OSOM 2011-3

REGIO MAGAZINE VOOR NOORDWEST HOLLAND

OPEN SPACESOPEN MINDS

ACTUEEL MAGAZINE

VOOR DE KANSENREGIO

NOORDWEST HOLLAND

0320

11

E E R S T E J A A R G A N G D E C . 2 0 11

ZON IS HOTTECHNICI IN DE TOUWENSTROOM DOOR STROMINGVERGADEREN TUSSEN DE VELDEN

WONEN IN ENERGIECENTRALES

2

1000-20- Kleur: fc

Communiceren is keuzes maken. De juiste middelen, het gunstigste moment en de meest effectieve strategie. Dat is niet altijd gemakkelijk in een wereld vol van signalen, visuele prikkels en een overdaad aan informatie. Hoe wordt uw boodschap nog gehoord, gezien of gelezen? Media Support wijst u de weg met advies en ondersteuning. Stelselmatig en effectief. In strategie én uitvoering. Praktisch en doelgericht. Al 25 jaar. Elke schakel in het proces is voor ons bekend terrein. Wij maken er graag met u een krachtige ketting van.

Media Support in- en externe communicatie | Havinghastraat 32 | 1817 DA Alkmaar

Tel. (072) 515 14 13 | www.mediasupport.nl | [email protected]

De sterke schakel...

1_1_stSp_fc_A.indd 1 16-08-11 08:36

3

OPrOEP

wilt u vertellen hoe trots u bent op uw

bedrijf? Stuur dan een e-mail met uw

gegevens naar [email protected] en

wellicht staat u in de volgende uitgave.

In DEx

cOlOfOnHet magazine ‘Open Spaces, Open

Minds’ is een uitgave van de Kamer

van Koophandel noordwest-Holland

en Ontwikkelingsbedrijf nHn. Het

verschijnt vier keer per jaar in een

oplage van 20.000 exemplaren.

cOncEPt: Clev, Amsterdam

rEDactIE: Maarten Schiphorst (Media

Support Alkmaar), Willemien Vijvers, Hans

Moltzer (Clev), Bert Tressel (Clev), Charlotte

Zeilstra (KvK, eindredactie), Marieke Endert

(NHN, eindredactie).

tEKStPrODuctIE En blaDManagEMEnt

Media Support Alkmaar

aDVErtEntIES En DruKwErK:

Elma Multimedia, broek op langedijk,

(0226) 33 16 00

DE wErElD Van SPaanSEn

De zwaar beladen schepen die zand,

grind en schelpen door onze binnen-

landse wateren vervoeren, hebben lang

het gezicht van Spaansen bepaald. Maar

drie generaties verder is het familie-

bedrijf veel meer dan dat. Door puur

ondernemerschap heeft de onderneming

zich een solide positie verworven in de

Nederlandse bouwsector.

KEuzES MaKEn

De spelers staan in het veld, het elftal

is compleet, het spel is duidelijk en

de strategie ligt vast. De wedstrijd kan

beginnen. Als het aan KvK-directeur Thijs

Pennink ligt, dan worden snel stappen

gemaakt met het geïntegreerd regionaal-

economisch uitvoeringsprogramma.

VErgaDErEn tuSSEn DE VElDEn

Een wijde blik verruimt het denken. Wie

vergadert bij B&B De Boereplaats in

Waarland kijkt vanuit de knusse boeren-

schuur over de akkers en velden van het

Westfriese land. Een plek om in alle rust

te overleggen en inspiratie op te doen.

02

10

08

SPIEgElSamen. Dat is de sleutel voor succes. Samen ben je sterk en kun je economisch

een grotere vuist maken. In Nederland, maar ook daarbuiten. Noordwest-Holland

kiest daarom voor vijf onderscheidende en sterke clusters: agribusiness, water

en energie, vrijetijdsindustrie, health en maritiem. Binnen die clusters is er een

intensieve samenwerking tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheid waardoor

kansen beter worden benut.

‘Open Spaces Open Minds’ is de spiegel van die keuze. De verhalen geven een

kijkje achter de schermen van ons bedrijfsleven en tonen waar we goed in zijn.

Zoals het familiebedrijf Spaansen dat zich heeft ontpopt tot een van de grootste

woningbouwers van ons land. Of Tocardo dat zich richt op duurzame getijde-

energie en turbines gaat plaatsen in de Oosterschelde en Nepal. En Boon

Edam. Wie passeerde niet een van hun befaamde draaideuren, een wereldwijd

exportproduct van eigen bodem. Kijkt u mee in die spiegel?

fotografie: Ernest Selleger

4

5

‘Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door

oneindig laagland gaan’. In zijn gedicht ‘Herinnering aan

Holland’ schetst Hendrik Marsman het zo typische beeld van

onze delta. Over het bestaansbegin van ons land: water en

zand. En dat is ook precies waar de wereld van Spaansen

begint.

De zwaar beladen schepen die zand, grind en schelpen

door onze binnenlandse wateren vervoeren, hebben lang het

gezicht van Spaansen bepaald. Maar drie generaties verder

is het familiebedrijf veel meer dan dat. Door puur onder-

nemerschap heeft de onderneming zich een solide positie

verworven in de Nederlandse bouwsector. Spaansen produ-

ceert, levert en transporteert grondstoffen, betonelementen,

dekvloeren en bestratingsmaterialen. Dat doet zij voor zowel

grond-, weg- en waterbouw als voor de woningen utiliteits-

bouw. En dat laatste is opvallend. Want niet veel mensen

weten dat Spaansen zo’n 1.200 huizen per jaar bouwt.

Daarmee is het bedrijf naast grootste grondstoffenleverancier

ook één van de grootste woningbouwers van Nederland.

In de directiekamer heerst een serene rust. Algemeen direc-

teur Sjon Koning neemt de tijd voor het gesprek. Dat mag

ook, want Spaansen heeft een lange historie, die begint in

1946. Er wordt dus met veel respect gepraat over de geschie-

denis, maar het gewicht ligt toch vooral op de toekomst.

‘Spaansen 2020’ is de titel van het beleidsstuk dat leidend is

voor de ontwikkeling van het bedrijf. Koning: ,,We verwachten

een verregaande individualisering van onze maatschappij en

daarmee veranderende woonwensen. Duurzaamheid wordt

vanzelfsprekend. Huizen worden kleine energiecentrales door

een combinatie van warmtewisseling, geothermie en zonne-

energie. Wat de constructie van woningen betreft, gaan we

steeds meer naar modulaire bouw en gaan we materialen

meer over water vervoeren. Op dat terrein liggen grote moge-

lijkheden voor ons bedrijf, maar ook voor deze regio.’’

Den HelDer

Het is niet verwonderlijk dat Koning direct de link legt naar

Den Helder. ,,In de rijke tijd van de VOC had Den Helder

een strategische positie. Als we deze havenstad weer tot de

maritieme poort van Noord-Holland kunnen maken en laten

aansluiten op het achterland, dan zal dat een boost geven

aan dit gebied. De natuurlijke omstandigheden zijn erg goed

en we kunnen ze zo weer benutten en vergeet niet dat je

er ook een luchthaven bij hebt. Als je weet dat Scandinavië

een groot afzetgebied is voor agrarische producten, is het

een simpele optelsom. In deze situatie mag de rol van de

provincie wat mij betreft nog nadrukkelijker zijn. Zij moeten

faciliteren en verbinden in samenwerking met het bedrijfs-

leven en de lokale instanties. Er wordt nu wel veel geroepen,

maar er gebeurt feitelijk nog te weinig. Het is daarom zo

essentieel dat er een schaalvergroting optreedt in deze regio.

Gemeentelijke fusies zijn daarvan het begin. Het gaat om

grote belangen, want we hebben hier goud in handen.’’

Optimisme

Koning ontkent niet dat de bouwbranche moeilijke tijden

doormaakt, maar hij is toch optimistisch als het over de

toekomst in deze regio gaat. ,,Er zijn veel familiebedrijven in

watErEn zanD

7

Noord-Holland. Dat zijn doorgaans sterke organisaties die

niet door de aandeelhouders of geld gedreven worden. Vaak

zit en blijft het vermogen in het bedrijf en worden alleen de

vruchten geplukt als die er zijn. Wij worden gedreven door

een sterke interne cultuur van vertrouwen en passie voor het

vak. Daarom vinden wij het belangrijk dat we een zelfstan-

dige organisatie blijven, al zullen we wel de risico’s van een

familiebedrijf zoveel mogelijk uitbannen. Ik bedoel daarmee

dat we dus niet relativeren, maar de fouten die er gemaakt

worden wel erkennen en verbeteren. Ook wij moeten scherp

blijven. Verder ben ik over het algemeen van mening dat ons

organisatietalent, en dat bedoel ik in de ruime zin des woord,

ons zal redden in deze crisisperiode. Belangrijk is dat we ons

daarbij op de oplossing richten en niet op het probleem.’’

WaalsprOng

De ambities en het geloof in het product van Spaansen zijn

groot. Als marktleider in Nederland is het bedrijf betrokken

bij grote en bijzondere projecten. Deze zomer werd in de

Provincie Gelderland het project ‘Plassengebied Land-

schapszone’ binnengehaald. In het gebied Waalsprong,

ten noorden van Nijmegen, wordt aan beide zijden van de

A325 een natuurgebied met drie plassen aangelegd. Uit de

plassen wordt grind en industriezand gewonnen. Spaansen

maakt deel uit van het uitvoerend consortium, ‘MSB Grind

en Zand’. Er wordt speciaal voor dit project een zand-grind-

classificeerinstallatie en sorteerband gebouwd. Koning: ,,Wij

gaan daar de zandwinningsactiviteiten uitvoeren. Het gaat om

een gebied van 60 hectare dat 25 meter diep wordt uitge-

graven. Daarmee is het de grootste zandfabriek van Neder-

land. Wij assembleren het zand van 0 tot 6 millimeter. Het is

een bijzonder gebied omdat het ’t oudst bewoonde deel van

Nederland is. Het zand is daar door de jaren heen aangeslibd

en van constante kwaliteit. De aanleiding voor dit project is

dat men daar de stroom van de rivier wil matigen, de rivier

moet meer meanderen, en er worden zo overstroomgebieden

gecreëerd. Het zijn maatregelen om deze watersnelweg te

reguleren. De Waalsprong is een project wat helemaal bij ons

past omdat het draait om zaken waar we van oorsprong sterk

in zijn en sterk in zijn gebleven: de winning van zand en het

transport ervan.’’

WWW.spaansen.nl

fotografie: Sjef Prins


8

9

Een entree kan een grote energieverliezer zijn. Dat weet Boon

Edam als geen ander. Sinds de zeventiger jaren focust het

bedrijf zich op het energiezuinig maken van ingangen door

toepassing van draaideuren. Dit heeft ze niet alleen vesti-

gingen over de hele wereld opgeleverd, maar ook de status

van ‘s werelds grootste producent van ingangstechnieken. De

ontwikkelingen gaan verder. Zo wordt nu geëxperimenteerd

met een draaideur die zelfs energie opwekt.

Boon Edam, officieel ‘Koninklijke Boon Edam International’, is

enorm trots op zijn internationale positie. ,,Ons land is maar

klein en wij zijn een echt Nederlands bedrijf. Prachtig dat

onze deuren wereldwijd gebruikt worden’’, vindt directeur Pino

Maglio. Het bedrijf begon in 1873 als lokale timmerfabriek dat

zich specialiseerde in het maken van vouwdeuren en houten

tourniquets. Het maken van draaideuren kende een explo-

sieve groei in de jaren zeventig. ,,Met de start van de oliecrisis

werd men bewuster van het binnenhouden van warmte. Een

draaideur zorgt voor een afsluiting tussen binnen en buiten

en houdt zo de warmte beter binnen. Dat scheelt flink in de

stookkosten.’’

BesparingscalculatOr

In de jaren die volgden, bleef het bedrijf zich op energiebe-

sparing focussen. Zo werden de schuifdeuren uitgerust met

sensoren die het luchtgordijn en de breedte van opening

afstemmen op het weer. Toch blijft de draaideur favoriet.

,,Hiermee kan een bedrijf zoveel energiekosten besparen dat

het de aanschafprijs soms al in drie tot zeven jaar heeft terug-

verdiend’’, vertelt Maglio. ,,Speciale energiecalculatiesoftware

die we samen met de TU Delft hebben ontwikkeld, maakt de

energiebesparing en CO2-reductie per situatie inzichtelijk.

De wereldwijde besparing wordt op een teller op de website

aangegeven.’’

Met de nieuwste ontwikkeling, een energieopwekkende

draaideur, doet Boon Edam er nog een schepje bovenop.

,,Wanneer iemand de deur handmatig duwt, wordt de deur

verlicht. Kortstondig, maar het is een begin. Deze hebben

we onlangs gerealiseerd en we gaan hiermee zeker verder.’’

TNT reageerde positief op de draaideur en heeft hem in haar

energiezuinige kantoor laten plaatsen. ,,Om energiezuinig te

zijn dachten bedrijven eerst een enorme installatie nodig te

hebben, maar nu zien ze dat kleine maatregelen tezamen

hetzelfde resultaat kunnen opleveren.’’

inspelen Op Duurzaam

Boon Edam speelt goed in op de voorkeur van bedrijven

voor duurzame alternatieven. Zowel met zijn producten als

in het eigen productieproces. Zo heeft het bedrijf het ISO

14001-certificaat en is het één van de eerste ter wereld met

een milieuvriendelijke coatingtechniek. ,,Met onze jarenlange

ervaring en leiderspositie hebben we een flinke voorsprong.

Maar om die te behouden, moeten we inspelen op de markt

en openstaan voor verandering. Duurzaamheid heeft de

toekomst. Nu de markt in Europa wat minder is, grijpen wij

de kans om ons productieproces nog verder aan te scherpen

en ons meer te verdiepen in het optimaliseren van onze

producten. Die kennis verspreiden we weer over al onze afde-

lingen. We zijn bevoorrecht dat we over de hele wereld werk-

zaam zijn. Zo kunnen we risico spreiden en profiteren van

bloeiende markten, zoals nu in Azië het geval is. Men vraagt

ons wel eens waarom we onze Europese fabriek niet op een

goedkopere locatie of zelfs in een ander land vestigen, maar

daar denken we niet aan. We zijn een belangrijke werkver-

schaffer in de regio en willen dat ook blijven. De Edammers

en Volendammers hebben ons groot gemaakt en hier zit bijna

140 jaar kennis. Dat willen we niet kwijt.’’

WWW.BOOneDam.nl

DuurzaME DraaIDEurEn

10

De spelers staan in het veld, het elftal is compleet, het spel is

duidelijk en de strategie ligt vast. De wedstrijd kan beginnen.

als het aan directeur KvK noordwest-Holland, thijs Pennink,

ligt, dan worden er snel stappen gemaakt met het geïnte-

greerd regionaal-economisch uitvoeringsprogramma.

In 2007 kwam het georganiseerde bedrijfsleven met een regio-

visie voor Noordwest-Holland. In die visie werden, onder het

motto: ‘keuzes maken en focus aanbrengen’ de onderschei-

dende sterke economische clusters benoemd, zoals agribusi-

ness, water en energie, vrijetijdsindustrie, health en maritiem.

Pennink: ,,Er is inmiddels veel bereikt en dat is positief. Voor

de regiovisie is een actieprogramma opgesteld en zijn veel

zaken in uitvoering. Maar we zijn nog maar halverwege. Het is

cruciaal dat we nu vervolgstappen zetten, want anders missen

wij kansen die buiten de regio liggen. En dan denk ik bijvoor-

beeld aan landelijke en Europese subsidies. Dat betekent

dus echt werk maken van de regionale samenwerking tussen

overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven. Pas als dat

vanzelfsprekend is, kunnen kansen echt worden benut.’’

Pennink wijst er op dat lokale overheden hun gebiedsvisies

zouden moeten vaststellen op basis van de regiovisie, zoals

Texel en de Kop van Noord-Holland van plan zijn. ,,Elkaar dus

niet tegenwerken, maar de weg vrij maken en ruimte creëren

voor ontwikkelingen. Het bedrijfsleven moet vooruit kunnen.

Op het terrein van onderwijs gaat het om opleiden op basis

van de vraag uit het bedrijfsleven. De komende tijd wordt een

finale test of de visie klein blijft of breed wordt gedragen.’’

leiDerscHap

De samenleving verandert zo snel dat aanhaken een must is.

Pennink: ,,Een structuurvisie moet niet meer dan drie jaar op

zich laten wachten. Dat zet ons op een te grote achterstand.

In dat kader is leiderschap en daadkracht van fundamenteel

belang. Je moet niet alles van tevoren willen beredeneren, je

moet er voor gaan en er in geloven.’’

fotografie: Jan Jong

KEuzES MaKEn

11

KEtEnSbOuwEnBij grote bouwopdrachten wordt steeds vaker gewerkt in een ketensamen-

werking. Aannemers en onderaannemers opereren als een compact team

op een efficiënte en transparante wijze. Hierdoor passen de opeenvolgende

schakels in een bouwproces beter in elkaar met alle positieve gevolgen van

dien. Woningcorporatie Woonwaard neemt, in haar rol als opdrachtgever,

ketensamenwerking als uitgangspunt.

Ketensamenwerking is een exponent van Lean Bouwen. Een aantal beeld-

bepalende Noord-Hollandse bouwbedrijven hebben deze manier van werken

nadrukkelijk omarmd. Woonwaard is met een bezit van 13.500 woningen in

de regio Alkmaar een middelgrote verhuurder. In de afgelopen jaren heeft de

corporatie zich ontwikkeld tot trendsetter in ketensamenwerking. Nieuwbouw-

en renovatieprojecten worden op deze manier voorbereid en uitgevoerd. ,,De

koppeling van bouw en duurzaamheid, de essentie van Lean Bouwen, is een

kans. Als je weet dat er in Nederland 7 miljoen bestaande woningen zijn, ligt

er een grote opdracht. Woonwaard neemt daarin haar verantwoordelijkheid

en brengt partijen in de bouwsector bij elkaar. Daar zijn we inmiddels slim

in geworden en ons model voor ketensamenwerking is een voorbeeld voor

andere corporaties’’, zegt Ferry van Wilgenburg, directeur Vastgoedbeheer bij

Woonwaard.

egOBacterie

Woonwaard probeert sturend en initiërend te zijn als het gaat om keten-

samenwerking. Zo organiseerde zij onlangs een symposium in Alkmaar voor

alle partijen in de branche. Een succes. ,,We willen de markt prikkelen om tot

samenwerking te komen en transparant te gaan werken. Daarvoor moet eerst

het conservatisme en de egobacterie overboord worden gegooid. Wij werken

bij voorkeur met partijen die passen in dit nieuwe systeem van werken. Ik

merk dat als we met de juiste mensen een paar dagen in een ruimte gaat

zitten, daar een passend scenario uitkomt, in een goede werksfeer.’’

Van Wilgenburg is ook kritisch: ,,Het zou mooi zijn als onze boodschap nog

breder wordt gedragen. Ik heb veel respect voor bouwbedrijven die voorbij

hun eigen schaduw treden en zich ondanks de crisis en kwetsbaarheid toch

positief opstellen. Maar willen we ons hierin echt gaan onderscheiden, dan zal

de draagkracht vanuit de regionale overheid beter moeten kunnen. Pas dan

ontstaat er continuïteit en structuur. Dan kunnen we echt voortgang boeken.’’

WWW.WOOnWaarD.nl


12

Een wijde blik verruimt het denken. wie vergadert bij b&b

De boereplaats in waarland kijkt vanuit de knusse boeren-

schuur over de akkers en velden van het westfriese land. Een

plek om in alle rust te overleggen en inspiratie op te doen.

ziel en zaligHeiD

De Boereplaats is drie jaar geleden gebouwd door echtpaar

Piet en Annet Stoop. Tot 2001 hadden ze samen in het dorp een

succesvol winterpeenverwerkingsbedrijf, waar ze hun ziel en

zaligheid in hadden gestopt en drie kinderen hebben grootge-

bracht. Door tegenwerkende regelgeving moesten ze het bedrijf

met pijn in het hart van de hand doen.

Bruin café

Als nieuwe bron van inkomsten kochten ze eerst één en later

beide cafés in het dorp en runden die een paar jaar. ,,Maar daar

heb ik nooit echt mijn stekkie kunnen vinden,” vertelt Annet.

,,Het café dat we als eerste hadden gekocht - een donkerbruine

kroeg, die we helemaal hebben verbouwd en opgeknapt - bleek

in het tracé te liggen van de nieuwe ontsluitingsweg. Na vijf jaar

kregen we een bod om weg te gaan en dat hebben we aange-

nomen. Het pand is inmiddels met de grond gelijk gemaakt.”

autHentieke stOlpBOerDerij

In diezelfde periode kwam de mogelijkheid om een stuk land

bOEt En brEaKfaSt

13

aan de Jonkerstraat te kopen, met daarop een verwaarloosde

boerderij. Weer kroop het ondernemersbloed en nu staat er een

authentieke stolpboerderij als woonhuis, met daarachter een

grote schuur – ‘de boet’ – met vergaderruimte en op de boven-

verdieping slaapgelegenheid. Eyecatcher op het terrein is de

hooiberg met daaronder een romantische slaapkamer, die vaak

als bruidssuite wordt verhuurd. Toeristen uit Italië tot Israël weten

de B&B te vinden.

BeDrijfsarrangementen

Annet is als boerendochter gek van het landleven. ,,Het liefst

loop ik met mijn laarzen aan over de akkers. Maar ik hou ook van

gezellige gesprekken en mensen laten genieten. Dat kan hier

optimaal. We zijn dit jaar officieel een trouwlocatie geworden en

we bieden sinds september bedrijfsarrangementen. Dit is een

verrassende plek voor teambuilding, bedrijfsuitjes, feesten en

vergaderingen in combinatie met wandelingen, wijnworkshops,

vaartochten, boerenspellen, lunch en/of diner.” In de boet is

ruimte voor groepen tot 80 personen. Flip-over, beamer en

wifi zijn allemaal beschikbaar. ,,Met een kop vol frisse lucht en

nieuwe inzichten gaan mensen weer naar huis.”

WWW.DeBOereplaats.nl


14

0% SuIKEr100% grOEI

Een gezonde keus mag niet ten koste gaan

van de smaak en kwaliteit, vinden ze bij thijs

food Innovation in Heerhugowaard. Daarom

zijn ze het 100% suikervrije merk Slimpie

gestart en hebben zij twee jaar geleden de

hele productlijn aangepakt.

Slimpie begon tien jaar geleden in het zoge-

noemde ‘specialty’ schap in de supermarkt.

Nu staan de flessen limonadesiroop in alle

Nederlandse supermarkten tussen de overige

siropen op de plank. Hoewel het bedrijf

slechts vier medewerkers telt, concurreren zij

met grote multinationals.

nieuWe DOelgrOep

,,Eerst richtten we ons specifiek op diabetici

en hadden we wel tien soorten suikervrije

producten. In 2009 besloten we kinderen van

4 tot 12 jaar als hoofddoelgroep te kiezen

en hebben we een aantal productgroepen

gesaneerd’’, vertelt adviseur Alex Beek. ,,Teveel

producten kregen te weinig aandacht en

daarom besloten we ons te focussen op onze

core business: limonadesiroop’’, vult operatio-

neel manager Monica Ruiter hem aan. Ook de

waterijsjes bleven in het assortiment.

Om tegemoet te komen aan de wensen van

de consument is niet alleen de verpakking,

maar vooral de smaak flink aangepast. Beek:

,,Men wil best een suikervrij product kopen,

maar dan moet deze wel vergelijkbaar zijn

met het reguliere artikel. Omdat suikervrije

producten jaren geleden vaak een aparte

smaak hadden, verwacht men niet zo’n volle

smaak. Maar zodra ze ons product hebben

geproefd, zijn ze om. Wij zorgen er dan

ook voor dat onze artikelen minimaal even

smaakvol zijn als het reguliere product.’’

stijgenDe lijn

,,Nu de limonadesiropen in het reguliere

schap liggen, is de omzet in de afgelopen

twee jaar verdubbeld en zitten we nog

steeds in een stijgende lijn’’, vertelt Beek.


15

,,Onze producten zijn nu beter zichtbaar,

makkelijker met de andere te vergelijken en

zijn het meest verantwoorde product tegen

een marktconforme prijs. Er zijn wel light

producten, maar de onze bevat als enige

0% suiker.’’ Om dit te bereiken, heeft Thijs

Food Innovation een manier uitgevonden

om suikers uit fruit te onttrekken, zonder de

smaak te verliezen. ,,Een ingewikkelde proce-

dure die niet zo even te kopiëren is. Op de

korte termijn verwachten we dan ook geen

concurrentie.’’

Slimpie profiteert van de toenemende

aandacht voor een gezonde leefstijl.

,,Kinderen krijgen zóveel suiker binnen. Dat

is niet altijd nodig. Steeds meer kinderen

kampen met obesitas en ouders kijken vaker

of een product wel gezond is. Suikervrije

producten vormen dan een goed alternatief’’,

aldus Ruiter.

meer slimpie

Dat er veel mogelijk is zonder suiker, blijkt uit

de nieuwe producten. Sinds enkele maanden

heeft Slimpie haar assortiment uitgebreid

met drie soorten snoep: Spekkies, Gummies

en Lollies. De leden van de Slimpie-fanclub

weten ze al te vinden. Om de naamsbekend-

heid verder te promoten, laten ze de Slimpie-

producten voorkomen in tv-programma’s

waarin een verantwoorde leefstijl centraal

staat. ,,Die worden niet alleen goed bekeken,’’

vertelt Ruiter, ,,ook wordt de kijker meteen

getriggerd om het product uit te proberen.’’

Stap voor stap willen ze meer Slimpie-

producten op de markt brengen. Beek:

,,We denken er over om onze doelgroep te

verbreden door ook artikelen voor jongeren

te ontwikkelen. Maar dat doen we rustig aan.

We brengen pas iets uit als we er helemaal

tevreden over zijn. Niet eerder.’’

WWW.tHijsfOOD.cOm

WWW.slimpie.cOm

0% SuIKEr100% grOEI

16


17

Iedereen kan zich iets voorstellen bij het woord technicus.

Maar een rope-access-technicus? nooit van gehoord. toch

is ook hij iemand die technisch geschoold is. Hij werkt op

buitengewoon hoog niveau. Een inspecteur, lasser, monteur

of elektriciën, die soms wel honderd meter boven land of zee

zijn vak uitoefent.

Rope-access technici zie je niet vaak. Niet omdat ze in

hogere sferen opereren. Maar omdat er nog maar weinig zijn.

Rope-access betekent: op hoogte bereikbaar met touwen.

Het is afgekeken van bergbeklimmers, een paar decennia

geleden in de industrie geïntroduceerd en nog steeds wordt

er gewerkt aan de optimalisering van deze veeleisende en

veelzijdige klimtechniek.

BlOeD, zWeet en tranen

Is het moeilijk om technici zonder hoogtevrees te vinden?

,,Het is makkelijker om een techneut te leren klimmen, dan

een klimmer technieken bij te brengen”, lacht Mathieu Vaan-

drager, managing director van C2 in Den Helder. De C staat

voor Crane Inspection Services, gespecialiseerd in inspecties

van offshore- en havenkranen. De 2 voor 2Go Access, een

businessunit voor rope-access werkzaamheden. Mathieu

legt uit wat het betekent als je als techneut hogerop wilt. ,,De

opleiding met elke keer examen bestaat uit drie levels. Level

1 is voor beginners. Om voor Level 2 in aanmerking te komen

moet de technicus minimaal 1.000 operationele klimuren

hebben gemaakt en langer dan 1 jaar in het bezit van Level 1

kwalificatie. Dezelfde voorwaarden gelden als je naar Level 3

gaat: 1.000 operationele klimuren en langer dan 1 jaar in het

bezit van Level 2. Level 3 is het hoogste niveau, technici die

dit level hebben behaald, kunnen ook fungeren als supervisor.

Zelf heb ik het trainingsexamen voor Level 1 gedaan. Hoog

in de touwen moest ik. Het heeft me bloed, zweet en tranen

gekost. Maar ik wilde weten hoe het voelt als je daar hangt.”

VertrOuWen

En hoe voelde het? ,,De eerste keer alsof je aan de goden

bent overgeleverd. Maar na een tijdje durf je op de touwen

en jezelf te vertrouwen. In 2002, 2003 werd de Mijnwet met

betrekking tot kraaninspecties afgeschaft. Daarvoor in de

plaats kwam de ‘Toezicht Certificatie Verticaal Transport’,

kortweg TCVT. Door deze certificering kon Crane Inspection

Services BV zich richten op onafhankelijke kraaninspecties.

Sinds 2002 voeren wij die wereldwijd uit. In Engeland is de

IRATA, de Industrial Rope Access Trade Association, eind tach-

tiger jaren opgericht. C2 is daar actief lid van. Ik ben voorzitter

van het Regional Benelux Advisory Committee van IRATA.

IRATA houdt zich tweehonderd procent bezig met de veilig-

heid van rope-access. De technicus hangt in twee touwen,

soms vier, er is altijd een Level 3 supervisor aanwezig. Is de

windkracht meer dan 30 knopen, dan gaat het project niet

door. Vooral offshore loop je teveel risico omdat huizenhoge

golven de reddingsboot in de weg zitten.”

Wat zijn de voordelen van rope-access? ,,Het grote sociale

voordeel: de veiligheid. De grote economische voordelen:

minder steigerbouw en meer werk in minder tijd, met minder

mensen.”

WWW.2gOaccess.cOm

tEcHnIcI In DE tOuwEn

In het voormalig Scheringamuseum in Spanbroek hangen

geen schilderijen meer, maar wordt een nieuwe kunst

getoond: duurzame energie-installaties in vloer, muren, dak

en plafond. Het nieuwe kantoorpand van zOn Energie is

het visitekaartje voor duurzaam renoveren. zOn laat zien

hoe haar systemen werken en welke besparingen ermee te

realiseren zijn.

Het echtpaar John en José Braakman is in 2006 gestart met

hun onderneming. Vijf jaar later hebben ze bijna 20 mensen

in dienst, de Noord-Hollandse duurzaamheidsprijs en de MVO

prijs West-Friesland gewonnen, een nominatie gekregen voor

de FD Gazelle Award 2010 én 2011 en tientallen projecten

in Nederland en zelfs in Centraal- en Oost-Europa in hun

portefeuille. ,,Duurzaam is hot,’’ vertelt José. ,,Wij zorgen dat

duurzame energie binnen handbereik komt voor iedereen.”

18

zOnStraalt

BeWustmaken

In het kort gezegd ontwikkelt, realiseert en exploiteert ZON

duurzame energie-installaties voor collectieve (woning)

bouw. ,,We zijn volledig onafhankelijk en geen onderdeel

van een energiebedrijf, installateur of fabrikant. Onze core-

business is het installeren, onderhouden en exploiteren van

collectieve warmte-koudeinstallaties in flats en appartemen-

tencomplexen. Bewoners nemen warmte en koude af van

ons en krijgen van ons de jaarrekening. Ze kunnen zelf ook

inloggen op het systeem en zien hoeveel warmte en koude

ze gebruiken en wat ze betaald hebben. Dat maakt ze bewust

van hun energieverbruik.”

grOte klap

ZON Energie werkt voor woningcorporaties, zorginstellingen

en projectontwikkelaars in nieuwbouw en renovatiepro-

jecten. ,,Ons ZON Cafetariasysteem bestaat uit verschil-

lende modules op het gebied van advies, realisatie, inves-

tering en langjarige exploitatie. Opdrachtgevers beslissen

zelf welke stap of stappen ze aan ons uitbesteden. Alles

kan.” ZON Energie heeft projecten door heel Nederland. In

Noord-Holland ligt nog een enorme potentie, merkt José.

,,Gemeenten, investeerders en bouwbedrijven zijn iets behou-

dend. Het is goed zoals het is, vinden ze. Er zijn over de hele

provincie plekken waar we actief zijn, maar de grote klap

moet hier nog komen. We kunnen in deze buurt nog veel

betekenen.”

OOst-eurOpa

Van grote betekenis is ZON Energie ook in Centraal en Oost-

Europa. ,,In landen als Letland, Rusland, Servië, Roemenië

en Oekraïne zijn veel verouderde collectieve woongebouwen.

De noodzaak en milieuwinst is daar nog groter dan in Neder-

land. Er is veel achterstallig onderhoud, geen isolatie en


19

comfort. Het werk doen we zoveel mogelijk met materiaal en

mensen vanuit het land zelf, zodat onze kennis en expertise

zich daar als een olievlek verspreidt.”

nOg slimmer

Dat zijn wel de krenten in de pap, vertelt José. ,,Onze

toekomst ligt op de Nederlandse markt. Er zijn genoeg

plannen en taken. We geven gastcolleges op scholen als

Inholland en de Hogeschool van Amsterdam, om onze kennis

en kunde over te dragen aan de nieuwe generatie. Ook zijn

we bezig om systemen slimmer te maken. Zo werken we aan

een Heathmatcher, een blackbox die denkt voor de bewoner

en bijvoorbeeld weet in welke woning op welke tijd wordt

gedoucht en de watertemperatuur alvast reguleert. We hopen

dat al onze plannen van plek komen. Dat is afhankelijk van het

lef van beslissers. Durven ze mee in de duurzame gedachte?

Volgens mij moet de echte flow nog komen.”

WWW.zOnenergie.nu

20

SExyMEtaal

21

MultiMetaal. De naam zegt het al: veel met metaal. En daar is niets aan gelogen. Dit

Helderse bedrijf is het noord-Hollandse paradepaardje op het gebied van ontwerp, prefa-

bricage, installatie en onderhoud van offshoreconstructies en procesinstallaties. Vanuit

de haven van Den Helder worden de producten van MultiMetaal verscheept naar de vele

booreilanden in de noordzee.

In de werkplaats van MultiMetaal wordt hard gewerkt aan een gigantisch stalen draagcon-

structie voor een productieplatform. Het is een omvangrijke klus, waarbij de grootste nauw-

keurigheid en concentratie wordt gevraagd. Directeur Arthur Hulsebos loopt zijn dagelijkse

rondje en geeft zo hier en daar wat aanwijzingen. Hulsebos, die samen met zijn broer Pim

het bedrijf leidt, is een metaalman pur sang. De passie straalt er vanaf. Vol bewondering

wijst hij naar een van zijn medewerkers. ,,Die is hier begonnen als stagiair, maar runt nu een

afdeling. Ik kan genieten van de enorme toewijding van onze mensen. Daar mogen we met

z’n allen best eens wat openlijker trots op zijn.’’

sexy

Enkele jaren geleden verhuisde MultiMetaal van de Rijkswerf in de haven naar de Scheep-

makersweg op het bedrijvenpark Kooypunt. Volgens directeur Arthur Hulsebos was de

locatie in de haven ideaal, maar stond de politiek de ontwikkeling van het bedrijf daar in de

weg. ,,Dan moet je een keuze maken’’, stelt Hulsebos. Die keuze was blijven in Den Helder,

want dat is het centrum voor offshore en windenergie, en nieuw bouwen op een plek waar

het kon op de manier die ze voor ogen hadden. ,,Ons nieuwe pand is een aantrekkelijk

industrieel gebouw met veel daglicht en een enorme uitstraling. Dat wekt nieuwsgierig-

heid op. Mensen willen weten wat we daar doen. En dat is belangrijk voor het imago van

werken in de metaal. Want het huidige beeld van onze sector past al lang al niet meer bij

het oude beeld van de stinkende schoorsteen van de Hoogovens of de donkere werkplaats

waar iedereen onder het smeer zit. De metaaltechniek wordt sexy en de jeugd, jongens en

meisjes, kiest gelukkig weer vaker voor een technische opleiding.’’

tetrix

Belangrijke schakel in dat verband is volgens Hulsebos het opleidingscentrum Tetrix.

Bedrijfsleven en onderwijs trekken samen op in Tetrix en bieden tweejarige opleidingen via

de beroepsbegeleidende leerweg. Daarmee ligt een groot accent op de praktijk.

Hulsebos: ,,Dit heeft zeker resultaat, al zijn we er nog niet. We hebben nog steeds een

grote behoefte aan goed geschoold personeel. Daarom leiden we veel mensen op binnen

ons bedrijf. Leerlingen die na hun opleiding instromen hebben vaak een eenzijdig niveau.

Men is bijvoorbeeld lasser. Maar een fitter, die met een berg tekeningen in de hand een

constructie kan maken, is nog moeilijk te vinden. Daarom zorgen we voor een goede

carrièreontwikkeling binnen ons bedrijf: van werkvloer naar engineering. Als MultiMetaal

blijven we werken aan het imago van het vak en we vertellen hoe gaaf techniek is. De

olie- en gasindustrie is machtig en windenergie heeft toekomst. Den Helder kan in vele

opzichten het belangrijkste centrum worden van het Noordzeegebied. Hang dat maar aan

de grote klok.’’

WWW.multimetaal.cOm

SExyMEtaal

fotografie: Jan Jong

22

google ‘de langste dijk ter wereld’ en je krijgt als nummer één de 33,9 km lange

dijk in zuid-Korea, op de voet gevolgd door de 32 km lange afsluitdijk. Dat klopt

dus niet. De westfriese Omringdijk is 125 km lang, meer dan zeven eeuwen oud en

nog bijna helemaal intact. Door boeren met de hand gemaakt. Een wereldwonder.

De Westfriezen hebben ervan geleerd hoe je met conflicten moet omgaan, als je

samen iets wilt bereiken. Binnen de dijk zetten ze het droogvallend land om in land-

bouwgrond. En langs de dijk bouwden ze hun huisjes. In de 21e eeuw begonnen

de boeren opnieuw met het bouwen van bescheiden huisjes. Niet zoals vroeger,

en ook niet om zelf in te wonen. Maar comfortabele minihotelletjes voor twee

personen. Ze noemen het Restinn. De eerste staan in Warmenhuizen, Aartswoud,

Andijk en Medemblik. Ze zijn het begin van een keten. ,,De provincie staat ervoor

open’’, zegt Jeannette Nieuweboer. ,,De gemeenten doen nog moeilijk, maar we

rekenen erop dat ze bijdraaien als ze zien hoeveel toeristen nu al bij ons komen

logeren.’’

Vlak buiten het dorp Aartswoud ligt melkveehouderij de Kerckeplaes van Kees en

Jeannette Nieuweboer. Met vergezichten over zeventig hectare grond. Op het door

hagen beschutte erf staan vijf houten huisjes, die op het eerste gezicht op grote

tenten lijken. Maar binnen bieden ze alle comfort van een moderne hotelkamer. Je

ontbijt wordt gebracht. En als je wilt ook de lunch en het avondeten. Voor wie ervan

houdt, is er rauwe melk, vers van zo’n honderd koeien. Als je terugkomt van een

wandeling over het Blote Bienenpad, trakteert Jeannette je op ‘Blote Bienen Bitter’,

een oeroud bittertje dat herinnert aan de tijden dat Aartswoud nog een vissersdorp

was aan de Zuiderzee. Toen werkten de boeren op blote voeten aan de dijk als

het water weer eens hoog stond. De gasten komen niet alleen uit ons eigen land.

Ook uit Duitsland, Frankrijk, Engeland, Spanje, Italië, Australië, de Verenigde Staten.

De buitenlanders vinden het spannend om te slapen in een zacht bed binnen een

eeuwenoude zeedijk en twee meter onder de zeespiegel. Het gastenboek staat vol

met verhalen. Een vogelaar schreef over de 41 vogelsoorten die hij gespot heeft.

Logeren op een historische plek op het Westfriese platteland. En toch binnen een

half uur in Amsterdam of een duik in de Noordzee. Relaxed idee, vind je niet?

WWW.restinn.nl

lOgErEn bInnEn EEn wErElDDIjK

23


StrOOM DOOr StrOMIng

24

25

Het zeewater op onze aarde is permanent in beweging en dat gaat gepaard met enorme

krachten. Door die kracht te gebruiken, ontstaat een lucratieve bron voor duurzame energie.

Ofwel: stroom door stroming. Het is een noord-Hollands bedrijf dat aan de basis staat van

deze zogeheten getijde-energie: tocardo.

Op basis van een eigen technologische ontwikkeling fabriceert Tocardo getijdeturbines. Met

een demonstratie-opstelling bij de Afsluitdijk en een plaatsingsopdracht in de Oosterschelde

en Nepal zijn daarmee zijn de eerste getijdeturbines in Nederland en buitenland een feit. Als

Tocardo een speler van formaat gaat worden, dan betekent dat een enorme boost voor de

werkgelegenheid in de Noordkop. Maar dan moet er volgens directeur Hans van Breugel wel

wat veranderen. ,,In Nederland zijn we goed in het technisch ontwerpen, maar de slag naar

productie en commercie laten we veelal liggen. Als we de productie hier in de regio kunnen

houden, dan worden we een grote. Maar dat vraagt om een faciliterende overheid. We zitten

niet in een volledig vrije markt. Dus als Nederland dit niet kan faciliteren, dan moeten we

ons heil in het buitenland zoeken. Ter illustratie, ons land is op dit moment de zevende

investeerder in duurzame energie. De economie die bijdraagt aan duurzame energie staat

op de achttiende plaats. Dat staat niet met elkaar in verhouding. We importeren veel te veel

terwijl we qua innovatie in de top staan. Het gevolg is dat we wegzakken. Het heeft niets te

maken met het innovatiebeleid, wel met het implementatiebeleid. In Duitsland werken momen-

teel 370.000 mensen in de duurzame energiebranche. Dat kunnen wij ook. Tocardo verhuist

daarom naar Den Oever waar onze proefopstelling staat. We krijgen bovendien een

productiehal in Middenmeer of Wieringerwerf. Dat is een mooie stek om verder te groeien.’’

DutcH green tecHnOlOgy

De samenwerking tussen diverse clusters stemt Van Breugel tot grote tevredenheid. Tocardo

stond ooit aan de basis van de Nederlandse brancheorganisatie voor Energie uit Water en

is daar thans voorzitter van. ,,De clustervorming en dus samenwerking is essentieel voor een

stevige economische structuur. Nu loopt er een ‘energie uit water cluster’, dat samenwerkt met

de offshore windsector en composietensector. Dat zich daar nu ook instellingen als NIOZ en

ECN bij aansluiten, biedt volop kansen en opent deuren naar noodzakelijke Europese subsi-

dies. De totstandkoming van Dutch Green Technology is daar een goede ontwikkeling in. Ik

hoop dat deze initiatieven zullen leiden tot meer dragende industrie in de regio. Zo maken we

van een kraamkamer van goede ideeën ook succesvolle bedrijven.’’

grOte kansen

Hans van Breugel ziet vooral wereldwijd grote kansen voor getijde-energie. ,,Het potentieel

in ons land is niet heel erg groot, maar 100-200 Megawatt geïnstalleerd moet haalbaar zijn.

Vertaald naar verbruik zijn dat zo’n 100.000-200.000 huishoudens, iets meer dan bij wind-

energie per MW. Het grote voordeel van getijde-energie ten opzichte van windenergie is dat

het een permanente voorspelbare bron is. Windstil kan wel, maar geen getijde is ondenkbaar.

Engeland wil in 2020 dat op deze manier 2.000 Megawatt wordt opgewekt. Europa heeft een

vergelijkbare doelstelling. De ambitie op wereldniveau is vele malen hoger. Wij willen met

Tocardo een marktaandeel creëren van 2.000 tot 3.000 Megawatt geïnstalleerd in 2020. Dat

moet haalbaar zijn.’’

WWW.tOcarDO.cOmfotografie: Tocardo

26

jOngErEn zOEKEn wErKErVarIngSPlaatSEnLeerling-timmermannen, -tegelzetters en –schilders hebben

steeds meer moeite met het vinden van een bedrijf waar ze

werkervaring op kunnen doen. Maatschappelijke projecten zijn

een oplossing. Dit zijn projecten waarvoor geen regulier budget

beschikbaar is, maar die door extra ondersteuning van de over-

heid toch uitgevoerd kunnen worden. Het probleem van het tekort

aan praktijkervaringplaatsen is goed te merken. Leerlingen op

vakscholen krijgen noodgedwongen klussen in de werkplaats van

het opleidingsbedrijf, maar zien zo niet hoe het er echt aan toe

gaat in de praktijk. Met de vergrijzing op komst is het des te

belangrijker dat leerlingen straks verstand van hun vak hebben.

Heeft of weet u een project met een maatschappelijk karakter

dat gedaan moet worden door deze vakleerlingen, maar waar

onvoldoende budget voor is? Meld uw project dan aan via

[email protected].

De gebroeders Schilder uit Volendam hebben de Herman Wijf-

fels Innovatieprijs gewonnen. De drie broers ontwikkelden een

overlevingsbak waarmee ondermaatse vis of vis die niet aange-

voerd mag worden (de bijvangst) voor 99% weer levend in zee

kan worden teruggezet. Met de hoofdprijs is een bedrag van

€ 50.000 gemoeid. De prijs is op 3 november uitgereikt door Piet

Moerland, bestuursvoorzitter Rabobank Nederland en Herman

Wijffels. Met deze innovatie leveren de gebroeders Schilder, die

zelf ook visser zijn, een belangrijke bijdrage aan de verduurza-

ming van de visserij. De jury spreekt van een innovatie met veel

impact, niet alleen in Nederland maar hopelijk straks ook op

wereldwijde schaal.

1E Paal VOOr KantOOrPanD rEaalDe bouw van het nieuwe kantoor van REAAL aan de noordzijde

van het centraal station in Alkmaar is gestart. Het circa 11.000 m2

tellende pand met half verdiepte parkeergarage biedt straks plek

aan zo’n 950 werknemers. De plannen voor de bouw van een

groot nieuw kantoor ontstond enkele jaren geleden na een forse

groei. Dick Okhuijsen (Raad van Bestuur SNS REAAL): ,,We zien

onze wens in vervulling gaan om het aantal locaties in de regio

Alkmaar terug te brengen tot twee bij elkaar gelegen panden

waardoor collega’s elkaar nog makkelijker kunnen vinden.’’

Volgens planning wordt het pand eind 2012 opgeleverd. Zomer

2013 zullen de werknemers het pand kunnen betrekken.

REAAL, gemeente Alkmaar en projectontwikkelaar NS Poort slaan gezamenlijk de eerste paal voor het kantoorpand van REAAL.

wErElDS bEStE cHOcOlatIEr bIj DObla Tijdens de verkiezing van ’s werelds beste chocolatiers in Parijs

werd de Heerhugowaarder Frank Haasnoot uitgeroepen tot

‘World Chocolate Master 2011’. Haasnoot is executive pastry

chef bij Dobla BV, het chocolade-innovatiecentrum in Heer-

hugowaard. Met zijn creaties versloeg hij 18 internationale fina-

listen. Naast de trofee ontving hij tevens de prijzen voor beste

gastronomische dessert en beste chocolade showstuk. Ook de

internationale persprijs sleepte Haasnoot in de wacht.

KOrt

VISSErS VOlEnDaM wInnEn InnOVatIEPrIjS

27

Ondernemers in het midden- en kleinbedrijf maken relatief weinig gebruik van juridisch advies door profes sionele advocaten. Niet omdat zij dit advies niet nodig hebben, maar omdat het te duur is. Overeenkomst.nl brengt hier verandering in. Deze online servicedesk van advocaten maakt rechtsbijstand van advocaten aan het MKB weer betaalbaar.

Overeenkomst.nl maakt juridische hulp voor ondernemers betaalbaarOvereenkomst.nl is op 1 augustus gelanceerd door econoom en voormalig advocaat Antonie Kerstholt in samenwerking met Elma Multimedia en een landelijk netwerk van MKB-advocaten. De website zet de aanval in op de hoge tarieven van de traditionele advocatuur in Nederland. Overeen-komst.nl wil goede rechtshulp weer bereikbaar maken voor MKB-ondernemers en starters.

De website biedt ondernemers een door topad-vocaten opgestelde toolkit, die bestaat uit een complete verzameling professionele contracten, voorbeeldbrieven, checklists en handleidingen. Deze toolkit stelt MKB’ers in staat om de meest gebruikelijke juridische zaken zelf af te handelen. De toolkit kan gedownload worden voor nog geen

1000 euro: een tarief dat gelijk staat aan slechts drie uur advies door een commerciële advocaat.

Advies op maatMet de toolkit hebben ondernemers de oplossing in handen voor de meest voorkomende juridische zaken. Maar Overeenkomst.nl biedt méér. Het is namelijk ook mogelijk om professioneel advies op maat te ontvangen. De website beschikt over een servicedesk, waar men elk document binnen een uur door ervaren en professionele advocaten kan laten screenen. Ook dit advies op maat wordt tegen een voordelig tarief geleverd. Initiatiefnemer Antonie Kerstholt: “Overeenkomst.nl streeft naar transpa-rantie. Op basis van de gegevens die de cliënt ons aanreikt, maken wij vooraf een prijsopgave. Zo

weten de cliënten precies wat de kosten zijn en zo komen zij niet voor verrassingen te staan.”

‘Lucht’ in huidige tarievenKerstholt hoopt dat Overeenkomst.nl eraan bijdraagt dat veel van de traditionele advocaten tot een nieuw inzicht komen. “Er zit op dit moment namelijk nog veel ‘lucht’ in de tarieven van advocaten. Hierdoor betalen cliënten onnodig veel meer dan via Overeen-komst.nl.

Bent u geïnteresseerd in de mogelijkheden die Overeenkomst.nl uw organisatie biedt? Surf dan snel naar de website: www.overeenkomst.nl. Voor meer informatie kunt u ook contact opnemen via [email protected]

1_1_stSp_fc_A.indd 1 29-11-11 10:20

OSOM 2011-3

Documents

Transcript of OSOM 2011-3