د پاره اسـتعماليإي لكـه ) ى(شان

.مچوژى او نور) －ل ماله(پاكى، مچشؤى، خ مو＊ى

  92

د صفاتو جوؤونه

ي او ذات حالـت او صفات پر دوه أوله دي، يـو هغـه دى چـ３ د يـو شـ

او بـل هغـه دى چـ３ يـوازې وصـف او ) مـشر، پـوه (وصف بيـان كـؤي لكـه

ــه ــوي لكـ ــه كـ ــو شـــي او ذات بانـــدې داللـــت نـ ــر يـ ــدوي او پـ حالـــت ＇ر－نـ

ــه پ＋تــو ك＋ــ３ داشــتقاق او ) مــشرتوب، پوهــه ( دا دواؤه قــسمه صــفات پ

او جوؤولو جال جال الحق３ لري، مونإ اصطالحا دغـه اول قـسم تـه صـفات

.دوهم قسم ته مجرد وصفونه وايو

ذاتي او توصيفي صفات بيا د اشتقاق په لحاظ پـر دوه أولـه دي، يـو

هغه دى چ３ لـه اسم او بسيط صـفت ＇خـه د الحقـو پـه ل／ولـو جوؤيـإي او

بل هغه دى چـ３ لــه مـصدر ＇خـه د يـو عمـومى قـانون موافـق د الحقـو پـه

او دوهــم قــسم تــه فعلــي )1(يدغــه اول قــسم تــه نــسبت. واســطه اشــتقاقيإي

په نسبتي صفاتو ك＋ى منسوب اليه معلـوم او يـوه مـستقله . صفات وايو

نسبتى صفات په پ＋تو ك＋３ أ４رې او زيـات３ الحقـ３ لـري، . جال كلمه وي

دا الحق３ عموما د اسم او صفت په اخر ك＋ى را＄ي او نسبتي صفت تـرې

تـه منـسوب ) اوم(او دوهـم ) اغـزى (چـ３ اول ) اغزن، اومؤى (لكه . جوؤيإي

م／ر دومـره خبـره ده چـ３ پـه نـسبتي صـفاتو ك＋ـ３ د بـل يـو صـفت د . دى

. نسبت مثالونه كم او د اسم د نسبت مثالونه أ４ر دي

ــوي ــ３ معن ــه چــ３ ي ــر ＇ ــسبتي صــفاتو لفظــي خــصوصيت و، ه دا د ن

خصوصيات دي نو هغه ＇ه قدر مفـصل دي، ＄كـه چـ３ پـه هـره عالمـه او

نسبتي صفات د كوم３ خاص３ زمان３ پورې تعلق نه لري او په دې لحاظ دايمى (1)

.صفات هم بلل كيإي

  93

سـر ب５ـره پـر دې، . الحقه ك＋３ ＄انله ＄انله معنوي اختصاص ليـدل كيـإي

يوه يوه الحقـه د أ４ـرو معنـا －ـانو د پـاره را＄ـي او پـه يـوه ＄ـاى ك＋ـ３ يـوه

.معنا او په بل ＄اى ك＋３ بله معنا وركوي

ك＋ـ３ د ) غمجـن (ك＋３ د لرلو په معنا او په ) نمجن(چ３ په " جن"مثال

نمجن هغه ＄اى تـه وايـي، چـ３ نـم لـري او غمجـن هغـه . نا دى كولو په مع

. ＇وك دى چ３ غم كوي

ك＋ــ３ فعلــي يعنــى د كولــو معنــا، او پــه ) ج／ــؤن(چــ３ پــه ) ن(دغــسى

مقـصد دا دى دغـه الحقـ３ چـ３ د . ك＋ـى د لرلـو معنـا افـاده كـوي ) خيرن(

وؤه هـرې كلمـ３ سـره راوؤلـى شـي؛ نـو د هغـى كلمـ３ سـره يـوه مناســبه او

معنا ترې اخستل كيإي م／ر پـه عمـومي أول د پ＋تـو پـه نـسبتي صـفاتو

.ك＋ى دا وروسته معنا －ان３ ليدل كيإي

خ＂／ر، كبر جن، كؤتن، شوكمار، چ３ : د كولو او فعل عامه معنا لكه -1

.خ＂３، كبر، كؤت３ او شوكه كوي

تناســب د يــو خــاص فعــل معنــا چــ３ هغــه د الحقــ３ د مخــه كلمــ３ ســره -2

غوبه، خربه، دروازه وان هغه ＇وك چ３ غواپيايي، خـره چلـوي : ولري لكه

.او دروازه ساتي

شـ／لن، دولـت –＊ـوره جـن : د لرلو، مالكيت او مصاحبت معنـا لكـه -3

واكمن، پنأواال، هغـه چـ３ ＊ـوره، شـ／ه، دولـت لـري، د واك خاونـد –من

.وي او پنأ ورسره وي

كـابلى، سـليمان –كامه وال : يت معنا لكه داوسيدلو، وطنيت او قوم -4

خ５ل هغه ＇وك چ３ په كامه ك＋ى اوسي، كابل ي３ وطن او سـليمان خ５ـل

  94

پرته له دې ＇خه هره الحقه ＄ينى خصوصي معنـاوې هـم لـري . ي３ قوم وي

.چ３ هغه به په خپل خپل ＄اى ك＋３ په لنأ صورت و＊ودلى شي

  95

د نسبتي صفاتو الحق３ صفاتو ＄ينى الحق３ له خـپل３ مـادې ＇خـه ＇ـه نـور صـورتونه د نسبتي

. او متفرعات لري چ３ هغه به هم ورسره په خپل خپل ＄ايك＋ى بيانيـإي

！ول نسبتي صفات د اسم او صفت په اخـر ك＋ـ３ د يـوې الحقـ３ پـه ل／ولـو

.جوؤيإي او دا دى په وروسته أول ي３ بيانول غواؤو

نومـو پـه اخـر ك＋ـ３ د فعـل، كولـو او د يـو نـيم خـاص دا الحقه د ) －ر ( -1

:فعل په معنا را＄ي لكه

)امانت ساتى(له امانت ＇خه امانت －ر چ３ له خ＂３ ＇خه خ＂／ر

)چ３ وزې ＇روي(له بزې ＇خه بزو－ر له كوأې ＇خه كوأ－ر

)متملق(له مالزې ＇خه مالز－ر له دارو ＇خه دارو－ر

)چ３ أول كوي(له ＊５وې ＇خه ＊يوه －ر ه غال －رله غال ＇خ

)چ３ ماشين چلوى(له مشين ＇خه مشين －ر له جوارة ＇خه جوار －ر

د دې الحقــ３ ســره نــزدې او مربــوط３ الحقــ３ هــم شــته، م／ــر : تبــصره

مثالونه ي３ لإ دي او وروسته د خپلو ！ولو مستعملو مثـالونو سـره ＊ـودل

:كيإي

د نومو په اخر ك＋３ د فعلي معنا د افاده كولو د پاره ) －ير (-: الف -2

: راوؤل كيإي لكه

له پروا ＇خه پروا －ير له سوال ＇خه سوال／ير

)د بار وؤلو ＇اروى(له بار ＇خه بار －ير له تماشى ＇خه تماش／ير

  96

له تاو ＇خه تاو－ير له دعوې ＇خه دعوه －ير

له باد ＇خه باد －ير له هوا ＇خه هوا －ير

: د اسم او صفت په اخر ك＋ى را＄ي لكه) －رى (-: ب -3

له －واښ ＇خه －واښ －رى له لو ＇خه لو－رى

له مل ＇خه مل／رى له دم ＇خه دم －رى

له ！ل ＇خه ！ل －رى له وار ＇خه وار －رى

پــــه دې دوو صــــفتونو

ك３ فعلي معنا نشته

: الحقه د اسم او صفت په اخر ك＋３ راغل３ ده لكهدا) －ؤى: ( ج -4

له من＃ ＇خه من％／گؤى، له ژرندې ＇خه ژرنده －ؤى

.له نيم ＇خه نيم／ؤى له دريم ＇خه در４م／ؤى

د افـاده كولـو د پـاره )1(د نومو په پاى ك＋３ د فعلى معنا ) －رندى: ( د -5

: را＄ي لكه

له اشر ＇خه اشر －رندى، له تلوار ＇خه تلوار－رندى

.له د４وال ＇خه ديوال －رندى له و４ش ＇خه و４ش －رندى

دا الحقه د نومو په اخر ك＋３ را＄ى چ３ په ليـدونكو نومـو ك＋ـ３ ) جن (-6

غالبا دلرلو او په ناليدونكو نومو ك＋３ د كولو يا د بل خاص فعـل معنـا

:وركوى لكه

له وير ＇خه وير جن ＇خه كبر جنله كبر له نم ＇خه نمجن

له ＊ورې ＇خه ＊وره جن

له تاو ＇خه تاوجن له ه５رې ＇خه ه５ر جن

عنا ولري په هغو ك＋３ به اول جز د مفعول حيثيت هغه ！ول صفات چ３ فعلي م(1)

. لري او دا ي３ د پيژندلو الر او طريقه ده

  97

)فراموش كار(

له دروغ ＇خه دروغجن له قهر ＇خه قهر جن له سپإې ＇خه سپإجن

له غم ＇خه غم جن له وإم ＇خه وإم جن

چــ３ يــو ＇ــو مثالــه دى) ＄ــن، ژلــى(مربــوط３ ال حقــ３ ) جــن(د : تبــصره

: پك＋３ موجود دي

: لكه ) ＄ن (-: الف -7

له تورې ＇خه تور＄ن، له المبو ＇خه المبو＄ن

.له ＇ن， ＇خه ＇ن／زن له ＊كار ＇خه ＊كار＄ن

)1() ژلى (-: ب -8

.له وير ＇خه ويرژلى له پر هر ＇خه پرهرژلى

سبت د پاره غالبا د هغو نومو په پاى دا عالمه د لرلو او كولو د ن ) لن (-9

: مختوم وي لكه) ه(ك＋３ را＄ي چ３ په

له زوې ＇خه زولن له اوبه ＇خه او بلن

له او＊ك３ ＇خه او＊كلن له ش／ى ＇خه ش／لن

)په ايرو پ اور( له خوإ ＇خه خوإلن له غو＊３ ＇خه غو＊لن

له سيوري ＇خه سورلن

دا الحقه د مالكيت او صاحبيت د پاره د ناليدونكو يعنـى غيـر ) من (-10

: مرئي نومو په اخر ك＋３ را＄ي لكه

له واك ＇خه واكمن له غيرت ＇خه غيرت من

له ＊اد ＇خه ＊اد من له دولت ＇خه دولت من

.په پ＋تو ك＋３ تل په يو بل باندى بدليإي لكه زبه، جبه، لمراو نمر" ن" د ځ، ج اول (1)

  98

)معيوب(له كسر ＇خه كسر من له شته ＇خه شته من

ر＇ي ＇خه مير＇منله مي له سود ＇خه سود من

له اند４＋ن３ ＇خه اند４＋من له خوإ ＇خه خوإ من

)سترمنه(له ستر ＇خه ستر من

دا تورى د نسبتي صفت د جوؤولو د پار ه د مادي او غيـر مـادي ) ن (-11

نومو په اخر ك＋ى راوؤل كيإي او دلرلو ، كولو او خاص فعل معنـا افـاده

: كوي لكه

له ج／ؤې ＇خه ج／ؤن له خيري ＇خه خيرن

له خاپوؤي ＇خه خاپوؤن له پم ＇خه پمن

له كؤ ك５چ ＇خه كؤ ك５چن له ژاول３ ＇خه ژاولن

له أار ＇خه أارن له غو＊３ ＇خه غو＊ن

له تيز ＇خه تيزن له غو！ى ＇خه غو！ن

دا الحقــه د فعلــي معنــا د پــاره زياتــه اســتعماليإي او ＇ــه قــدر ) مــار (-12

: غه هم ＊يي او اكثرا د نومو په اخر ك＋ى را＄ي لكهمبال

)مسخره(له ！وك３ ＇ه ！وكمار له داؤې ＇خه داؤه مار

)عياش(له چؤچ３ ＇خه چؤچه مار له －وندة ＇خه －وندي مار

)قصاب(له ونأة ＇خه ونأي مار له جر－ى ＇خه جر－ه مار

أوأي مارله أوأة ＇خه له چوغلي ＇خه چوغلي مار

له خ＂３ ＇خه خ＂مار له دوك３ ＇خه دوكه مار

  99

نومو پـه اخـر ك＋ـ３ ) ليدونكو( دا ن＋كه غالبا د مادي او مرئي ) ور (-13

را＄ي او دلرلو معنا افاده كوي م／ر ＇ه قدر مبالغـه او زيـاتوالى تـرې هـم

يـي معلوميإي يعنى دور سره پيوست اسم ظاهري غ＂والى او أ４ر والـى ＊

: لكه

له ＊ان／３ ＇خه ＊ان／ه ور له داؤې ＇خه داؤه ور

له غوإ ＇خه غوإ ور له －يأې ＇خه －يأه ور

له ＊كر ＇خه ＊كر ور له خ５＂３ ＇خه خ５＂ه ور

له شونأې ＇خه شونأه ور له تن３ ＇خه تنه ور

له غو＊３ ＇خه غو＊ه ور له ＇３２ ＇خه ＇２ه ور

)－او شيرى(له پة ＇خه پيوره غوا خه سرورله سور ＇

دا قــسم صــفات كلــه د وصــفي معنــا د مبــالغ３ او زيــاتوالي دپــاره هــم

:را＄ي يعنى مطلب پك＋３ د يو وصف او حالت مبالغه بيانول وي لكه

، له خول３ ＇خه خوله ور، له زؤه ＇خـه زؤه ور، )لسان(له ژب３ ＇خه ژبه ور

د يـوې الـ３ ) غـا＊ور (په دې قسم صفاتو ك＋３ ). معزز(له مخ ＇خه مخور

. نوم دى چ３ أ４ر غا＊ونه لري

مخفـف صـورت " بـون "د " به"دا الحق３ دواؤه يو شى دي او ) به= بون (-14

دى چــ３ د محافظــت، ملكيــت او ＇＋ــتن ولــة پــه معنــا را＄ــي او اكثــر د

:مادي او مر ئي نومو په اخر ك＋３ راوؤل كيإي لكه

له －أ ＇خه －أبه له شير ＇خه شيربون

له اس ＇خه اسبه له زمري ＇خه زمربون

  100

له اوښ ＇خه او＊به له خر ＇خه خربون

له كور ＇خه كور به له اوښ ＇خه او＊بون

)هيزم كش( له لر－ي ＇خه لر－به له غويي ＇خه غوبه

له خس ＇خه خسبه له خ＂３ ＇خه خ＂به

دا عالمـــه د محافظـــت او مالـــك تـــوب پـــه معنـــا د مـــادي او )1()وان (-15

:ليدونكو شيانو د نومو په اخر ك＋３ راوؤل كيإي لكه

له جياز ＇خه جيازوان له باغ ＇خه باغوان

له دروازې ＇خه دروازه وان له جال３ ＇خه جاله وان

３ د －ـورم مـيم پك＋ـ (له －ورم ＇خه －ـوروان له پادې ＇خه پاده وان

)حذف شوى دى

له مو！ر ＇خه مو！روان له －اأة ＇خه －اأي وان

له －روي ＇خه －ريوان له ب／ة ＇خه ب／ي وان

)چ３ د －روي محافظ وى(

دا الحقــه د كليــو او ＄ــايو د نومــو پــه اخــر ك＋ــ３ د اســتو－ن３ او ) وال (-16

إي چـ３ پـه وطنيـت د نـسبت د پـاره را＄ـي او د هغـو نومـو سـره راوؤل كيـ

: امدادي حروفو مختوم وي لكه

جنوبي وال–جنوبي كامه وال-كامه لواؤ－ي وال–لواؤ－ى بانأه وال-بانأه

په سنسكري)) وان. ((په لفظ او معنا دواؤو ك＋３ سره نزدې دي)) بون((او )) وان (((1)

.ك＋３ هم د محافظت الحقه ده

  101

كلى وال–كلى مشرقي وال–مشرقي

دا الحقه په ＄ينو نومو ك＋３ د فعلي معنا －انو نسبت هم ＇ر－ندوي يعنى

: د كولو يا يوبل خاص فعل معنا وركوي لكه

ا！گة وال–ا！ة جوپه وال–جوپه انأيوال–انأة بن／ؤي وال–بن／ؤى

پجه وال–پجه ه／ة وال–ه／ة

كو！وال–كوټ

دا عالمه د مالك توب او ＇＋تن ولة د نسبت د پاره د نومو په ) واال (-17

:اخر ك＋３ راوؤل كيإي لكه

چـــپن – پــور واال – كــأ واال – پنــأ واال – كــور واال – اس واال –خــرواال

ميـوه –سـابه وال : او كله د يو شي د پلورونكي معنا هم وركوي لكه –واال

. واال او نور

دا الحقه دلرلو او كولو په معنا د مادي او غير مادي نومـو پـه ) يالى (-18

:اخر ك＋３ استعماليإي لكه

له برم ＇خه برميالى له نن， ＇خه نن／يالى

له بري ＇خه بريالى خه نوميالىله نوم ＇

له تورې ＇خه توريالى له جن， ＇خه جن／يالى

)زره دار( له زغرې ＇خه زغر يالى له پت ＇خه پتيالى

له غو！ى ＇خه غو！يالى له بخت ＇خه بختيالى

له بر－ى ＇خه بر－يالى له دود ＇خه دوديالى

  102

)چ３ نتكة لري(تيالة له نتى ＇خه ن )1(له هوأ ＇خه هوأيالى

)چ３ غورلرى(له غور ＇خه غوريالى )خبر يال(له خبر ＇خه خبريالى

دا عالمه د زمان３، ＄اى او داس３ بل نسبت د پـاره د ظروفـو پـه ) نى (-19

: اخر ك＋ى راوؤل كيإي لكه

له پاس ＇خه پاسنى له اوس ＇خه اوسنى

ندينىله الندى ＇خه ال له غرم３ ＇خه غرمنى

له كور ＇خه كورنى له بي／ا ＇خه بي／انى

له من＃ ＇خه من％نى له مياشت ＇خه مياشتنى

له ؤومبي ＇خه ؤومبنى له كال ＇خه كالنى

دا الحقه د ＄ينو نورو نومو سره هم را＄ـي او فعلـي يـا كومـه بلـه معنـا

: افاده كوي لكه

لنة پيشو له غل ＇خه غ ) نشانه دار(له نوغي ＇خه نوغنى

له ر＊تيا ＇خه ر＊تيانى ) متردد(له ！ك３ ＇خه ！كنى

له ميؤه ＇خه ميؤنى، له ميرې ＇خه ميرنى

.له سكه ＇خه سكنى او نور

: د دې الحق３ سره مربوط３ الحق３ دا دي-:تبصره

: لكه) ونى (-: الف -20

هوأيالى دى چ３ ( هوأيالى ضد ناك ته وايي لكه د عبدالقادر په دې مسرع ك＋ى (1)

)ي３ ك＋ينوم والؤ شي

  103

له برغ ＇خه برغونى له مرګ ＇خه مر－ونى

له حرام ＇خه حرامونى ＇خه غبر－ونى له غبرګ

له مرست３ ＇خه مرستونى ، )زكام(له باد ＇خه بادونى

).فعل３ معنا افاده كوي(

)زارع(له سيل ＇خه سيالنى، له كرل ＇خه كرالنى : لكه ) انى( ب -21

دا الحقه د شيانو او اجناسو د نومو پـه پـاى ك＋ـ３ زياتيـإي او د ) ين (-22

: ي نسبت اصل او جنس ته ＊يي لكهيو ش

له م＂３ ＇خه م＂ين له وؤة ＇خه وؤين

غلمينه أوأة= له غنم ＇خه غنمينه له تار ＇خه تارين

له اوربش３ ＇خه اوربشينه له وري＋م ＇خه وري＋مين

له غوإ ＇خه غوإين له مس ＇خه مسين

لـــــه مـــــال／３ ＇خـــــه ه زر ＇خه زرينل

مال／ين

په دى دواؤو (

ك＋３ دلرلو مثالونو

)نسبت شوى دى

له لون， ＇خه لون／گين له خاورې ＇خه خاورين

)د صفتي معنا په لحاظ اسم －ر＄يدلى دى(

دا عالمــه د نومــو او اعــدادو پــه اخــر ك＋ــى را＄ــي او د يــو شــي ) يــز (-23

!نوعيت او عددي نسبت ＊كاره كوي لكه

له خامتا ＇خه خامتا ئيزه بؤستن له －ل３ ＇خه －له ئيز غويى

له دوه بند ＇خه دوه بنديزه ا－ة له چرې ＇خه چره ئيز ！وپك

)رباعى(له ＇لور ＇خه ＇لوريزه له كا１ي ＇خه كا１يزه ＄مكه

  104

)مثنوى(له دوه ＇خه دوه ئيز له وار ＇خه واريزه تبه

له لس ＇خه لسيز نوټ له للم３ ＇خه للمه ئيز

له شل ＇خه شليز نوټ خ ＇خه اؤخيزه تمانچهله اؤ

الحقه د صفاتو په اخر ك＋ى د زيـات وضـاحت دپـاره ) يز(د : ياد －يرنه

له مخور ＇خه مخوريز، له غور ＇خه غوريز، : را＄ي لكه

.له لومؤې ＇خه لومؤيز

دا ن＋كه د ＄ينو نومو او صفاتو په اخر ك＋ى را＄ي او ) يا (-24

:فت ترې جوؤيإي لكهنسبتي ص

)قانون دان(له دود ＇خه دود يا له جل ＇خه جليا

له مل ＇خه مليا )اصيل(له ارې ＇خه اريا

)باران(له ور４دل ＇خه وريا )كافى(له بس ＇خه بسيا

)1(له ل／５دل ＇خه ل／يا )ميده(له كس ＇خه كسيا

. د فعلي مادې په اخر ك＋３ زياته شوې ده) يا( په دې وروسته دوه مثالونو ك＋ى (1)

  105

ورى د نومو په اخر ك＋ى را＄ي او اكثر د كولو دا ت) و معروف (-25

او لرلو معنا افاده كوي، سر ب５ره ＇ه قدر مبالغه هم پك＋ى ليدل

:لكه. كيإي

)چ３ الؤې ي３ بهيإي(له الؤې ＇خه الؤو له كؤت３ ＇خه كؤتو

له خي＂３ ＇خه خي＂و له الپ３ ＇خه الپو

  106

وله غوإ ＇خه غوإ له ＇ار ＇خه ＇ارو

له بريت ＇خه بريتو له كؤاو ＇خه كؤاوو

له داؤې ＇خه داؤو له خرؤاوې ＇خه خرؤاوو

:د دې الحق３ سره مربوط３ الحق３ دا وروسته دي: تبصره

: لكه) مجهول و( الف -26

له پ＋ت ＇ه پ＋تو له پاؤس ＇خه پاؤسو

له د４／ان ＇خه د４／انو

:ه ك＋ى د مبالغ３ معنا هم زياته ده لكهپه دې عالم) اوو( ب -27

له خرڅ ＇خه خر＇اوو له ج／ؤې ＇خه ج／ؤاوو

له پنأ ＇خه پنأاوو ) خراج(له ل／５دل ＇خه ل／اوو

).چ３ پونأة ي３ غ＂３ وي(

دا تورى هم د نومو پـه اخـر ك＋ـى پيوسـتيإي او د فعلـي ) معروفه ى (-28

:ه ترې ذاتي صفت جوؤيإي لكهمعنا د افاده كولو د پار

له باور ＇خه باوري له رباب ＇خه ربابي

له ل／＋ت سره ل／＋تي له چرس ＇خه چرسي

)نداف(له أانأس ＇خه أانأسي له پلك ＇خه پلكي

له ＄５ل ＇خه ＄５لي )جوالى(له پنأ ＇خه پنأي

له چل ＇خه چلي له أول ＇خه أولي

له ！وك３ ＇خه ！وكي )هدريوز(له چؤ ＇خه چؤي

  107

دا ن＋كه د ＄ايو د نامو په اخر ك＋ى چ３ په صـحيح حـرف ) ملينه ى (-29

:ختم وي را＄ي او د استو－ن３ او وطنيت نسبت ترې مراديإي لكه

له پ５＋ور ＇خه پ５＋ورى له كابل ＇خه كابلى

له جالل اباد ＇خه جالل ابادى له نن／رهار＇خه نن／رهارى

له كونؤ ＇خه كونؤى له لو－ر ＇خه لو－رى

له پغمان ＇خه پغمانى له قندهار ＇خه قندهارى

دا الحقه د ＄ينو مجـردو نومـو پـه اخـر ك＋ـى هـم را＄ـي مگگ／ـر پـه فعلـي

: معنا داللت كوي لكه

له لو＇خه لوى له مكر ＇خه مكرى،

) ＄يـر (لـه ) جاسـوس (او ＊ايى چ３ ＄رى ) منجم(له ترويت ＇خه ترويتى

.＇خه او ژوندى له ژوند ＇خه اخستل شوى وي

د يـو صـفت پـه اخـر ك＋ـ３ د زيـات وضـاحت د پـاره ) ى(ملينه : يادونه

: استعماليإي لكه

له شل ＇خه شلى له －وأ ＇خه －وأى

. له نيك ＇خه نيكى لـه بد ＇خه بدى

.ت پيدا كويم／ر په دې صورتونو ك＋３ تقريبا يو اسمي كيفي

دا الحقــه د ســؤو او اشخاصــو د نومــو پــه پــاى ك＋ــ３ د قــومي ) خيــل (-30

:نسبت د ＊ودلو او بيانولو د پاره استعماليإي لكه

له موسى ＇خه موسى خيل له سليمان ＇خه سليمان خيل

له عيسى ＇خه عيسى خيل د عثمان ＇خه عثمان خيل

لطان خيلله سلطان ＇خه س له جبار ＇خه جبار خيل

  108

دا الحقـــه هـــم پـــه پورتـــه أول د قـــوم او قبـــيل３ د نـــسبت د پـــاره ) زى. (31

:استعماليإي لكه

له يوسف ＇خه يوسف زى له محمد ＇خه محمد زى

له سدو ＇خه سدوزى له بارك ＇خه باركزى

له اچك ＇خه اچكزى له احمد ＇خه احمد زى

دزوى والـي د نـسبت د دغه شان د خپلوانو د نومو پـه اخـر ك＋ـ３ هـم

: پاره راوؤل كيإي لكه

له ل５ور ＇خه ل５ورزى له ترور ＇خه ترورزى،

له ندرور ＇خه ندرورزى له بن ＇خه بنزى

. له ميرې ＇خه ميريزى

.د تش نسبت د پاره راغلى دى) زى(په كلمه ك＋ى ) غرزي(م／ر د

د كمــوالي د ＊ودلــو دا الحقــه درن／ونــو پــه اخــر ك＋ــ３ د هغــو ) بخــن (-32

: دپاره استعماليإي لكه

له سپين ＇خه سپين بخن له سور ＇خه سوربخن

له شين ＇خه شين بخن له تور ＇خه تور بخن

له خؤ ＇خه خؤ بخن له زيؤ ＇خه زيؤ بخن

دا درې واؤه الحق３ په يوه معنا دي او دالوانو او ) وبره، وشمه، وزمه (-33

:ر ك＋３ د تقليل په غرض راوؤل كيإي لكهرن／ونو د نومو په اخ

له سور ＇خه سوروشمه له سور ＇خه سور وبره

له زيؤ ＇خه زيؤوشمه له زيؤ ＇خه زيؤ وبره

له سپين ＇خه سپين وزمه له شين ＇خه شين وبره

  109

له تور ＇خه تور وزمه له سپين ＇خه سپين وشمه

له شين ＇خه شين وزمه

مه د حيواني مونثاتو په اخـر ك＋ـ３ را＄ـي او د هغـو دا عال ) مه، يمه (-34

د مخصوص صفت يعنى د نـر طلبـة او وار راوؤلـو نـسبت تـرې مراديـإي

: لكه

له خر ＇خه خريمه له غويي ＇خه غويمه

له مإ ＇خه مإيمه له اوښ ＇خه او＊５مه

له سپي ＇خه سپ５مه له وز ＇خه وز４مه

خه پش５مهله پيش ＇ له اس ＇خه اسيمه

دا عالمه د نومو په اخر ك＋ى را＄ي او د هغو او موصوف ) نك -ناك (-35

:تر من＃ په ＇خه قدر زيات اتصال او پيوستوالي داللت كوي لكه

له چل ＇خه چلناك له بوى ＇خه بويناكله غم ＇خه غمناك

له زيم ＇خه زيم ناك له مزې ＇خه مزه ناك له خوند ＇خه خوندناك

له له اثر ＇خه اثر ناك

مي

ن３

＇

خه

له سك３ ＇خه سكه ناك

  110

مي

نه

نا

ك

له ＇ل５＋ت ＇خه

＇ل５＋تناك

دا الحقــه هــم د اســماو پــه اخــر ك＋ــ３ راوؤل كيــإي او د يــوې )1()چــى (-36

:فعلي معنا نسبت ترې معلوميإې لكه

)پاده وان(له غوا ＇خه غاوچي له نندارې ＇خه نندارچي

له نغارې ＇خه نغارچي مرك３ ＇خه مركچيله

له توپ ＇خه توپ چي له أنأورې ＇خه أنأورچي

له كو！３ ＇خه كو！ه چي له جار ＇خه جارچي

له مصدر ＇خه يوه فعلـي مـاده ده ) ك＋ل(دا الحقه كه ＇ه هم د ) ك（ (-37

فعلــي الكــن د الحقــ３ شــكل يــ３ پيــدا كــؤى دى او د نومــو پــه اخــر ك＋ــ３ د

:معنا د افاده كولو د پاره را＄ي لكه

له جارو ＇خه جارو ك（ له چلم ＇خه چلم ك（

.قه د پ＋تو او تركي تر من＃ شريك３ ديالحقه د پ＋تو او فارسى او دچي الح) ناك( د (1)

  111

له بار ＇خه بار ك（ له تورې ＇خه تور ك（

له سر ＇خه سر ك（ له －ور ＇خه －ور ك（

له تير ＇خه تير ك（ له خواري ＇خه خواري ك（

３ د الحقـ３ شـكل يـ３ مونـدلى دا كلمه هم يوه فعلي ماده ده چ ) خور (-38

ــاره ــدولو د پــ ــا د ＇ر－نــ ــي معنــ ــ３ د فعلــ ــر ك＋ــ ــه اخــ ــماو پــ دى او د اســ

:استعماليإي لكه

له ميراث ＇خه ميراث خور له سؤي ＇خه سؤي خور

له غم ＇خه غمخور له أوأة ＇خه أوأي خور

له چغلى ＇خه چغلخور له بأې ＇خه بأي خور

رات ＇خه خيرات خورله خي له سود ＇خه سود خور

له حرام ＇خه حرام خور له زيات ＇خه زياتي خور

په پ＋تو ك＋ى د نسبتي صفاتو د پاره ＄ينـى نـورې الحقـ３ هـم : تبصره

: شته، الكن أ４ر مثالونه نه لري او دا دى په وروسته أول ＊ودل كيإي

و د د پ＋تــو يــوه قــديمي الحقــه ده او د نــسبتي صــفت د جوؤولــ ) تــى (-39

روژه، روژه تـى، كـوژه، كـوژه تـى، : پاره د نومو په اخـر ك＋ـ３ را＄ـ３ لكـه

. بوزه، بوزه تى، جر－ه، جر－تى

.هم د نسبت د پاره را＄ي لكه په پورته او اوچت ك＋３) ت، ته(يوازې

له نام ＇خه نامتو، له جر－３ ＇خه جر－ه تو، چمتو هـم دغـه : لكه) تو (-40

.أول ＊كاري

  112

له پسكة ＇خه پسكاوڼ، له غول ＇خه غوالوڼ، ) اوڼ (-41

.له ！يز ＇خه ！يزاوڼ

.له جنة ＇خه جنو ！ارى، له خوشى ＇خه خوشا！ارى) ！ارى (-42

.له شريك ＇خه شريك با１ى، له ورا ＇خه ورا با１ى) با１ى (-43

.له لنأ ＇خه لنأ پارى) پارى (-44

).له خوار ＇خه خوارنجى وجى، له دير ＇خه دير) (جى نجى (-45

له وإى ＇خه وإ４چن، له ساؤه ＇خه سؤ４چن، ) (چن (-46

)1(له سپين ＇خه سپين چن

.له مؤ ＇خه مؤغ５چن) غيجن (-47

) خيره مانند(لكه له خؤ ＇خه خؤبوجن ) بوجن (-48

.غوؤم５）ن= له غوؤ ＇خه غوؤم５چن ) م５چن (-49

له جن， ＇خه جن／يرى و！يرى، له لوټ ＇خه ل) رى (-50

، له خون ＇خه خونؤى)تار خام(لكه له اوم ＇خه اومؤى ) ؤى. (51

.، له نيغ ＇خه نيغؤى)موسوم(له نوم ＇خه نومؤى

).نان مرده(له بانأې ＇خه بانأيسى، له وير ＇خه ويروسى ) : سى (-52

.له بنو ＇خه بنو ＇ى) : ＇ى (-53

.خه اومغلن، له تبى ＇خه تبغلنله اوم ＇) : غلن (-54

.له ليوني ＇خه ل５ونغرى، له لنأ ＇خه لنأ غرى) : غرى (-55

.له وروسته ＇خه وروستلى، له و ؤومبى ＇خه ؤومبلى) : لى (-56

.له من＃ ＇خه من％مى) : مى (-57

. په رن／ونو ك＋ى د رن， د كموالي د ＊ودلو د پاره را＄ي) چن ((1)

  113

، له ژؤا ＇خه ژؤانك له ＊％３ ＇خه ＊％ونك) : نك (-58

. چاودينك، له لو４شت ＇خه لو４شتينكله چاود ＇خه) : ينك (-59

له م５ؤه ＇خه م５ؤو＊ه) : و＊ه (-60

.له چؤ ＇خه چؤوس، له أب ＇خه أبوس) : وس (-61

).پژمرده(من＃ ＇خه من％وى، له مؤ ＇خه مؤاوى ) : وى (-62

له زمرى ＇خه زمريا１ى، له خوګ ＇خه خو－يانى) : يا１ى (-63

ه زمريانى، له ستوري ＇خه ستوريانىله زمرى ＇خ) : يانى (-64

له پوهن３ ＇خه پوهنيار، له بخت ＇خه بختيار، ) : يار، يارى (-65

. له ب ＇خه ب يارى ، )باغوان(له مال ＇خه ماليار

له ＊％３ ＇خه ＊％ينه، لكه له نر ＇خه نرينه، ) : ينه. (66

. له پس ＇خه پسينه

.اميندواره ＊％هله اميند ＇خه ) : وار. (67

لكه له خوسر ＇خه خوسر－نة، له پالر ＇خه پالر－نة ) : －نى －نة. (68

. له منى ＇خه من／نى

.لكه له ！ت ＇خه ！تار) : ار (-69

دا (＇خه راجا، له كوڼ ＇خه كو１ا، له ؤوند ＇خه ؤوندا " له راج ) "ا (-70

) صفتي نومونه دي

د فعلي صفاتو الحق３

ــ ــا فعل ـــه مــصدر ＇خــه جوؤيــإي او فــاعلي ي ي صــفات هغــه دي چــ３ ل

دا صفات د معنوي خصوصيت پـه لحـاظ پـه دوه رازه . مفعولي معنا لري

يــو هغــه دي چــ３ پــه كــوم３ خاصــ３ زمــان３ پــورې تعلــق نلــري او پــه : دى

  114

او بـل قـسم ) خو＄نـد، －ر＄نـد ( دايمي أول پر خپله معنا داللت كوي لــكه

) تلـونكى، تللـى ( ې زمان３ پورې اختصاص ولـري لكـه هغه دي چ３ په يو

ــا ــه معنـ ــه ماضـــي ك＋ـــ３ خپلـ ــم پـ ــستقبل او دوهـ ــال او مـ ــه حـ چـــ３ اول پـ

اول قسم فعلي صفات په پ＋تو ك＋３ نسبتا لإ دي او لـه ！ولـو . ＇ر－ندوي

مـصادرو ＇خـه پـه قـانوني او عمـومي أول نـه جوؤيـإي، م／ـر دوهـم قــسم

！ولو مصادرو ＇خه په عمـومي او قـانوني صـورت فعلي صفات أ４ر او له

دا دواؤه قسمونه ＄انله ＄انله الحق３ او عالم３ لـري چـ３ دا . الس ته را＄ي

:دى وروسته بيانيإي

:اول قسم فعلي صفتونه

دا پسينه تورى غالبـا ديـدل واال مـصادر و د فعلـي مـادې پـه اخـر ) ند (-1

ي او پـر فـاعلي معنـا بانـدې داللـت ك＋３ د مصدري عالم３ پـر ＄ـاى را＄ـ

:كوي لكه

له ژؤ４دل ＇خه ژؤند له －ر ＄５دل ＇خه －ر ＄ند

له بر４＋５دل ＇خه بر４＋ند له خو＄５دل ＇خه خو＄ند

له ؤچ５دل له ؤچند له سو＄５دل ＇خه سو＄ند

له ＄ل５دل ＇خه ＄لند له تر４دل ＇خه ترند

４دل ＇خه رژندله رژ له رغؤ４دل ＇خه رغؤند

له ويل ＇خه ويند له －ؤب５دل ＇خه －ؤبند

له ＄وؤ４دل ＇خه ＄وؤند له كؤپ５دل ＇خه كؤ پند

  115

پشان ديدل واال مصادر و د فعلي مادې په اخـر ) ند(دا ال حقه د ) ندى (-2

: پرعوض راوؤل كيإي او فاعلي صفت ترې جوؤيإي لكه) يدل(ك＋３ د

له خو＄５دل ＇خه خو＄ندى ژندىله بژ４دل ＇خه ب

له شرپ５دل ＇خه شرپندى له بر４دل ＇خه برندى

له ور４دل ＇خه ورندى له رپ５دل ＇خه رپندى

له ويل ＇خه ويندى له چورل５دل ＇خه چور لندى

ژوندى) ژوند كول ( د ژول )1(له كرپ５دل ＇خه كرپندى

اخــر ك＋ــ３ د مــصدري عالمــو دا الحقــه هــم د فعلــي مــادې پــه ) : نــده (-3

: پر＄اى د فعلي صفت د جوؤولو د پاره راوؤل كيإي لكه

له پوول ＇خه پوونده، له ＇ر４دل ＇خه ＇رنده، له چل５دل ＇خه چلنده

.خره، له به５دل ＇خه بهنده اوبه

د فعلــي مــادې پــه اخــر ك＋ــ３ د فعلــي صــفت د جوؤولــو د پــاره ) : انــد (-4

: را＄ي لكه

له ＄ليدل ＇خه ＄الند، پوه５دل ＇خه پوهاند، له

.له به５دل ＇خه بهاندې اوبه له ژؤ４دل ＇خه ژؤاند،

دا الحقه هم د دغه وؤاندې مطلب د پاره استعماليإي م／ر ＇ـه ) : ندو (-5

: قدر مبالغه هم پك＋３ شته لكه

له و４ر４دل ＇خه و４رندو، له ژؤل ＇خه ژؤندو،

. دا پن％ه كلم３ له صفتي معنا سره ＇ه قدر اسمي اختصاص هم لري(1)

  116

. ر４دل ＇خه قارندوله قا

ژؤنـــدوكى، : هـــم زيات５ـــإي لكـــه ) كـــى(د دې مثـــالو پـــه اخـــر ك＋ـــ３ كلـــه

. ويرندوكى، قارندوكى

دا الحقه هم د فعلي مـادې پـه اخـر ك＋ـ３ د مـصدري عالمـ３ ) : ندوى (-6

:پر ＄اى را＄ي او فعلىصفت ترې جوؤيإي لكه

د تكرار له (－ندوى له ＇ر－ند４دل ＇خه ＇ر له ساتل ＇خه ساتندوى

)كبله يو ند حذف شوى دى

له ＊كار４دل ＇خه ＊كارندوى له －＂ل ＇خه －＂ندوى

)تهديد كننده(له －وا＊５دل ＇خه －وا＊ندوى له پ５ژندل ＇خه پ５ژندوى

و！ندوى)1(له و！ل

پــه ) يــا(پــه ل／ولــو او ل／يــا، －ليــا د " وال"د ) مــداح( ســتايوال : تبــصره

اسطه لـه فعلي مادو ＇خه جوؤ شـوي دي، م／ـر نـور مثالونـه پك＋ـ３ نـه و

.دي ل５دل شوي

:دوهم قسم فعلي صفات

پـه عـوض د ) ل(دا الحقـه پـه ！ولـو مـصادرو ك＋ـ３ د مـصدر د ) ونكى (-7

فعلــي صــفت د جوؤولــو د پــاره راوؤل كيــإي، م／ــر پــه الزمــي او متعــدي

ك＋ـ３ مـستعمله " －＂ه، و！ه " دا مصدر په خپله مستعمل نه دى، م／ر فعلي ماده په (1)

متل دى . همدې مادې ＇خه و！ندوى جوؤ شوى دى چ３ د مقتصد معنا وركوي ده او له

. د بهر له －＂ندوى نه د كور و！ندوى ＊ه دى

  117

پــه مجهولــو مــصدرونو ك＋ــ３ معلومــو مــصدرونو ك＋ــ３ فــاعلي معنــا او

مفعولي معنـا وركـوي او معنـا يـ３ پـه حـال او مـستقبل پـورې تعلـق لـري

:لكه

له پا＇ول ＇خه پا＇وونكى له تلل ＇خه تلونكى

له ماتول ＇خه ماتوونكى له ختل ＇خه ختونكى

له －ر＄يدل ＇خه －ر＄５دونكى له وتل ＇خه وتونكى

ل ＇خه أب５دونكىله أب５د له وهل ＇خه وهونكى

له پخ５دل ＇خه پخ５دونكى له ساتل ＇خه ساتونكى

پــشان د مــصدري الم پــر ＄ــاى را＄ــي او ) ونكــى(دا الحقــه هــم د ) ونــى (-8

) ونكـى (فعلي صفات ترې جوؤيإي او نور خصوصيات ي３ هم ك مـ د

:لكه. غوندې دى

له پا＇ول ＇خه پا＇وونى له تلل ＇خه تلونى

له ماتول ＇خه ماتوونى ＇خه ختونىله ختل

له －ر＄يدل ＇خه －ر＄５دونى له وتل ＇خه وتونى

له أب５دل ＇خه أب５دونى له وهل ＇خه وهونى

له پخ５دل ＇خه پخ５دونى له ساتل ＇خه ساتونى

ــه (-9 ــدل واال ) ى ملينــ ــى ول واال اويــ ــورى د الم واال او ＄ينــ ــسينه تــ دا پــ

３ د فعلي صفت د جوؤولو د پاره راوؤل كيإي، م／ر مصادر و په اخر ك＋

پـه الزمـي مـصدرونو ك＋ــ３ فـاعلي معنـا او پــه متعـدي مـصدرونو ك＋ــ３

: مفعولي معنا افاده كوي او معنا ي３ په ماضي پورې تعلق لري لكه

له وهل ＇خه وهلى له تلل ＇خه تللى

  118

له ساتل ＇خه ساتلى له ختل ＇خه ختلى

له پا＇ول ＇خه پا＇ولى لىله وتل ＇خه وت

له غور＄ول ＇خه غور＄ولى له پا＇５دل ＇خه پا＇يدلى

له أب５دل ＇خه أب５دلى له در４دل ＇خه در４دلى

＇خه د غـه ) خندل-ژؤل ( له ＄ينو خصوصي مصدرو لكه -:الف : تبصره

دوهم قـسم فعلـي صـفات نـه جوؤيـإي، بلكـ３ لــه مرادفـو مـصدرو يعنـى

. خنديدونك３–ژؤيدونكى : ＇خه ساز４إي لكه ) خند４دلژؤ４دل او(

بانــدې فعلــي صــفت ) ى(＇خــه چــ３ پــه ) راتلــل، درتلــل، ورتلــل ( لــه -:ب

. ورغلى– درغلى–راغلى: باندې اوؤي لكه ) غ(ي３ په ) ت(جوؤيإي، نو

غور＄يـإى او پـر ＄ـاى ) ل(مادې په صفاتو ك＋３ د مـصدر ) 9( كله د -:ج

:وؤل كيإي لكهرا) ى(ي３

له الوتل ＇خه الوتى، له پر４وتل ＇خه پر４وتى، له ن＋تل ＇خه ن＋تى

اچوونى چ３ يو مفعولي صفت دى غالبا په اصل ك＋３ اچولى دى او -:د

.بدل شوى دى) ن(په ) ل(وروسته ي３

م／ـر د . هـم يـو مفعـولي صـفت او د اسـتولى پـه معنـا دى ) اسـتازى (-:هگ

.په ل／ولو جوؤ شوى دى) زى(اخر ك＋３ د فعلي مادې په

سـره جـوؤ فعلـي صـفات پـه معلومـو مـصدرونو ) ونك３، ونى ( كله په -:و

ــه ＄ــاى ك＋ــ３ چــ３ ــه هغ ــا را＄ــي، م／ــر دا ب ــولي معن ــه مفع ــم پ ك＋ــ３ ه

وؤونكـي مالونـه، : موصوف ته ي３ د فاعلي معنا نسبت نشي كيدى لكه

.خوؤونكي شيان، اچوونى بچي

  119

وصفونو الحق３د مجردو

مجردو صفونه هم لكه د صفاتو غوندې له اسم او صفت ＇خه د الحقو

په ن＋لولو جوؤيإي او د يو نوم يـا يـو صـفت معنـوي يـا ظـاهري حالـت او

د ) هو＊يـار تـوب (يـو ذاتـي صـفت او ) هو＊يار(مثال . وصف ＊كاره كوي

ه مجرد وصفونو ت . دغه ذات او شخص وصفي حالت يا حاصل صفت دى

.هم ويل كيدى شي) صفات محضه(په عربي اصطالح

په پ＋تو ك＋３ زيـات مجـردو صـفونه لــه ذاتـي صـفاتو ＇خـه جوؤيـإي

. چ３ په وروسته أول ي３ بيانول غواؤو

ــوب (-1 ــر ك＋ــ３ د مجــرد وصــف د ) ت ــه د نومــو او صــفاتو پــه اخ دا الحق

يت دا دى د دې الحقــ３ خــصوص. جوؤولــو او بيــانولو د پــاره راوؤل كيــإي

چــ３ غالبــا د اشخاصــو او بنيادمــانو اوصــاف بيــانوي ＊ــه وي او كــه بــد،

ــوب(يعنــى هغــه وصــف چــ３ د ــه ) ت ــرا پ ــه اكث ــه واســطه ســازيإي هغــه ب پ

:بنيادمانو پورې مربوط وي لكه

:له صفاتو ＇خه :له نومونو ＇خه

له ليونى ＇خه ليونتوب له سؤي ＇خه سؤيتوب

ارينه ＇خه نارينتوبله ن له خر ＇خه خر توب

له ساده ＇خه ساده توب له غويي ＇خه غويي توب

له دوبي ＇خه دوبي توب له سپي ＇خه سپي توب

له پيغل３ ＇خه پ５غلتوب له هلك ＇خه هلك توب

له مرور ＇خه مرور توب

  120

ســره پــه معنــوى خــصوصيت ك＋ــ３ نــزدې ده ) تــوب(دا عالمــه د ) تيــا (-2

عـام دى او د هـر ) تـوب (اظ ورسره دومره فـرق لـري چـ３ مگ／ر په لفظي لح

غالبــا د صــحيح االخــر صــفاتو ســره راوؤل ) تيــا(أول كلمــو ســره را＄ــي او

:كيإي لكه

له هو＊يار ＇خه هو＊يار تيا له مشر ＇خه مشر تيا

له زؤور ＇خه زؤورتيا له كشر ＇خه كشرتيا

تياله پ＋５مان ＇خه پ＋５مان له لوؤ ＇خه لوؤتيا

له مرور ＇خه مرورتيا له روغ ＇خه روغتيا

دا ن＋كه د عامو صفاتو په اخر ك＋３ د وصفي معنا د ) : والى (-3

بيانولو او مجرد وصف د جوؤولو د پاره را＄ي م／ر په ظاهري او

:صافو ك＋３ زيات استعماليإي لكه

له كلك ＇خه كلكوالى له موؤ ＇خه موؤوالى

له زيإ ＇خه زيإوالى والىله پلن ＇خه پلن

له چيت ＇خه چيتوالى له اوإد ＇ه اوإدوالى

له ج， ＇خه جگ／والى له تور ＇خه تور والى

له غ ＇خه غ＂والى له سور ＇خه سور والى

:دغه شان د نومو په اخر ك＋３ هم را＄ي لكه

.له هلك ＇خه هلكوالى او نور) خانه دارى(له كور ＇خه كوروالى

دا الحقه د خپلوانو د نومو او د ＄ينو صفاتو سره اسـتعماليإي ) : ولي (-4

لكه

  121

له خپل ＇خه خپلولي له ورور ＇خه ورورولي

له پ＋تون ＇خه پ＋تون ولي له پالر ＇خه پالرولي

له رشتين ＇خه رشتين ولي له مور ＇خه مورولي

له سپين ＇خه سپين ولي له عزيز ＇خه عزيزولي

ربور ＇خه تربوروليله ت

دا عالمه د اقوامو او ملتونو د نومو په اخر ك＋ـ３ د قـومي او )1()واله (-5

:صافو د بيان د پاره استعمال شوې ده لكه

له اولس ＇خه اولس واله له پ＋تون ＇خه پ＋تونواله

له ＄ا＄ى ＇خه ＄ا＄ي واله له مغول ＇خه مغول واله

له تركا１ة ＇خه تركا１ي واله لهله مومند ＇خه مومند وا

دا الحقــه هــم د خپلوانــو د نومــو او ＄ينــى صــفاتو پــه اخــر ) －لــي －لــوي (-6

: ك＋３ را＄ي لكه

له پالر ＇خه پالر －لوي －لي= له ورور ＇خه ورور －لوي

له مور ＇خه مور －لوي －لوي= له عزيز ＇خه عزيز －لي

له هوسا ＇خه هوسا －لوي لوي－= له تربور ＇خه تربور －لي

－گلي= له پوونده ＇خه پووند－لوي له خور ＇خه خور －لوي

－لي = له پيژندوى ＇خه پيژند－لوي

)پيژند－لو هم ويل كيإي(

＇خـه چـ３ پـه پ＋تـو ك＋ـ３ د بـودن پـه ) ول(د ) والـى، ولـي، والـه ( داسى بري＋نى چ３ (1)

سره تناسـب معنا يو غير مستعمل مصدر دى ماخوذ دى، ول３ چ３ هم معنا او هم لفظا

.او نزد４والى لري

  122

دا الحقه د صفاتو او نومو په اخر ك＋３ د وصفي معنا د ＊ودلـو ) : ينه (-7

:د پاره راغل３ ده لكه

له وؤوك３ ＇خه وؤكينه له مؤ ＇خه مؤينه

له هلك ＇خه هلكينه له هوسا ＇خه هوساينه

له دالسا ＇خه دالساينه له پ５رزو ＇خه پ５رزوينه

).په دې مثال ك＋３ زيات وضاحت دى(

له لوى ＇خه لوينه

دا الحقه د يو ＇و صفاتو په پاى ك＋３ د وصفى معنـا د ＊ودلـو د ) وى (-8

: پاره راغل３ ده لكه

له بد ＇خه بداوى، له سپك ＇خه سپكاوى، له درون ＇خه درناوى،

.له لوؤ ＇خه لوؤاوى، له ورك ＇خه وركاوى

دا پسينه تورى هم د ＄ينـو صـفاتو پـه اخـر ك＋ـ３ ) ＇ر－نده ه ") (ه"جلي (-9

: را＄ي او مجرد وصف ترې جوؤيإي لكه

له والؤ ＇خه والؤه له پوه ＇خه پوهه، له ناست ＇خه ناسته،

.له پؤ ＇خه پؤه، له وؤ ＇خه وؤه

دا تورى د ذاتي صفاتو په اخر ك＋３ زياتيـإي او وصـفي ) معروفه ي (-10

:معنا ＊كاره كوي لكه

له توند ＇خه توندي له ＄وان ＇خه ＄واني

له درغل ＇خه درغلي له غليم ＇خه غليمي

خه انديواليله انديوال ＇ له تركاڼ ＇خه تركاني

له －اأيوان ＇خه －اديواني له ！， ＇خه ！／ي

  123

له هو＊يار ＇خه هو＊ياري له سيال ＇خه سيالي

له غوبون ＇خه غوبني له لوى ＇خه لويي

له او＊بون ＇خه او＊بني له －ران ＇خه －راني

＇خه －أبني)1(له －أبون

ي صفاتو په اخـر ك＋ـ３ د مجـرد دا تورى هم د يو ＇و هجائ ) ملينه ى (-11

:وصف د جوؤولو د پاره استعمال شوى دى لكه

له زيات ＇خه زياتى له لر ＇خه لرى

له كم ＇خه كمى له بر ＇خه برى

له ت５ر ＇خه ت５رى له سم ＇خه سمى

: تبصره

په پ＋تو ك＋３ د مجردو وصفونو د جوؤون３ د پاره ＄ينى نورې الحق３

هم شته م／ر مثالونه ي３ لإ او كم دي چ３ دا دى پـه النـدې أول او پسين３

:＊ودل كيإي

له م５ؤه ＇خه م５ؤانه، له پؤ ＇خه پؤانه، له وؤ ＇خـه وؤانـه، : لكه ) انه (-12

.له يار ＇خه يارانه

)مرثيه(له لور ＇خه لورنه ، له وير ＇خه ويرنه ) نه (-13

له كونأې ＇خه كونتونله ب５ل ＇خه ب５لتون، ) تون (-14

.له ياد ＇خه ياد －يرنه، له أاأ ＇خه أاأ －يرنه) －يرنه (-15

پـه شـكل اسـتعماليإي م／ـر ) غوبـه، او＊بـه، －أبـه ( دا درې واؤه صفتونه تخفيفـا د (1)

مجــرد وصــفونه يــ３ غالبــا لـــه اصــلي صــورتونو ＇خــه جــو ؤ شــوي دي او واو پك＋ــ３

. غور＄يدل３ دى

  124

.له تن， ＇خه تن／سه) سه (-16

.له تربور ＇خه ترب／ني) －نى (-17

.له سپور ＇خه سپرلى، له سور ＇خه سورلى) لى (-18

ن ＊ـايي چـ３ پـه اصـلي ك＋ـ３ سـپيتو (لـه سـپي ＇خـه سـپيتانه ) تانه (-19

).وي

.له سؤى ＇خه سؤى وښ) وښ (-20

.تودوخى= له تود ＇خه تودوخه ) وخه. (21

.له بند ＇خه بنديز، له لنأ＇خه لنأيز) يز (-22

.پيداي＋ت= له پيدا ＇خه پيداو＊ت ) و＊ت (-23

.له ژوندي ＇خه ژوندون) ون (-24

).تهمت(له تور ＇خه تورا ) ا (-25

************

  125

لو اشتقاقد افعا

！ول افعـال پـه پ＋تـو ك＋ـ３ لــه مـصادرو ＇خـه اشـتقاقيإي، د افعـالو

. اشتقاق د پاره ＄ينى الحق３ او سابق３ هم شته مگ／ـر دومـره أ４ـرې نـه دي

. دلته مونإ په لنأ أول د افعالو د اشتقاق طريقه بيانول غواؤو

دوو －روپـو هغه افعال چ３ په پ＋تو ك＋３ لـه مصدر ＇خه جوؤيـإي پـر

.يعنى دوو برخو و４شل كيإي

د الم واال . يو د حاليه افعالو －روپ او بل د ماضيه افعـالو －ـروپ دى

مصادرو د ماضيه افعالو په اشتقاق ك＋３ د مـصدر اصـلي مـاده چنـدان

تغيــر نــه كــوي او تقريبــا ！ــول ماضــيه افعــال پــه يــو مــنظم او قــانوني أول

پ＋تـو ！ـول مـصدرونه قـانوني او تغيـر نـا جوؤيإي؛ چـ３ پـه دې اعتبـار د

)1(.پذير بلالى شو

م／ر په حاليه افعالو ك＋３ د ＄ينو مصادرو اصلي ماده تغير مـومي،

چ３ ＄ينى تغيرونه قانوني و ＄ينى ب３ قانونه دي م／ر دا قسم مـصدرونه

. هم أ４ر كم او لإ دي

كـؤل او (ي چ３ د د ول واال او يدل واال مصدرونو ＄ينى افعال مركب د

د افعالو په امداد سره جوؤيـإي او هغـه بـه پـه مركبـو افعـالو ك＋ـ３ ) شول

او ＄ينى افعال ي３ بسيط دي چـ３ پـه خپلـه لـه مـصدر ＇خـه . و＊ودل شي

.تغير پ５＋５إيمصدرونو په ماضى －انو ك＋３ ) تلل، راتلل، ورتلل( يوازې د (1)

  126

دا قسم مصدرونه هم ！ول قانوني دي او درسـت ماضـيه او . الس ته را＄ي

ــإي صــر ــوې قاعــدې ســره ســم جوؤي ــرې د ي ــدل واال حاليــه افعــال ت ف د ي

" إ"يــ３ پــه " د"مــصادرو پــه حاليــه افعــالو ك＋ــ３ ＇ــه قــدر تغيــر را＄ــي، او

په پ＋تو ك＋３ په عمـومي أول لـه هـر مـصدر ＇خـه لومـؤى درې . بدليإي

بـل اسـتمراري )1(اساسي صورتونه اشتقاق كيإي چ３ يو استمراري حـال

.ماضي او بل فعلي صفت دى

پـه دې . ه دغـو درې صـورتو ＇خـه راو＄ـي بيا نورې صيغ３ او افعال لــ

أول چ３ مطلقه ماضى لـه استمراري ماضى ＇خـه او نـورې ماضـي －ـان３

. لـه فعلي صفت ＇خه اوامر، مستقبل له حال ＇خه جوؤيإي

:اوس د يو ＇ومصدرونو دغه درې اساسي صورتونه و－ورئ

استمراري فعلي صفت

ماضى

استمراري

حال

له ساتل ＇خه چ３ يو تغير ناكوونك３ تمسا ساته ساتلى

مصدر دى1

له الوتل ＇خه قانوني تغيـر كـوونكى الوزم الوته الوتلى

مصدر دى2

له ليدل ＇خه چ３ يو ب３ قانونـه تغيـر وينم ليده ليدلى

كوونك３ مصدر دى3

مـصدر ي چلول ＇خه چ３ يـو قـانون له چلوم چالوه چلولى

دى4

. استمرارى حال ته جاري يا اخباري حال هم ويل كيداى شي(1)

  127

ر يـ تغي چليدل ＇خـه چـ３ يـو قـانون له چليإم چل５ده چل５دلى

كؤونى مصدر دى5

د افعالو د اشتقاق پسينه او سرينه

لــه دغــو پورتــه درې صــورتو ＇خــه چــ３ نــور افعــال جوؤيــإي نــو ضــرور

:＄ينى سرينه او پسينه عالم３ غواؤي او دا دي په وروسته أول بيانيإي

:سرينه

د اطـــالق او تجريـــد پـــه معنـــا د دا يـــو ســـرينه تـــورى دى چـــ３ ) : و (-1

اســتمراري حــال، اســتمراري امــر او ماضــي پــه ســر ك＋ــ３ راوؤل كيــإي او

: مطلق حال، مطلق امر او مطلقه ماضي ترې جوؤيإي لكه

. وچل５إم– وچلوم – ووينم – والوزم –وساتم : مطلق حال

وچل５إه– وچلوه –ووينه – والوزه )1( -وساته: مطلق امر

ــه ماضــي ــه :مطلق ــده – وســاته، والوت ــده دا – وچــالوه – ولي ) و( وچل５

زؤه م３ غـواؤي چـ３ : مطلق３ د تمنايي ماضي په اول ك＋３ هم را＄ي لكه

.والوتلى

دا سابقه د مطلق مستقبل د جوؤولو د پاره د حال لـه فعـل ＇خـه ) وبه (-2

، وبه ساتم، وا به لوزم، و به وينم، و به چلوم: مخك＋３ راوؤل كيإي لكه

)2(و به چل５إم

او مـستمر امـر د حـال لــه فعلـي ) سـاته ( مطلق امر لـه مستمر امر ＇خـه جوؤيـإي لكـه (1)

. په ل／ولو تياريإي) هگ(مادې ＇خه د خطابي او مهــم جــز ســره پــه جملــه ك＋ــ３ لـــه واو نــه وؤانــدى كيــإي او د جملــ３ د اول ) بــه ((2)

.لكه زه به سباله احمدووينم. پيوستيإي

  128

داعالمه د غايب او متكلم امر د پاره د فعـل حـال د مخـه را＄ـي ) دې (-3

.)3( ودې وينم – ودې ساتم – ودې ويني –ودې ساتي : لكه

: پسينه

دا تـورى تقريبـا د اسـتمرار او تاكيـد عالمـه ده، او د اسـتمراري ) : به (-4

چل５ـده –الوته بـه : ره را＄ي لكه ماضي په اخر ك＋３ د زيات استمرار د پا

دغــس３ د فعــل حــال پــه اخــر ك＋ــ３ د اســتمراري مــستقبل او تاكيــد –بــه

چل５يـإم بـه، پرتـه لــه دې ＇خـه پـه نـورو –الـوزم بـه : معنا هم وركـوي لكـه

.＄ايو ك＋３ هم استعماليإي

يوه تمنايي الحقـه ده چـ３ د فعلـي صـفت پـه اخـر ك＋ـ３ د ) : وى=واى (-5

كــه ســليم مــ３ ليــدلى واى، كــه (منــايي ماضــي د پــاره راوؤل ك５ــإي لكــه ت

)توريالى راغلى واى

دا كلمـ３ پـه اصـل ك＋ـ３ امـدادي ) يـ３ ، يـئ، دى ، ده، دي –يم، يـو (-6

افعال دي خـو د فعلـي صـفت پـه اخـر ك＋ـ３ د قـريب３ ماضـي د جوؤولـو د

. پاره را＄ي

ــه دې كلمــو ك＋ــ３ ضــميري رنــ， هــم شــته ــه ترتيــب د پ ＄كــه چــ３ پ

سر ب５ـره پـر . متكلم، مخاطب، غايب مفرد او جمع３ د پاره استعمال５إي

دغه د قرب عالم３ هم دي نو په دې لحـاظ ضـميري يـا فعلـي الحقـ３ هـم

– ساتلى ي３ – ساتلى يو –ساتلى يم : مثالونه ي３ دا دي . ورته ويالى شو

. ساتل３ دي–ي ساتلي د– ساتل３ ده – ساتلى دى –ساتلى يئ

ســليم دې كــريم : خــصوص５ت لــري او پــه جملــه ك＋ــ３ ســرته ＄ــي لكــه) بــه( هــم د ) دې ((3)

. وويني

  129

دا كلمــ３ هــم پــه اصــل ك＋ــ３ ) وو، وې– و، وه - وې، ويــئ–وم، وو (-7

امدادي افعال دي چ３ د بعيدې ماضـي د جوؤولـو د پـاره د فعلـي صـفت

سر بيره پر دغه، ضميري رنـ， هـم لـري او پـه . په پاى ك＋３ راوؤل كيإي

ماليإى چـ３ ترتيب د متكلم، مخاطب، غايب مفـرد او جمـع د پـاره اسـتع

. مثالونــه يــ３ دا دي. پــه دغــه وجــه يــ３ ضــميري او فعلــي الحقــ３ هــم بولــو

سـاتلي وو - سـاتلى وء – سـاتلى وئ – ساتل３ وې – ساتلى وو –ساتلى وم

. ساتل３ وې– ساتل３ وه –

دا دغايب د پاره يوه فعلي او ضميري الحقه ده او د فعلي صـفت ) يي (-8

: ال او شرط په وخت ك＋３ را＄ي لكهپه اخر ك＋３ د شك، احتم

.＊ايي حميد زما كتاب ساتلى يي

دا كلمه په اصل ك＋３ د حال جاري امدادي فعل دى م／ر كلـه د ) وي (-9

پــشان د فعلــي صــفت پــه اخــر كــ３ د شــك او شــرط پــه وخــت ك＋ــ３ ) يــى(

＊ايي د بورې ماشـين چل５ـدلى وي، كـه چل５ـدلى وي : ( استعماليإي لكه

).به وي＊ه

دا دواؤه كلم３ كه د فعلي صفت په اخر ك＋ـ３ راشـي ) به يي، به وي (-10

–الــوتلى بــه يــي ( نــو پــه نــزدې زمانــه ك＋ــ３ شــك او احتمــال ＊يــي لكــه

)1() چل５دلى به وي

:ياد－يرنهماضى مطلقه له استمراري ماضي ) تلل، راتلل، ورتلل، درتلل ( د -:الف

استمراري حال ＇خه نه جوؤيإي بلك３ خـالف او دغس３ مطلق حال ي３ له

.را＄ي) والؤ، راغى، ورغى، درغى، والؤ شي، راشي(القياس

.ماشين به چليدلى وى: له فعل نه مخك＋３ را＄ي لكه) به( م／ر په جمله ك＋３ (1)

  130

په ＄ينى دوه اجزايي مصدرونو ك＋３ مطلق３ صـيغ３ لـه اسـتمراري -:ب

صيغو ＇خه د واو په زياتوالي نه جوؤ يإي بلك３ د لهج３ په تغيـر الس تـه

صــيغو ك＋ــ３ پــه اولـــه هجــا بانــدې خــج را＄ــي پــه دې أول چــ３ پــه مطلقــو

.كه حميد كار پري＋ود زه به ي３ هم پر４إدم: را＄ي لكه) اكسنت(

د ＄ينو مطلقو ماضى －انو پـه مـن＃ ك＋ـ３ كلـه واو هـم زياتيـإي لكـه -:ج

وكوت، وخوت م／ر دا زيـاتوالى اساسـي تغيـر نـه دى او لــه مفـرد غايـب

.را＄ي＇خه پرته په نورو صيغو ك＋３ نه

  131

دوهمه برخه تركيبونه

لكه چ３ د كلماتو د تشكيل تر عنوان الندې مو ويلي دي، پـه المـانى

ژبه ك＋３ د پر４فكـسونو پـه واسـطه د كلمـاتو جوؤ＊ـت پـه اشـتقاق ك＋ـ３

. داخليإي او په فرانسوى ك＋３ د تركيب يو قسم باله شي

. تو له مخه ويپه هر صوت دا فرق شايد د دغو ژبو د ＄ينو خصوصيا

اول خو بيخـى لـإ ) سابق３(الكن په پ＋تو ك＋３ لكه چ３ －ورو پريفكسونه

دي، او كه ＇ه موجود دي نو هغه هم زيات په اصل ك＋３ اسما او صفات

هــر ＇ــه چــ３ سفكــسونه . دي چــ３ د ســرينه عالمــو شــكل يــ３ مونــدلى دى

، لــه دې كبلـه پـه دي نو هغه اكثر بلك３ ！ول ادوات او حروف دي ) الحق３(

پ＋تو ك＋３ د الحقو په واسطه د كلماتو تشكيل پـه اشـتقاق ك＋ـ３ داخـل

وبالــه شــو، او د ســابقو پــه واســطه د كلمــاتو جوؤونــه د تركيــب يــو قــسم

بولو، ＄كه چ３ زيات３ سابق３ په پ＋تو ك＋３ د جال او مستقلو كلمو ر１ك

بلـ３ كلمـ３ نـه جـال ليكـل لري او كه ＄ين３ پك＋３ حروف دي هغه هـم لــه

يـو : كيإي، بنا پـر دې پـه پ＋تـو ك＋ـ３ د كلمـاتو تركيـب پـر دوه أولـه دى

هغه دى چ３ لـه سابق３ او يـوې بلـ３ كلمـ３ ＇خـه جوؤيـإي او بـل هغـه دى

.چ３ د دوو مستقلو كلمو له يو ＄اى كولو ＇خه الس ته را＄ي

  132

د سرينه عالمو په واسطه د كلمو جوؤونه

قسم تركيب ك＋３ دوهم جز اصل او اره او اول جز مـتمم بلـل په دې

. كيإي ＄كه چ３ د كلم３ ！وله معنا د دې جز په واسطه پوره كيإي:د سابقو په واسطه په پ＋تو ك＋３ صفات او نومونه جوؤيإي چ３ بيان ي３ په وروسته أول دى

: حرفي پريفكسونه -:الف

تو ك＋ـ３ د نفـ３ عالمـه ده چـ３ د نومـو پـه سـر ك＋ـ３ د دا په پ＋ ) : ب３ (-1

:منفي صفت د جوؤولو د پاره راوؤل كيإي لكه

)1(له فكر ＇خه ب３ فكره له خول３ ＇خه ب３ خول３

له خيال ＇خه ب３ خياله له الر ＇خه ب３ الرې

له أول ＇خه ب３ أوله له ژب３ ＇خه ب３ ژب３

له سر ＇خه ب３ سره )ب３ مثال(له جوؤې ＇خه ب３ جوؤې

له خوند ＇خه ب３ خونده له كأې ＇خه ب３ كأې

له كور ＇خه ب３ كوره )ب３ نقص(له وټ ＇خه ب３ و！ه

＊ايى چ３ په بلمن／ى هم په اصل

ك＋３ ب３ مال／３ وي

له زؤه ＇خه ب３ زؤه

صـفاتو پـه اول دا هـم د نفـ３ سـرينه تـورى دى د مجـردو نومـو او ) : نا (-2

ك＋３ د منفي صفت جوؤولو د پاره را＄ي او په فعلي صفاتو ك＋ـ３ زيـات

: لكه. استعماليإي

)2(له فكر ＇خه نا فكره له بللى ＇خه نا بللى

زيـاتوى او د ) ه( كلمـو پـه اخـر ك＋ـ３ د صـحيحو . ب３، يو تغير وركوونكى حرف دى (1)

بدلوي لكه دغه پورته مثالونه ) ې(په ) ه(مونثو كلمو

  133

له جوؤ ＇خه نا جوؤه له ساتلى ＇خه نا ساتلى

له كار ＇خه نا كاره له كتلى ＇خه نا كتلى

ه پوه ＇خه نا پوهل له ليدونكى ＇خه نا ليدونكى

له بلد ＇خه نا بلده له شون３ ＇خه ناشونى

له چل ＇خه نا چله له رغيدونى ＇خه نا رغ５دونى

له وللى ＇خه ناولى

)په اصل ك＋３ ناوللى دى(

له خوښ ＇خه نا خو＊ه

دا هم د نف３ سابقه ده، م／ر زيـات اسـتعمال يـ３ پـه افعـالو ك＋ـ３ ) نه (-3

: په واسطه منفي افعال جوؤيإي لكه دى او د دې

نـه و راغلـى – نه دى راغلـى – نه پا＇يده– نه پا＇م– نه ك＋５ني –نه ＄ي

ــد – ــه ليـ ــم )1( و نـ ــ３ هـ ــفاتو ك＋ـ ــي صـ ــه فعلـ ــابقه پـ ــور، دا سـ ــ３ نـ او داسـ

: استعماليإي لكه

. نه رغ５دونكى–نه ستؤى كيدونكى، نه جوؤيدونكى

جوؤلو د پاره د مثبت امر د مخه راوؤل دا سابقه د منفى امر د )2() مه (-4

مه چلـوه – مه －وره – مه وهه – مه پا＇ه – مه ك＋５نه –مه ＄ه : كيإي لكه

: مه ويريإه–

. هم تغير وركوونكى حرف دى) نا ((2)

دا عالمه كله د فعل نه وروسته او كله د دوه اجزاي３ افعالو پـه مـن＃ ك＋ـ３ هـم را＄ـي (1)

. پرې نكؤى او نور–حميد ＄ي نه، نه پري إدم : لكه

  134

لـه دغـه وؤانـدې منفـي صـفاتو ＇خـه مجـردو صـفونه د نـورو : يادونه

:مجردو او صافو پشان د الحقو په واسطه جوؤيإي لكه

– بــ３ خــول３ تــوب – نــا خــو＊ي –ي نــا بلــد– نــا جوؤتيــا –بــ３ فكــري

ب３ زؤه توب

دا سابقه په پ＋تو ك＋３ أ４ر مثالونه نه لري خالى په دې وروسـته ) هم (-5

ــاره راغلــ３ ده او د معيــت او ورســره ــو د پ كلمــو ك＋ــ３ د صــفت د جوؤول

:والي معنا وركوي لكه

.هم）ن，، هم خيال، هم غاؤى، هم عمر، هم ＄ولى ، همغاؤه

پر ك＂ى ، پرديس ، پر ناله : يو ＇و مثالونه پك＋３ موجود دي لكه) پر (-6

:صفتي پريفكسونه

ــم (-7 ــرك＋３ د صــــفت د جوؤلــــو د پــــاره ) كــ دا ســــابقه د نومــــو پــــه ســ

. كم همت– كم طاقت – كم فكر – كمزور -كم عقل: استعماليإي لكه

ت جـوؤ شـوي دي د دې سابق３ په واسطه په پ＋تو ك＋３ أ４ر صـفا ) بد (-8

:لكه

بـد – بدسـرى – بـدمخى – بدنام – بدشكل –)مسرف(بدخرڅ = بدخر＇ى

بـد – بـدژب３ – بـدمرغى – بـدلمن – بدسـتر －ـى – بدرګ – بدپورى –چلندى

–بـدخولى ) چ３ په هوش برابـر نـه وى ( بدسولى – بد ل５وه – بد＄ناور –الرى

.)1( –بدژوندى

پـه سـنكريت . دغه د نفى سابق３ غالبا پـه اكثـرو اريـايي ژبـو ك＋ـ３ سـره شـريك３ دى (2)

.ورسره يووالى او نزديوالى لرى) نه، نا(د نفى تورى دى، چ３ د پ＋تو ) نس،نه(ك＋３

.هم را＄ي) ى(هم د الحق３ په أول زياتيإي او كله ب３ ) ى( په مركبو صفاتو ك＋３ (1)

  135

و قيــود جــوؤ شــوي دي د دې ســابق３ پــه واســطه ＄ينــى صــفات ا ) يــو (-9

– يـونيم – يـوازې –)يـك ال ( يوسـتوى – يـووزرى – يوالسـى –يوستر－ى: لكه

. يو＇و– يوراز– يوخ５ل– يوأول– يورن，–يوشان

د دې سابق３ په ذريعه هم ＄يني صفات او نومونه جـوؤ شـوي )2()نيم (-10

:دي لكه

–چــه نيم– نيمكلــه – نــيم －ــؤى – نيمــه خــوا – نــيم زالــى –نــيم ژوبلــه

.نيمكة) نيم باز( نيم ك＋ه دروازه – نيم برخى –نيمكوره

:اسمي پريفكسونه

ــه واســطه ＄ينــي صــفات جــوؤ شــوي دي لكــه ) خــوا (-11 : د دې ســرين３ پ

. خواشينى، خواخوإي–خوابدى

دا سابقه د صفاتو او نومو د مخه را＄ـي او صـفات او اسـماترې ) شا (-12

. جوؤيإي

شاخوإى– شا كوپ– شا！وغى–！ي＂ى شا–شاكؤوپى : صفات

شـامتوله –شـاخيل ) يـوه لوبـه ده (شـاأوله ) سـن／دان (شـا！ين／ه : نومونه

).په اصل شا－وته دى(شاغوت ) يوه مرغة ده(

دا دواؤه سابق３ اكثر د نومـو د جـوؤون３ د پـاره را＄ـي او د ) شا، ＊ا (-13

– شــا＄لمى– شاكاســه– شــاتير–شــاتوت: ＊ــه او لــوى معنــا وركــوى لكــه

＊اپ５رك – ＊امار– ＊اپ５رة–شارګ

او د ＄ينــو . ســابق３ د پ＋تــو او پارســى تــر مــن＃ شــريك３ دي ) د، نــيمهــم، كــم، بــ ( د (2)

كم عقل–كم همت : مثالونه هم له پارسى سره شريك راغلي دي لكه

  136

دا كلمه هم د سابق３ پـه صـورت اسـتعماليإي او ＄ينـى صـفات ) سر (-14

سـر – سـرك（ – سـرزورى – سـركوزى –سرتور: او نومونه پرې جوؤيإي لكه

. سرل＋كر– سرخيل–)سر باز(، سرت５رى )ب３ هوش( سر－وم –هوا

– سـر پگگ＋ـت３ – سركونأة –كلى سر – سر بانأى –نومونه دا دي سرورى

د غـره يـو خوشـبوى ( سـر－ؤى – سـرورخ – سـر پيچـك – سرپوښ –سرتؤونى

).وا＊ه دي

ــه اول ك＋ــ３ ) خــر (-15 ــه صــورت د ＄ينــو نومــو پ دا كلمــه هــم د ســابق３ پ

ــه ــو！ى دى(خرمنـــأة : راغلـــ３ ده لكـ ـــه –) يـــو بـ –)مجنـــون بيـــد (– خرولـ

).３ پر زخم باندې إدييو بو！ى دى چ３ پا１ه ي( خرأګ –خرغوإ

د مصدر او فعل جوؤولو سابق３

په پ＋تو ك＋３ ＄ينى نورې سابق３ شته چـ３ اكثـر د مـصدرونو پـه اول

دا سابق３ ＄يني حرفي ＄يني ضميري او ＄يني داس３ ادوات . ك＋３ را＄ي

دي چ３ كومه خاصه معنا ي３ هم نه معلوميإي، دغه شان دوهم جزي３ هم

تونه لري چ３ ＄ينى مستعمل معنا دار لفظونه دي او ＄ينـي مختلف صور

ب３ معنا كلم３ ＊كاري په دې قسم تركيبونـو ك＋ـ３ ＄ينـي اجـزا پـه خپلـه

اصلي معنا هم داللت كوي او ＄ينى ي３ نه كوي بلك３ يـو بـل مفهـوم لـري

چـ３ د لويـدلو ) پـرې وتـل (چ３ هغه ي３ لـه اجزا و＇خه نه معلوميـإي لكـه

د دې قـسم . معنا وركـوي او دا معنـا يـ３ پـه اجـزاو ك＋ـى نـه ليـدل كيـإي

.تركيبونو مثالونه دومره أ４ر نه دي او په وروسته أول بيانيإي

  137

دا اصال يوه ارتبـاطي كلمـه ده، چـ３ د دې وروسـته مـصدرونو ) پرې (-16

ه په سر ك＋３ راغل３ ده، له دې تركيب ＇خـه يـو بـل مفهـوم راو＄ـي چـ３ لـ

پـرې ويـستل – پرې باسل –پرې وتل : لكه. اجزاو ＇خه ي３ نه معلوميإي

ك＋ـ３ د ) پـرې مين％ـل او پـرې ولـل ( مگكـر پـه – پـرې كـول – پرې ＊ـودل –

. دوهم جز معنا په خپل حال پاتى ده او بله معنا نه افاده كوي

ې كــول پــور– پــورې باســل–پــورې ايــستل–پــورې وتــل: لكــه) پــورې (-17

.پورې وهل

پــه اصــل ك＋ــ３ د ظــرف تــورى دى چــ３ د ســابق３ پــه صــورت ) ك＋ــ３ (-18

ــه ــودل، . اســـتعماليإي لكـ ك＋５وتـــل، ك＋ـــ３ ايـــستل، ك＋５باســـل، ك５＋ـ

. ك＋５منأل، ك＋５ناستل، ك＋５نول، ك＋５كاإل، ك＋５ك＋ل

: ري لكـه ＇خه مخففـه ده او يـو ＇ـو مثالـه لـ ) دننه(دا سابقه لـه ) دننه (-19

. ننه باسل– ننه ايستل–ننه وتل

.جاروتل، جارايستل، جار باسل: لكه) جار (-20

. الندې كول– الندې باسل– الندې ايستل–الندې وتل: لكه) الندې (-21

دا درې واؤه ضـــميري ســـابق３ دي چـــ３ د مـــصادرو او ) را، در، ور (-22

راوسـتل، : پك＋ـ３ ده لكـه افعالو په اول ك＋３ را＄ي او د طرف معنا هـم

، راوتـل، راوخكـل، درتلـل، )كـش كـردن (راكول، راتلـل، راوؤل، راخكـل

.ورتلل، در كول، وركول او نور

).په يوه معنا دى(پراني％ل = پرانيتل، پرانستل )1(: لكه) پرا (-23

＇خه جوؤ شوى دى او د مقايسه كولو معنا ) وزن كردن ( پر تلل هم غالبا له پراو تلل (1)

.وركوي

  138

.ت５روتل، ت５را４ستل، ت５ر باسل: لكه) ت５ر (-24

بيــا پــه معنــا ك＋ــ３ ＇ــه فــرق نــه (ونــدل بيــا م= لكــه بيامونتــل ) بيــا (-25

).راولي

.نغوإل، نغرل، نغوتل: لكه ) ن (-26

.لكه بوتلل) بو (-27

له مستقلو الفاظو ＇خه د كلمو جوؤونهپه پ＋تو ك＋３ د الفاظو او كلماتو له تركيب او يو ＄اى كولـو ＇خـه دا

:وروسته كلم３ جوؤيإي

مركب نومونه .1

مركب صفتونه .2

نهمركب فعلو .3

مركب قيود .4

مركب ضميرونه .5

لـه دې . نو مونإ هم په دغـه ترتيـب د پ＋تـو د تركيبـاتو بيـانول غـواؤو

عموما يوه بله معنـا معلوميـإي چـ３ هغـه بـه د اجـزاو لـه )1(تركيباتو ＇خه

.اصلي معنا سره هم ＇ه مناسبت لري

كوم تركيبونه چ３ له هغو ＇خه يوه . إي دې ！ولو تركيباتو ته صرفي تركيبونه ويل كي(1)

كلمه جوؤول مطلب وي، او د يوې كلم３ حكم مومي لكه غوإوالة، هغه درست صرفى تركيبونــه دي او كــوم چــ３ د يــوي كلمــ３ حكــم نــه مــومي بلكــ３ هــره كلمــه پك＋ــ３ ＄انلــه

).د الس امسا( حيثيت لري هغه نحوي تركيبونه دي لكه

  139

مركب نومونه

د جوؤولـو د په پ＋تو ك＋３ مركب نومونه ＇ـو قـسمونه لـري او د هغـو

پاره هم بيل بيل صورتونه او الرې موجودې دي، م／ر دلته د اختـصار پـه

.غرض د فعلي او غير فعلي نوموتر عنوانو الندې بيانيإي

)د شيانو نومونه( غير فعلي نومونه

پـه غيـر فعلـي نومـو ك＋ــ３ ＄ينـى د ذاتـي او مـادي شـيانو نومونــه دي

د معنــا پــه لحــاظ پك＋ــ３ جــال جــال ＄ينــي غيــر مــادي نومونــه دي يعــن３

أولونه ليدل كيإي، م／ر دلته ي３ مونإ د لفظي صـورتونو او قـسمونو پـه

. لحاظ بيانوو＄كه چ３ د الفاظو په تركيب ك＋３ همدا شى مهـم ＊كـاري

:په پ＋تو ك＋３ د مركبونو مود جوؤون３ بيان په وروسته أول دى

نومونـه هغـه دي چـ３ لــه دوو په پ＋تو ك＋ـ３ اول قـسم مركـب :اول قسم

جالنومــو ＇خــه مركــب شــوى او جــوؤ شــوي وي دا قــسم مركــب نومونــه دا

:وروسته صورتونه لري

اول صـــورت يـــ３ دا دى چـــ３ د دواؤو كلمـــو تـــر مـــن＃ اضـــافي ارتبـــاط -1

لـه دې قـسم تركيـب . يعنى يو مضاف اليه او بـل مـضاف وي . موجود وي

بلـه معنـا مراد４ـإي او د يـوې －ـو＊３ او ＇خه عمومـا پـه پ＋تـو ك＋ـ３ يـوه

دغــه شــان پــه دې رقــم تركيبونــو ك＋ــ３ د . ＄انلــه كلمــ３ شــكل پيــدا كــوي

  140

هــم عمومــا حــذفيإي دا راز مركــب نومونــه بيــا پــر دوه أولـــه ) د(اضــافت

: را＄ي

هغه دي چ３ د تركيب په وجه ي３ په اجزاو ك＋３ ＇ه تغير او بدلون -:الف

پــر هــر پا１ــه، －ــزك پا１ــه، بركــت بــو！ى، مرغــة پ＋ــه، : كــهنــه وي راغلــى ل

خرغـوإ، خرولـه، شرغـشى، نمـر －ـل ، ) －ل بابونه (غواي３ ژبه، ！وپة －ل

شــاتو مچــة ، ســبانارى ، نامــه غــو！ى، ك＂مــل، بــوأة ！ــال، )1(ليوغــونى

ــه ســتر－ه، ســرورخ، ســتر－و رپ، ما＊ــام ســتر－ه، ســهار ســتر－ه، زن／ان

＇لـور كونجـه تـور (پيريـانو ك＂كـى ). ريـل (وإوالة، اور－ـاأى بادپك３، غ

－يــأؤ –ســر پ＋تــة ) اســهال(مــال بــان，، نــس ناســته ) غونــدى كــا１ى وي

).هغه باران چ３ په شين اسمان كيإي(واده

په دې قسم نومو ك＋３ ＄ينى خاص نومونـه يعنـى د كليـو او :تبصره

مگ５نــه، ســالم م５نــه، كــرم كــور، الــدا د : ＄ــايو نومونــه هــم موجــود دي ل／ــه

ــوټ، ــون كـ ــأة، پ＋تـ ــاخ５ل غونـ ــأه، شـ ــانو بانـ ــرى ، ميا－ـ ــانو أ４ـ ميا－ـ

. سيالكوټ او نور

هغه نومونه دي چـ３ پـه اجـزاو ك＋ـ３ يـ３ تغيـر او بـدلون راغلـى وي -:ب

د تـره (ترلـه / د پ＋３ ونـد = پ＋ندى ) / بند= د غاؤې وند (غؤوندى : لكه

بـاأيوه –پ＋تور－ى –) وزوغنى(، وژغونى )د چرګ بان， (چر بان， ) لور

مــال／وب３ -زؤو كبــوى) پــور= د تــره بــور (تربــور / ، شــو لوا＊ــه )بــاد أيــوه(

مـي（ ك＂ـى، – پيكـؤه، زمرك＂ـى – غوإ４چنـه – ا４ـروب３ –) د مال／３ اوبه (

.ن， ي３ د ليوه پو！كي ته ورته دى يو بو！ى دى چ３ ر(1)

  141

د(، غـوب لر－ـى )د غوايي منأ يا منـأه = غويمنأ –) د غوايي پل (غوبل

) د اوسـپن３ خـؤه (، اوسپن خـؤى )د اور لـه پ＋ته ( اورپ＋تى –) غوبل لر－ى

.كالو سر

دوهم صورت ي３ دا دى چ３ د دواؤو كلمو تر من＃ د عطف ارتبـاط وي -2

دا هم پر دوه رازه دى، يـو قـسم . چ３ دې ته عطفي مركب ويل كيدى شي

غلـى وي او بـل قـسم هغه دى چ３ په كلماتو او اجزاو ك＋３ ي３ ＇ه تغير را

.هغه دى چ３ تغير پك＋３ نه وي راغلى

هغــه عطفــي تركيبونــه چــ３ پــه اجــزاو ك＋ــ３ يــ３ تغيــر نــه وي پــي（ -:الــف

:شوى او د عطف تورى هم پك＋３ نه وي دا دي

يو دريابي مهى دى چ３ د مار په شكل وي يعنى هم مـار او (مارمهة

/ مـرګ ژواك / لوؤه ژوره / رى لرى ب –) يو بو！ى دى (شوده پة ) / مهى وي

كنــدې – ناســته والؤه -مــة وريجــ３/ چــم －اونــأ / پــؤه وؤه / وركــؤه راكــؤه

)1( شنه زرغونه –كپرې

هغه عطفي تركيبونه چ３ په كلماتو ك＋３ يـ３ ＇ـه نـه ＇ـه تغيـر پـي（ -:ب

:د هغو مثالونه دا دي . شوى وي

أان， (أن， أولة / سرو مال / نر ＊％ى / انأوخر/ شوا روځ

).اوأولة

دوهم قسم مركب نومونه هغه دي، چ３ لـه اسم او صـفت :دوهم قسم

. ＇خه مركب شوي وي يعنى يو جز ي３ اسم او بل جز ي３ صفت وي

شته ال كـن د تركيـب لـه املـه حـذف ) او( ددې ！ولو نومو په من＃ ك＋３ اصال د عظف (1)

. شوى دى

  142

:د داس３ مركبو نومو صورتونه په وروسته أول دي

اول صورت دا دى چ３ د پ＋تـو د توصـيفي تركيـب لـه قـانون سـره سـم -1

دا هم بيـا دوه رازه دى يـو هغـه دى . صفت او بيا موصوف راغلى وي اول

چ３ په كلماتو ك＋３ ي３ ＇ه تغيـر نـه وي راغلـى او بـل هغـه دى چـ３ تغيـر

. پك＋３ پ５（ شوى وي

هغه مركب نومونه چ３ لـه اسم او صفت ＇خه جوؤ شوى وي -:الف

:او تغير پك＋３ نه وي پ５（ شوى دا دي

/ كـوچنى اختـر / لوى اختر / مؤه تبه / شنه كوتره ) / خر ()1(اوإد غوإى

/ ژيـؤة تبـه / اباسـيند / كچـه －وتـه / غ＂ـه －وتـه / من％ه －و！ـه / تورې اوبه

خــؤه / ســور اغــزى / ســره زر / ســپين زر / ســور －لــى / كــاپر －ــل / مؤونــأ

تـورې / تـوره غـاؤه / خـوإه ولـه / غ جـوار / نرى جوار / سره مرچ / كوتره

/ تــور لمــى ) －ــل جعفــرى(أمبــر －لــى / زيــؤ لر－ــى / ســرې مچــة / مچــة

ــرة وريجــ３ / وچــولى / ســورلنأى ــأ / وچكــالي / ن ســوؤ منــى / شــين أن

.＊ان／ه ورم５إي/ سورم５إى ) پسرلى(

د كليــو او ＄ــايو پــه نومــو ك＋ــ３ هــم دغــس３ نومونــه أ４ــر دي :تبــصره

:لكه

ــوا ــوا / ســؤه خ ــوره خ ــوا / ت ــى / وازه خ ــر كل ــى / ب ــر كل ــرى تن／ــى / ل / ن

.سپينه شا/ توره شا / توره غونأة / زرغون ＊ار / سپينكى تن／ى

.زياتوالى كوم اساسى تغير نه دى، ول３ چ３ د كلم３ د اجزاو شكل نه بدلوي) ى( د (1)

  143

هغه مركب نومونه چ３ لـه اسم او صفت ＇خه جوؤ شوي وي او - :ب

:＇ه تغير هم پك＋３ راغلى وي دا دي

ابـشار = ، سره مخه، جوؤوب３ )ت５زوند(، ت５زندة )سورة ＊نه (سر４＋نه

چـ３ اوبـه ( خـوإوبى، سـؤوبى )1()كـج －ردشـى (، كإ ليچ )عنى ＄وؤې اوبه ي(

＄ـوؤوبى، ) ＄كه چـي اوبـه يـ３ تـودې وي ( حمام –تودوبى ) پك＋３ سؤيإي

يـو ＄ـاى دى چـ３ سـرې (سروبى ) بچ３ وى = ＊ايى چ３ پردى ك＂ى (پرك＂ى

ابو تربوز= ، مؤغونى)خؤى اوبه(، خؤوب３ )پردى ديس(، پرد４س )اوبه لري

)2(جهل

دوهــم صــورت يــ３ دا دى چــ３ موصــوف د مخــه او صــفت يــ３ وروســته -2

سـيند –سـالنأى ) قيامـت ( ور＄لـوى – مخ ＄وؤ –سركوزى: راغلى وي لكه

–) ＊ـايي چـ３ اصـل يـ３ خؤلـو－ى وي ( لوخـؤه –)سـوى انـار ( نرسـوى –الهو

. او نور–مخ پيچومى

وي چ３ د４ته عددي دريم صورت دا دى چ３ اول جزء ي３ عددي صفت -3

درې ＊اخى، درې غـا＊ى، پـنج غـا＊ى، دوپ＂ـه، دوه : مركب هم وايي لكه

يـو ＄ـاى دى (، پنجكـوؤه )اشـتر سـه سـاله (خوخى، دو شـاله، درې ور－ـى

)د يوه غره نوم دى(، دوه سرى )شايد په اصل ك＋３ پنج كوره وي

او فعلـي دريـم قـسم مركـب نومونـه هغـه دي چـ３ لــه اسـم : دريم قـسم

په دې قسم مركبو نومو ك＋３ اول جز غالبـا . مادې ＇خه تركيب شوى وي

. ＄كه چ３ د كإې ليچ３ په شان وى(1) .ې غن３ لري ＄كه چ３ مؤ(2)

  144

يــا فاعــل او يــا مفعــول وي او دوهــم جــزي３ فعــل وي، لكــه دا وروســته

، هأمـاتى، زؤه بـداوى، كـور ودانـ３ )يو بـو！ى دى (غاښ چيچى : مثالونه

زؤه ســوى، نــس خــوإى، ســر خــوإى، نظرمــات، اودس مــات３، ) ماندينــه(

د مـركب３ ) كومـك (، مالتـؤ )＄كه چ３ سـاؤه لـرى (روژه مات３، سؤه لؤې تبه

يعنـى مـركب３ الـى پـه پ＋تـو . ال３ نومونه هـم پـه دې قـسم ك＋ـ３ داخليـإي

ك＋３ له اسم او فعلي مادې ＇خه جوؤيإي چ３ اول جزء ي３ په معنا ك＋ـ３

هم د الحقو ) ونى، ى(عموما مفعول وي د دې مركبو الو په اخر ك＋３ كله

اور لؤونى، سر تؤونى، مچشؤونى، غاښ ！ومبونى، : په أول زياتيإي لكه

رګ وهــونى، غــوإ وهــونى، اوب شــيندى، الس پــاكى، الس وچــوونى، الؤ

.－ير، اورنيوونى، الس ولونى، اورلؤ، مچشؤ

كله د اسم او فعلي مادې تركيب او يو ＄اى ك５دل پـه اضـافي أول هـم

) اوبو ＇＆(＋３ ارته، نمر پر４واته، نمر خاته، كوچمال، ＇گ）وبى وي لكه پ

په پ＋تو ك＋ـ３ ＄ينـي داسـ３ مركـب نومونـه هـم شـته چـ３ د : ياد－يرنه

دواؤو اجزاو يا د يوه جز معنا او مفهوم ي３ پوره نـه معلوميـإي او تقريبـا

: نا مفهوم３ كلم３ وي لكه

، ك＂ــه ميــرى، كنــى كــا！ر، －ــور كــال كونــأى، مــار كونــأة، بــأه －ــال

－＂ة، شين تـغ، بـا１ى چـغ، خـؤ پوسـى، سـ كـورى، بـؤه －ـؤه، خوإلـوؤى

) بچه مرده(بورچنده ) شرين مزه(

**********

  145

د فعلي نومونو تركيب

مركــب . لــه فعلــي نومــو ＇خــه مطلــب مــصدرونه او د حاصــل مــصدر نومونــه دي

پـه واسـطه جوؤيـإي او دا وروسـته صـورتونه مصدرونه پـه پ＋تـو ك＋ـ３ د كـول او ك５ـدل

:لري

:لكه. د ذاتي يا مجرد اسم نه وروسته راشي) كول او ك５دل ( چ３ -1

اشر كول، تلوار كول، ＇ار كول، پام كول، لوكول، اسره كول، ４ـره كـول، پلمـه كـول،

ر１ـا توره كول، أنأوره كول، جر－ه كول، كوژده كول، اوؤه كـول، وا＊ـه كـول، ژؤا كـول،

كول، خندا كول، غال كول، پرې كول، سورى كول، خپلـوي كـول، وروري كـول، سـيالي

.كول، خ＂３ كول، يوې كول، مات３ كول، زارة كول، بخة كول، دارو كول، جارو كول

وهـل كـول، : چ３ اول جز ي３ بل بسيط مصدر او دوهم جز ي３ كـول او ك５ـدل وي لكـه -2

.دل، شؤل ك５دل، تلل ك５دلچيچل كول، تلل كول، －نأل ك５

مالمت كول، پؤ كول، خؤ كول، اشنا كول،پخال كول، : چ３ اول جز ي３ صفت وي لكه -3

تاال كول، ويده كول، خپه كول، جوؤه كول، ＊كاره كول، باري كول، خوندي كول، پات３

.كول، ويل３ كول، تإى كول، وإى كول، الهو كول

ك＋ته كول، وروسته كول، يوازې كول، ＄انته : ت وي لكه چ３ اول جز ي３ قيود او ادا-4

.كول، ايسته ك５دل، بس ك５دل، پورې كول، باندې كول، الندې كول، پرې كول

راشـي نـو " كيـدل " پـر ＄ـاى " كـول " په دې ！ولـو مـصدرو ك＋ـ３ چـ３ د :ياد－يرنه

.ك５دل واال مصدر ترې جوؤيإي

چ３ تر كول او ك５دل د مخه له يوه ＇خه زيات اجزا بل قسم مركب مصدرونه هغه دي-5

مخه ＊ه كول، تور بري（ كـول، راشـه درشـه كـول، لـ پلـ كـول، خـواره واره : لري لكه

كول، ب３ پؤدې كول، ب３ الرى كول، خوابدى كول، ب５خونده كول، نا پوهي كول، ترالسـه

ؤې ك５ـدل، پـه يـوه خولـه ك５ـدل، كول، پر＄اى كول، ترمخ كول، ترم３ ترم３ كول، دؤې د

  146

تار پتار ك５دل، پورې راپورې كيدل، پس پس كول، را په زؤه كول، الندې باندې ك５دل،

.هغه دغه كول او نور

ــه واســطه هــم مركــب -6 ــورو بــسيطو مــصدرو پ ـــه كــول او ك５ــدل ＇خــه د ＄ينــو ن ــه ل پرت

: مصدرونه جوؤيإي لكه

.ك وهل، الندې وتل، الندې ويستل، تر غاؤې وتلالس وهل، زؤه وهل، پورې وهل، ！

:تبصره

: د پ＋تو مركب مصدرونه د معنا په لحاظ پر دوه أوله دي -:الف

سره مركـب جـز د مفعـول حيثيـت ولـرى او د " كول او ك５دل "يو قسم هغه دي چ３ د

او بـل قـسم هغـه تلوار كول، وا＊ه كول، وهل كول، الس وهـل، : فعل جز ونه －ر＄ي لكه

دي چ３ د كول او ك５دل سره مركبه كلمه د مفعول حيثيت و نه لري بلك３ د فعل جـز او

: چ３ په دې صورت ك＋３ به جـال مفعـول غـواؤي لكـه . د فعل په مفهوم ك＋３ داخله وي

دوست خپه كول، حميد پخال كول، ماشوم ويده كول، دروازه پـورې كـول، ديـوال پورتـه

.و كول، ديوال سورى كول، ميخ ！ك وهلكول، غنم ل

كوم مصدرونه چ３ اول جز ي３ صفت او يا قيـود او ادوات وي؛ هغـه ！ـول پـه دو هـم

قسم ك＋３ داخليإي او كوم چ３ اول جز ي３ مصدر وي هغه په اول قسم ك＋３ داخل دى

.او كوم چ３ اول جز ي３ اسم وي په هغو ك＋３ دواؤه قسمونه را＄ي

كـول او "سره مختوم３ وي لــه هغـو ＇خـه عمومـا د ) ا، ه، و، ى ( هغه كلمى چ３ په -:ب

.په ذريعه مصدرونه جوؤيإي" ك５دل

ك＋ـ３ كـوم ) ك５ـدل واال ( د كول واال مصدرونه ！ول متعدي دي لكه پخـال كـول او پـه -:ج

اول جـز يـ３ چ３ اول جز ي３ مصدر وي هغه هم متعدي دي لكه وهل ك５دل، او كوم چ３

:صفت يا حرف وي په هغه ك＋３ ＄ينى الزمي را＄ي لكه

.خوندي ك５دل، باندې ك５دل: ويده ك５دل، پورته ك５دل او ＄ينى متعدي وي لكه

مركب حاصل مصدرونه

  147

: مركب حاصل مصدرونه لـه مركبو مصادرو ＇خه په الندې أول تياريإي

را＄ي او مركب حاصل مصدر ＄ن３ " نه"پر ＄اى " ل " په ！ولو كول واال مصادرو ك＋３ د-7

.تلوار كونه، پخال كونه، وروسته كونه: جوؤيإي لكه

راوؤل كيإي او حاصل مصدر تـرې ) نه اوه(پر ＄اى " ل" په ك５دل واال مصادرو ك＋３ د -8

.پخال ك５دنه، پخال ك５ده او نور: جوؤيإي لكه

******

  148

مركب صفتونهم لكه د مركبو نومو لـه دوو يا زياتو كلمو ＇خه جوؤيإي او په اخـر مركب صفتونه ه

په دې صفاتو ك＋３ ＄يني نسبتي او . هم د الحقو په أول زياتيإي ) ى، اوه (ك＋ى ي３ كله

پــه پ＋تــو ك＋ــ３ د مركبــو . ＄ينــي فعلــي وي او د لرلــو او كولــو معنــاوې تــرې معلوميــإي

:ل دي صفاتو مختلف قسمونه په وروسته أو

دا هـم . اول قسم مركب صفتونه هغه دي چ３ لـه اسم او صفت ＇خـه مركـب شـوى وي -1

:بيا دوه صورته لري

هغه صفتونه دي چ３ صفت او موصوف پك＋３ په اصلي أول استعمال شوى وي -:الف

: يعنى اول صفت او ورپس３ موصوف وي لكه

رى، غونأ سرى، كوإ ستر－ى، تريو مخى، تور مخى، تور سرى، سپين سرى، سپين إ４

خؤ ستر－ى، شين ستر－ى، كلك ستر－ى، مؤستر－ى، پوچ خولة، وازخولى، غوؤژبة،

چين， خولى، لوى خولى، كي０ السى، تن， زؤى، كلك زؤى، هير زؤى، تـور غـوإى،

سور بو１ى، بد غونى، سوؤ وإمـى، وچمـورى، ！ـول واكـى، خپلـواكى، غـ سـرى، لـوى

.ه، خوإ ژبى، بدمرغه، ＄وانيمرګ، لنأ فكرى ، بر السىخي＂ى، سوؤ بوي

هغه صفات دي چ３ په مقلـوب أول وي يعنـى لومـؤى موصـوف او وروسـته صـفت -:ب

سر لوؤى، سر ！يتى، شا ！ي＂ى، سر تور، مخ تور، لؤ مون خوؤينى، زؤه : راغلى وي لكه

ى، زومـؤى، ورور مـؤى، مـور مـؤى، پـالر مـؤى، مـخ پ＂ـى چاودى، پ＋３ لو＇ى، مخ رو１ـگ

.غوتة، كور －أى، كور أا－ى، كور ورانى، سر پ＂ى، سر لو＇ى

هغه مركب صفات دي چ３ لـه عددي صفت او اسـم ＇خـه د توصـيفي تركيـب پـه أول -2

يــو ســتر －ــى، يــو الســى، يــو وزرى، دوه مخــى، دوه ژبــى، ＇لــور : جــوؤ شــوى وي لكــه

！وپـك، شـپإ أزې تمانچـه، دوه كـوره، دوه بولى، دوه سرى، دوه بندة ا－ـة، لـس أزى

دوه برخ３، دوه ) دو چند(پوؤه، درې چته، دوه السه، درې －و！ه، درى كونجه، دوه دو１ه

).شايد چ３ ＇لور پلى وى(برغ３، ＇لوربولى

  149

شـناز : دريم قسم مركب صفتونه هغه دي چ３ لـه دوو نومو ＇خـه جـوؤ شـوى وي لكـه -3

ى، سـندر غـاؤى، لوبغـاؤى، رن％ـور غـاؤى، نمـر مخـى، پـة مخـى، －يأى، غنـدل غـاؤ

).درميانه، متوسط(من％كوره

پـه . ＇لورم قسم صفتونه هغه دي چ３ لــه اسـم او فعلـي مـادې ＇خـه مركـب شـوى وي -4

:دې قسم صفاتو ك＋３ اول جز غالبا مفعول وي لكه

، نـوم وؤى، )خبـر لـوڅ (＇ى زؤه سواندى، كـور ودانـ３، كـور ورانـى، نـوم وركـى، خبرلـو

پوروؤى، مالماتى دودونه، تى روى هلك، اور مؤ، الس پاك３، پوز پاكى، أوأة غؤپ،

تالى ＇، الرو هونى، مور روى ، سر غؤاندى، ژب غؤاند، او كله پك＋３ اول جز فاعل

.بادوؤى، نمرسوى، نر سوى، مينه وؤى، كو＇ه أب: او يا ظرف هم وي لكه

سم صـفات هغـه دي، چـ３ لــه مـصادرو ＇خـه جـوؤ شـوي وي او مركـب فعلـي پن％م قـ -5

.صفات بلل كيإي چ３ دا وروسته صورتونه لري

بـه راوؤلـو ) ى(مـصدرو ＇خـه د " ول واال "او " الم واال " چ３ دوهم جزء ي３ د متعـدي -:الف

: جــوؤ شــوى وي، يعنــى دوهــم جــز يــ３ مفعــولي صــفت وي او اول جــز يــ３ فاعــل وي لكــه

تيغ وژلى، ！وپك ويشتلى، خداى شرمولى او كله )1(وهلى، مار خوؤلى، خداى ب＋لى بال

.ازار －＂لى: لكه . ي３ اول جز مفعول هم را＄ي

ـــه كــول واال او ＄ينــو ول واال مــصدرو ＇خــه د اول جــز د وروســته د -:ب هغــه دى چــ３ ل

لي صـفات دي لكـه دا قـسم صـفات عمومـا مفعـو . په راوؤلو سـره جـوؤ شـوى وي ) كؤى(

پخال كؤى، تاال كؤى، ويده كؤى، ت５ره كؤى، ＊كاره كؤى، مـات كـؤى، تـور كـؤى، مـوؤ

الس پر４كــؤى، پــوز پريكــؤى، غــوإ : كــؤى او كلــه ور ســره صــريح مفعــول هــم را＄ــي لكــه

.پر４كؤى

دا قـسم . پـه را راوؤلـو جوؤيـإي ) شـوى ( هغه دي چـ３ د كيـدل واال مـصادرو ＇خـه د -:ج

:ه الزمي مصادرو ＇خه فاعلي او لـه متعدي مصادرو ＇خه مفعولي را＄ي لكهصفات لـ

. پخال شوى، تاال شوى، مات شوى، مؤ شوى، بلل شوى

) ي(د مفرد مذكر او پـه معروفـه ) ى( درست فعلي صفات درې صيغ３ لرى په ملينه (1)

.د مفرد مونث او جمع مونث د پاره را＄ي) ې(د جمع مذكر او په مجهوله

  150

: يو ＇ه مركب صفات نور هم شته چ３ لـه دغو قسمو ＇خه وتلى دي لكه:تبصره

. الژؤغونى، مؤ ژواندى ، زؤه پورې ، پس مر－ى، مات －وأ، سپيندروب３، غوؤه م

) ونــى-ونكـ３ ( كـه چ５ـرې د كــول او ك５ـدل واال مــصادرو پـه اخـر ك＋ــ３ د الم پـر ＄ــاى -:د

دا فعلي صفات پـه . راوؤى شي نو په دې صورت ك＋３ هم مركب فعلي صفات جوؤيإي

تلوار كوونكى، : متعدى معلومو او الزمي مصادرو ك＋３ فاعلي صفات بلل كيإي لكه

پورتــه كــوونكى، پخــال كيــدونكى، پــات３ ك５ــدونى، او پــه پخــال كــوونكى، مــاتوونكى،

: متعدي مجهولو مصادرو ك＋３ مفعولي صفات باله شي لكه

.بلل كيدونكى، وهل كيدونكى، پرې كيدونكى، پرې كيدونى، باندې كيدونك３

مركب فعلونه －ـردان د" كـؤل او شـول " مركب افعال هغه دي چ３ د امدادي افعالو او خـصوصا د

. او صيغو په مرسته جوؤ شوې وي

په پ＋تو ك＋３ درسـت مركـب افعـال حاليـه وي كـه ماضـيه پـه مـنظم او قـانوني أول

:جوؤيإي او ！ول د يو قانون او قاعدې سره سم را＄ي چ３ بيان ي３ په الندې أول دى

:د حاليه افعالو د جوؤولو او تركيب صورتونه دا دي: حاليه افعال

د حـذف " ل"مصادرو ＇خه په دې شـان سـازيإي چـ３ د " له كول واال ) "استمراري حال (-1

لـه پخـال كـول : متصل فعلـي ضـميرونه راوؤل كيـإي لكـه ) ي- ئ- ې- و-م(نه وروسته د

او لــه ) په معروفه ي ()1( پخال كوي– پخال كوئ – پخال كوې – پخال كوو –＇خه پخال كوم

په " د"ستمراري حال په دغه شان را＄３، م／ر دومره ده چ３ ك５دل واال مصادرو ＇خه هم ا

بدليإي لكه لـه پخال ك５دل ＇خه پخال كيإم، پخال كيإو، پخال كيإې، پخـال كيـإئ، " إ"

.پخال كيإي

ــه د مفــرد (1) ــاره دغــه پن％ــه صــيغى اســتعماليإي چــ３ اول ــه پ＋تــو ك＋ــى د حــال د پ پ

ريمــه د مفــرد مخاطــب، ＇لورمــه د جمــع مخاطــب او مــتكلم، دوهمــه د جمــع مــتكلم د

.پن％مه د مفرد غائب، جمع غايب او مذكر او مونث د پاره په شريك أول را＄ي

  151

كـؤم، كـؤو، كـؤې ، (له كول واال مـصادرو ＇خـه د اول جـز نـه وروسـته د ) مطلق حال (-2

پخـال : پخال كـول ＇خـه )2(لو سره الس ته را＄ي لكه له په راوؤ ") په معروف ي "كؤئ، كؤي

مـصادرو " ول واال "كؤم، پخال كؤو، پخال كؤې، پخال كؤئ، پخال كؤي، دغس３ لـه ＄ينـو

＇خه هم په پورتـه أول را＄ـي يعنـى د اول جـز د وروسـته دغـه وؤانـدې افعـال －ردانيـإي

. سپين كؤي– سپين كؤئ–ؤې سپين ك– سپين كؤو–لكه له سپين５دل ＇خه سپين كؤم

مــصادرو ＇خــه د اول جــز پــه وروســته ك＋ــ３ د " يــدل واال "او لـــه كيــدل واال او ＄يــن３

په －ردانولو د مطلق حال صيغ３ جوؤيإي لكه لـه پخال ك５دل " شم، شو، ش３، شئ، شي"ه پـاك يـا لــه پاك５ـدل ＇خـ . ＇خه پخال شم، پخال شو، پخال ش３، پخال شئ، پخال شـي )1(

.شم، پاك شو، پاك ش３، پاك شئ، پاك شي

يـا " ى"امكاني حال لـه ！ولو مـصادرو ＇خـه د مـصدر پـه پـاى ك＋ـ３ د ) امكاني حال (-3

پـه －ردانولـو جوؤيـإي لكـه لـه وهـل " شم، شو، ش３، شـئ، شـي "په زياتولو او بيا د " اى"

يـا لــه . هـالى شـي وهالى شم، وهالى شو، وهالى ش３، وهالى شئ، و = ＇خه وهلى شم

پخال كوالى شـم، پخـال كـوالى شـو، پخـال كـوالى شـ３، = پخال كول ＇خه پخال كولى شم

.پخال كوالى شئ، پخال كوالى شي

مجهول استمراري حال لـه ك５دل واال متعدي مصادرو ＇خه د معلـوم حـال پـه ) مجهول حال ( -4

: اوؤې لكه" إ"ي３ په " د"ي او ضميرونه را＄پر ＄اى متصل فعلي" ل"قاعده جوؤيإي يعنى د

. له وهل ك５دل ＇خه وهل كيإم، وهل كيإو، وهل ك５إې، وهل ك５إئ، وهل ك５إي

ى "مجهول استمراري حال په دې أول هم جوؤيإي چ３ د بـسيطو مفعـولي صـفاتو يعنـى

راوؤى شـي لكـه لــه وهلـى ＇خـه وهلـى ) شم، شو الخ (مفعولي صفاتو په اخر ك＋３ " واال

.وهلى شو، وهلى ش３، وهلى شئ، وهلى شي) زده مى شوم(شم

پـه كومـك " كـؤل "د متـرادف مـصدر " كـول " لـه پخال كول ＇خـه مطلـق حـال صـيغ３ د (2)

.جوؤيإي

پــه ) شــول(صدر ك５ــدل د مترادفــو مــ" لـــه پخــال ك５ــدل ＇خــه د مطلــق حــال صــيغ３ د (1)

.مرسته جوؤيإي

  152

او د مجهول مطلق حال د جوؤولو طريقه دا ده چ３ د مفعـولي صـفاتو پـه اخـر ك＋ـ３

هـم زياتيـإي " و"－ردانيإي م／ر د بـسيطو مفعـولي صـفاتو د مخـه يـو ) شم، شو تر اخره (

ى ش３، ووهلـى شـئ، ووهلـى ووهلى شو، ووهل ) زده شوم (لكه له وهلى ＇خه ووهلى شم

نـه زياتيـإي لكـه لــه پخـال كـؤى ＇خـه پخـال " و"شي او د مركبو مفعـولي صـفاتو د مخـه

. پخال كؤى شو، پخال كؤى ش３، پخال كؤى شئ، پخال كؤى شي)1(كؤى شم

د مــستقبل صــيغ３ ！ــول３ د حــال لـــه صــيغو ＇خــه جوؤيــإي او نــور ＇ــه نــه ) مــستقبل (-5

مـثال د اسـتمراري مـستقبل د پـاره . زمو ＄ايو ك＋ـى راوؤل كيـإي په ال " به"غواؤي خالى

پخال كوم به، پخال كوو به، پخال كـوې بـه، : د استمراري حال نه وروسته را＄ي لكه " به"

پخال كيإم بـه، پخـال كيـإو بـه، پخـال كيـإې بـه، پخـال : پخال كوئ به، پخال كوي به، يا

.ك５إئ به، پخالكيإي به

: د مطلق حال په من＃ ك＋３ راوؤل كيإي لكه" به"بل د پاره او د مطلق مستق

. پخال به كؤم، پخال به كؤو تر اخره يا پخال به شم، پخال به شو تر اخره

لكــه . ＇خــه مــخ ك＋ــ３ را＄ــي" شــم، شــو(د " بــه"دغــس３ پــه امكــاني مــستقبل ك＋ــ３

نـه " و"لـه " بـه "ك＋ـ３ وهالى به شم، وهالى به شو تر اخره او پـه مجهـول مطلـق مـستقبل

وبه وهلى شم، وبه وهلى شو تر اخره پخال : نه مخ ك＋３ را＄ي لكه " كؤي"وروسته او ياد

)1(به كؤى شم، پخال به كؤى شو تر اخره

د امر صيغ３ هم لـه حال ＇خه جوؤيـإي يعنـى كـه د اسـتمراري حـال د ) د امر صيغ３ (-6

او " ه"يرونو په ＄اى د مفرد د پاره د خطاب اصلي مادې په وروسته ك＋３ د متصلو ضم

پخـال –پخـال كـوه (راوؤى شـى نـو اسـتمراري امـر ＄نـى جوؤيـإي لكـه " ئ"د جمع د پاره

＇خـه جـوؤ شـوي دي او )) پخال كـوم، پخـال كيـإم ((له ) يا پخال كيإه، پخال كيإئ –كوئ

: الس ته را＄ـي لكـه كه چ５رې دغه ن＋３ د مطلق حال د وروسته راشي نو مطلق امر ＄ن３

دلته كاف ساكن ويل كيإي(1)

چ３ په جمله ك＋３ راشى نو لــه فعـل ＇خـه جـال كيـإي او د اول نـوم سـره پيوسـته " به "(1)

.را＄ي لكه زه به حميد پخال كؤم

  153

＇خه ماخوذ " پخال كؤم، پخال شم"چ３ لـه ) پخال كؤه، پخال كؤئ، يا پخال شه، پخالشئ(

.دي

: ماضيه افعالله كول واال او ك５دل واال مصادرو ＇خه په اسان أول جوؤيإي او د ) استمراري ماضى (-1

م، و،ې، "نه يعنـى مصدر په اخر ك＋３ د هرې صيغ３ د پـاره خپـل خـاص فعلـي ضـميرو

پخال كولم، پخال كولـو : راوؤل كيإي لكه لـه پخال كول ＇خه ) ئ، ه خفى، ل، ه جلى، ى

او لـه پخال )2(، پخال كول３، پخال كولئ، پخال كاوه، پخال كول، پخال كوله، پخال كول３

پخـال ك５ـدم، پخـال ك５ـدو، پخـال ك５ـدې، پخـال ك５ـدئ، پخـال كيـده، پخـال (ك５دل ＇خـه

.ك５دل، پخال ك５دله، پخال ك５دل３

له كول واال مصادرو ＇خـه داسـى جوؤيـإي چـ３ د اول جـز د وروسـته ) مطلقه ماضي (-2

لكه لـه پخـال كـول ＇خـه پخـال . －ردانيإي) كؤم، كؤو، كؤې، كؤئ، كؤ، كؤل، كؤه، كؤې (

پخـال كـؤې او كؤم، پخال كؤو، پخال كؤې، پخال كؤئ، پخال كؤ، پخال كـؤل، پخـال كـؤه،

شـوم، شـوو (مصادرو ＇خه د مطلق３ ماضي د پاره د اول جز نه وروسـته " ك５دل واال "لـه

پخـال شـوم، : －ردانيإي لكـه لـه پخـال ك５ـدل ＇خـه ) شوې،شوئ،شو، شول، شوه ، شوې

.پخال شوو، پخال شوې، پخال شوئ، پخال شو، پخال شول، پخال شوه، پخال شوې

له كول او ك５دل واال مصادرو ＇خه پـر دې أول جوؤيـإي چـ３ د مركبـو ) قريبه ماضى (-3

راوؤل كيإي لكه لـه ) يم، يو، ي３، يئ، دى، دى ده، دي (فعلي صفاتو په وروسته ك＋３

: پخال كول ＇خه

پخال كؤى يم، پخال كؤى يو ، پخـال كـؤې يـ３، پخـال كـؤى يـئ، پخـال كـؤى دى،

: كؤى دي، يا لـه پخال ك５دل ＇خهپخال كؤي دي، پخال كؤې ده، پخال

پخال شوى يم، پخال شوى يو، پخال شوې ي３، پخال شوې يئ،

.پخال شوى دى، پخال شوې ده، پخال شوي دي

په ماضي ك＋３ عموما اته صيغ３ را＄ي چ３ په ترتيب د مفرد متكلم، جمـع مـتكلم، (2)

جمــع مخاطــب، مفــرد غايــب مــذكر، جمــع غايــب مــذكر ، مفــرد غايــب مفــرد مخاطــب،

.مونث او جمع غايب مونث د پاره دي

  154

لـه كـول واال او ك５ـدل واال مـصادرو ＇خـه پـه دې شـان جوؤيـإي چـ３ د ) بعيده ماضى (-4

－ردانيــإي لكــه لــه ) وې- وه- وو- و-ئ و- وې- وو-وم(مركبــو فعلــي صــفاتو نــه وروســته

:پخال كول ＇خه

پخــال - پخــال كــؤي وئ- پخــال كــؤى وې-پخــال كــؤى وو-پخــال كــؤى وم

پخـال ك５ـدل يـا لـه - پخال كؤې وې– پخال كؤې وه –پخال كؤي وو -كؤى و

:＇خه

– پخــال شــوې وئ – پخــال شــوې وې – پخــال شــوي وو –پخــال شــوى وم

. پخال شوې وې– پخال شوې وه–ي وو پخال شو–پخال شوى و

له كول واال او ك５دل واال مصادرو ＇خه د تمنايي ) تمنايي ماضي (-5

وى، "ماضي د جوؤون３ طريقه دا ده چ３ د فعلي صفاتو په پاى ك＋ى

لكه لـه اشنا كول ＇خه اشنا كؤى واى، يا لـه اشنا . راوؤل كيإي" واى

.وى= ك５دل ＇خه اشنا شوى واى

لـه دغو مصادرو ＇خه د احتمالي ماضي د )احتمالي ماضي (-6

راوؤل كيإي ) به يي، به وي(جوؤولو د پاره د فعلي صفت په اخر ك＋ى

.اشنا كؤى به يى، اشنا شوى به وى: لكه

د امكاني ماضي د جوؤون３ د پاره د ！ولو ) امكاني ماضى (-7

شوم، شوو، شوې، (او بيا زياتيإي ) اى= ى ((مصادرو په وروسته ك＋ى

:－ردانيإي لكه له وهل ＇خه) شوئ، شو، شول، شوه، شوې

– وهلى شو– وهلى شوئ– وهلى شوې– وهلى شوو–وهلى شوم

: يا له ويده كول ＇خه– وهلى شوې– وهل３ شوه–وهالى شول

  155

ويده كوالى – ويده كوالى شوې– ويده كوالى شوو–ويده كوالى شوم

ويده كوالى – ويده كوالى شوه– ويده كوالى شول–شو ويده كوالى –شوئ

.شوې

دا پورته د استمراري امكاني ماضى صيغ３ وې او كه د : تبصره

مطلق３ امكاني ماضي صيغ３ جوؤول وغواؤو نو په اول ك＋ى به ي３ يو

.ووهالى شوم، و وهالى شوو تر اخره: هم راوؤو لكه" و"

ــان３ (-8 ــول３ ماضـــي －ـ ـــه ماضـــي پـــردې أول ) مجهـ اســـتمراري مجهولـ

) شــوم، شــوو تــر اخــره (＇خــه وروســته ) كــولى، ك５ــدلى(جوؤيــإي چــ３ لـــه

－ردانيإي لكه لـه اشنا كول ＇خه اشنا كولى شوم او لــه اشـنا ك５ـدل ＇خـه

اشنا ك５دلى شـوم، او مطلقـه مجهولـه ماضـي داسـ３ را＄ـي چـ３ لــه كـؤى

لكه له اشنا كول ＇خه اشـنا . －ردانيإي) اخرهشوم، شوو تر (＇خه وروسته

او د قــريب３، بعيــدې، . لــه پخــال كــول ＇خــه پخــال كــؤى شــوم . كــؤى شــوم

تمنــايي او احتمــالي ماضــي －ــانو د جــوؤون３ د پــاره د مفعــولي مركــب

پـه پـاى ك＋ـ３ د دغـو ماضـي －ـانو عالمـ３ ) پخال كؤى شـوى ( صفت مثال

  156

دل ＇خــه پخــال كــؤى شــوى يــم، پخــال كــؤى را＄ــي لكــه لـــه پخــال كــول، ك５ــ

. شوى وم، پخال كؤى شوى واى، پخال كؤى شوى به وي

پــه پ＋تــو ك＋ــى لكــه چــ３ ＊كــاره ده ！ــول مجهــول او امكــاني : تبــصره

افعــال مركــب افعــال دي او د امــدادي افعــالو پــه كومــك جوؤيــإي او پــه

نـو . ديمعلومو غيـر امكـاني افعـالو ك＋ـى بيـا ＇ـه مركـب او ＇ـه بـسيط

معلومه شوه چ３ مركـب افعـال پـه پ＋تـو ك＋ـ３ أ４ـر دي او پـوره بيـان يـ３

.زيات وخت غواؤي

مركب قيود او ادوات

مركب قيود كه ＇ه هـم پـه پ＋تـو ك＋ـى نـسبتا كـم دي م／ـر بيـا هـم پـه

: وروسته أول بيانيإي

يـوه له ＇５لمـ３، لـه مخـه، لـه يـوې مخـ３، لـه سـره، لـه ) د تعميم قيود (-1

.سره، －رد سره

هالتـه، دې )1(دلته، هلتـه، دغلتـه، هاغلتـه، ) د اشارې او ظرف قيود (-2

.خوا، هغه خوا، داس３، هاغس３، دغس３

ــه ) د علــت قيــود (-3 ــه = ＇ــه ل ــاره –＇ــه ت ــه، = ＇ــه د پ ــه امل ＇ــه رن／ــه، ل

. له كبله

هـاغومره، )2(غـومره ＇ومره، ＇ونه، دومـره، هـومره، ه ) د مقدار قيود (-4

.دغومره، لوكو！ى، لإ غوندې، لإ شان

＇خه جوؤ دى، دغه شان، داس３، هاغس３ له دا ، ) دا، دغه ، هاغه(او ) لته( له (1)

. نه مركب دى) سى(هاغه او

  157

.هر －وره، خامخا، ارومرو، هو بهو، ك م) د تاكيد قيود (-5

هي）كله، هيچرته، هي＆ شان، هي＆ ＄ـاى، هـي＆ ) د نفى د تاكيد قيود (-6

. وخت

.نا ＇اپه، نا －ومانه، نا ببره، نا پامه) د مفاجات قيود (-7

كوم پلو، كومه خوا، چ５رته، ＇ه خيل، ＇ه أول، ＇ه ) فهام قيود د است (-8

.راز

.لكه چ３، په ＇５ر، په شان، په رن，، په دود، شانته) د تشبيه قيود (-9

＄ينى نور مركب قيود چ３ د ب５لو ب５لو معنا －انو د پاره را＄ي دا دي -10

:

بله، يو په يو، سم د تل تر تله، هر كله، پرله پس３، ژر تر ژره، يو لـه

السه، ＇ه نه ＇ه، ＇ه ال＇ه، هر وخت، شامدام، خداى زده، خوچه، تر ＇و،

.＇و چ３، تر هغه چ３، خوشى په خوشى، هي＆ ب５）ه، وچ په وچه او نور

مركب عددونه او ضميرونه

هر كله چ３ مركب ضميرونه او عددونه په پ＋تـو ك＋ـ３ دومـره أ４ـر نـه

.نله رانه وؤى شولدي نو ＄كه ＄ا

:مركب ضميرونه غالبا دا دي) ضميرونه (-1

ــو ضــميرو ك＋ــى شــم５رل -:الــف ــه مركب دا وروســته اضــافي ضــميرونه پ

دا رنـ， كـه ) د هغوى– د دوى– د هغ３ – د هغه – د دې –دده(كيإي لكه

.＇خه جوؤ شوى دى) مره، نه( د اشارې له كلمو او (2)

  158

جـال وبولـو نـو هـم مركـب " ز، س "ك＋ـ３ ) ستا، ستاسـى، زمـا، زمونـإ (په

.－２ل كيإي

ــبهم ضــميرونه لكــه -:ب ــر ＇ــه، هيچــا، : ＄ينــي م ــر ＇ــوك، ه ــر چــا، ه ه

ــه، بــل ＇ــه، ــا، نــور ＇ ــا، بــل چ هي）ــوك، نــور ＇ــوك، بــل ＇ــوك، نــور چ

. يو چا، بل يو، هر يو

چا چ３، ＇ه چ３، هر ＇وك چ３، هر ＇ه چ３، هر : ربطي ضميرونه لكه -:ج

، تـرې ) هغـه ك＋ـى پـه (يو چ３، ＄ينى چ３، ＇ومره چ３، كوم چـ３، پك＋ـ３

) .پر هغه(، پرې )تر هغه(

:عددونه -2

له لسونه په پورته ب３ له يو ＇و عددو ＇خه نـور ！ـول اعـداد مركـب -:الف

يو ولس، دولس، ديارلس، ＇وارلس، پن％لس، شپاؤس، : －２ل كيإي لكه

اولس، اتلس، نولس، يوويشت، دوه د４رش، درې ＇لو４＋ت، يو شـپ５ته،

...يا، يو نوي او نوردوه او

او د مونــث د پــاره ) م( د ！ولــو اعــدادو پــه اخــر ك＋ــ３ د مــذكر د پــاره -:ب

دوهـم، دريـم، ＇لـورم، : او رتبي عدد ترې جوؤيإي لكه . راوؤل كيإي ) مه(

پن％م، شپإم، اوم، اتم، نهم، لسم، شلم، د４رشم، سلم تر اخر م／ـر د ارقـم

ول３ چ３ يو حرف پك＋３ زيات شـوى اعداد د مشتقي اعدادو رن， لري

دغه شان د４رش، ＇لوي＋ت، پن％ـوس، شـپ５ته، اويـا، اتيـا، نـوي هـم . دى

درې، ＇لور، پن％ه، شپإ، اووه، اتـه، (مشتقي عددونه معلوم５إي چ３ لـه

.＇خه جوؤ شوي دي) نه

  159

د الفاظو تكرار

دا تكرارونه . په پ＋تو ك＋ى د الفاظو او كلماتو تكرار هم أ４ر ليدل كيإي

د ＄ينو معنوي مقصدونو د پاره هم را＄ي، يعنى كله پك＋３ مقصد

تاكيدوي او كله ور＇خه يوه بله معنا هم اخ５ستل كيإي چ３ هغه معنا

چ３ د يوې لوب３ ) پ پ＂انى(ي３ لـه يوه لفظ ＇خه نشي مراد４دى، لكه

دغه دواؤه قسمونه . إينوم دى او دا معنا ي３ لـه يو جز ＇خه نه معلومي

:په وروسته أول بيانيإي

تاكيد او نه تاكيد غالبا له دې ＇خه :د الفاظو تكرار د تاكيد د پاره

معلوميإي چ３ كه چ５رې د يوه لفظ يو جز په خپله معنا پوره داللت كـاوه

م／ـر د لفظـي . نوله دې ＇خه ثابتيإي چـ３ بـل جـز يـ３ د تاكيـد دپـاره دى

په لحاظ دا قسم تكرارونه أ４ر صورتونه لري او بيان يـ３ پـه دې استعمال

:الندې أول دى

شــاؤ شــپاؤ ، : هغــه دى چــ３ دواؤه معنــا دار لفظونــه وي لكــه :اول قــسم

！وك３ ！كال３، ！ن， ！كور، چپه چپتيا، چال چلند، تش تـور، شـاؤ شـأل،

.！ك ！وك،لوڅ لغؤ، أن， أولة، اخوا د４خوا

هغه دى چ３ يو لفظ ي３ معنا دار او بل ي３ تقريبـا بـ３ معنـا :دوهم قسم

وي چــ３ پــه دې ك＋ــ３ تــابع مهمــل هــم داخليــإي او دا وروســته صــورتونه

:پك＋３ موجود دي

. اول صورت دا دى چ３ اصله كلمه وؤاندې او تابع ي３ وروسته وي-1

  160

چـ３ د اولـ３ په دې ك＋３ تر ！ولـو مـشهور او زيـات صـورت دا دى -:الف

: را＄ــي او هغــه لفــظ تكــرار يــإي لكــه ) م(كلمــ３ د ؤومبــي حــرف پــه ＄ــاى

أوأة موأة، لر－ى مر－ى، الس مـاس، －وتـه موتـه، أيـوال ميـوال، كـور

مور، كوزه موزه ، سؤى مؤى، م／ر د كومـو نومـو پـه سـگر ك＋ـى چـ３ مـيم

:وي نو په هغو ك＋３ اصل نوم تكراريإي لكه

.ل مال، مو！ر مو！ر، مار مار، مؤة مؤةمن／ى من／ى، ما

لــوڅ پــوڅ، : را＄ــي او تكراريــإي لكــه) پ( كلــه د اول حــرف پــه ＄ــاى -:ب

مــؤ پــؤ، خــؤ پــؤ، زوؤ پــوؤ، كلــك پلــك، ســوؤ پــوؤ، يــخ پــخ، وريــت پيــت،

خــل پــل، وار پــار، ليــت پيــت، نيــغ پيــغ، چــغ پــغ، لــو＇３ پــو＇３، اؤ و پــؤ،

.ك پوكچ پ، غوؤ پؤ، شو

: را＄ي او تكراريإي لكه) و( كله د اول حرف په ＄اى -:ج

كوإ ووإ، －أ وأ، －ارې وارې، ＊ـان／３ وان／ـ３، كـؤه وؤه، سـ وټ،

:چل ول ، تاال واال ، خور وور، دؤې وؤې، دانه وانه

ارجــل برجــل، : تبــديل او مكــرر شــي لكــه ) ب( چــ３ اول حــرف يــ３ پــه -:د

.ټ، جل بل، ايله بيله، ايشته بيشته، ت５ر ب５ر، －ؤ بؤأ أبأ، سوټ بو

زيـات شـوى ) و( بل قسم هغه دى چ３ د دوهم３ كلمـ３ پـه مـن＃ ك＋ـى -:هگ

:وي لكه

زوګ – أز أوز – كؤس كؤوس – كؤپ كؤوپ – ！س ！وس –أب أوب

. خؤس خؤوس– ！ك ！وك – أن， أون， – شر شور –زوګ

يـ３ پـه دوهمـه ك＋ـ３ پـه الـف بـدل شـوى ) و(يا ) ى( چ３ د اول３ كلم３ -:و

.أول أال، ！ول ！ال ، ！يپ ！اپ، ！５ل ！ال ، چ５ؤ چاؤ: وي لكه

  161

:＄ينى نور مثالونه چ３ په جال جال أول راغلي دي دادي: تبصره

نوى نوزى، روغ رم، سوؤ سمخ، اريان دريان، خپ دپ، تـاال ترغـا،

كــوز، ！５ــل مــا ！５ــل ، لنــأو －نــأ ، تــس خبــرې اتــرې، زوؤزپ، تــورتم، كــم

.نس، سم دم، سوى لوى، مال هل

دوهم صورت دا دى چ３ اصله كلمه وروسته او تابع ي３ د مخـه راغلـى . 2

وي پــه دې ك＋ــ３ زيــات مثالونــه داســ３ دي چــ３ د متبــوع د اول حــرف پــه

و، ادل، بدل، اخلى پخلى، ادوبـد : ＄اى په تابع ك＋３ الف راغلى دى لكه

اريك شريك، اله －ولــه ، الغـاو تلغـاو، انـ３ بـان３، اغـه دغـه، ا４ـغ ن５ـغ او

: ＄يني نورمثالونه چ３ هر يو په ب５ل ب５ل أول دي دا دي

.تپه تياره، ！پ ؤوند، تم ترى، اؤو دوؤ، الوول، جك جوؤ

:د الفاظو تكرار د يوې معنا د پاره

شـي او پـه اخــر ك＋ـ３ يـ３ يــوه كلـه يـو لفـظ د يــوې معنـا د پـاره تكــرار -1

كــوؤ كــوؤة، دوؤ دوؤكــه، بوؤبوؤكــة، : نــسبتي الحقــه هــم راشــي لكــه

－و１／ــو１ى، غــاؤه غ＂ــة، غــاؤه غــؤة، تــوؤ تــوؤى، انــأك ســونأك، انــأة

.كونأة، اكه پكه، ريز مريز

: راوؤل كيإي لكـه ) را، نا، په، تر، ا ( كله د دغو مكررو الفاظو تر من＃ -2

رامـات، ورك را ورك، تلــه راتلـه، تــ， راتـ，، پ５ــ（ را پـ راپـ، مــات

پ５（، ＊ه نا ＊ه، جوؤ نا جوؤ، روغ ناروغ، م５لمه نا م５لمه، ！５ل نا ！５ـل،

بلد نا بلد، ت５ر پـه ت５ـر، ه５ـر پـه ه５ـر، شـا پـه شـا، خـوا پـه خـوا، ＇ـن， پـه

پـه لـور، ＇ن，، سر په سر، الس په الس، تار پـه تـار، خولـه پـه خولـه، لـور

  162

مخ په مخ، غ５إ په غ５إ، خولـه تـر خولـه، الس پـر الس، مخـامخ، شواشـو،

.دبادب

دكلماتو د تركيب معنوي او لفظي حالتونهــري ــا دوه حالتــه ل ــل : درســت كلمــات عموم ــو لفظــ３ حالــت دى او ب ي

. معنوي حالت

دا دواؤه حالتونه كه ＇ه هـم تـر أ４ـرې انـدازې پـه ت５ـرو بحثـو نـو ك＋ـ３

.علوم شول م／ر په دې ＄اى ك＋ى يو ＇ه زيات وضاحت وركول غواؤوم

دوه كلمـ３ چـ３ سـره يـو ＄ـاى كيـإي او پيوسـتيإي د لفظـي :لفظي حالـت

حالت په اعتبار دوه صورته لري يو دا چ３ دواؤه كلمـ３ جـال جـال حيثيـت

پـه ) تور قلم، د سليم كتـاب (مثال . لري او هره يوه ب５ل ب５ل كار اجرا كوي

ــه ــره كلمــه پ ــو ك＋ــى دواؤه اجــزا ســره ب５ــل ب５ــل دي او ه دې دواؤو تركيب

داسـ３ نـه ده چـ３ د دواؤو لـه پيوسـتولو . مستقل أول خپلـه معنـا وركـوي

. دې قسم ته مونإ نحوي تركيب وايو. ＇خه كومه بله معنا راوتل３ ده

پر نحوي تركيب ك＋ى تش د كلمو له موقعيت ＇خه بحـث كيـإي چـ３

كلمه ＇ه مقام لري يعنى فاعل باله شي، كه مفعول كه فعل او كه بـل يوه

＇ه په دې لحاظ دغس３ تركيب ناقص كالم هم بولي ＄كه چـ３ دوه كلمـ３

پك＋ى سره يو ＄اى شوي دي م／ر خبر ي３ ال معلوم نه دى، او كـه داسـ３

پـه دې صـورت ك＋ـى پـوره او كامـل ) د سـليم كتـاب ورك شـو (ووايو چ３

كالم بلل كيإي، بل صورت ي３ دا دى چ３ دواؤه كلمـ３ جـال جـال حيثيـت

  163

ونه لري بلك３ د يوې كلم３ حكم ي３ موندلى وي او پـه جملـه ك＋ـ３ ورتـه

دې قسم ته غالبا صرفي . يو شى يا فاعل يا مفعول او يا فعل ويل كيإي

. تركيب وايو

ه دې قــسم پــه دې كتــاب ك＋ــى مخك＋ــى بيــان شــوي تركيبــات ！ــول پــ

كـريم –سليم پـر هـر پا１ـه راوؤه (ك＋ى داخل دي، مثال په دې جملو ك＋３

فاعل بلـل كيـإي ) سرې مچة(مفعول او ) پر هر پا１ه ) (سرې مچة وچيچه

چ３ په دې وجه د يوې كلم３ حكم لري او كلموي تركيـب هـم ورتـه ويـالى

: دل كيإي لكهپه مصادرو ك＋３ هم دغه دوه قسمه تركيبو نه لي. شو

الس وهــل چــ３ او لـــه كلمــه پك＋ــى مفعــول بالــه شــي او نحــوي تجزيــه

پك＋ى ك５داى شي، م／ر په ！ك وهـل ك＋ـى دغـه ب５لتـون نـه كيـإي يعنـى

！ول فعل دى او مفعول به ي３ " ！ك وهل "ته مفعول نشو ويالى بلك３ " ！ك(

فرق أ４ـر مهـم په مصادرو ك＋３ دا–كومه بله كلمه وى لكه ميخ ！ك وهل

دى ＄كه چ３ دا فعالو په اشـتقاق ك＋ـى هـم بيـا أ４ـر فـرق كـوي، او د اول

قسم ＇خه يو أول او له دوهم قسم ＇خه بل أول اشتقاقيإي مـثال لــه الس

.را＄ي) ！ك واهه(وهل ＇خه ماضى مطلق الس وواهه او له ！ك وهل ＇خه

يبونه پـه بـل راز دي د معنوي حالت له مخه د پ＋تو ترك :معنوي حالت

او دلته بيا لفظي حالت ته نه كتل كيإي، لـه معنـوي حالـت ＇خـه مقـصد

د تركيبــاتو معنــوي رن／ونــه دي چــ３ پــه يــو ＄ــاى ك＋ــى تقريبــا حقيقــي او

دا بحث كـه ＇ـه –اصلي معنا وركوي او په بل ＄ايك＋３ مجازي او كنايي

رې وليكـل شـي م／ـر د هم أ４ر مهم دى او ＊ايي چ３ يو مـستقل كتـاب پـ

  164

وخت د لإوالي لـه كبلـه د زيـات بحـث موقـع پـه الس نـشته خـو ＇ـه نـه ＇ـه

.اشاره به ورته وكؤو

په مفردو او بسيطو كلمـو ك＋ـى هـم دغـه معنـوى فرقونـه شـته، مـثال

زمرى چ３ د حقيقي معنا په اعتبار د يو حيوان نـوم دى او كـه د يـو سـؤي

مجـازي معنـا ده ، پـه مجـازي معنـا ك＋ـى د پاره استعمال شي نو دا يـ３

كــه ＇ــوك چــا تــه . ＇ــه مــشابهت او نــسبت ضــرور وي او قرينــه هــم غــواؤي

ــي ــه (وواي ــار وكــؤه ! چــ３ هلــه زمري ــر ＇خــه !) دا ك ـــه ام ــار كولــو ل ــو د ك ن

معلوميإي چ３ دلته مجازي معنا مطلب ده ول３ چ３ حقيقي زمري ته خـو

دلته هـم لـه " ستر－ه را ختل３ ده " چ３ ＇وك د كار كولو نه وايي يا مثال دا

ستر－３ ＇خه مجازا نمر مطلب دى ول３ چ３ حقيقي سـتر －ـ３ تـه خـو د را

اوس بـه راشـو مركبـو كلمـو تـه، مـركب３ كلمـ３ هـم . ختلو نسبت نه كيـإي

دغــه معنــوي خــصوصيتو نــه لــري او دا كلمــ３ پــه پ＋تــو ك＋ــى أ４ــرې دي

حقيقـي معنـا متروكـه ده او مجـازا پـه زؤه اصـلي او " زؤه تور４ـدل "مثال د

لـه حميـد ＇خـه مـ３ زؤه تـور " بد４دلو ك＋３ اسـتعماليإي لكـه چـ３ وايـي

په دى مثال ك＋ى غالبا د تور والي په نسبت ك＋３ چ３ زؤه ته شوى ). شو

داسـ３ . دى مجاز راغلى دى او دې ته په عربة ك＋ـى عقلـي مجـاز وايـي

زيـات پيـدا كيـإي خـصوصا ＄ينـى مـصدرونه او مثالونه پـه پ＋تـو ك＋ـى

اسما په دغس３ تركيبـاتو او معنـوي خـصوصياتو ك＋ـ３ د جوهريـت مقـام

وروسته . لري او ＊اي３ چ３ سؤى ورته جوهري مصدرونه او نومونه ووايي

مونــإ ＄ينــي دغــس３ مــصدرونه او نومونــه لـــه خپلــو تركيبــاتو او معنــوي

: رن／ونو سره ＊يو

  165

: مصدرونه

دا مـــصدر پـــه أ４ـــرو تركيبـــاتو ك＋ـــ３ اســـتعماليإي چـــ３ اكثـــر ) وهـــل (-1

الس وهل، －وت３ وهل، : مختلف３ معناوې افاده كوي، مثالونه ي３ دا دي

ــأې وهــل، ＇ــؤيك３ وهــل، زؤه وهــل، الر وهــل، جــل وهــل، جــك وهــل، ب

أغـــرې وهـــل، رمبـــاؤى وهـــل، نـــارې وهـــل، إلـــة وهـــل، چينجـــو وهـــل،

هل، شـپ５لة وهـل، غوپـه وهـل، ككـؤې وهـل، －ونـده بزووهل، شخو نأو

وهــل، مــؤانى وهــل، تنــدى وهــل، ســتر－ه وهــل، ســتن وهــل، رګ وهــل،

پ＂كى وهل، لن， وهل ، ！وپ وهل، پلتة وهل، جـاج وهـل، تلـى وهـل ،

＇ــن， وهــل، مــيخ وهــل، ！ــك وهــل، پــورې وهــل، ！５ــل وهــل، خــ وهــل،

. پؤك وهل، ＇نأوهل، بأ وهل، ＇پ وهل

الس اچــول، أأه اچــول، زؤه اچــول، ان／ــت３ اچــول، تــار اچــول، ) اچــول (-2

پــرده اچــول، اؤم اچــول، ！ــال اچــول، اچــار اچــول، پــال اچــول، أاأه اچــول،

.بچي اچول

الس ل／ول، شال／ول، أأه ل／ول، زؤه ل／５ـدل، پتـه ل／ـول، اور ) ل／ول (-3

－ــى ل／ـول، اوبـه ل／ــول ، ل／ـول، اؤم ل／ـول، مـال ل／ــول، خولــه ل／ـول، لر

.شال／５دل، اؤخ ل／ول

.زؤه تؤل، خوله تؤل) تؤل (-4

ــوؤل (-5 ــوؤل، ) خــ ــسم خــ ــوؤل، قــ ــأې خــ ــوؤل، بــ ــرې خــ ــوؤل، ！كــ زؤه خــ

.سر خوؤل، ！ال خوؤل، هوا خوؤل، －ولة خوؤل

اور اخــستل، پــه ســر اخــستل، بــأې اخــستل، الس اخــستل، ) اخــستل (-6

. تلپ＋３ اخستل، بدې ور＄３ اخس

  166

ــه ــه تركيــب او د :نومون ــه هــم د كلمــاتو پ ＄ينــى د ظــاهري شــيانو نومون

مختلفو معنا －انو په ＇ر－نأولو ك＋３ زيـات تـاثير لـري او أ４ـر تركيبـات

ــإي ــان３ ＄ــن３ معلومي ــا － ــوهري . او جــال جــال معن ــو ج ــه ي دغــس３ نومون

. يخصوصيت لري چ３ د خپل３ معنا په قوت ور ＇خه أ４ـر تركيبـات زئيـإ

: دا أول نومونه زيات انساني اندامونه دي چ３ يو ＇و مثالونه ي３ دا دي

دا نــوم د أ４ــر و كلمــاتو د جوؤولــو د پــاره د اصــل او جــذر درجــه ): زؤه (-1

:لري او يوه لؤة كلم３ ور＇خه جوؤيإي لكه

زؤه كــول، زؤه نيــول، زؤه ！ين／ــول، زؤه مات５ــدل، زؤه : مــصدرونه:الــف

اتل، زؤه وهــل، زؤه تــؤل، زؤه كتــل، زؤه خــوؤل، زؤه وؤل، چــاودل، زؤه ســ

زؤه ايستل، زؤه ！ولـول، زؤه لويـدل، زؤه ＊ويـدل، زؤه وتـل، زؤه وخكـل،

زؤه ختل، زؤه بايلل، زؤه تشول، زؤه خوإ４ـدل، زؤه درب５ـدل، زؤه سـؤول،

زؤه سول، زؤه بدول، زؤه خؤيدل، زؤه ！كيدل، زؤه بد４دل، زؤه وران５ـدل،

ر４ــــدل، زؤه خوؤين５ــــدل، زؤه ســــپين５دل، زؤه كؤ４ــــدل، زؤه شــــين زؤه خو

ك５دل، زؤه ربؤ４دل، زؤه تور４دل، زؤه پؤسول، زؤه اچـول، زؤه تـه لو４ـدل ،

. زؤه بد بد ك５دل، زؤه خول３ ته راتلل

زؤه ور، زؤه ورتيــــا، زؤورتــــوب، بــــ３ زؤه، :نومونــــه او صــــفات: ب

، زؤ－ــى، زؤه ســر، زؤه ！و！ــه، زؤوري، شــين زؤه، زؤه ســوى، زؤه ســواندى

.زؤه بدى

پ＋ه نيول، پ＋３ رااخستل، پ＋３ خرل، پ＋３ غزول، پ＋３ ارته، ) پ＋ه (-2

.له پ＋و نه اچول

  167

خوله نيول، خوله ل／ول، خوله ماتول، خوله ور، ب３ خـول３، ) خوله (-3

.لوى خولى، ب３ خول３ توب

ه وهـل، سـتر－３ وتـل، بـ３ سـتر－و، ستر－３ سپين５دل، سـتر－ ) ستر－ه (-4

ســـتر－ه ور، ســـتر－و رپ، كلـــك ســـتر－ى، خـــؤ ســـتر－ى، كـــوإ ســـتر－ى،

.ستر－ك، سپين ستر－３

.ژبه كول، ژبه ماتول، ژبه ور، ب３ ژب３، ب３ ژب توب) ژبه (-5

غاؤه بند４دل، غاؤه خالص５دل، غاؤه غؤول، غاؤه ك５＋ـودل، ) غاؤه (-6

كـول، غـاؤه و＊كـل، غـاؤه اچـول، اوچتـه غـاؤه وؤل، غاؤه نيول، غاؤه

غــاؤه غــؤة ورتلــل، تــر غــاؤې ك５ــدل، تــر غــاؤه وتــل، غــاؤې كــول،

غنــدل غــاؤى، لــوب غــاؤى، ســندر غــاؤى، رن％ــور غــاؤى، اوإد غــاؤى،

غاؤه كة، غؤوندى، غؤان／ه، پسته غاؤه، ج／ه غاؤه، د كمـيس غـاؤه،

.او نورد سيند غاؤه، د غره غاؤه

مــخ وهــل، مــخ كــول، مخــه ＊ــه كــول، مخــه نيــول، پــر مــخ تلــل، ) مــخ (-7

. مخور، مخوريز، مخامخ

سرنيول، سرته رسيدل، سر خوؤل، سركول، په سـرختل، سـرتلل، ) سر (-8

ســر خــوإول، ســر－ر＄ول، ســر ل／ــول، ســر ســرتورول، ســر پــه ســرك５دل،

).مساوى(سر！رونى، سر تور، سر په سر

غــوإ نيــول، غــوإ اي＋ــوول، غــوإ نــه رپــول، غــوإ ور، غــوإين، ) غــوإ (-9

.غوإوالة، غوإة، غوإو، لوى غوإى، سپر غوإى، تور غوإى

  168

الس ل／ـــول، الس وهـــل، الس اخـــستل، الس پورتـــه كـــول، الس ) الس (-10

وركــول، الس رســيدل، الس ك５ــدل، الس پــورې كــول، الس وين％ــل، الس

. نيوه، سمد السه، كي０ السى او نور

كتاب تمام شو

  169

د مولف نور اثار چاپ يا ناچاپ ش.كال هگ د كتاب ب نومشماره

نا چاپ 1318 پ＋تنى تور سرې 1په كابل كالنة ك＋３ 1318 رساله–پ＋تو ادبيات 2

.چاپ شوې ده

نا چاپ 1320 )ترجمه(د مينو هينداره .3

په كابل كالنة ك＋３ 1320 پ＋تو نثر .4

وى دىچاپ ش

نا چاپ 1320 مومند عبد الحميد .5 چاپ شوى دى 1321 پ＋تانه شعرا دوهم ！وك .6پ＋تو كلى شپإم سمستر .7

)－رامر(

1322

چاپ شوى دى

د معارف د دريم ！ول／ي .8

قرا ئت

چاپ شوى دې 1323

)ترجمه(

.نا چاپ 1321 خوإې قص３ .9

ى دىچاپ شو 1323 د پ＋تو د ادب تاريخ .10

د پ＋تو لومؤى ليار .11

)－رامر(＊وونكى

1324

چاپ شوى دى

نا چاپ 1324 د ژوند وظيفى ترجمه .12

د معارف د شپإم دينيات .13

ترجمه

پــه كابــل كانــة ك＋ــ３ 1323

.چا شوى ده

1322د پ＋تو ادب درې .14

  170

نا چاپ مشهورې كورنة رساله

  171

پ يا ناچاپچا ش.كال هگ د كتاب ب نومشمارهد پ＋تو د اشعارو اقسام 15

رساله–

1323

نا چاپ

د پ＋تو او سانس／ريت 16

－رامرى نزديوالى رساله

په كابل كالنة ك＋３ 1324

.چاپ شوى دهد پ＋تو اشتقاقونه او 17

تركيبونه

1324

چاپ

ناچاپ 1324 ＄الندې پلوش３ 18د پ＋تو لوى －رامر په 19

فارسي

يإيچاپ

د پ＋تو او سانس／ريت 20

لغوى نزديوالى رساله

په كابل كالنة ك＋３ 1326

چاپ شوې دهد پ＋تو ننني 21

ليكوال

په كابل كلنة ك＋３ 1319

چاپ شوې ده

د جالل الدين رومي 22

ترجمه–تذكره

په اتحاد مشرقى ك３ 1318

نشر شوې ده په –افغانها و ازادې هند 23

او فارسىپ＋تو

1327

  172

د ليكوال د دې كتاب له چاپ ＇خه وروسته د

نورو اثارو فهرست

چاپ يا ناچاپ ش.كال هگ د كتاب ب نومشماره چاپ 1332 د خوشحال خان بازنامه 24د معارف د دريم ！ول／ي 25

دينيات

＇و ＄له چاپ

د معارف د دويم ！ول／ي 26

پ＋تو قرائت

چاپ＇و ＄لهد معارف د دولسم ！ول／ي 27

پ＋تو

1345

＇و ＄له چاپد معارف د پن％م ！ول／ي 28

پ＋تو قرائت

＇و ＄له چاپ

چاپ 1331 د پ＋تو قص３ 29 چاپ 1330 د پ＋تنو مجاهدې 30 چاپ 1331 د پ＋تنو مجاهدې 31 چاپ 1331 پ＋تون يار 32 چاپ 1344 د پ＋تو مصدرونو الر＊ود 33 چاپ 1334 د هند سفر 34 چاپ 1330 د ژوند سندره 35 1334 د پ＋تونخوا پ３＋５ 36

  173

چاپ 1341 ژب＋ودنه 37 چاپ 1344 د پ＋تو عروض 38 چاپ 1344 طب نامه 39

چاپ يا ناچاپ ش.كال هگ د كتاب ب نومشماره چاپ كابل كلنة 1333 تاريخچه ادب پشتو 40

سوري شيرشاه 41

)شاه سوريشير(

1334

چاپ

چاپ 1326 د فراه پ５ژندنه 42 چاپ 1336 د على خان پ５ژندنه 43 چاپ 1347 د پ＋تو قلمي نسخ３ 44 چاپ 1356 د پ＋تو پ５ژندنه 45 چاپ 1351 د ا لماتا سفر 46 چاپ 1356 المعارفدايرةد اريانا 47د پ＋تو قلمي نسخو د 48

＇５ؤن３ الر＊ود

1347

پچا

چاپ 1330 د قطغن سفر 49 چاپ 1365 پ＋تني الر＊ود 50 چاپ 1366 رو＊ان ستورى 51 چاپ 1367 نوميالي پوهان او غازيان 52 چاپ 1366 د پ＋تو تاريخي سيمينار 53 چاپ1372 1342 د پ＋تو نثر ه５نداره 54 چاپ 1358 نوې ＇５ؤنه 55 چاپ 1371 ادبي او تاريخي سمون３ 56

  174

چاپ 1368 د پ＋تو ادبي مكتبونه 57 چاپ 1373 ادبي ليكونه 58 چاپ 1367 د مهتمم ژوند 59 1374چاپ )1328( د نن／رهار ننداره 60 چاپ 1373 لرغونة پ＋تو 61

  175

چاپ يا ناچاپ ش.كال هگ د كتاب ب نومشماره چاپ 1374 د ژوند پلوش３ 62 چاپ 1370 نوميالي شاعران 63 چاپ 1376 وإم３خوإې 64 چاپ 1376 د ＊كال وإمه 65 ناچاپ 1360 د ژوند پلوش３ دويم ！وك 66 1359 په هند ك３ پ＋تو كتابونه 67

1360

1360 خپلواك ژوند 68 1360 نؤة وال كانفرانسونه 69 چاپ 1336 د شوروي سفر 70 چاپ 1337 د مصر سفر 71 اپناچ 1374 زما ژوند او هل３ ＄ل３ 72 ناچاپ نوې كتنه 73 ناچاپ )تاريخي چارې(كره كتنه 74 1358 د ه５واد نندارې 75 د زلمو وظيف３ 76 ناچاپ 1377 د ر＊تين د ژوند پ３＋５ 77 ناچاپ 1377 د پوهاند ر＊تين مرك３ 78 چاپ د بدخشان ننداره 79د الين／ار او اليشن， 80

ننداره

چاپ

چاپ ليدنهد خوست 81 چاپ د عشق اباد سفر 82

  176

چاپ انوك اردن 83

چاپ يا ناچاپ ش.كال هگ د كتاب ب نومشماره چاپ 1330 نوى ژوند 84د پ＋تونستان واقعات 85

)پ３＋５(

1330

چاپ

1346چاپ 1343 د پ＋تو ادبياتو تاريخ 86 چاپ 1372 پياوؤي شاعران 87 وزم پوهنه 88 چاپ 1327 و －رامر اول جزپ＋ت 89 چاپ 1370 پ＋تو －رامر دويم جز 90پ＋تو －رامر اول او دويم 91

)ژباؤن هاشمي(جز

1372

چاپ

چاپ 1374 د اشعارو أولونه 92 چاپ 1365 د جالل اباد ت， رات， 93