1

Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi

İQTİSADİ İSLAHATLAR

ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU

YE

KU

N H

ES

AB

AT

2012

«Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq

xidmətləri təcrübəsinin öyrənilməsi,

müvafiq təklif və tövsiyələrin

hazırlanması»

mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ

1. Müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq

xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları

2. Mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin icmalı

3. Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və

şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin mövcud vəziyyətinin

analitik təhlili və qiymətləndirilməsi

4. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və

lizinq xidmətlərinin təşkilinin və tənzimlənməsinin hüquqi-normativ,

institusional və iqtisadi əsasları

5. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və

lizinq xidmətlərinin inkişafı istiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr

İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR

GİRİŞ

Problemin qoyuluşu:

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli

1890 nömrəli Sərəncamı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün

inkişafına dair Dövlət Proqram”ı təsdiq edilmişdir. Proqramın əsas məqsədi əhalinin təzə və

keyfiyyətli süfrə üzümünə olan tələbatının daha dolğun ödənilməsi, şərabçılıq və üzüm

məhsulları emalı müəssisələrinin xammalla təminatının yaxşılaşdırılması, şərab və üzüm

məhsullarının ixracının artırılması üçün ölkədə üzümçülüyün inkişafının

stimullaşdırmasından ibarətdir. Burada əsas hədəfləri isə əhalinin üzüm və üzüm

məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala olan tələbatının daxili istehsal hesabına

ödənilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin gəlirlərinin

artırılması, dövlət və bələdiyyə büdcələrinə daxilolmalar artırılmaqla, kəndlərdə sosial

şəraitin daha da yaxşılaşdırılması, üzümçülük və şərabçılıqla bağlı olan digər sahələrin

inkişafı və s. təşkil edir.

Qeyd olunanlar müasir dövrdə kənd təsərrüfatının o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq

sahəsinin inkişafında mühüm rol oynayan vasitələr kimi sığorta və lizinq xidmətlərinin

səmərəli təşkilini daha da aktuallaşdırır. Belə ki, təbii fəlakətlər nəticəsində fermerlərə

dəymiş zərərin qarşılanması, onların banklara olan borclarının qaytarılması (zəmanətlə bağlı

öhdəliklərin yerinə yetirilməsi), lizinq xidmətlərinin fermerlər üçün əlyetərliliyinin təmin

olunması və s. bu kimi məsələlərin həlli müvafiq sahələrdə kreditləşmənin, sığortanın və

lizinqin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübənin araşdırılması və mütərəqqi mexanizmlərin

seçilməsini və yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla tətbiq edilməsi üçün elmi cəhətdən

əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr hazırlanmasını nəzərdə tutur.

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinin

zəruriliyi sahənin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Belə ki, üzümçülük kənd

təsərrüfatının ən çox kapital tələb edən sahəsidir və yeni əkilmiş üzüm plantasiyalarının bar

vermə dövründən asılı olaraq əkinə sərf olunmuş maliyyə vəsaitləri 4-5 il müddətinə

dövriyyədən çıxarılmış olur, həmçinin bu dövrdə əkin sahələrinə xidmət üçün də xeyli əlavə

vəsaitlər də tələb olunur. Ona görə də sözügedən Dövlət Proqramının Tədbirlər Planının

2.4.16-cı bəndində “Üzümçülük sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta xidmətləri

təcrübəsinin tətbiqi” adlı tədbir də yer almışdır.

Qeyd edilənlər üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətləri üzrə

mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və onun əsasında, yerli xüsusiyyətlər də nəzərə

alınmaqla, bu sahədə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması üçün tədqiqatların

aparılmasının aktual olduğunu göstərir.

Layihənin məqsədi və vəzifələri.

Layihənin əsas məqsədi üzümçülük və şərabçılıq sahəsində təbii fəlakətlərin və digər

risklərin yaratdığı fəsadların qarşılanması və müasir texnologiyaların tətbiq imkanlarının

genişləndirilməsi üçün sığorta və lizinq üzrə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və

onun əsasında. yerli xüsusiyyətlər də nəzərə alınmaqla, müvafiq sahədə siyasətə dair təklif və

tövsiyələrin hazırlanmasından ibarətdir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi qarşıya

qoyulmuşdur:

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri–

metodoloji əsaslarının araşdırılması və müasir dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla

ümumiləşdirilməsi;

- Müvafiq sahədə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi;

- Ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və

lizinq xidmətlərinin inkişafı üzrə mövcud vəziyyətin araşdırılması, bu sahədə problemlərin

müəyyən edilməsi;

- Yerli xüsusiyyətlər və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla, ölkədə müvafiq

sahələrdə lizinq və sığortanın inkişafı üzrə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması.

Tədqiqatın metodologiyası.

Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq, tədqiqatın metodologiyası

mövzu üzrə mövcud elmi-təcrübi əsərlərdə əks olunmuş nəzəri baxışlar və metodoloji

yanaşmalar nəzərə alınmaqla, müvafiq tədqiqat üsullarının köməyi ilə aparılan stolüstü

araşdırmalara (müvafiq sahədə nəzəri-metodoloji yanaşmaların və dünya təcrübəsinin

öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, ölkədə vəziyyətin təhlili və qiymətləndirilməsi, inkişaf

perspektivlərinin və təkmilləşdirmə istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, təklif və tövsiyələrin

hazırlanması), maraqlı tərəflərlə müzakirə və müsahibələrə, həmçinin ekspert

qiymətləndirməsinə əsaslanır.

Tədqiqat üsulları:

Layihənin yerinə yetrilməsində sistemli yanaşma tətbiq olunmaqla analitik-statistik

təhlil, müqayisəli təhlil, dinamik sıraların təhlili, ÜÇİT (SWOT) təhlil, ekspert

qiymətləndirilməsi və s. bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatın informasiya bazası: Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və

digər hüquqi-normativ sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,

Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Mərkəzi Bank, Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət

Gömrük Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-tədqiqat müəssisələrinin, QHT-

lərin, beynəlxalq təşkilatların və müfafiq sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarların və onların

birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar, hesabatlar, bülletenlər də daxil

olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən toplanmış materiallardan geniş istifadə

edilmişdir.

Layihənin əsas nəticələri: Layihə çərçivəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları və bu sahələrdə mütərəqqi

beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və müasir dövrün xüsusiyyətləru nəzərə alınmaqla

ümumiləşdirilmişdir; ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

sığorta və lizinq xidmətlərinin hazırki vəziyyətinin sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi

aparılmış, mövcud inkişaf meyilləri və problemlər aşkarlanmış, yerli xüsusiyyətlər və

beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla. inkişaf meyillərinin gücləndirilməsi və problemlərin

həlli yolları və həyata keçirilməsi zəruri olan siyasət tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir;

müvafiq sahədə hüquqi-normativ, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslarının təkmilləşdirilməsi

ilə əlaqədar əməli təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.

1. MÜASİR DÖVRDƏ ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ SAHƏSİNDƏ

SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN TƏŞKİLİNİN NƏZƏRI -

METODOLOJI ƏSASLARI

1.1. Sığorta xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları

Məlumdur ki, bir sıra təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr (dolu, don vurma, qasırğa,

sel, yanğın və s.), eyni zamanda, cəmiyyətin öz inkişafı prosesində meydana çıxan

qabaqcadan proqnozlaşdırıla bilməyən müəyyən problemlər və gözlənilməz hadisələr

(müharibələr, maliyyə böhranları, bazar konyunkturunun kəskin dəyişməsi, qəzalar və s.)

iqtisadi proseslərə ciddi mənfi təsir göstərirlər. Bir çox hallarda bu proselərin qarşısının

alınması və ya təsərrüfatlara dəyən ziyanın qarşılanması bir subyektin imkanları daxilində

mümkün olmur. Buna görə də, belə proseslərin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması və ya

mümkün qədər azaldılması üçün cəmiyyətdə müəyyən ehtiyat fondlarının yaradılmasına

ehtiyac duyulur. Bu cür ehtiyat fondları həm natural, həm də dəyər formasında yaradılır. Belə

fondların yaradılması və istifadəsi sığorta xidmətlərinin yaranmasını şərtləndirmişdir.

Aydındır ki, sığorta riskləri aradan qaldırmır. Amma göstərilən hallarda ayrı-ayrı subyektlərə

dəymiş maddi ziyanın böyük bir hissəsi sığorta vasitəsilə qarşılana bilər.

Ümumilikdə, mövcud ədəbiyyatda sığortaya şəxslərin əmlakı, həyatı, sağlamlığı, mülki

məsuliyyəti, həmçinin qanunvericiliklə qadağan olunmayan fəaliyyəti, o cümlədən

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar olan əmlak mənafelərinin müdafiəsi sahəsində riskin

ötürülməsinə və ya bölüşdürülməsinə əsaslanan münasibətlər sistemi kimi tərif verilir. Başqa

sözlə, sığorta - ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar (sığorta şirkətləri) tərəfindən sığorta etdirənlərin

sığorta haqlarından (mükafatlarından) formalaşan, sığorta hadisəsi nəticəsində sığorta

etdirənə dəyən zərərin ödənildiyi sığorta fondunun hesabına fiziki və hüquqi şəxslərin əmlak

maraqlarının qorunması ilə bağlı olan münasibətlər sistemidir.

Tarixi mənbələrin məlumatlarına görə, sığortanın ilkin formaları qədim zamanlarda

meydana gəlmişdir. Hətta quldarlıq cəmiyyətlərində bu günki sığorta müqaviləsinin

xüsusiyyətlərinə malik olan könüllü sazişlər olmuşdur. Bizə gəlib çatmış ən qədim sığorta

qaydaları Talmud kitablarında da öz əksini tapmışdır.

Sığorta əməliyatlarına bənzər əməliyyatlara qədim Şumеr (Mеsapotomiyada əyalət –

е.ə. 4-3 minilliklərdə artıq Mеsapotomiyada (“iki çay, yəni Dəclə və Fərat çayları arasında”

Ur, Uruk və Laqaş kimi ilk sinifli cəmiyyətlər-dövlətlər yaranmışdı)) tarixində də rast gəlinir

(daşınma müddətində yüklərinin məhv olması halında bu yüklərin sahiblərinin (yеrli

tacirlərin) maraqlarını qorumaq məqsədilə onlara müəyyən maliyyə təminatı və ya pul vəsaiti

(borc şəklində və ya ümumi xəzinə yaradılması formasında) vеrilirdi. Daha sonralar Babildə

(bizim е.ə XIX-XI əsrlərdə Mеsapotomiyada şəhər, Babilistanın paytaxtı) “borc vеrən

tacirlər” adlı xüsusi qrup mеydana gəldi. Onlar, “uzunmüddətli səyahətə çıxan” (o zaman

idxal-ixrac əməliyyatlarını məhz bеlə adlandırıdılar) həmkarlarına borc vеrir və daşıma

müddətində yük oğurlandıqda və ya məhv olduqda vеrdikləri pulu gеri tələb еtmirdilər. Buna

kommersiya sığortasının ilkin forması kimi baxılır.

Qədim dövrdə Misir piramidaları, firon еhramları, Solomon (təqribən е.ə. 970-931)

qəsri kimi tikintilərdə işləyən fəhlələr bədbəxt hadisə nəticəsində bədən xəsarəti alan və ya

həlak olan yoldaşlarının və ya onların ailələrinin xеyrinə qarşılıqlı yardım xəzinəsi (daxılı)

təşkil еdirdilər. Bu isə artıq fərdi qəza sığortasının ilkin ünsürlərini özündə əks еtdiridi.

Aralıq dənizində sürətlə inkişaf еdən dəniz ticarəti dünyada sığortanın ilkin formalarının

inkişafına da zəmin yaratdı. Dеmosfеn (təqribən е.ə. 384-322) öz yazılarında Afinada

formalaşmış bеlə bir praktikadan bəhs еdirdi: ssuda alan tacir aldığı ssudanı yalnız öz işlərini

(səyahətini) uğurla başa vurduqda qaytarırdı və bu zaman aldığı borcdan əlavə 30% əlavə

haqq ödəyirdi. Faiz o qədər yüksək müəyyən еdilmişdi ki, bu zaman yığılan kapital dəniz

risklərinə təminat vеrmək üçün yeterli ola bilsin. Bu əməliyyatı tam mənada sığorta

adlandırmaq mümkün olmasa da, bu onu göstərir ki, o dövrdə artıq sığortanın müəyyən

ünsürləri özünü biruzə vеrirdi.

Roma impеriyası dövründə hakimiyyət təmsilçilərinin özləri mal göndərən və tacirlərlə

xüsusi protokollar imzalayaraq, silah və həyati əhəmiyyətli mallar daşıyan gəmilərin, hərbi

əməliyyatlar və ya qasırğa nəticəsində məhv olması və ya zədələnməsi zamanı İspaniyadakı

lеgionеrləri həmin mallarla təchiz еtməyi öhdələrinə götürür və bеləliklə müəyyən risklərə

qarşı qarant kimi çıxış еdirdilər. Aralıq dənizindəki uzun səyahətlər üçün yükün və ya

gəminin dəyərinin 50% - i və ya daha artıq məbləğində ssuda vеrilirdi (usura infinitaе).

Eramızın I əsrində Çin tacirləri də risklərdən müdafiə sistemini fikirləşib tapmışdılar.

VII əsrdən başlayaraq İslam hüququnda qarşılıqlı yardımlaşmanın müxtəlif mexanizmləri

mükəmməl sığorta ünsürlərini ortaya qoymuşdu (bu gün bir çox ölkələrdə “təkaful” adlanan,

dünyanın sığorta bazarlarında sürətlə yayılan və inkişaf edən İslam sığortası mövcuddur).

XII əsrin sonları-XIII əsin əvvəllərində müşahidə olunan iqtisadi tərəqqi şəraitində

faktiki olaraq qеyri-məhdud təsir gücünə malik olan Roma katolik kilsəsi gün – gündən artan

borc vеrmə və sələmçiliyin inkişafından kənarda qala bilməzdi. 1234-cü ildə Müqəddəs

Yazıya (əhdi-cədid) müvafiq olaraq papa IX Qriqorinin dеkrеti ilə sələmçiliklə bağlı olan

bütün əməliyyatlar qadağan еdildi. Lakin iqtisadiyyatın inkişafı üçün ssuda və borcların

(krеdit) zəruriliyini anlayan papa bir müddət sonra öz qərarını dəyişərək, yalnız ağlabatan

faizlərlə sələmçiliyə icazə vеrir və bu qərarı ilə «ağlabatan dərəcə» nəzəriyyəsinə yol açmış

oldu. Həmin nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, alınan gəlir (faiz) borc alan tacirə,

yaxud hər hansı digər təsərrüfat subyеktinə göstərilən xidmətə mütənasib olmalıdır. Bununla

yanaşı, öz yaxın qohumuna faizlə pul vеrməyə yol vеrilmirdi.

Sələmçiliyi ləğv еtməklə və məhdudlaşdırmaqla kilsə, dəniz ticarətinin inkişafını

ləngitmiş olsa da, riskdən müdafiənin ən еffеktiv sistеminin – sığorta müqaviləsinin ortaya

çıxmasına kömək еtdi. Kilsənin ilk qərarından sonra tacir-bankirlər rəsmi qadağandan yan

kеçməyə cəhd göstərirdilər. Jan Favyе «Qızıl və ədviyyat» əsərində gеnuyalı tacir Bеnеdеtto

Zaxariya haqqında maraqlı bir hеkayədən bəhs еdirdi. Hеkayədə göstərilirdi ki, 1298 ci ildə

o, öz həmvətənlisinə - Bryuqеyə çatdırılmaq üçün 30 ton duz satır. Həmin müqavilənin digər

hissəsində nəzərdə tutulurdu ki, yük təyinat limanına çatdırıldıqdan sonra Zaxariya həmin

malı əvvəlcədən razılaşdırılmış, lakin satış qiymətindən artıq qiymətə yеnidən almaq öhdəliyi

daşıyır. Bu şəkildə yükləmə (göndərmə) limanı ilə təyinat limanı arasında Zaxariya yalnız öz

gəmisi üçün riskə girmiş olurdu. Təkrar satın alma qiyməti ilə ilkin satış qiyməti arasındakı

fərq «riskin qiymətini» təşkil еdirdi və kilsə tərəfindən qadağan еdilmiş ssuda faizini əvəz

еdirdi. Bеlə sxеmlər vasitəsilə tacirlər, dənizçilər və borc vеrənlər ilkin sığorta

müqavilələrinin ortaya çıxmasına şərait yaratmış oldular. Yük daşıyanlar gəminin, yükün və

daşımanın müddətindən asılı olaraq tacirlərə və bankirlərə «riskin qiymətini» - əlavə pul

məbləği ödəyirdilər. «Riskin qiyməti» daha sonra sığorta mükafatı (prеmiyası) adlanmağa

başladı (latınca «Prеamium» sözündən). Bеləliklə sığortaçılıq pеşəsi yarandı.

1559-cu ildə ingilis parlamеntinin ilk iclasını açan Nicholas Baconun işlətdiyi cümlə bu

gün də öz aktuallığını qoruyur: «Qoy təhlükələrlə dolu səyahətə çıxan hər bir ağıllı alıcı

pulunun digər hissəsini qorumaq üçün, onun bir hissəsini ayırsın». Bu cümlə özlüyündə

sığortanın əsas məqsədini əks еtdirir.

Müasir sığorta şirkətlərinə bənzər institutlar ilk dəfə XII əsrdə İslandiyada yanğına və

mal-qaranın tələf olmasına qarşı birgə təminatı həyata kеçirmək üçün mеydana gələn kəndli

ittifaqları olmuşdur. Ittifaqlar adətən 20 varlı kəndlidən ibarət olur və bədbəxtlik baş vеrdikdə

zərərin əvəzinin bir hissəsi matеrial və işlə, digər hissəsi isə pulla ödənilirdi. XII əsrdə

İtaliyanın şimalında da tacirlər tərəfindən sığorta aparılması kimi məlumatlar var. Lakin,

Islandiya itifaqları dəniz sığortasının daha çox məşhur olduğu Avropa ölkələrində gеniş

yayıla bilmədi. Artıq, 1300 cü ildə Bеlçikada sığorta mükafatı müqabilində dəniz risklərinin

birbaşa ödənilməsi praktikası formalaşmışdı.

Bu günki mənada sığortaya isə yalnız XIV əsrdə dəniz ticarətinin çox gеniş yayıldığı

İtaliyada rast gəlinir. Sığorta hüququ tarixində ilk sığorta şəhadətnaməsi (polisi) kimi qəbul

еdilən müqavilə 23 oktyabr 1347 ci ildə Gеnuyadan Mayorkaya yola düşən «Santa Klara»

adlı gəminin daşıdığı yükü “sığortalamaq” məqsədilə bağlanmışdı. Tarixdə bizə məlum olan

ilk sığorta şirkəti də Gеnuyada 1424 cü ildə yaradılmışdı.

XV əsrdə isə Londondan qitəyə və gеriyə müntəzəm gəmiçilik üçün sığorta tarifləri

müəyyən еdildi, sığorta qanunvеriciliyi formalaşdı və 1435 ci ildə sığorta sahəsində ilk qanun

olan Barsеlona Fərmanı vеrildi. Artıq XV əsrin sənədlərində o dövrün müfəssəl işlənilmş

sığorta qanunvеriciliyi külliyatının olduğu haqqında məlumatlar vardır. 1601-ci ildə dəniz

risklərinin sığortası üzrə mübahisəli məsələrinin həll еdilməsi üçün Ingiltərə Parlamеnti

yanında komissiya yaradıldı. XVI əsrin sonlarına yaxın İngiltərədə dəniz gəmiçiliyinin

sığortası təcrübəsi artıq təşəkkül tapmışdı. Tacirlər və sığortaçılar Londonun ətrafındakı

qəlyanaltılarda toplaşıb öz işlərini qururdular. Bu qəlyanaltılardan biri də Eduard Lloyda

məxsus idi. Hazırki məşhur Lloyd Korporasiyasının adı E. Lloydun adından götürülüb.

Sığorta işinin inkişafında növbəti mühüm addım XV əsrin sonunda Avropada «yanğın

ortaqlıqları» (Brangilden) adlanan birgə sığorta cəmiyyətlərinin mеydana gəlməsi oldu. Bu

cəmiyyətlərin qеyri-kommеrsiya qurumu kimi nadir qurum olmasını Alman sığorta

nəzəriyyəçisi prof. A. Manеs 1910-cu ildə bеlə ifadə еdirdi: “Səhmdar cəmiyyətlər dеmək

olar ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiq еdilir, birgə cəmiyyətlər isə dеmək olar ki,

sığortaya xasdır”.

XVI əsrin sonları XVII əsrin ortalarında Britaniyada həyat sığortası və yanğından

sığorta da inkişaf etməyə başladı. 1680 ci ildə Ingiltərədə tarixdə ilk dəfə olaraq yanğından

sığorta üzrə şirkət təsis еdildi. XVII əsrin sonlarından еtibarən isə səhmdar şirkətlər ortaya

çıxmağa başladı. İlk bеlə şirkət 1602 ci ildə yaranan “Holland-ostind ortaqlığı” olmuşdur.

XIX əsrin 50-ci illərinə qədər Avropada yalnız yuxarıda adı keçən sığorta növləri var

idi. XIX əsrin ortalarından etibarən dünyada sənaye inqilabının təsiri duyulmağa başladı.

Sənaye əsaslı cəmiyyətə keçid prosesində insanlar şəhərlərə üz tutur, yeni şəhərlər salır,

böyük fabriklər tikilir, sənaye və ticarət inkişaf edirdi. Bütün bunlar yeni risklərin meydana

çıxmasına səbəb oldu və nəticədə fərdi qəza sığortası, buxar qazanlarının partlayışından

sığorta, istehsalat zədəsindən sığorta, oğurluq sığortası kimi yeni sığorta növləri yarandı və

inkişaf etdi.

Azərbaycanda sığortanın inkişafı da XIX əsrin ortalarında Bakıda neft sənayesinin

inkişafı ilə geniş vüsət almışdır. O zaman xarici investisiyanın ölkəmizin neft sənayesinə cəlb

edilməsi ilə xarici sığorta şirkətlərinin filialları da burada sığorta fəaliyyətini genişləndirməyə

başladı. Bunlara misal olaraq, İngiltərənin «Lloyd» şirkətini (əsasən dəniz gəmilərinin

sığortası), «Rus Lloydu» şirkətini, «Alman Lеvant Xətti» cəmiyyətini (gəmi və yüklərin

sığortası) göstərmək olar. 1912 -ci ilə olan məlumata görə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən

sığorta təşkilatlarının sayı 30 - a çatırdı. Sovet dövründə sığorta dövlət inhisarına götürüldü.

Sovеt dövründə dövlət inhisarında olan və Avropa standartlarından çox gеri qalan sığorta

1991-ci ildən başlayaraq yеnidən inkişaf еtməyə başladı. Həmin dövrdən başlayaraq bu

sahədə bir sıra qanunlar və qanunvеricilik aktları qəbul еdildi və bеləliklə də, ölkədə bazar

iqtisadiyyatı mеxanizminə uyğun sığorta sistemi formalaşmağa başladı.

Əvvəllər, bədbəxt hadisələr, fəlakətlərin miqyası, ölüm və s. üçün statistikanın

aparılmasının dəqiq еlmi mеtodlarının olmamasına görə, kommersiya sığortası gəlirli bir iş

olsa da olduqca riskli idi. Yalnız, bu gün sığorta işində iqtisadi və statistik təhlil mеtodlarının

geniş tətbiqi, sığorta qanunvеriciliyinin inkişafı və anlaşıqlı sığorta qaydalarının təşəkkülü

sığorta şirkətlərinə еtibarı artırmış və onların dayanıqlı inkişafına zəmin yaratmışdır.

Müasir dövrdə sığortanın mahiyyəti onun ictimai məqsədlərində ifadə olunan

funksiyalarında əks olunur. Mövcud elmi ədəbiyytlarda sığortanın dörd əsas funksiyası

fərqləndirilir: risk funksiyası, xəbərdarlıq funksiyası, yığım (əmanət funksiyası), nəzarət

funksiyası. Əsas fuksiya kimi risk funksiyası çıxış edir. Belə ki, zərər həmişə meydana çıxa

bilər və hətta, hər il təkrar oluna bilər. Sığortanın qarşısında qoyulan məqsədlərə uyğun

olaraq sığortaçı təşkilat zərərçəkmiş təsərrüfat subyektlərinə pul yardımı göstərməlidir. Bu

çərçivədə fəaliyyət göstərən sığorta riski funksiyası sığorta bazarının iştirakçıları arasında

yenidən bölgü münasibətlərini həyata keçirir.

Sığortanın xəbərdarlıq funksiyası, əsasən, sığorta fondunun vəsaitlərinin müəyyən

hissəsi hesabına sığorta risklərinin azaldılması tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə

əlaqədardır. Xəbərdarlıq və ya qabaqcadan xəbər vermə funksiyası, əhalinin və ya təsərrüfat

subyektlərinin öz mümkün itkilərinin nəticələrini aradan qaldırmağa çağırış olmaqla bütün

əmlakın, fəaliyyətin, həyatın və s. sığortalanmasını ifadə edir. Yəni sığorta ehtimal olunan

itkilərin zərərsizləşdirilməsidir.

Sığortaya görə ayırmalar sığorta fonduna cəlb olunduğu üçün sığorta həm də yığım

(əmanət) funksiyasını həyata keçirir. Sığortanın köməyi ilə xeyli miqdarda pul vəsaitlərinin

toplanılmasının maliyyə siyasəti baxımından çox böyük əyəmiyyəti var.

Sığortanın başqa bir funksiyası olan nəzarət funksiyası yuxarıda göstərilən üç

funksiyanın nəticəsi kimi çıxış edir və konkret sığorta münasibətləri zamanı həmin

funksiyalarla birlikdə meydana çıxır. Nəzarət funksiyası sığorta fondu vəsaitlərinin

formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Sığorta nəzarətinin qanunvericilik sənədləri

əsasında həyata keçirilməsi maliyyə nəzarətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Sığortanın

ictimai istehsalın fasiləsizliyinin təmin olunmasında və ictimai istehsalın

balanslaşdırılmasında rolu özünü əsas etibarı ilə sığortanın aparılmasının son nəticələrində

göstərir. Son nəticə dedikdə əsasən sığorta sahələrinin optimallaşdırılması, sığorta

əməliyyatlarının inkişaf göstəriciləri, zərərlərin vaxtında aradan qaldırılmasında və s. nəzərdə

tutulur.

Müasir dövrdə sığоrtа cəmiyyətin ictimаi-iqtisаdi həyаtının bütün tərəflərini əhаtə

еtməкlə əhаlinin mаddi rifаhının və sаhibкаrlıq risкinin zəmаnətçisi кimi çıхış еdir,

gözlənilməz və fövqəlаdə hаdisələr zаmаnı əmlак mənаfеlərinin qоrunmаsınа, dövlətin

mаliyyə sistеminin möhкəmlənməsinə təsir göstərir. О, nəinкi sığоrtа hаdisələri zаmаnı

büdcəni dəyən zərərlərin ödənilməsindən аzаd еdir, həttа uzunmüddətli invеstisiyаlаrın

mənbəyinə çеvrilir.

Sığоrtа icbari və кönüllü fоrmаlаrdа ixtisaslaşdırılmış sığоrtа təşkilatları tərəfindən

həyata keçirilir. İcbari sığоrtа müvafiq qаnunvеriciliк əsаsındа həyаtа кеçirilməкlə məcburi

xarakter daşıyır və əsasən, müəyyən ictimai mаrаqlаrın təmin еdilməsinə xidmət edir. İcbari

sığоrtаdаn fərqli оlаrаq sığоrtаnın кönüllü fоrmаsındа sığоrtаçılаrlа sığоrtа оlunаnlаr

аrаsındа müqаvilə кönüllü оlаrаq bаğlаnılır.

Qanunvericiliyə zidd olmayan aşağıdakı əmlak mənafeləri sığortalana bilər: sığortalının

və ya sığorta olunan şəxsin həyatı, sağlamlığı, əmək qabiliyyəti və pensiya təminatı ilə

əlaqədar mənafelər (şəxsi sığorta); əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncam verilməsi ilə

əlaqədar mənafelər (əmlak sığortası); sığortalı tərəfindən fiziki şəxsə və ya onun əmlakına

vurulmuş ziyanın, eləcə də hüquqi şəxsə dəymiş ziyanın ödənilməsi ilə əlaqədar mənafelər

(məsuliyyət sığortası).

Sığortanın üstünlüklərinə ən ümumi şəkildə aşağıdakıları aid etmək olar:

- Sığorta sığortalıları, xüsusilə də iş adamlarını çəkdikləri zərərləri necə qarşılayacaqları

ilə bağlı narahatlıqlardan azad edir. Bu iş hər hansı fəaliyyət üçün müsbət stimuldur. İş

adamları əmin olsalar ki, hər hansı bir maliyyə riski ilə üzləşsələr heç də hər şeyi

itirməyəcəklər, müxtəlif istehsal və xidmət sahələrində biznes fəaliyyətinə investisiya

yönəltmək riskinə daha çox meyl göstərəcəklər. Bu isə sığortanın yalnız hər hansı bir

şəxsə deyil, bütün ölkəyə fayda verdiyini göstərir. Çünki biznesin stimullaşdırılması

ölkə iqtisadiyyatının inkişafına xidmət edir.

- Sığorta, iqtisadi proseslərdə itkiləri azaltmağa kömək edir. Sığorta şirkətlərinin hər növ

risklərlə işləməsinin arxasında uzun illər ərzində toplanmış iş təcrübəsi dayanır və

onlar artıq risklərin azaldılması üçün müəyyən yollar tapmışlar. Bəzi hallarda sığorta

şirkətləri xüsusi ekspertlər (surveyer) təyin edir. Həmin ekspertlər hər hansı bir şəxsin

sığorta etmək istədiyi yerə gedir və oranı nəzərdən keçirir. Sonra təcrübəli ekspert baş

verə biləcək müəyyən risklərin azaldılması üçün müəyyən üsullar təklif edir.

- Sığorta təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr zamanı hökuməti zərərçəkənlərə təzminat

ödəmək kimi ağır bir yükdən azad edir. Sığorta olmasayıdı istehsal və kommersiya

fəaliyyəti indiki kimi arxayınlıqla həyata keçirilməzdi. Belə ki, qalmaqda və artmaqda

olan risklərin öhdəsindən insanlar və təsərrüfat subyektləri təkbaşına gəlməli olardı.

Ən yaxşı halda bu xərclər hamısı dövlət tərəfindən qarşılanmalı idi. Dövlətin bu qədər

böyük maliyyə yükünün azaldılması üçün isə hazırda ödəniləndən dəfələrlə çox vergi

ödənilməli olardı. Sığorta dövləti bu ağır yükdən azad etməklə mühüm ictimai xidmət

göstərir.

Qeyd olunanlarla əlaqədar olaraq, hazırda sığorta istehsal münasibətlərinin mühüm

elementlərindən birinə çevrilmişdir və bütün dünyada geniş yayılmışdır (mövcud

məlumatlara əsasən, 2010-cu ildə dünya üzrə yığılan sığorta haqqlarının həcmi 4,34 trilyon

ABŞ dolları olub. Dünya üzrə adambaşına 627 ABŞ dolları (Azərbaycanda olandan 20 dəfə

çox) sığorta haqqı toplanıb). Bu, cəmiyyət həyatında, o cümlədən istehsal prosesində yarana

bilən maddi itkilərin qarşılanması sahəsində işlək və dayanıqlı sığorta mexanizmlərin

formalaşması ilə əlaqədardır və artıq, sığorta təkrar istehsal prosesinin dayanıqlı və davamlı

olmasının əsas şərtlərindən hesab edilir.

Dünya təcrübəsi göstəriri ki, sığorta haqqının həcmində artım inkişaf etməkdə olan

ölkələrdə daha sürətlə gedir. 2010-cu ildə bu sahədə artım inkişaf etmiş ölkələrdə 1,4 faiz

olduğu halda, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 11 faiz olub. Buna baxmayaraq, adambaşına

düşən sığorta haqlarının həcmində inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr

arasında hələ də böyük uçurum var. 2010-cu ilin nəticələrinə əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə

sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsi 3527 ABŞ dolları olub. İnkişaf etməkdə olan

ölkələrdə isə bu göstərici 110 ABŞ dollardır. Sığorta haqlarının ÜDM-yə nisbətinə gəlincə

isə, dünya üzrə bu göstərici 6,9 faizdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə 8,7 faiz, inkişaf etməkdə olan

ölkələrdə 2,9 faizdir.

Bu məlumatlardan tam aydın olur ki, bir ölkədə sığorta sisteminin inkişaf etməsi üçün

orada iqtisadiyyatın inkişaf etməsi və əhalinin gəlirlərinin müəyyən səviyyəyə çatması

vacibdir. Eyni zamanda, insanlar, şirkətlər gündəlik yaşantılarında sığortaya ehtiyacı hiss

etməlidirlər. Həqiqətən də, 2011-ci ilin sonunda "İcbari sığorta haqqında" qanunun qüvvəyə

minməsi və sığorta xidməti ilə bağlı həm şirkətlər arasında, həm də sahibkarlar, fərdi şəxslər

arasında aparılan təbliğat işləri nəticəsində 2012-ci ildə sığorta bazarında ciddi böyümə qeydə

alınıb. Böyümə sayəsində sığorta haqlarının adambaşına düşən həcmi 27 manatdan 37 manata

yüksəlib. Bildirək ki, 37 manatın özü də kifayət qədər kiçik məbləğdir. MDB ölkələrində

Azərbaycan toplanan sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsinə götə Rusiya, Qazaxıstan,

Ukrayna və Belarusdan sonra 5-ci yerdədir.

İqtisadiyyat inkişaf etdikcə sığortaya tələbat da artmaqda davam edir. Rabitə peykləri,

kompüterlər, terrorçuluq kimi “yeni” risklər artıq sığortalanır. Bütün bunlar o deməkdir ki,

risklər meydana çıxan kimi sığorta müdafiəsinə tələbat da yaranır. Bu onunla şərtlənir ki,

sığorta hər hansı bir itkiyə məruz qalmış şəxsi buna səbəb olmuş hadisədən əvvəlki maliyyə

vəziyyətinə qaytarmaq üçün təzminatla təmin edən bir vasitədir. Başqa sözlə, sığorta risklərin

başqasına ötürüldüyü və ya riskin başqası ilə bölüşdürüldüyü mexanizmdir. Bu mexanizm

vasitəsilə sığorta şirkəti sığorta axtarışında olan hər bir şəxsdən sığorta haqqı alır, onu

saxlayır və ağlabatan şəkildə investisiya edir, kimsə zərərə məruz qaldıqda, onun əvəzini

ödəyir. Yəni, sığorta bir razılaşmadır. Bu razılaşmada sığortalı sığorta haqqı ödəməyi,

sığortaçı isə göstərilən itkilər baş verdikdə zərəri – sığorta ödənişini ödəməyi öz üzərinə

götürür.

Sığorta shəsində mövcud nəzəri-metodoloji əsasların və dünya təcrübəsinin təhlili

göstərir ki, sığortanın üstünlüklərindən faydalana bilmək üçün baş verməsi ehtimal edilən

risklər müəyyən xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:

1) Riskin baş verməsi nəticəsində dəyən zərərin həcmi pulla ölçülə bilən olmalıdır.

Məsələn, binanın zədələnməsi, gəlirdən məhrum olma və ya məhkəmə tərəfindən

müəyyən edilmiş təzminat müəyyən bir məbləğlə ifadə edilir.

2) Sığortalanan riskin baş vermə ehtimalı yüksəkdir və əvvəllər kifayət qədər çoxlu

sayda belə hadisələr olduğu məlumdur. Aydındır ki, sığorta şirkəti ona görə

təminat verə bilir ki, o, məruz qalmaq ehtimalı çox olan risklər üzrə ümumi fond

yaradır və bu fondun iştirakçılarının az bir hissəsi hər hansı bir ildə zərər çəkir.

Hər hansı bir riskə məruz qalmaq ehtimalı az olduqda isə belə bir əməliyyat

aparmaq çox sadəlövh bir addım olardı, çünki bu halda fondda çox kiçik bir

məbləğ toplanır, bunun müqabilində isə hətta bir risk real hadisəyə çevrildiyi

halda tələb olunan sığorta ödənişinin həcmi toplanan sığorta haqlarından çox

olur.

3) Sığortalanan risklərin baş verməsi halında heç bir qazanc və ya gəlir əldə

olunmur. Dükanda satılan mallardan gəlir əldə olunmaması riskini

sığortalamağın nəticəsi necə olardı? Əlbəttə, dükan sahibinin malların

satılmasında olan marağı itərdi, çünki o biləcək ki, mal satıldı, satılmadı, sığorta

şirkəti hər bir halda bunun əvəzini ödəyəcək.

4) Sığorta hadisəsi zamanı baş verən itki ən azı sığortalı (sığorta olunan) şəxsə görə

təsadüfi xarakter daşımalıdır. Bu o deməkdir ki, sığortalı heç də ümid

etməməlidir ki, öz obyektini bilərəkdən yandırsa, sığorta ödənişi ala biləcək. Bir

çox risklərin təsadüfi xarakteri kifayət qədər aldadıcı olur. Məsələn, həyat

sığortası halında ölüm riski dedikdə, ölümün baş verməsi deyil (buna heç bir

şübhə yoxdur), onun vaxtı təsadüfilik əlamətinə malikdir, çünki ölüm vaxtı

müəyyən deyil. İntihar məsələsi isə bir az fərqlidir. Bir çox hallarda həyat

sığortası zamanı intihara o halda təminat verilir ki, intihar sığorta müqaviləsi

bağlandıqdan müəyyən bir müddət sonra baş versin. Məsələn, həyat sığortası

müqaviləsində qeyd oluna bilər ki, müqavilə imzalandıqdan 2 il sonra baş verən

intihara təminat verilir. Bu o deməkdir ki, həyat sığortası müqaviləsi

imzalandıqdan qısa müddət ərzində sığortalı intihar edərsə, hadisə sığorta

hadisəsi sayılmır, çünki onun təsadüfiliyinə zəmanət yoxdur. Bu halda sığorta

ödənişi həyata keçirilməyə bilər.

5) Riskin sığortalanması üçün tələblərdən biri də onun ictimaiyyətə zərərli bir

əməlin nəticəsi olmamasıdır. Yəni, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş

cərimədən sığorta heç də cəmiyyət üçün faydalı və düzgün əməl olmazdı. Cərimə

bir cəza növüdür və qanuna zidd hərəkət etmiş insanın aldığı cəzadan sığorta

vasitəsilə qurtulması bu kimi əməlləri yenidən etməyə stimul ola bilər.

6) Sığorta şirkəti tərəfindən tələb olunan sığorta haqqı ağlabatan məbləğdə

olmalıdır ki, bu da sığortalanmalı risklərə müəyyən məhdudiyyət qoyur.

Aydındır ki, heç kim qiyməti 1 AZN olan qələmi itirmək riskindən sığortalanmaq

üçün 10 AZN ödəməz. Ona görə ki, bu halda sığorta haqqının məbləği ağlabatan

deyil. Tez-tez reallaşan risklərdən sığortalanmaq üçün isə digər risklərə görə

daha yüksək sığorta haqqının tələb olunması isə ağlabatandır.

7) Sığortalanan riskin reallaşması nəticəsində itki baş verdiyi halda sığortalının

zərər çəkmə ehtimalı olmalıdır. Məsələn, hər kəs özünə məxsus olan əşyanı

itməkdən və ya zədələməkdən sığortalaya bilər, çünki bu əşya itsə və ya

zədələnsə, o zərər çəkəcək. Lakin bu şəxs dostunun əşyasını sığortalatdıra

bilməz, çünki sığorta hadisəsi baş versə o zərər çəkmir. Bu sığortanın mühüm

prinsiplərindən olan “sığorta marağı” ilə tənzimlənir.

Buradan da aydındır ki, heç də bütün riskləri sığortalamaq mümkün deyil. Hər hansı bir

risk sığortalanması üçün yuxarıdakı tələblərə cavab verməlidir. Elə risklər vardır ki,

sığortalanmır, məsələn, qocalma.

Sığorta xidmətləri sığorta bazarlarında yayılır. Sığorta bazarı - pul münasibətlərinin elə

bir xüsusi sferasıdır ki, burada alqı-satqı obyekti kimi spesifik xidmət - sığorta müdafiəsi

çıxış edir. Sığorta bazarı dedikdə, alıcıların və satıcıların toplaşaraq sığorta təminatını təşkil

etdikləri hər hansı konkret bir məkan nəzərdə tutulmur. Sığortalama “alıcılar” və “satıcılar”ın

və ya onların agentlərinin (onların adından hərəkət edən vasitəçilər) iş görmək üçün münasib

hesab etdikləri yerlərdə aparılır. Sığorta bazarlarının iştirakçılarına aşağıdakılar aid edilir:

sığortaçılar, təkrarsığortaçılar, sığorta vasitəçiləri (sığorta brokerləri və sığorta agentləri),

aktuarilər, müstəqil auditorlar, müstəqil ekspertlər, sığorta sahəsində yardımçı fəaliyyət

göstərən hüquqi şəxslər və sığorta qanunvericiliyində peşəkar iştirakçı kimi nəzərdə tutulmuş

başqa şəxslər sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarıdır. Sığortalılar, sığorta olunanlar,

faydalanan şəxslər və sığorta qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa şəxslər sığorta

bazarının digər iştirakçılarıdır.

Müvafiq hüquqi-normativ baza, institusional, iqtisadi və digər mexanizmlər əsasında

qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən sığorta bazarının iştirakçıları və sığorta nəzarəti orqanı

sığorta sistemini əmələ gətirir. İctimai tərəqqiyə uyğun olaraq sığorta sistemi də daim inkişaf

edir və təkmilləşir.

Müasir dövrdə dünyada təbii fəlakətlərin artması, iqtisadi böhranların və maliyyə

bazarındakı gözlənilməz dəyişikliklərin intensivləşməsi, yeni risklərin meydana gəlməsi və s.

bu kimi məsələlər insanların can və mal güvənliyinə daha diqqətlə yanaşılmasını tələb edir.

Belə ki, göstərilən səbəblərdən gözlənilməz vəziyyətlərdən canını və malını

sığortalamaqla yaхa qurtarmağa çalışanların sayı durmadan artır ki, bu da dünya sığorta

bazarının genişlənməsini şərtləndirir və təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bununla əlaqədar

olaraq, sığorta sisteminin hüquqi-normativ bazası, institusional və iqtisadi əsasları

gücləndirilir, fəaliyyət mexanizmləri təkmilləşdirilir, daha mütərəqqi sığorta məhsullarının

yaradılması və tətbiqi istiqamətində işlər genişləndirilir.

Hazırda bütün dünyada insanların qidalanması ilə birbaşa əlaqədar olan kənd

təsərrüfatı üzrə sığortanın inkişafı prioritet təşkil edir.

Kənd təsərrüfatında, o cümlədən üzümçülük sahəsində risklər. Mövcud elmi-

təcrübi ədəbiyyatın və dünya təcrübəsinin təhlili göstərir ki, kənd təsərrüfatı, o cümlədən

üzümçülüklə bağlı potensial riskləri aşağıdakı cədvəldəki kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

Risk qrupları Risk amilləri

Təbii-iqlim Dolu, don vurma, daşqın, külək, quraqlıq, yanğın, zəlzələlər, vulkan püskürmələri və s.

Sanitar Xəstəliklər və epidemiyalar Nəzarətdə saxlanıla bilən

Nəzarətdə saxlanıla bilməyən

Bazar Yerli və beynəlxalq qiymətlərdəki fərqlər, keyfiyyət standartlarındakı dəyişikliklər

Siyasi, hüquqi,

sosial, iqtisadi

Müharibələr, maliyyə böhranları, ins-titusional

mexanizmlərin zəifliyi və s.

Nəzarətdə saxlanıla bilən

Nəzarətdə saxlanıla bilməyən

Bəzi ədəbiyyatlarda (Hardaker et al. 1997; Boehlje and Trede 1977; Fleischer 1990)

kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar riskləri aşağıdakı kimi də qruplaşdırırlar:

- istehsal riskləri;

- qiymət və ya bazar riskləri;

- institusional risklər;

- maliyyə riskləri;

- fərdi risklər (insan amili).

Yaxın keçmişdə bir çox ölkə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarını bu risklərdən

qorumaq və onları dəstəkləmək üçün onları birbaşa subsidiyalaşdırmaq və məhsulun

qiymətinə dəstək kimi alətlərdən istifadəyə üstünlük verirdilər. Belə siyasət, bir çox hallarda

izafi məhsul istehsalı və digər neqativ halların yaranmasına səbəb olurdu. Odur ki, bir çox

ölkələrdə daha çox məhsul istehsalından çox, istehsalçıların normal mənfəət əldə etmələrini

təmin etməyə yardım edəcək dəstək mexanizmlərinin tətbiqinə üstünlük verilməsinə

başladılar. Bu fermerlərə əkdikləri sahənin miqyası və ya istehsal etdikləri məhsulun həcminə

uyğun müəyyən səbəblərdən əldən verdikləri qazancı kompensiya etməyi nəzərdə tutur. Bu

zaman qiymət bazarda formalaşdığından istehsal həcmi də bazar tələbinə uygunlaşdırılır və

bazar mexanizminə təhrifedici təsirlər olmur. Belə alətlərdən biri də kənd təsərrüfatı üzrə

sığortanın həvəsləndirilməsi və dəstəklənməsidir. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı nəzarətdə

saxlanıla bilməyən risklərə daha çox qaldığından iqtisadiyyatın ən riskli sahələrindən hesab

olunur və ona görə də kommersiya sığorta şirkətləri kənd təsərrüfatı üzrə sığortaya elə də

həvəs göstərmirlər. Lakin, mütərəqqi dünya təcrübəsi göstərir ki, bu sahədə düşünülmüş

dövlət dəstəyi mexanizminin yaradılması vəziyyəti köklü surətdə dəyişə bilər.

Müasir yanaşmalara görə kənd təsərrüfatı müəssisələrində sığortanın obyektləri

aşağıdakılar ola bilər:

- kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları;

- kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzli vəhşi heyvanlar, arı ailələri;

- kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat

vasitələri və digər əmlak növləri;

- fermerlərin və ya kənd təsərrüfatı müəssisələrinin gəlirləri;

- kənd təsərrüfatı kreditləri.

Odur ki, bu sahə üzrə tətbiq edilən sığorta alətləri də çox istiqamətlidir. Bu sırada

aşağıdakılar nümunə kimi göstərilə bilər:

- Vahid risk sığortası. Bu sığorta müqaviləsi adətən bir, bəzən iki növ risk hadisəsini

(daha çox dolu düşməsi riski, yaxud dolu düşməsi və yanğın riski) əhatə edir.

- Birləşdirilmiş risk sığortası. Bu sığorta müqaviləsi iki və daha çox risk hadisəsini

əhatə edir.

- Məhsul sığortası. Təbii fəlakətlər nəticəsində məhsul istehsalının həcminə təsir edə

biləcək əsas riskləri (məsələn, dolu, quraqlıq) sığortalayır.

- Qiymət sığortası. Bu müqavilə məhsul istehsalının bir hissəsini qiymətlərin

müəyyən edilmiş səviyyədən aşağı düşməsi riskinə qarşı sığortalayır.

- Məhsul satışından daxil olmaların sığortası. Bu sığorta müqaviləsi hər hansı məhsul

növü üzrə istehsal həcminin və ya qiymətin aşağı düşməsi halında gəlirlərin

itirilməsi riskini sığortalayır.

- Əmlakın sığortası. Kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar,

maşınlar, nəqliyyat vasitələrinin, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar,

xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri və digər əmlak növlərinin sığortasını nəzərdə

tutur.

- Fermer təsərrüfatının bütövlükdə sığortalanması. Hər hansı fermer təsərrüfatında

istehsal olunan müxtəlif növ kənd təsərrüfatı məhsullarının bütövlükdə

sığortalanmasını nəzərdə tutur.

- Gəlir sığortası. Gəlir sığortası məhsul və qiymət risklərini, həmçinin istehsal

xərclərini əhatə edir. Adətən, gəlir sığortası təkcə bir məhsul növü üzrə deyil, bütün

ferma üzrə ümumi gəliri sığortalayır. Gəlir sığortası digər sığorta növlərinə

(məsələn, məhsul sığortası, qiymət sığortası) nisbətən fermerlər üçün potensial

olaraq, daha cəlbedicidir, çünki o, fermerlərin maddi rifahına birbaşa olaraq, təsir

edən itkiləri sığortalayır.

- İndeksə əsaslanan sığorta. İndeksə əsaslanan sığorta məhsulları alternativ sığorta

növü olmaqla burada ödənişlərin verilməsi ferma məhsullarının həcmi əsasında

deyil, hökumət agentlikləri və ya digər təşkilatlar tərəfindən hesablanan indekslər

əsasında həyata keçirilir.

- Kreditlərin sşğortalanması. Fermerlərin cəlb etdiyi kreditlər üzrə faiz və əsas borcun

vaxtında qaytarılması ilə bağlı risklərin sığortalanmasını nəzərdə tutur.

Son zamanlar, inkişaf etmiş ölkələrin sığorta bazarlarında baş verən maliyyə və

texnoloji dəyişikliklər kənd təsərrüfatı risklərinin, xüsusilə iqlimlə bağlı risklərin

sığortalanmasında yeni effektiv metodların tətbiqinə imkan vermişdir. Belə ki, kənd

təsərrüfatı istehsalı ilə bağlı risklərin iştirakçı tərəflər arasında bölüşdürülməsi mexanizmi

kimi sığorta bazarlarında “Fəlakət istiqrazları”, “Əlverişsiz hava şəraitindən sığorta indeksi”

və “Ərazi-məhsul indeksinə əsaslanan müqavilələr” formasında maliyyə-sığorta alətləri tətbiq

edilir. Eyni zamanda, peyk sistemi vasitəsilə havanın proqnozlaşdırılması, kosmik təsvirlərin

çəkilməsi, “Erkən xəbərdarlıq sistemi” modelləri kimi texnoloji innövasiyalar aqrar sığorta

mexanizminin inkişafına maneə olan bir sıra amillərin aradan qaldırılmasına kömək etmişdir.

Beynəlxaq təcrubə göstərir ki, kənd təsərrüfatının, o cümlədən üzümçülüyün inkişaf

etdirilməsi məqsədilə bu işlə məşğul olan fiziki və ya huquqi şəxslərə dövlət tərəfindən

müəyyən dətək verilir. Bu dəstəyə, təbii fəlakət nəticəsində zərər cəkmiş kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalçılarına dəymiş zərərin əvəzinin dövlət tərəfindən ödənilməsi, onların

banklara olan borclarının ödənilməsi və ya ödəmə vaxtının müəyyən müddətə uzadılması,

bütün növ vergilərdən azad olunması və s. daxil edilir. Dünya təcrubəsində kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı ilə məşgul olan vətəndaşlara verilən dövlət dəstəyinin digər forması

isə, istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının müəyyən risklərdən icbari sığorta

etdirilməsi, ödəniləcək sığorta haqqının müəyyən hissəsinin dövlət tərəfindən ödənilməsi,

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrin gəlir və xərclərinə və

yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası ilə məşğul olan sığorta təşkilatlarının bu növ

üzrə zərərlərinə dövlətin ortaq olması və s. ibarətdir.

Aparılmış tədqiqatlar əsasında bu qənaətə gəlinmişdir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşlara onların məhsullarını sığorta

etdirdikləri zaman dövlət dəstəyi ən əlverişli vasitədir. Belə ki, qeyd olunan formada dövlət

dəstəyi təbii fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan

şəxslərə dəymiş zərərlərin aradan qaldırılması məqsədi ilə xərclənən büdcə vəsaitinə qənaət

etməklə yanaşı, aqrar sektorun, həmcinin bu sahə üzrə aparılan sığorta işinin inkişafına da oz

müsbət təsirini göstərmiş olur.

Özəl sığorta şirkətlərinin kənd təsərrüfatı istehsalının sığortalanmasında maraqlı

olmamaları dövlətin birbaşa və ya dolayı vasitələrlə bu sahəyə müdaxiləsini zəruri edir.

Məsələn, ABŞ, İspaniya, Fransa və İtaliya kimi yüksək gəlirli ölkələrdə həyata keçirilən kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalının dövlət tərəfindən sığortalanması mexanizmi hökumətin

aşağıdakı tədbirləri həyata keçirməsini nəzərdə tutur:

• sığorta ödənişlərində fermerlərə güzəştlərin edilməsi;

• kənd təsərrüfatı məhsullarının sığorta müqaviləsindən irəli gələn risklərin

qiymətləndirilməsi prosesi ilə əlaqədar, yüksək inzibati xərclərin bir hissəsinin

ödənilməsi məqsədilə özəl sığorta şirkətlərinə subsidiyaların verilməsi;

• subsidiyalaşdırılan təkrar (yenidən) sığorta.

Bir sıra ölkələrdə (İspaniya, Türkiyə və s.) kənd təsərüfatı, o cümlədən üzümçülük

sahəsində sığortanın genişləndirilməsi və səmərəliliyinin artırılması məqsədilə dövlətin

dəstəyi və ya birbaşa iştirakı ilə kənd təsərrüfatı sığortası və ya zəmanət fondları yaradılır. Bu

barədə dünya təcrübəsinə həsr olunmuş ikinci bölmədə daha ətraflı məlumat verilir.

Tədqiqatlar göstərir ki, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq kimi kapitaltutumlu

istehsal sahələrində sığortanın əhəmiyyətli növlərindən biri də bu sahələrə verilən kreditlərin

sığortalanması və ya onlara zəmanət verilməsi ola bilər. Bir çox ölkələrdə aqrar sahə üzrə

kredit qoyuluşlarına görə risklərin azaldılması və beləliklə bu sahəyə kredit ayrılmasının

stimullaşdırılması məqsədilə isə “Kreditlərin sığortalanması fondu” və ya “Kreditlər üçün

zəmanət fondu” kimi institutlar yaradılır. Bu institutların müxtəlif ölkələr üzrə təcrübəsi

göstərir ki, onların fəaliyyətinin əsasını müxtəlif təsərrüfatçılıq subyektlərinin kənd təsərrüfatı

məqsədilə aldıqları kreditləri ödəyəcəklərinə dair banklara zəmanətin verilməsi təşkil edir.

Aydındır ki, ümumilikdə aqrar sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etmiş olması kənd

təsərrüfatı kreditlərinin sığortalanması və ya ödənəcəyinə dair zəmanətin alınması

imkanlarını da genişləndirir.

Kredit bazarlarında bəzi kredit növləri üzrə Ödəmə Təminatı Sığortası (Payment

Protection Insurance, həmçinin Credit Protection Insurance və ya Loan Repayment

Insurance) kimi fərqli müddət və şərtləri ehtiva edən müxtəlif mexanizmlər tətbiq olunur.

Sığorta çərçivəsində müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq, müəyyən hallarda kredit borcları

tamamən və ya müqavilədə göstərilən müddət boyunca sığorta şirkəti tərəfindən ödənilir.

Bundan əlavə həm ixrac, həm də daxili bazarlarda kreditə mal və xidmət satışlarının

sığortalanması mexanizmi də geniş şəkildə tətbiq olunur ki, bu mexanizmdə sığorta şirkəti

satıcı firmanın müəyyən müddəti əhatə edən kreditor borclarını sığortalayır.

Aqrar kreditlərə zəmanət mexanizmi ABŞ, Yaponiya, Fransa, Kanada, Almaniya,

İtaliya, İspaniya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə, həmçinin bir sıra inkişaf etməkdə olan

ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kredit zəmanət

mexanizminin yayğınlaşdırılması məqsədilə son illərdə Dünya Bankı tərəfindən müxtəlif

layihələr tətbiq edilir. Məsələn, bu çərçivədə 1997-1998-ci illərdə Dünya Bankının yardımı

və Yapon Hökumətinin qrantı ilə Rusiya Federasiyasının Nijniy Növqorod Vilayəti üçün

Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti Sxemi hazırlanmışdır. Məqsəd kommersiya

banklarından kredit alarkən təminatı (girov) az olan fermerlərə kömək etməkdən ibarət

olmuşdur. Sxem akkreditasiya olunmuş kommersiya bankına dövlət təşkilatı olan - Kənd

Təsərrüfatı Kreditləri Zəmanəti Fondu vasitəsilə kreditin 60 faizi həcmində təminatın

verilməsini nəzərdə tutur. Layihəyə əsasən sxem həm dövriyyə vəsaiti, həm də əsas vəsaitlər

üçün ayrılan kreditlərə təminat verməlidir. Belə hesab olunur ki, təminatın verilməsi

məsələsinə hər bir kredit üçün ayrı-ayrılıqda baxılmalıdır. Maliyyə modelinə əsasən, orta

kredit həcmi 50 min ABŞ dolları ətrafında olmalı, kredit məbləğinin 3 faizi həcmində illik

təminat ödənişi Fonda köçürülməlidir.

Sxem 1.1: Zəmanətlə kreditin verilməsi mexanizmi

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsinin təhlili bir çox ölkələrdə aqrar sektorun və Kiçik və

Orta Sahibkarlığın (KOS) inkişafına vəsaitlərin yönəldilməsi məqsədilə kreditlər üçün

zəmanət fondunun yaradıldığını göstərir. Xüsusilə, Avropada bu çərçivədə fəaliyyətlər son

illərdə sürətlənmiş və müxtəlif ölkələrin kredit zəmanət qurumları 1992-ci ildə mənfəət

güdməyən “Avropa Qarşılıqlı Zəmanət Assosiasiyası”nı (AECM) formalaşdırmışdır. Hər

hansı bir maliyyə qurumuna bağlı olmadan müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən AECM, 18

ölkədə (Avstriya, Belçıka, Çex, Estoniya, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Macarıstan, İtaliya,

Latviya, Litva, Portuqaliya, Rumıniya, Slovakiya, Sloveniya, İspaniya İsveç və Türkiyə) 34

zəmanət təşkilatını təmsil edir.

Nizamnaməsinə görə, zəmanətlərin rolunu artırmaq və şəffaflığı təmin etmək, KOS-

ların maliyyə imkanlarının artırılmasına xidmət göstərən “Müştərək zəmanət”ləri bir

investisiya aləti kimi inkişaf etdirmək, üzv qurumlar arasında informasiya şəbəkəsini

gücləndirmək və s. kimi məqsədləri olan AECM-yə üzv zəmanət quruluşları 4 milyard avro

sərmayələri ilə təqribən 40 milyard avroluq bir gücü təmsil edir.

Məqbul

İlk

in a

raşd

ırm

adan

so

nra

qey

ri-m

əqb

ul

Öd

əniş

Kreditin qaytarılmasında

problem Qey

ri-m

əqbu

l

Yetərsiz zəmanət

Kredit tələbi

Kredit ödənişi

Birbaşa

zəmanət tələbi

Kredit təşkilatı KOS və ya Fermer

Zəmanət tələbi

Kredit Zəmanəti

Fondu

Tələbin

dəyərləndirilməsi

ZƏMANƏT

Risk müşahidəsi Fondun məsuliyyət

bölməsinə müraciət

Hüquqi təhqiqat

Müvafiq tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq, bu qənaətə gəlmək olar ki, Kredit

zəmanəti fondları aşağıdakı kimi bəzi ümumi cəhətlərə malikdirlər:

- Kiçik və ya orta sahibkarlıq subyekti kredit üçün birbaşa bank müraciət edir. Əgər

zəruri təminatı göstərməkdə çətinlik yaranarsa, ya müraciət etdiyi bank, ya da sahibkar

birbaşa özü əlavə təminat üçün Zəmanət Fonduna müraciət edə bilər.

- Əsas risk qiymətləndirilməsi krediti verən qurum tərəfindən aparılır. Çünki Zəmanət

Fondu edilən müraciətə “Qeyri-məqbul” cavabı verdiyi təqdirdə belə bank risk

qiymətləndirilməsinin nəticələrinə əsaslanaraq, kreditin ayrılması barədə müsbət qərar

qəbul edə bilər.

- Zəmanət Fondu isə öz daxilində risk müşahidəsi bölməsi formalaşdırır. Riskləri

minimuma endirmək və daha sağlam qərarların verilməsi məqsədilə adətən Fond

sərmayəsinin formalaşdırılmasında özəl sektorun, xüsusilə bankların və sığorta

şirkətlərinin iştirakı təmin edilir.

- Zəmanət Fondlarının adətən regional bölmələrinin yaradılmasına ehtiyac olmur. Çünki

regionlarda sahibkarlarla münasibəti birbaşa banklar qurur.

- Zərurət yarandığı təqdirdə ölkə səviyyəsində deyil, sadəcə bir və ya bir neçə regionu

əhatə edən və ya konkret bir sahə üzrə ixtisaslaşmış Zəmanət Fondu da yaradıla bilər.

Fikrimizcə, yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, Azərbaycanda tezliklə müvafiq

fondun yaradılması və gələcəkdə bu fondun imkanlarının daha da genişləndirilməsi məqsədi

ilə AECM-ə üzvlüyünün təmin olunması ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və

şərabçılıq sahəsində sığortanın inkişafı və kredit təminatının yaxşılaşmasına ciddi müsbət

təsir göstərərdi.

1.2. Lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları

Tədqiqatlar göstərir ki, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq kimi kapitaltutumlu

istehsal sahələrində maliyyə təminatının yaxşılaşdırılmasında mühüm vasitələrdən biri də

mütərəqqi lizinq alətlərindən istifadənin genişləndirilməsi ola bilər. Müvafiq ədəbiyyatlarda

lizinq özündə bank krediti, icarə, investisiya elementlərini cəmləşdirən münasibətlər

kompleksi kimi xarakterizə olunur. Lizinq - lizinq verənlə lizinq alan arasında, əksər hallarda,

uzunmüddətli xarakter daşıyan maliyyə sazişidir. Lizinq müqaviləsinə görə lizinq verən

lizinq alana lazım olan əmlakı satıcıdan mülkiyyət hüququ ilə əldə etməli və lizinq alanın

müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə verməlidir. Lizinq - sənaye avadanlıqlarının,

maşınların, yeni texnologiyaların, istehsal təyinatlı bina və tikililərin istifadəsinin xüsusi

sahibkarlıq fəaliyyəti formasıdır.

Tarixi mənbələrə görə, lizinq ideyası qədim tarixə malikdir. Belə ki, bu mənbələrdə hələ

eramızdan əvvəl qədim Şumerdə lizinqə oxşar əməliyyatalrın istifadə olunduğuna dair

məlumatlara rast gəlinir (qədim Şumerin Ur adlı şəhərinə aid gildən hazırlanmış cədvəllər

tapılmışdır və bu cədvəllərdə həmin dövrdə kənd təsərrüfatı alətlərinin, torpağın, su

mənbələrinin, mal-qaranın və başqa heyvanların icarəyə verilməsi haqqında məlumatlar əks

olunmuşdur). Tarixçilər bilidirirlər ki, Aristotel də e.ə. 350-ci ildə yazdığı "Sərvət mülkiyyət

hüququnda yox, ondan istifadədədir" adlı əsərində lizinq ideyasına toxunub. Amma ingilis

müəllifi T. Klark iddia edir ki, lizinq münasibətləri daha qədimdir. Çünki O, miladdan öncə

yazılmış Hammurapi qanununda icarəyə aid bir neçə müddəanı müəyyən etmişdir.

Venesiyada isə XI əsrdə lizinq sövdələşmələrinə bənzər sövdələşmələr olub. Belə ki,

venesiyalılar ticarət gəmilərinin sahiblərinə o zamanlar baha sayılan lövbərlərini icarəyə

verirdilər. Səyahət başa çatdıqdan sonra isə lövbərlər sahiblərinə geri qaytarılırdı və yenidən

icarəyə verilirdi.

İqtisadi leksikona lizinq (ingiliscə "lease" – icarəyə vermək) sözünün daxil

olması Bell telefon şirkətinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Şirkət rəhbərliyi 1877-ci ildə öz

telefonlarını satmaq əvəzinə, onları icarəyə vermək qərarına gəldi. Lakin əsas fəaliyyəti lizinq

əməliyyatları olan ilk cəmiyyət 1952-ci ildə San-Fransisko şəhərində yaranmış "United States

Leasing Corporation" olmuşdur. Beləliklə Amerika Birləşmiş Ştatları yeni bir biznes

növünün vətəni oldu. XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında lizinq əməliyyatlarının dövriyyəsi

bu ölkədə 1 milyard ABŞ dolları, 80-ci illərin axırına isə 110 milyard ABŞ dollarını

keçmişdir. Bu o deməkdir ki, bir əsr rübü ərzində lizinq əməliyyatlarının ümumi dövriyyəsi

100 dəfə artmışdır. Bu artım lizinq sövdələşmələrində hər iki tərəfin qazandığını göstərir.

Hazırda İEÖ-də təsərrüfat subyektləri tərəfindən istehsalın texniki təchizatının 30-40%-i

lizinq yolu ilə həyata keçirilir.

Artıq, XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən lizinq fenomeni sadə uzunmüddətli icarə

kimi deyil, özündə icarə münasibətləri, təminatlı kredit maliyyələşdirilməsi elementlərini,

borc öhdəlikləri üzrə hesablaşmaları və digər maliyyə mexanizmlərini birləşdirən əlavə

perspektivli maliyyələşdirmə sistemi kimi qəbul olunur. Lizinq əməliyyatları bank

strukuturları ilə sahibkarları istehsalın maliyyələşdirilməsi üçün əməkdaşlıq etməyə sövq

edir.

Lizinq biznesi sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusi sferası kimi fəaliyyət göstərir. Əgər

lizinqdən geniş surətdə istifadə olunarsa, o istehsalın texniki təchizatının, ölkə

iqtisadiyyatının yenidən təşkilinin və bazarın yüksək keyfiyyətli mallarla doldurulmasının

güclü impulsu kimi çıxış edə bilər. Lizinq sövdələşmələrinin effektivliyi özünü investisiya

prosesinin aktivləşdirilməsində lizinqalan müəssisənin maliyyə durumunun yaxşılaşmasında,

xırda və orta biznesin rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasında göstərir.

Lizinq – ixtisaslaşmış lizinq şirkətinin, firmasının, bank şöbəsinin lizinqalan üçün

əmlak olaraq, həmin əmlakın müəyyən müddətə icarəyə verilməsi ilə əlaqədar olaraq əsas

vəsaitlərə investisiya qoyuluşunun maliyyələşdirilməsidir. Müddətindən asılı olaraq 3 növ

icarə müqaviləsi mövcuddur:

1. Qısamüddətli icarə (rentinq, ing: renting) – 1 gündən 1 ilə qədər müddətə;

2. Ortamüddətli icarə (hayrinq, ing: hiring) – 1 ildən 3 ilə qədər müddətə;

3. Uzunmüdəətli icarə (lizinq, ing: leasing) – 3 ildən 20 ilə qədər.

Lizinq dedikdə maşın və avadanlıqların uzunmüddətli icarəsi başa düşülür. Bu zaman

istehsal məqsədilə avadanlıq və maşınlar icarəçi tərəfindən icarədara verilir. Müqavilənin

bütün müddəti ərzində mülkiyyət hüququ icarəçidə qalır.

Bundan başqa, lizinqə üçüncü şəxs üçün əmlak əldə edib, bu əmlakı ona uzunmüddətli

icarəyə verən, əsas fondlara edilən qoyuluşları maliyyələşdirmənin xüsusi formasında

vasitəçilik edən ixtisaslaşmış şirkət kimi də nəzərdən keçirmək olar. Beləliklə, lizinq şirkəti

icarədara kredit verir. Buna görə də, lizinqə bəzən "kredi-bay" (fransızcadan tərcümədə -

kredit-icarə) deyirlər. Mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keçdiyi alqı-satqı

müqvilələrindən fərqli olaraq lizinq müqvilələrində mülkiyyət hüququna icarəçi sahib olur.

İcarədar isə, onun müvəqqəti sahibi olur. Lizinq müqaviləsinin müddəti bitdikdən sonra

lizinq alan müqvilə obyektini razılaşdırılmış qiymətlə əldə edə, lizinq müqviləsinin vaxtını

uzada və ya avadanlığı və ya maşını sahibinə geri qaytara bilər.

İqtisadi nöqteyi-nəzərdən lizinq avadanlıq alınması üçün təqdim olunan kreditlə

oxşardır. Kredit vermə zamanı borc alan borcu bağlamaq üçün müəyyən edilmiş tarixlərdə

əsas fondlaraödənişlər daxil edir, bununla belə ssidanın tam ödənilməsinə qədər kreditə

verilən obyektin mülkiyyət hüququnu bank özündə saxlayır. Lizinq zamanı icarədar

müqavilənin müddəti bitdikdən sonra, icarəyə götürülmüş əmlakın qiyməti tam ödənildikdən

sonra əmlakın sahibi olur. Amma bu deyilənlər yalnız maliyyə lizinqinə aiddir. Lizinqin digər

bir növü olan operativ lizinq avadanlığın klassik icarəsinə daha çox oxşayır.

Hüquqi nöqteyi-nəzərdən lizinq müqaviləsi investisiya qiymətlilərinin uzunmüddətli

icarəsinin xüsusi növüdür.

Lizinq və icarə anlayışları arasında oxşar cəhətlər çoxdur. Lakin onlar eyni anlayışlar

sayıla bilməzlər. Belə ki, icarə əmlakın başqa şəxsin (icarəçinin) müvəqqəti sahibliyinə və

istifadəsinə verilməsidir. İcarə zamanı icarəçi əmlakdan istifadə etməklə yanaşı ondan bəhrə

götürmək hüququna malikdir. İcarə münasibətləri ikitərəfli xarakter daşıyır. Lizinq - əmlakın

başqa şəxsin (lizinq alanın) müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə verilməsidir. Lizinq

üçtərəfli münasibətdir. Lizinqin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, lizinq verən

əmlakı lizinqə vermək üçün onu mülkiyyət hüququ əsasında əldə etməli və ya hazırlamalıdır.

əgər lizinqə verilən əmlak artıq lizinq verənin mülkiyyətindədirsə, əmələ gələn hüquq

münasibəti icarə (kirayə) kimi qiymətləndiriləcəkdir. Lizinqin xüsusiyyətlərindən biri də

lizinq alanın alqı-satqı müqaviləsi üzrə tələblərin birbaşa əmlakın satıcısına qarşı irəli

sürülməsi hüququna malik olmasıdır.

Lizinq əməliyyatlarının tətbiqi aşağıda göstərilən yollarla iqtisadi inkişafa kömək edir:

- Lizinq istehsalatın müasirləşdirilməsi və kiçik sahibkarlığın inkişafı yolunu təklif

edir. Kiçik və orta müəssisələrinkredit qabiliyyəti aşağı olduğuna, onlar likvid

girovun təklif edilməsi imkanına malik lmadıqlarına görə həmin müəssisələrin

maliyyələşdirilməsində lizinq şirkətləri mühüm rol oynayırlar.

- Lizinq maliyyə bazarında rəqabətin artmasına xidmət edir. Dövriyyə vəsaitlərinin

maliyyələşdirilməsindən aşağı riskli olanlizinq bank kreditindən daha ucuz

maliyyələşdirmə üsuludur və onunla birbaşa rəqabət təşkil edir. İnkişaf etməkdə

olan ölkələrdəlizinq bank kreditləşməsinin alternativi olaraq müəssisələrə həm

lizinqdən, həm də bank kreditindən istifadə ediləməsinə və təmin edilmiş borcun

məbləğinin aşmamasına imkan yaradır. - Lizinq ümumiyyətlə iqtisadiyyata kapital

qoyuluşlarının həcmini artırır.

- Lizinq avadanlığın satış həcmlərinin artmasına xidmət edir. Lizinq yerli və xarici

mal verənlərə yeni alıcı sayının artması mexanizmini təklif edir.

Lizinq əməliyyatlarının dəqiq müəyyənləşdirilməsinin böyük praktiki əhəmiyyəti var,

belə ki, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş sənədləşdirmə qaydalarına riayət olunmazsa,

müqvilənin hər iki iştirakçısı maliyyə itkilərinə məruz qalarlar.

Lizinq müqaviləsinin əsasını aşağıdakılar təşkil edirlər:

- Müqavilənin obyekti;

- Müqavilənin subyektləri (lizinq müqviləsinin tərəfləri);

- Lizinq müqviləsinin müddəti;

- Lizinq ödənişləri;

- Lizinq üzrə təklif olunan xidmətlər.

Lizinq müqaviləsinin obyekti rolunda istehsal zamanı məhv olmayan istənilən növ

maddi sərvətlər çıxış edə bilər. İcarəyə götürülmüş obyektin təbiətinə görə daşınmaz və

daşınan obyektin lizinqi fərqləndirilir.

Lizinq müqaviləsinin subyektləri rolunda lizinq müqviləsinin obyektinə bilavasitə

aidiyyatı olan tərəflər çıxış edirlər. Bununla belə onları birbaşa və dolayı iştirakçılara bölmək

olar. Lizinq müqaviləsinin birbaşa iştirakçılarına aiddir:

- lizinq firmaları və ya şirkətləri(lizinq verənlər və icarəçilər);

- istehsal (sənaye və kənd təsərrüfatı), ticarət və nəqliyyat müəssisə və işçiləri

(lizinqalan və icarədarlar);

- müqavilə obyektinin tədarükçüsü – istehsal (sənaye) və ticarət şirkətləri. Lizinq

sövdələşmələrinin dolayı iştirakçıları aşağıdakılar sayılırlar:

- Lizinqverəni kreditləşdirən və müqvilənin zamini rolunda çıxış edən kommersiya

və investisiya bankları;

- Sığorta şirkətləri;

- Broker və digər vasitəçi şirkətlər.

Lizinqin bir investisiya mexanizmi kimi inkişafı nəticəsində banklar və sığorta şirlətləri

də lizinq münasibətlərinə qatılırlar.

Lizinq şirkətləri icarə növündən asılı olmayaraq (qısamüddətləri, ortamüddətli və

uzunmüddətli) icarə münasibətləri həyata keçirən bütün şirkətlər sayılır. Öz fəaliyyət

xarakterinə görə onlar dari xtisaslaşdırılmış və universal kimi təsnifləşdilirlər.

Dar ixtisaslaşdırılmış şirkətlər adətən bir növ əmlakla (yüngül avtomobillər,

konteynerlər) və ya standart növ eyni qrup əmlaklarla (tikinti avadanlıqları, tekstil maşınları)

iş görürlər. Adətən bu şirkətlər maşın parkı və avadanlıq ehtiyatlarına malik olurlar və

müştərinin ilk tələbinə uyğun olaraq onları təqdim edirlər. Lizinq şirkətləri adətən özləri

texniki xidməti həyata keçirirlər və obyektin normal istismar vəziyyətində saxlanmasına

diqqət yetirirlər. Universal lizinq firmaları icarəyə müxtəlif növ maşın və avadanlıqlar

verirlər. Onlar müştəriyə (icarədara) lazımi avadanlığın tədarükçüsünü seçməyi, sifarişin

yerləşdirilməsi və müqavilə obyektinin yerləşdirilməsi məsələlərini sərbəst buraxırlar.

Texniki xidmət və icarə predmetinin təmiri məsələlərini ya tədarükçü ya da ki, lizinq

alanyerinə yetirir. Beləliklə, lizinqverən yalnız müqavilənin maliyyələşdirilməsi funksiyasını

yerinə yetirir. Beləliklə lizinq verən yalnız müqvilənin maliyyələşdirilməsi funksiyasını

yerinə yetirir. Lizinq firmaları çox nadir hallarda başqa şirkətlərlə qohum əlaqəsində olmayıb

sərbəst olurlar. Çox zaman onlar sənaye və ticarət şirkətlərinin, bank və sığorta

cəmiyyətlərinin filialları və ya törəmə şirkətləri olurlar. Bununla bərabər əksər hallarda lizinq

şirkətləri banklar tərəfindən idarə olunurlar. ABŞ-ın kommersiya bankları XX əsrin 60-cı

illərinin əvvəllərindən başlayaraq lizinq əməliyyatlarında bilavasitə iştirak etmməyə

başlayıblar. Növbəti illərdə lizinq biznesinin genişlənməsinə səbəb 1971-ci ildə Federal

Rezerv Sisteminin qəbul etdiyi qərar oldu. Bu qərar banklara xırda mülkiyyət və avadanlığın,

sonradan isə daşınmaz əmlakın icarəyə verilməsi üçün törəmə şirkət təsis etmək hüququ

verdi.

Bankların lizinq xidmətləri bazarına daxil olmaları 2 amillə bağlıdır:

1. Lizinq kapital tutumlu biznes növüdür, banklar isə pul resurslarının əsas sahibləri

sayılırlar.

2. Lizinq xidmətləri öz iqtisadi təbiətləriə görə bank kreditləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır

və axırıncının özünəməxsus alternativdir.

Maliyyə bazarlarında olan rəqabət, bankları bu əməliyyatları genişləndirməyə sövq edir

ki, bu da banklaılizinq əməliyyatları həyata keçirən şirkətlər arasında birinci yerə çıxarmışdır.

Bununla bərabər banklar müstəqil lizinq şirkətlərini, kredit vermə yolu ilə idarə edə bilər.

Lizinq cəmiyyətlərinə kredit təqdim etməklə, onlar lizinqalanları əmlak krediti formasında

maliyyələşdirirlər.

Lizinq əməliyyatlarını həyata keçirən digər kateqoriya şirkətlər sənaye və tikinti

şrkətləridirlər. Onlar icarəyə öz istehsal etdikləri əmtəələri verirlər.

Digər bir qrup şirkətlər də var ki, onlar müqavilələri lizinq əsasında həyata keçirirlər.

"Liz"-in dövrü adı altında lizinq müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət başa düşülür. Lizinq

uzunmüddətli icarənin xüsusi bir forması olduğundan müqavilə obyektininyüksək qiyməti və

uzun istifadə müddəti liz dövrünün müvqqəti çərçivələrini müəyyən edir.

Lizinq müqviləsinin müddətini müəyyənləşdirərkən lizinqalan və lizinqverən

aşağıdakıları nəzərə almalıdırlar:

- Avadanlığın texniki iqtisadi göstəriciləri ilə müəyyən olunan istifadə müddəti.

Lizinq müqviləsinin müddəti avadanlığın mümkün istismar müddətini (icarədar

tərəfindən istismar şərtləri nəzərə alınmaqla) aşmamalaıdır;

- Müqavilənin müddəti qanunvericiliklə məhdudlaşdırıla bilər;

- Avadanlığın amortizasiya periodu dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilir.

Maliyyə lizinqi zamanı müqavilənin müddəti ilə amortizasiya dövrü üst-üstə düşür;

- Müqavilənin daha səmərəli və ucuz analoqunun meydana çıxması. Bu faktor əsasən

buraxılan məhsulu tez-tez dəyişdirilərək yeniləşdirilən sahələr üçün vacibdir;

- İnflyasiya prosesinin dinamikası. Lizinqverən üçün sürətlə artan inflyasiya zamanı

təsbit edilmiş müddətlərdə ödənişlərlə uzun müddətli müqavilə imzalamaq sərfəli

deyil. Qiymətlər aşağı düşdüyü zaman isə lizinqverən uzunmüddətli dövrə müqvilə

bağlamağa səhd göstərir;

- Borc kapitalı bazarının konyukturası və inkişaf tendensiyaları. Lizinq şirkətləri bank

kreditlərindən geniş istifadə etdiklərinə görə, lizinq faizinin əsasını təşkil edən,

uzunmüddətli kreditlər üzrə faiz stavkası lizinq müqaviləsinin müddətinə birbaşa

təsir göstərir.

Lizinq əməliyyatları sistemində ən çətin məqam lizinqverənə çatacaq lizinq

ödənişlərinin ümumi məbləğinin müəyyən olunmasıdır. Qısamüddətli və ortmüddətli lizinq

zamanı icarə ödənişlərinin məbləği icarəyə götürülən əmlakın bazar konyukturası ilə

müəyyən olunur. Uzunmüddətli lizinq zamanı lizinq ödənişlərinin hesablanması özündə

lizinq müqaviləsi obyektinin dəyərini və müqavilənin müddətini ehtiva edən hesablanma

metodikası əsasında həyata keçirirlir. Lizinq və kredit arasında mövcud olan oxşarlıqlara

baxmayaraq lizinq şərtlərinin hazırlanması və sənədləşdirilməsi daha çətin iş olub, xüsusi

hazırlıq tələb edir. İstənilən lizinq ödənişinə daxildir:

- amortizasiya;

- müqavilənin lizinqverən tərəfindən həyata keçirilməsi üçün istifadə olunan

resursların ödənişi;

- lizinq marjası – bura lizinqverənin göstərdiyi xidmətlərə görə əldə etdiyi gəlir

daxildir (1-3%);

- riskin məbləği – bu məbləğ lizinqverənin aid olduğu müxtəlif risklərin

səviyyəsindən asılıdır

Resursların qiyməti, lizinq marjası və risk məbləği birlikdə lizinq faizini təşkil edirlər.

Lizinq müqaviləsi aşağıdakı 11 mərhələdən ibarət olan bir mürəkkəb prosesdir:

1. Lizinq müraciəti – potensial lizinq alan onu maraqlandıran obyektin geniş təsvirini

verməklə lizinq müraciətinin formasını doldurur;

2. Müraciətə baxılması – müraciətə lizinq şirkəti tərəfindən baxılır;

3. Müraciətin təsdiqlənməsi – müraciət lizinq şirkətinin kredit komitəsi tərəfindən

təsdiq edilir;

4. Lizinq müqaviləsinin bağlanması – lizinq alanın müraciəti təsdiq edildikdən sonra

lizinq verən və lizinq alan arasında lizinq müqaviləsi bağlanır;

5. Alqı-satqı müqaviləsinin bağlanması - lizinq verən və satıcı arasında alqı-satqı

müqaviləsi bağlanır;

6. Lizinq obyektinin əldə edilməsi – lizinq verən lizinq obyektini lizinq alanın

müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə vermək üçün onu mülkiyyət hüququ ilə əldə

edir;

7. Sığorta – lizinq müqaviləsi ilə ayrı qayda nəzərdə tutulmadıqda satıcı lizinq

obyektini sığortalamalıdır;

8. Lizinq obyektinin lizinq alana verilməsi - lizinq verən və lizinq alan lizinq

obyektinin lizinq alana verilməsini təsdiq edən qəbul protokolunu imzalayırlar;

9. Lizinq ödənişləri – lizinq alan lizinq obyektindən istifadəyə görə mütəmadi olaraq

lizinq ödənişlərini həyata keçirir;

10. Monitorinq maliyyə nəzarəti – lizinq verən lizinq obyektinin vəziyyətini və lizinq

alanın maliyyə vəziyyətini lizinq müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada

yoxlayır;

11. Mülkiyyət hüququnun lizinq alana keçməsi – lizinq müqaviləsi ilə nəzərdə

tutulmuş hallarda lizinq obyekti lizinq alanın mülkiyyətinə keçə, yaxud lizinq alan

lizinq obyektini satın ala bilər.

Müəssisələr, adətən, istifadə etdikləri əsas vəsaitlərin həm də sahibidirlər və bu vəsaitlər

onların balansında da əks olunur. Bu, müəssisələr üçün hər zaman müsbət hal kimi

qarşılanmır. Lizinqin yaranması ilə müəssisələr əsas vəsaitlərini satınalma ilə yanaşı kiralama

yolu ilə də qazanmaq imkanını əldə etmişdir. Lizinq münasibətlərində əmlakın mülkiyyətinə

sahib olmanın ortaya çıxardığı xərclər Lizinq Şirkətinə aid olduğu üçün lizinq yolu ilə

avadanlıq əldə edən müəssisələr qazanclı çıxmaqdadır. Bəzən hətta, müəssisələr sahib

olduqları avadanlıqları lizinq şirkətlərinə satıb eyni avadanlıqları həmin şirkətdən yenidən

maliyyə lizinqi yolu ilə icarəyə götürmək üsullarına belə müraciət etmişdirlər və beləliklə

lizinqin qaytarılan lizinq növü ortaya çıxmışdır.

Ümumiyyətlə, lizinqin ən geniş istifadə edilən aşağıdakı növləri vardır:

Operativ lizinq (operating leases).Lizinqin bu növündə, maliyyə lizinqi ilə müqayisədə

müqavilə müddəti daha qısa müddətli, lizinq ödənişləri isə daha yüksək olur. Bu lizinq

növündə lizinq şirkəti avadanlığın bütün cari və əsaslı təmir xərclərini özü çəkir və bu xərclər

lizinq ödənişlərinə əlavə edilir. Operativ lizinqdə müqavilə sonunda avadanlığın mülkiyyəti

lizinq şirkətində qalır. Buna görə də, operativ lizinqdə müqavilə müddəti adətən çox qısa olur

və lizinqalan tərəfindən ödənilən lizinq ödənişləri avadanlığın dəyərini tam əhatə etmir.

Lizinq şirkətləri operativ lizinqə verdikləri avadanlıqları ya ikinci dəfə lizinqə verməklə və ya

satmaqla avadanlığın tam qiymətini əldə edirlər. Müəssisələr tərəfindən operativ lizinq əsasən

çox sürətlə inkişaf edən texnika vasitələrinin əldə edilməsində istifadə olunur. Belə ki, bəzi

avadanlıqların texniki cəhətdən saz vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, bazara yeni modellərin

təqdim edilməsi ilə bu avadanlıqların mənəvi köhnəlməsi hadisəsi baş verir və nəticədə bir

müəssisə üçün istehsal avadanlıqlarının hamısının yenilənməsi böyük ölçüdə maliyyə

vəsaitləri tələb edir.Operativ lizinqdə isə bu avadanlıqlar icarəyə götürülərək rahatlıqla belə

vəziyyətlərdən çıxış yolu əldə edilir.

Operativ lizinqdə avadanlıq lizinq şirkəti tərəfindən müştərinin (lizinqalanın)

əvvəlcədən razılığı olmadan alınır və bununla bağlı bütün riskləri lizinq şirkətiöz üzərinə

götürür.

Maliyyə lizinqi lizinqin ən geniş yayılan formasıdır. Maliyyə lizinqində avadanlığın

uzun müddətli icarəyə verilməsi və müqavilə müddəti sonunda bu avadanlığın müqavilədə

əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş simvolik bir dəyərlə lizinqalana satılması nəzərdə tutulur. Bu

lizinq növündə lizinq müqavilələrinin müddəti adətən avadanlıqların amortizasiya müddətləri

ilə eyni olur. Maliyyə lizinqində avadanlıqları adətən müştəri (lizinqalan) seçir və lizinq

şirkətinə bu avadanlığın alınması üçün sifariş verir. Maliyyə lizinqində avadanlığın cari və

əsaslı təmiri lizinqalan tərəfindən öz vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Maliyyə lizinqi daha

çox bir maliyyələşdirmə növüdür və müştəri tərəfindən seçilən avadanlığın lizinq şirkəti

tərəfindən yalnız satın alınmasından ibarətdir. Lizinq şirkəti alınacaq avadanlıq haqqında heç

bir məlumata sahib deyil və hətta çox vaxt alınan avadanlıq satıcı tərəfindən birbaşa

müştəriyə (lizinqalana) təqdim edildiyi üçün lizinq şirkəti avadanlığı görmür.

Sublizinqdə lizinqə götürülən avadanlıq lizinq şirkətinin (lizinqverənin) razılığı ilə

lizinqalan tərəfindən digər müəssisələrə yenidən lizinqə verilə bilər. Bu zaman sublizinq

müqaviləsinin müddəti əsas lizinq müqaviləsinin müddətindən çox ola bilməz. Sublizinq

müqavilələrinin şərtləri də hər cəhətdən maliyyə lizinqi müqavilələrinin şərtlərinə bənzəyir.

Hazırda lizinq ixtiyari istehsalın inkişafı üçün kapital qoyuluşlarının edilməsində əsas

maliyyə mənbələrindən biri hesab olunur. Bu lizinqin üstün cəhətləri ilə şərtlənir. Onlardan

əsasları kimi aşağıdakıları göstərmək olar:

- Lizinq 100% maliyyələşmədir. Lizinqdən istifadə zamanı birdəfəlik şəxsi

maliyyə xərcləri çəkmədən, kapital qoyuluşları etmədən və borc, xüsusilə bank

krediti almadan istehsal genişləndirilə, mənəvi aşınmış avadanlıqları müntəzəm

olaraq yeniləşdirilə və avadanlıqlara qulluq həyata keçirilə bilər.

- Lizinq üzrə maliyyələşdirmə bank kreditlərindən daha uzunmüddətlidir. Belə ki,

əksər hallarda, Azərbaycan banklarında 18 aydan artıq olan müddət üçün kredit

verilmir, lakin lizinq üzrə kreditlərin verilməsində ən azı üç illik müddət nəzərdə

tutulur.

- Maliyyə lizinqi, sürətli amortizasiya hesabına, kredit alana onun öz vergi borcları

yükünü yüngülləşdirməyə imkan verir.

- Lizinq üzrə öhdəliklər maliyyə-kredit təşkilatlarından yeni kreditlərin

alınmasının qarşısını almır.

- Qərar qəbulu sistemi çevikdir. Müqavilənin imzalanması zamanı müştərini

narahat edən bütün nüanslar nəzərə alınır. Bank kreditinin tərtib edilməsi zamanı

bu praktiki olaraq mümkün deyil.

- Lizinq alanın likvid vəsaitlərinin məhdudlaşdırılması probleminin kəskinliyi

nisbətən azalır, avadanlıqlarının alınması üçün xərclər lizinq müqaviləsinin

qüvvədə olacağı bütün dövr ərzində bərabər bölüşdürülür.

- Müəssisənin balansında şəxsi və borc kapitalının optimal nisbəti (proporsiyası)

müəyyən edilir və saxlanılır, belə ki, yeni əlavə borc vəsaitləri cəlb edilmir.

- Lizinq əməliyyatlarına tətbiq edilən vergi güzəştləri (məsələn, lizinq obyektinin

ƏDV-dən azad olması) və başqa investisiya üstünlükləri lizinqin bank faizindən

aşağı olmasına səbəb olur ki, bu da lizinqi bankçılıqdan üstün edir.

- Lizinq əsas kapitalı təzələməklə isthehsalın müəyyən sahələrində bazar

konyunkturunun cari dəyişməsinə operativ reaksiya vermək imkanı yaradır.

Operativ lizinqin burada rolu böyükdür. Bu zaman avadanlığın alınmasına sərf

olunmayan xərclər vəsait şəklində dövriyyə kapitalının artırılmasına, cari

xərclərinizin ödənilməsinə və marketinqə yönəldilə bilər.

- Qiymətqoymanın adekvatlığı təmin edilir, belə ki, lizinq şirkətlərinin sənaye

avadanlıqlarını tədarükçü firmalardan optimal qiymətlər üzrə alması elə

tədarükçü firmaların özləri üçün də maraqlıdır.

- Beynəlxalq Valyuta Fondunun qaydalarına görə icarə müqavilələrindən irəli

gələn məcmu ödəniş öhdəlikləri ölkənin məcmu xarici borcları göstəricisinə

daxil edilmir. Buna əsasən lizinqdən istifadə ölkənin xarici ödəniş mövqeyini və

ödəniş balansını pozmur.

- Lizinq makrosəviyyədə də ölkə iqtisadiyatına dolayı yolla müsbət təsir göstərir,

belə ki, ölkədə əmtəə və xidmət istehsalı genişlənir, ixrac potensialı artır, yeni iş

yerləri açılmaqla işsizliyin səviyyəsi və büdcədən maliyyə investisiyasına ayrılan

vəsaitin miqdarı azalır.

- Lizinq maliyyələşdirmənin əlavə resursudur (vasitəsi) ki, bu da banklar və

onların qız lizinq təşkilatları (müəssisələri) üçün müntəzəm fəaliyyət sahələrinin

fəallaşdırılması və diversifikasiyası üçün çox vacibdir.

- Lizinq maliyyələşdirilməsində girov təminatı tələb olunmadığından

uzunmüddətli bank ssudalarından daha az risklərlə bağlıdır.

- Avadanlıq istehsalçıları ilə daha sıx əlaqələr lizinq verənlər üçün işgüzar

tərəfdaşlıq üçün yeni imkanlar yaradır.

- Lizinq yolu ilə ölkəyə gətirilən yeni texnika və texnologiya yerli sahibkarlar

üçün həm də yeni ideyadır. Yerli sahibkarlar həmin tip məhsulların nümunəsinə

əsasən ya onun elə özünün, ya da alternativinin istehsalını həyata keçirə bilərlər.

- Lizinq bankçılıq və sığorta ilə sıx bağlı olan fəaliyyət növüdür. Lizinq xidmətləri

icarə və bank kreditləşməsi ilə bağlıdır. Elə Azərbaycanda bugün lizinq

şirkətlərinin təsisçilərinin əksəriyyəti banklardır.

- Ümumiyyətlə, bankçılıqdan fərqli olaraq, lizinq birbaşa sahibkarlığın inkişafının

stimullaşdırılmasına hesablanıb.

Lizinqin üstünlükləri ilə yanaşı, aşağıdakı kimi çatışmazlılıqları da qeyd olunur:

- Maliyyə lizinqində avadanlıq sıradan çıxanda ödənişlər avadanlığın

vəziyyətindən asılı olmayaraq müqavilə müddəti bitənə kimi dəyişmir.

- Operativ lizinqdə köhnəlmiş avadanlığın riski lizinq verənin üzərinə düşür, o da

lizinq alandan böyük ödəniş alır.

- Lizinq müqaviləsinin obyekti iri və nadir obyektdirsə saziş şərtlərinin

müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq müqavilənin bağlanılması çox vaxt və vəsait tələb

edir.

- İnflyasiya nəticəsində lizinq ödəmələrinin artması ilə bağlı itkilər çoxalır.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, inflyasiya səviyyəsi yüksək olanda, vergi

qanunvericiliyi tez-tez dəyişdikdə, lizinq əməliyyatlarını tənzimləyən hüquqi mexanizmlərdə

qeyri-müəyyənliklər və böşluqlar olanda lizinq əməliyyatlarının həyata keçirilməsi riskli olur.

XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq beynəlxalq lizinq xidmətləri bazarı ən

dinamik bazarlardan biri sayılır. Ekspertlərə görə. 1988-ci ildə lizinq şərtləri ilə əsas fondların

reallaşdırılma məbləği 250 milyard ABŞ dolları olub. Müqayisə üçün bildirək ki, 1979-cu

ildə bu rəqəm 5 dəfə az idi.

Hazırda lizinq kənd təsərrüfatında da geniş yayılmışdır. Bir çox ölkələrdə Aqrolizinq

şirkətləri fəaliyyət göstərir.

Müasir dövr üçün beynəlxalq lizinq institutlarının yaradılması xarakterikdir. Avropa

Lizinq Cəmiyyətləri Birliyi (qərargahı Brüsseldə yerləşir) 17 Avropa ölkəsinin cəmiyyət və

birliklərini əhatə edir.

Bir sıra ölkələrdə dövlət orqanları lizinqi kiçik biznesin dəstəklənməsi üçün istifadə

edirlər. Məsələn, Yaponiyada kiçik müəssisələrə lizinq xidmətlərini təklif edən orqanlar

sistemi yaradılıb. Xüsusilə də, 1966-cı ildə təsis edilmiş lizinq təchizatı sistemində kreditor

rolunda milli və prefektura hökumətləri çıxış edirlər.

Azərbaycanda da lizinq xidmətləri bazarı getdikcə inkişaf edir. Hazırda Azərbaycan

lizinq xidmətləri bazarında Qafqaz lizinq, AG lizinq, Azərlizinq, Azərlizinq İLŞ, Günay-

Lizinq, Unilizinq, Atalizinq, Muğanlizinq kimi şirkətlər fəaliyyət göstərir.

Hazırda ölkədə bu istiqamətdə aparılan siyasətin əsas məqsədi lizinq xidmətləri

bazarının inkişafı, kiçik və orta sahibkarlığın maliyyələşdirmə vasitəsi kimi lizinqdən geniş

istifadə edilməsinin həvəsləndirilməsi, həmçinin Azərbaycanın lizinq sektoruna xarici və

daxili investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlveişli mühit yaradılmasından ibarətdir.

2. MÜTƏRƏQQİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏNİN İCMALI

2.1. Sığorta xidmətlərinin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübə

Bu sahədə Türkiyə təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Türkiyə Respublikasında aqrar sahənin

inkişaf etdirilməsi məqsədilə əvvəllər bu sahədə calışan insanların becərdikləri kənd

təsərrüfatı məhsulları dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş məbləğə alınaraq

daxili və xarici bazarlarda satılırdı. Sonradan həyata kecirilmiş tədbirin nəticələri üzrə

aparılmış müşahidələr subut etmişdir ki, kənd təsərrüfatının istehsalı ilə məşğul olan

vətəndaşlara verilən bu cur Dövlət dəstəyi nəinki kənd təsərrüfatının stimullaşdırılmasına oz

musbət təsirini göstərmiş əksinə, bu getdikcə həmin sektorun zəifləməsinə səbəb olmuşdur.

Belə ki, becərilən məhsulların Dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş qiymətə

alınması əhalidə müəyyən arxayıncılıq yaratdığından onların keyfiyyəti xeyli aşağı

duşmuşdur ki, bu da sonda həmin məhsulların alış dəyərindən aşağı qiymətə satılması və

Dövlət budcsəi vəsaitinin luzumsuz itkisi ilə nəticələnmişdir.

Bundan sonra aparılmış uzunmüddətli araşdırmaların və bu sahə üzrə uğur qazanmış

qabaqcıl dövlətlərin tətbiq etdikləri təcrubələrin dərindən oyrənilməsinin nəticəsi olaraq

ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının inkişaf etdirilməsi və bu növ üzrə aparılan

sığorta işinin stimullaşdırılması məqsədilə 2005-ci ildə Türkiyə Respublikasının “Tarım

Siqortaları Kanunu” (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanun) qəbul

edilmişdir. Artıq 01.07.2006-cı ildən tarixdən başlayaraq qardaş ölkənin 90 bölgəsində pilot

layihəsi kimi qeyd olunan qanun tətbiqinə başlanılmışdır.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı

məhsullarının təbii fəlakətlərdən sığortalanması zamanı bağlanılan sığorta müqavilələrinə

tətbiq edilən tariflər bölgələr üzrə muxtəlifdir. Buna səbəb həmin bölgələrdə təbii fəlakətlərin

baş vermə ehtimalının muxtəlif olmasıdır ki, bu da Türkiyə Respublikasının Cevrə və Orman

Bakanlığı (Ekologiya və Təbii Sərvətlər

Nazirliyi) tərəfindən müəyyənləşdirilməklə rəsmən təsdiq olunmuşdur. Qeyd olunan qanunun

qəbul edilməsində əsas məqsəd, aqrar sahədə aparılan sığorta işinin inkişaf etdirilməsi

məqsədilə əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan təbəqəsinə Dövlət

dəstəyinin verilməsindən, baş vermiş sığorta hadisələri nəticəsində vətəndaşlara dəymiş

zərərin əvəzinin ən qısa zamanda ödənilməsindən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına

və onların sığortalanması işinə bütün ölkə ərazisində nail olmaqdan, baş vermiş təbii

fəlakətlər nəticəsində əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı Dövlət büdcəsi

vəsaitinin xərclənməsinə müəyyən mənada qənaət etməkdən və s. ibarət olmuşdur. Ölkədə bu

növ sığorta işinin keyfiyyətli aparılması, qeyd olunan qanunun tələblərinin düzgün yerinə

yetirilməsi, bağlanmış müqavilələr üzrə daxil olmuş sığorta haqlarının vahid bir mərkəzdə

toplanılması, həmcinin baş vermiş sığorta hadisələrinə görə sığorta ödənişlərinin verilməsi

istiqamətində şəffaflığın təmin olunması məqsədi ilə Dövlət tərəfindən qısa adı TARSİM

olan Tarım Siqortaları Havuzu (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondu) yaradılmışdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun əsas gəlirləri sığorta təşkilatları tərəfindən

bu növ üzrə baglanılmış sığorta müqavilələrinə görə alınaraq fonda ödənilən sığorta haqları,

bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqlarında Dövlətin payı, daxil

olmuş sığorta haqlarının investisiyasından əldə olunan gəlirlər, bağlanılmış təkrarsığorta

müqaviləsinə görə alınan komisyon mukafatları, zərurət yaranacağı halda alınan kreditlər,

büdcə vəsaiti hesabına daxil olan əlavə pul vəsaitləri, və s. ibarətdir.

Xərcləri isə baş vermiş sığorta hadisələri üzrə veriləcək sığorta ödənişləri, fondun idarə

olunması məqsədilə cəkilən xərclər, bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə sığortacılara

verilən komisyon mukafatlar, bağlanmış təkrarsığorta müqavilələrinə görə ödəniləcək

təkrarsığorta haqqı, reklam və işlərin aparılması xərcləri, zərərlərin müəyyən olunması

məqsədilə cəkilən xərclər, alınmış kreditlər üzrə əsas borc və faiz məbləğlərinin ödənilməsi,

bu qanunla müəyyən olunmuş digər ödəmələr və İşlətici Şirkətə ödəniləcək işlətmə haqqıdır.

Türkiyə Respublikası qanunvericiliyinə əsasən Tarım Siqortaları Havuzunun (Kənd

təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun) gəlirləri bütün növ vergi və rusumlardan

azaddır. Fondun idarə olunması Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının

sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən qurulmuş ortaq bir İşlədici Şirkət

tərəfindən həyata kecirilir. Fondu idarə edən Şirkətin əsas vəzifəsi, bağlanmış sığorta

müqavilələrinin ucotunun aparılmasından, sığortalılar tərəfindən ödəniləcək sığorta

haqlarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə nəzarət etməkdən, qəbul edilmiş risklərin daxili və

ya xarici təkrarsığortacılara təkrarsığortaya verilməsindən və bu məqsədlə müvafiq

danışıqların aparılmasından, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləğinin

vaxtında müəyyən edilməsindən və bununla bağlı müvafiq işlərin aparılmasından, qəbul

olunmuş qərarların icra edilməsindən, bu növ sığortanın aparılması işi üzrə statistik

göstəriciləri hazırlamaqdan, fonda daxitl olmuş vəsaiti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş

qaydada investisiya etməkdən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan

vətəndaşları məlumatlandırmaq məqsədilə əhali arasında reklam və təbliğat işlərini

aparmaqdan, və s. ibarətdir.

Şirkətin il ərzində görəcəyi bütün işlər, o cumlədən; sığorta ödənişlərinin verilməsi,

vəsaitlərin investisiyaya yönəldilməsi, reklam xarakterli tədbirlərin həyata kecirilməsi və s.

barədə qərarlar 7 nəfərdən ibarət bir tərkibdə formalaşmış Ümumi Şura tərəfindən qəbul

olunur və şirkət müdiri görülmüş işlər barədə mutəmadi olaraq Şura qarşısında müvafiq

hesabat verir.

Ümumi Şuranın tərkibi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən iki nəfər, Xəzinə

Mustəşarlığından iki nəfər, Türkiyə Sığortacılar Birliyindən bir nəfər, Aqrar Palatalar

Birliyindən bir nəfər və İşlətici Şirkətdən bir nəfər olmaqla hər biri uc il müddətinə

secilməklə formalaşdırılmışdır. Qanuna görə qeyd olunan şuranın sədri Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyinin nümayəndəsi olmalıdır.

Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə

məşğul olan vətəndaşların konullu şəkildə bağladıqları sığorta müqaviləsinə görə

ödəyəcəkləri sığorta haqqı məbləğinin 50 faizi Dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ödənilir.

Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları sığortasının əhatə dairəsi təminat verilən

risklər göstərilməklə hər il Türkiyə Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən

olunur.

Dövlətin dəstəyi ilə aparılan kənd təsərrüfatı sığortası əsasən dörd qrupa bolunmüşdur.

Bunlar, bütün növ bitki məhsullarının (meyvə, tərəvəz və tarla məhsulları) sığortası, bütün

növ istilikxana məhsullarının (parnik məhsulları) sığortası, heyvanların (süd verən cins

inəklərin) həyat sığortası və bütün növ ev quşlarının sığortası növləridir.

Göstərilən quruplar üzrə verilən sığorta təminatı, bütün növ bitki (ölkə ərazisində

becərilən bütün növ kənd təsərrüfatı) məhsullarına - dolu, yanğın, fırtına, burulğan (tornado)

və don vurma, bütün növ istilikxana (parnik) məhsullarına – dolu, yanğın, fırtına, burulğan

(tornado) və ucqun, heyvanların həyat sığortasına -bütün növ heyvan xəstəlikləri, doğum,

cərrahi müdaxilə, ilan və zəhərli həşəratların sancması, bütün növ qəzalar, ot və ya digər

yemlərdən zəhərlənmələr, yanğın və gün vurma nəticəsində meydana gələn olum yaxud

məcburi kəsilmə, ev quşlarının sığortası – isə bütün növ quş xəstəlikləri, bütün növ qəza və

zəhərlənmələr, məcburi kəsilmələr, bütün növ təbii fəlakətlər və yanğın risklərini əhatə edir.

Qeyd olunan qanunun tələblərindən yararlanmaq arzusunda olan vətəndaşlar və ya

sahibkarlar tərəfindən aşağıda qeyd olunan tələblərə əməl olunması məcburidir:

- becərdikləri bitki məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslərin qanunla müəyyən

olunmuş qaydada qeydiyyata durması;

- süd verən cins inəkləri sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən heyvanların gün və

ya ay ərzində necə litir süd verməsi barədə müvafiq orqana məlumat verməklə tələb

olunan qaydada qeydiyyata durması və baytar xidmətindən vaxtlı-vaxtında istifadə

etməsi;

- bütün növ istilikxana məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən

müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin görülməsi;

- ev quşlarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən isə quşların qapalı şəraitdə

saxlanılması və müvafiq gigiyenik tədbirlərin görülməsinə ciddi əməl olunması.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə Respublikasında süd verən cins

inəklərin qeydiyyatı ilə məşğul olan xüsusi dövlət qurumu mövcuddur ki, burada da əsas

məqsəd ölkə ərazisində bu növ üzrə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məqşğul olan şəxslər tərəfindən

il ərzində nə qədər süd və süd məhsullarının istehsal olunmasınnın statistikasını aparmaqla

yanaşı, onların müvafiq vergi orqanlarında qeydiyyata durmalarını təmin etməkdən ibarətdir.

Bəhs olunan qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə

məşğul olan vətəndaşlar tərəfindən yuxarıda göstərilən tələblərə ciddi əməl olunmaqla yanaşı

Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növləri üzrə sığorta müqaviləsi bağlandıqdan

sonrakı müddət ərzində baş vermiş və ya verəcək istənilən dəyişiklik barədə dərhal müvafiq

orqanlara və sığortacıya məlumat verilməlidir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərindən yararlanmaq

istəyən şəxslər yuxarıda qeyd olunan tələblərə əməl etməklə könüllü olaraq oz istəkləri

barədə Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış

sığorta təşkilatının yaxınlıqdakı təmsilcisinə yazılı və ya şifahi şəkildə müraciət edib müvafiq

sığorta müqaviləsi bağlaya bilərlər.

Qanunvericiliyə əsasən sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləğinin ilkin hissəsi

müqavilənin bağlandığı və ya ən geci sığorta polisinin təqdim olunduğu gün ödənilməlidir.

Əks təqdirdə sığorta polisi sığortalıya təqdim olunsa belə bağlanılmış sığorta müqaviləsi

etibarsız hesab olunur və fond vətəndaş (sığortalı) qarşısında hec bir ohdəlik daşımır.

Sığorta müqaviləsi bağlanıldıqdan və sığorta polisi sığortalıya təqdim olunduqdan

dərhal sonra agentin və ya nümayəndənin təmsil etdiyi sığorta təşkilatı bağlanılmış sığorta

müqaviləsi barədə “Tarım Siqortaları Havuzu”nu idarə edən şirkətə ətraflı məlumat verməklə

tam və ya qismən alınmış sığorta haqqının fonda ödənilməsini təmin edir.

Sığorta təşkilatı tərəfindən yazılı şəkildə şirkətə gondərilən məlumatda sığortalının

müvafiq orqanlarda qanunvericiliyə uyğun qeydiyyata durması, bağlanmış müqavilə üzrə

müəyyən olunmuş sığorta haqqında Dövlətin payı, sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta

haqqının qalan hissəsinin hansı müddətlərdə ödənilməsi və s. kimi məlumatlar mütləq oz

əksini tapmalıdır.

Sözü gedən qanunun tələblərinə əsasən Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı

məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən kənd təsərrüfatı

məhsullarını istehsal edən şəxslərlə yuxarıda qeyd olunan növlər üzrə sığorta müqaviləsi

bağlanıldıqda onlara yalnız işlədici şirkət tərəfindən hazırlanmış və Şuranın qərarı ilə təsdiq

edilmiş vahid sığorta polisi təqdim edilməlidir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən dövlət

dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığortacı qeyd

olunan növlərdən (dövlət dəstəyi verilən növlər) bağladığı sığorta müqavilələri üzrə

gələcəkdə baş verə biləcək sığorta hadisələrinə görə hec bir ohdəlik daşımır. Sığortacı yalnız

bağladığı sığorta müqavilələrinə görə alınacaq sığorta haqqından (tam məbləğdən) müəyyən

faizi məbləğində komisyon mükafat alır. Şirkətin (sığortacının) risk ohdəliyi yalnız o halda

yarana bilər ki, sığortacı bağlanılmış sığorta müqaviləsi üzrə müəyyən məbləğdə riski

fonddan (havuzdan) oz uzərinə təkrarsığortaya qəbul etmiş olsun.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən meyvə,

tərəvəz və bütün növ tarla məhsullarının sığortalanması zamanı müəyyən olunmuş sığorta

haqqı məbləğindən Dövlətin payı (sığorta haqqının 50 faizi) cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin

10 faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən geci

məhsul yığımının sonunadək, istilikxana (parnik) məhsulları, heyvanların həyat sığortası və

ev quşlarının sığortası növləri üzrə isə Dövlətin payı cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin 25

faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən coxu 5

dəfəyə olmaqla sığortalı tərəfindən ödənilə bilər.

Sığorta haqqının qalan hissəsi sığortalı tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş

vaxtlarda ödənilmədikdə bunun üçün qanunvericiliklə müəyyən olunmuş məbləğdə dəbbə

pulu (faiz) hesablanır. Sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta haqqının ödənilməsi təkrarən

gecikdirildiyi təqdirdə sığortacı müəyyən vaxt verməklə onun ödənilməsini sığortalıdan tələb

etmək və ya bağlanmış müqaviləni ləğv etmək huququna malikdir. Müqavilə etibarsız hesab

olunduğu zaman sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləği müqavilənin qüvvədəolma

günlərinə bölünür və müqavilənin bağlandığı tarixdən fondun məsuliyyət daşıdığı müddətə

duşən məbləğ sığorta haqqından cıxılmaqla qalan hissəsi sığortalıya qaytarılır.

Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növundən bağlanılmış sığorta

müqavilələrinə görə təminat verilmiş risklərdən hər hansı biri üzrə sığorta hadisəsi baş

verdikdə sığortalı tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddət ərzində sığortacının

mərkəzi ofisinə və ya ağentinə, yaxud sığorta polisində göstərilən unvanlara qanunvericiliklə

müəyyən olunmuş müddət ərzində mütləq məlumat verilməlidir. Məlumatda sığortalının adı,

soy adı və unvanı, VOEN-nin və ya sığorta polisinin nömrəsi, hadisənin baş vermə səbəbi və

dəqiq vaxtı, bütün növ bitki və bütün növ istilikxana məhsulları sığortalarında-zərər cəkmiş

məhsulun növu, yerləşdiyi rayon və kənd, heyvanların həyat və ev quşlarının sığortasında isə

zərər cəkmiş heyvana dair bütün məlumatlar göstərilməlidir.

Sığortalı tərəfindən “bütün növ bitki məhsullarının sığortası növu” üzrə 5 iş günu,

“istilikxana məhsulları”, “heyvanların həyat sığortası” və “bütün növ ev quşlarının sığortası”

növləri üzrə isə isə ən geci 24 saat ərzində yuxarıda qeyd olunan unvanlardan birinə məlumat

verilməlidir.

Baş vermiş sığorta hadisəsi barədə məlumat verilməklə yanaşı sığortalı tərəfindən

aşağıda göstərilənlərə əməl olunması vacibdir:

- sığorta hadisəsinin erkən baş verməsi nəticəsində zərər cəkmiş məhsulu yenisi ilə

əvəz etmək imkanı olduğu təqdirdə tarlanın şumlanması üçün sığortacının razılığını

almaq;

- sığorta hadisəsinin baş verdiyi tarixdən zərərin müəyyən edilməsi tarixinədək ötən

müddət ərzində zərər dəyməmiş məhsulların və ya heyvanların məhv olmaması

məqsədilə müvafiq tədbirlər gormək;

- baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərərin müəyyən edilməsi məqsədilə

şirkətin və ya sığortacının nümayəndələrinə müvafiq şərait yaratmaq və lazımi

sənədləri onlara təqdim etmək;

- tələb olunacağı təqdirdə, hadisənin baş vermə səbəblərini və dəymiş zərər məbləği

ilə ekspert tərəfindən müəyyən olunmuş zərər məbləğini müqayisə etmək üçün

lazımi sənədləri sığortacının və ya şirkətin nümayəndəsinə təqdim etmək;

- dəymiş zərər məbləği ekspert tərəfindən müəyyən olunana qədər zərər məbləğinin

artırılması məqsədilə hec bir qərəzciliyə yol verməmək.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında Türkiyə Respublikası Qanununun

tələblərinə əsasən tarım siğortaları havuzunu idarə edən şirkət, sığorta hadisəsinin baş

verməsi barədə məlumatı aldıqdan dərhal sonra oz ekspertlərini (aqronom və ya baytar

həkimi) hadisə yerinə gondərməyə borcludur. Ekspert tərəfindən hadisə yerinə baxış

kecirildikdən, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləği və müvafiq akt

tərtib olunduqdan sonra ən geci 30 gün ərzində sığorta ödənişi məbləği Şuranın qərarına

əsasən tarım siqortaları havuzunu idarə edən şirkət tərəfindən bank vasitəsilə sığortalıya

ödənilir.

Bu qanuna görə baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində zərər cəkmiş şəxsə ödənilən

sığorta ödənişinin cəmi istənilən halda ümumi sığorta məbləğinin 80 faizindən artıq ola

bilməz.

Qeyd edək ki, qanunun bu tələbi sığortalanmış əmlakın gələcəkdə baş verə biləcək

hadisələrdən qorunması üçün sığortalılar tərəfindən müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin, o

cumlədən; istilikxana sistemlərinin işlək vəziyyətdə tutulması, quşların qapalı şəraitdə

saxlanılması, gigiyenik tədbirlərin görülməsi və s. kimi işlərin dəqiq və vaxtlı-vaxtında

həyata kecirilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmuşdur ki, burada da əsas məqsəd kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan və oz əmlakını sığorta etdirmiş şəxslərdə yarana

biləcək arxayıncılığın qarşısını almaqdan ibarətdir.

Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən sığorta hadisəsinin baş verməsi zamanı dəymiş

zərər məbləğinin sığortalının günahı ucbatından artdığı subut olunacağı təqdirdə hesablanmış

sığorta ödənişi məbləğindən həmin fərq cıxılmaqla yerdə qalan hissəsi vətəndaşa ödənilir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşlara verilən Dövlət

dəstəyinin tərkib hissəsi olaraq qanunda həmcinin fonda daxil olmuş sığorta haqlarının

ümumi məbləği baş vermiş sığorta hadisələrinə görə veriləcək sığorta ödənişlərindən az

olduqda ödənişin qalan hissəsinin büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, analoji təcrubə aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi, ölkə

ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarını artırılması, bu sahə üzrə aparılan

sığorta işinin stimullaşdırılması, həmcinin təbii fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı

büdcə vəsaiti xərclərinin azaldılması məqsədilə İspaniyada artıq 1978-ci ildən tətbiq edilir.

Ölkədə aparılmış uzunmüddətli müşahidələr subut etmişdir ki, büdcədə nəzərdə tutulmuş

vəsaitin cox olmasına baxmayaraq bu rəqəm təbii fəlakət nəticəsində dəymiş zərər

məbləğinin Dövlət tərəfindən ödənilməsi zamanı cəkilən xərclərdən xeyli aşağıdır. Bu isə bir

daha subut edir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına dövlət tərəfindən verilən

dəstək ölkədə aqrar sahənin, o cumlədən, qeyd olunan sahə üzrə aparılan sığorta işinin

inkişafına müsbət təsir göstərməklə yanaşı dövlətə də müəyyən fayda vermiş olur.

Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ölkələrdə də bu və ya digər formada

sığorta və ya zəmanət fondları fəaliyyət göstərir.

Kredit zəmanətləri sahəsində Yaponiyanın təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Belə ki, 1929-

cu ildə yaşanan iqtisadi böhranın ölkə iqtisadiyyatına, xüsusilə KOS-lara ciddi mənfi təsir

göstərməsini nəzərə alaraq, sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsini asanlaşdırmaq və

iflasları azaltmaq məqsədilə hökumət müxtəlif tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu çərçivədə ən

əhəmiyyətli tədbirlərdən biri Tokio şəhərində 1937-ci ildə maliyyə institutları, ticarət və

sənaye təşkilatları və Tokio Paytaxt Hökumətinin (Tokyo Metropolitan Government) də daxil

olduğu 156 üzv tərəfindən maliyyələşdirilən Kredit Zəmanət Korporasiyasının yaradılması

olmuşdur. 1939-cu ildə Kiotoda, 1942-ci ildə isə Osakada bənzər korporasiyalar yaradılmış

və bu korporasiyaların sayı 1947-1951-ci illər ərzində 45 əyaləti, əlavə olaraq, 4 böyük şəhəri

əhatə edəcək şəkildə artırılaraq 51-ə çatdırılmışdır. Hazırda Yaponiyada 52 Kredit Zəmanət

Korporasiyası və 1951-ci ildə yaradılan Kredit Zəmanət Korporasiyaları Milli Federasiyası

fəaliyyət göstərir. Yaponiyadakı Kredit Zəmanət Sisteminin “Kredit zəmanətləri” və “Kredit

sığortaları” olmaqla iki əhəmiyyətli funksiyası var. Bunlardan “Kredit zəmanətləri” maliyyə

institutlarını KOS-lara verilən kreditlərdən yaranan risklərə qarşı qoruyarkən, Yaponiya

Maliyyə Korporasiyası (JFC) tərəfindən maliyyələşdirilən “Kredit sığortaları” isə “Kredit

zəmanətlərini” sığortalayır. Ancaq kənd və meşə təsərrüfatı, balıqçılıq kimi bəzi fəaliyyət

sahələri bu sistemə daxil edilməmişdir.

Yaponiyada ilk kredit zəmanəti qurumu 1937-ci ildə qurulsa da, konkret olaraq, aqrar

sahəni əhatə edən kredit zəmanəti sisteminin yaradılmasına 1961-ci ildə “Aqrar Kredit Fondu

Assosiasiyası haqqında Qanun”un qəbul edilməsindən sonra başlanılmışdır. Həmin qanuna

əsasən, 1961-1962-ci illərdə 46 yerli hökumət tərəfindən paytaxt şəhərlərdə Aqrar Kredit

Fondu Assosiasiyaları formalaşdırılmışdır. 47-ci assosiasiya isə 1972-ci ildə Okinavada

yaradılmışdır. Qanun 1966-cı ildə yenidən nəzərdən keçirilmiş və “Kənd Təsərrüfatı Kredit

Zəmanəti və Sığortası Qanunu” adını almışdır. Qanundakı düzəlişə əsasən, milli səviyyədə

“Aqrar Kredit Sığortası Assosiasiyası” yaradılmış və həmin quruluş 1987-ci ildə “Kənd

Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Kredit Fondu”na birləşdirilmişdir.

Yaponiyada “Kənd Təsərrüfatı Kredit Zəmanəti Sistemi” yerli səviyyədə fəaliyyət

göstərən “Vilayət Assosiasiyaları” və milli səviyyədə fəaliyyət göstərən “Kredit

Fondları”ndan təşkil olunmuşdur. Bu sistemdə “Vilayət Assosiasiyaları” fermerlərin kənd

təsərrüfatı kooperativlərindən aldıqları kreditlərə zəmanət verir. “Kredit Fondları”

assosiasiyaların öhdəliklərini sığortalayır. Bu iki qurum milli hökumətin, yerli hökumətlərin

və kənd təsərrüfatı kooperativ qurumlarının verdiyi qrant və investisiyalarla maliyyələşdirilir.

Əvvəlki illərdə zəmanət sistemi yalnız subsidiyalaşdırılmış xüsusi borclara (Aqrar Sektor

Modernizasiya Kreditləri) tətbiq edildiyi halda, 1990-cı ildən etibarən sistemin əhatə dairəsi

olduqca genişləndirilmişdir.

Yaponiyada aqrar sektor kreditləri baxımından dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən

“Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Maliyyə Korporasiyası” da mühüm rol

oynamışdır. Əsasən, hökumət tərəfindən subsidiyalaşdırılan orta və uzunmüddətli kreditlərin

təmin edilməsində iştirak edən bu qurumla birlikdə 4 qurum 2008-ci ildə birləşdirilərək

Yaponiya Maliyyə Korporasiyası (JFC) yaradılmışdır.

Qeyd edək ki, Yaponiya nümunəsindəki bu cür spesifik ixtisaslaşma dünya təcrübəsində

geniş yayılmamışdır. Kənd təsərrüfatında risklər yüksək olduğundan yuxarıda da qeyd

etdiyimiz kimi, ölkələr ümumilikdə bu sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi,

kənd təsərrüfatı kreditləri üçünsə zəmanət fondlarının yaradılması təcrübəsinə üstünlük

verirlər. Əksər ölkələrdə istər kredit sığorta fondu (məsələn, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Kredit

Sığorta Fondu), istərsə də kredit zəmanəti fondu (məsələn, Litva Kənd Yerlərinin Kredit

Zəmanəti Fondu) adlandırılmasından asılı olmayaraq, bu qurumlar oxşar funksiyaları icra

edirlər və fəaliyyət mexanizmlərini sadə şəkildə aşağıdakı formada göstərmək olar.

Kənd təsərrüfatında kredit zəmanətləri fondları yalnız dövlət sərmayəsi ilə qurula

biləcəyi kimi, dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı, dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı və ya

dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı sayəsində də formalaşdırıla bilər. Məsələn;

- Dövlət sərmayəsi ilə: Nigeriya, Sloveniya, Belçıka.

- Dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı ilə: Türkiyə, Fransa, Çex.

- Dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Litva, Estoniya.

- Dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Rumıniya, İspaniya.

Fondlar tərəfindən zəmanət üçün təqdim edilən təminatın maksimum səviyyəsi də bir-

birindən fərqlənir. Məsələn, bu həddin Nigeriyada (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Nəzarət

Sxemi Fondu) 75 faizə, ABŞ-da (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Sığorta Fondu) 95 faizə,

Rumıniyada (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti Fondu) 100 faizə çıxa biləcəyi məlum olur.

Bəzi ölkələrdə isə, maksimum limit faizlə deyil, konkret məbləğlə ifadə olunur (məsələn,

Türkiyədə Kredit Zəmanəti Fondu). Litva nümunəsində (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti

Fondu) bəzi kreditlər üçün həm məbləğlə, həm də faizlə maksimum hədd

müəyyənləşdirilmişdir.

Eyni zamanda, müxtəlif ölkə təcrübələrində zəmanət üçün nəzərdə tutulan müddətlərdə

böyük fərqlərin olduğu müşahidə edilir. Həmçinin müxtəlifliklər riskin paylaşdırılması,

komisyon və ya ödəniş haqlarının həcmində özünü büruzə verir.

Dünya təcrübəsində kredit zəmanəti fondları, ümumilikdə bütün KOS-ları və fermer

təsərrüfatlarını ehtiva edə biləcəyi kimi, sadəcə kənd təsərrüfatının və kənd yerlərinin inkişafı

məqsədilə sahəvi fondlar da yaradılmaqdadır. Sahəvi fondlar hətta müvafiq sahə üzrə də öz

prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər

Ümumiyyətlə, OECD kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsi və kredit infrastrukturu ilə

bağlı keçid iqtisadiyyatı ölkələri üçün aşağıdakıların nəzərə alınmasını məsləhət görür:

- Kredit Zəmanəti Sistemi azad maliyyə bazarlarında çox əhəmiyyətli və effektivdir.

Lakin bu sistemin fəaliyyəti üçün bəzi ön şərtlərin və ya iqtisadi infrastrukturun

mövcud olması zəruridir. İlk öncə, maliyyə müqaviləsi anlayışı insanlar tərəfindən

qəbul edilməlidir. Əgər hər 10 nəfərdən biri krediti ödəməsə, təminat ödənişinin

dərəcəsi kreditin geri qalan hissəsinin 10 faizini keçməlidir. Bu tendensiya sistemin

çökməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ona görə də, hökumətin rolu fermerləri ətraflı

məlumatlandırmaqdan ibarət olmalıdır.

- Hökumət dəqiq mexanizm müəyyən etməli və bu mexanizm barədə hamını

məlumatlandırmalıdır. Kənd təsərrüfatının maliyyələşməsi sahəsində bu qaydalara

riayət etməyənlər cəzalandırılmalıdır. Hökumət kənd təsərrüfatı maliyyə bazarına

nəzarəti gücləndirməlidir.

Bunlarla yanaşı üç məsələnin də olduqca əhəmiyyətli olduğu vurğulanır: “Yığım

səfərbərliyi”, “Kredit defolt nisbəti” və “Əməliyyat xərcləri”.

Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, bir sıra ölkələrdə kiçik kənd təsərrüfatı

kreditlərinin spesifik problemlərinin həlli ixtisaslaşmış kooperativ kredit instutlarının

(təşkilatlarının) yaradılması hesabına mümkün olmuşdur. Bəzi kooperativ banklar fəaliyyət

genişliyinə və şəxsi kapitalının həcminə görə ilk iiyirmi kommersiya bankları sırasına

daxildirlər. Bunlara Holland Rabobank (Rabobank), Alman Rayffayzen-banklar şəbəkəsi

(reiffeisen-banken), Fransa Kredi-Aqrikol (Credit Agricole), Amerikan Farm Kredit Sistem

(Farm Credit System) kimi bankları aid etmək olar. Sadalanan bankların fərqləndirici cəhəti

onların kooperativ kimi yaranışındadır: ilk dövrdə onlar ölkələrinin dəstəyi (Almaniya,

İsveçrə) və ya təşəbbüsü (ABŞ, Fransa, Yaponiya) ilə kredit kooperativlərinin əsasında

yaradılmışdır. Keçmiş sosialist ölkələrində müassir kredit kooperativlərin və bankların

(Litvada Mərkəzi kredit birliyi, Bolqarıstanda kredit kooperativləri birliyi, Sloveniyada

kredit fəaliyyəti və s.) dinamik inkişafı, həmçinin iqtisadi baxımdan inkişaf edən-Tailand

(Kənd təsərrüfatı və kənd təsərrüaftı kooperativləri üçün bank- The bank for Agriculture and

Agricultural Cooperatives), İndoneziya (Kənd bankları Rakyat-The Village Banks ( unit

Desa) of Bank Raykat İndonesia), Banqladeş (Qramin Bank-Grameen Bank)-kənd təsərrüfatı

sahəsinin dövlət tərəfindən sığortalanması şərti ilə yerli əhalinin vəsaiti hesabına

birləşdirilməsi yolu ilə kreditləşməsi sxeminin çox uğurla işləməsini sübut edir.

Kooperativ kredit təşkilatlarının müvəfəqiyyətinin əsasını kredit götürən üzv şəxslərin

kollektiv məsuliyyəti (özünəməxsus dairəvi zəmanət) və gəlirlərin qeyri-ənənəvi (toplanılmış

paya görə deyil, kredit gönövülüşü həcminə uyğun) bölgüsü təşkil edir. Kredit götürənlərin

arasında qeyri-formal olaraq qonşuluq münasibətlərinin olması pay sahibləri tərəfindən

kooperativlərin fəaliyyətinə demokratik nəzarət olunmasında köməklik edir (müştərinin zəif

tanınması ilə əlaqəli yaranan assimmetrik informasiya və risklərin qarşısını alır). Məhz bu

səbəbdən hökümət və banklar ayrı-ayrı xırda borcalanlarla deyil , kooperativ pay sahibləri ilə

işləməklə daha az risk etmiş olurlar (qeyd etsək ki bu həm də banklar tərəfindən kredit

əməliyyatı xidmətinə sərf olunan inzibati xərcləri azaldır) . Bu cür kredit təşkilatlar əsasən

xüsusi kooperativ, antitrest və vergi qanunvericiliyi əsasında müəyyən edilir. Bir çox

ölkələrdə dövlət xarici kreditorlar tərəfindən kooperativlərə keçirilən vəsaitlərinə zamin

durur (məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında fermerlərə verilən kreditlərin

maliyyələşdirilməsi üzrə Federal Korporasiya-Federal Farm Credit Banks Funding

Corporation -sərbəst pul bazarını cəlb etmək məqsədilə 100 % zəmanətli xüsusi istiqrazlar

buraxır .

Yaponiyada ixtisaslaşmış kənd təsərrüfatı kredit təşkilatları 1890-cı ildə

yaradılıb.Yaponiyanın İpoteka Bankı (İB) 1896-cı ildə yaranıb və onun baçlıca vəzifəsi düyü

sahələrinin və dağ yamacı torpaq sahələri və meşələrin girov qoyulması ilə uzunmüddətli

kreditlərin verilməsi idi.

1896-cı ildən 1900-cü ilədək Kənd təsərrüfatı və Sənaye Bankları prefekturası meydana

gəldi, 1899-cu ildə Xokkaydo Kolonial ( müstəmləkə ) Bankı yaradıldı. 1900-cu ildən sonra

Kənd təsərrüfatı Kooperativ Kredit Assosiasiyalarının sələfləri- Sənaye Kooperativ

Assosiasiyaları (SKA)- ilk dəfə olaraq kasıb kəndlilərə torpaqlarının girov gönövülməməsi

şərti ilə kiçik kredit təklif edirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kredit təşkilatları dövlət

tərəfindən birdəfəlik subsidiya və ya vergilərdən azad olunması ilə yardım aldılar.İpoteka

Bankı (İB) Sənaye Kooperativ Assosiasiyaları (SKA) kimi ikinci dünya müharibəsinə qədər

Yaponiyanın kənd təsərrüfatında kəndlilərə qısa və uzunmüddətli ssudalar verən yeganə və

başlıca kredit təşkilatı olaraq qalmışdır.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiyanın kooperativ kənd təsərrüfatı sistemində

yığılmış maliyyə fondu tədricən ticarət və sənaye sahəsinə yönəldi. Ölkədə torpaq islahatları

keçirildi və torpaq qeyri likvid ( satılmayan) oldu. Məhz bu səbəbdən kooperativ banklar

kommersiya banklarına çevrildilər, kənd təsərrüfatının maliyələşməsi isə yalnız Meşəçilik,

Balıqçılıq və Kənd Təsərrüfatı Xüsusu Maliyə Hesabı imkanlarına reallaşırdı. 1953-cü ildə

bu Hesab Maliyyə Korporasiyası statusu aldı. O vaxtdan bəri praktik olaraq Korporasiya

bütün maliyələşmələri ya birbaşa hökümətin dövlət büdcəsindən, ya da xüsusi vasitəçilərin

köməyi ilə alır.

İnkişaf etmiş ölkələrin kooperativ maliyə təşkilatları bank sistemini əvəz etmir. Onların

əsas funksiyaları yerlərdə fermerlərə kredit verilməsi və kəndlərdə digər fəaliyyətləri həyata

keçirməkdir. 80-ci illərdə Almaniya Federativ Respublikasın kredit kooperasiyaları

sistemində ölkənin bütün maliyyə depozitlərinin 27 faizi cəmlənmişdi və o, (böyük bir hissəsi

kənd təsərrüfatına keçirilən) kreditlərin ümumi həcminin 24 faizini təmin edirdi.

Finlandiyada 1984-cü ildə ümumi depozit qoyuluşunun 25 faizi kooperativ bankların, ümumi

verlimiş kredit həcminin 26 faizi, o cümlədən , kənd təsərrüfatının maliyələşdirilməsində 58

faiz paya sahib olmuşdur. 80-cı illərin əvvəlində Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün verilən

kreditlərin həcmi ümumi fermerlərə verilən kreditlərin həcminin 90 faizindən

artığını,Yaponiyada 80 faizini, Fransada təqribən 70-75 faizini, Portuqaliyada 60 faizdən

yuxarı, Belçikada 50 faiz, İsveçrədə 45 faiz, ispaniyada 30 faizini təşkil etmişdir. Hazırda

ABŞ-da Fermaların Kredit Sistemi torpaq alışı üzrə kreditlərin 1/3-ni, qısa və uzun müddətli

kreditlərin isə 1/6-ni reallaşdırır.

Bu kimi kooperativ kredit təşkilatlarına misal olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropa

ölkələrindəki təşkilatları göstərə bilərik. Polşada kənd təsərrüfatının kreditləşməsinə, istehsala

, emala, kənd təsərrüfatı mallarının satışı və inkişafdan geri qalmış sahələrə verilən kreditlərin

90 faizə qədərinin verilməsi kooperativ bank sistemindən keçir.

Polşada sosializm kənd bank sisteminin islahatı üçün hüquqi baza 1994-cü ildə

yaradılmışdı. Hal-hazırda Polşa kooperasiya sistemi üç səviyyədən ibarətdir: kredit

ittifaqlarının mərkəzi bankı (BGZ), 9 regional və 1200 lokal kooperasiya bankı. Bundan

başqa, paralel olaraq islahat vaxtı BGZ himayəsindən çıxmış və sərbəst olmuş üç kooperasiya

bankı mövcuddur. Lakin, BGZ-in başçılığı ilə kooperasiya banklarının sistemi müqayisəli

üstünlüklərə malikdir, çünki hökumət üç-beş il ərzində yenidən strukturlaşdırma keçirməyi və

kənd banklarının ümidsiz borclarını silməsini öz öhdəsinə götürmüşdür. Xüsusi olaraq bunun

üçün 1995-ci ildə bank zəmanətlərinin Fondu (Banking Guarantee Fund) və orta və kiçik

biznesin müəssisələri üçün Girov fondu (Loan Collateral Fund for Medium and Small

Enterprises) yaradılmışdır.

Litvada kredit ittifaqları haqqında qanun fevral 1995-ci ildə təsdiq edilmişdi. 2009-cu

ildə ölkədə payçıların ümumi miqdarı 76,1 min nəfər olan ,aktivləri isə 520,6 milyon lt (150,8

milyon avro) təşkil edən 66 kredit ittifaqı müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirdi. Kredit

ittifaqları Litvanın Mərkəzi kredit ittifaqına birləşdirilmişdir, hansı ki, ödəmə qabiliyyətinin

və kredit ittifaqlarının likvidliyinin, onların fəaliyyətinə nəzarətin və kooperasiya kadrlarının

təliminin saxlanılması üçün cavab verir. Litva kooperativləri dövlətin maliyyə dəstəyindən

istifadə edir. 2006-cı ildən başlayaraq yenidən yaradılmış kooperativlər tərəfindən təşkilat

xərclərinin kompensasiyasına maliyyə vasitələri ayrılır. Fəaliyyətin birinci ilində kooperativə

maliyyə köməyinin ölçüsü 40 min lt-ya (11,6 min avro) çata bilər. Kənd təsərrüfatı

kooperativlərinin yaradılmasının genişləndirilməsinin digər forması onlara vergi güzəştlərinin

təqdim olunmasıdır. Kooperasiyanın inkişafı həmçinin Avropa Birliyinin maliyyə dəstəyi ilə

həvəsləndirilir. "2007-2013-cü il Litvanın kəndinin İnkişaf proqramı"nda kənd əhalisinin

həyat keyfiyyətin yaxşılaşmasına, çox sahəli iqtisadiyyatın formalaşması, həmçinin

kooperativlərin inkişafının stimullaşdırılması yolu ilə 81 milyon avro ayırılmışdır. Kənd

kredit kooperativlərinin ittifaqları həmçinin Bolqarıstanda, Ukraynada, Moldaviyada,

Latviyada və keçmiş sosializm blokunun digər ölkələrində yaradılmışdır.

Kredit təşkilatlarının inkişafında birmənalı olaraq dövlətin rolu vardır. Müzakirələr

aparılır ki, sistemin yenidən qurulmasında dövlət hansı səviyyədə iştirak etməlidir:

münasibətlərin yaradılması çərçivəsindən və ilkin kapitalın maliyələşməsinin nəzarətinə

qədər olan hissə. Moldova, Bolqarıstan və Rumıniyada hökumət kənd təsərrüfatı kredit

kooperasiyalarının gənc sistemini dövri kapitalla təmin etmək məqsədi ilə Dünya Bankından

borc aldı.

Bu baxımdan Cənubi Koreyanın təcrübəsi maraqlıdır. Belə ki, kredit kooperativləri

burda 60-cı ilərdə yaranmış, təkcə kredit verməklə deyil, həmçinin əhalinin pullarının cəlb

edilməsi, marketinq işləri və digər istehsal funksiyalarını da yerinə yetirməklə hər kənd

icmasında yaxşı işləyirdi. Başlanğıcda, 1961-ci ildə bütun fondun 57 faizi dövlət büdcəsindən

gəlmiş, yalnız 20 faizi əhalinin əmanətləri təşkil edirdi. Buna baxmayaraq 1974-cü ildə

əmanətlər fondun ümumi həcminin 51 faizini, dövlət tərəfindən qoyulan pullar isə azalaraq

19 faiz olmuşdur. Kreditlərin həcmi qısa dövrdə, cəmi 13 il müddətində 4 dəfə artmışdır.

Digər tərəfdən Banqladeşdə Qramin-bank heç bir yardım olmadan fəaliyyətə

başlamışdır ( 2007-ci ildə iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureantı prof. Məhəmməd Yunus

tərəfindən yaradılıb). Dünya Bankının və donor təşkilatlarının kooperativ kredit təşkilatları

yolu ilə çoxsaylı kredit təklifləri rədd edilmişdir. Heç də həmişə bu yolla verilən kreditlər

kooperativ kredit təşkilatlarının işinin qurmasına müsbət təsir etmirdi. Bəzən kooperativ

kredit təşkilatları Hindisitan və digər Asiya ölkələrinə verilən kreditlərin geri qaytarılmaması

səbəbi ilə tez bir zamanda süquta uğrayırdılar.

Banqladeş əhalisinin kasıb olması ( illik yığım miqdarı 1 nəfər üçün 5-10 ABŞ dollar),

Qramin-bankın aktivlərinin birləşdirilməsinin imkansız olmasını göstərir və bu Rusiyada

mikrokredit verilişinin inkişafı üçün təcrübə kimi baxıla bilinməz.

İnkişaf etmiş ölkələrdə kredit kooperativ təşkilatlarının yaradılması cəhtləri indidə

davam etdirilir. Məsələn, Misirdə kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi sistemi təkcə

kommersiya bankları tərəfindən deyil, həmçinin qeyri-dövlət təşkilatları tərəfindən

yaradılmış yerli təşkilatların köməyi ilə mümkün olur. 2008-ci ildə bu məqsədlə 28 milyard

misir funtu və ya ümumi banklar tərəfindən verilən kreditin 7.9 faizi həcmində pul

ayrılmışdır.

Azərbaycanla yanaşı. keçmiş sovet ittifaqı ölkələrində: Tacikistan, Özbəkistan,

Moldova, Ukrayina, Qığızıstan və Qazaxıstanda mikro-kredit təşkilatları bazarında kredit

kooperativləri ilə yanaşı dövlət, bələdiyyə və xüsusi fondlar, həmçinin iş ortaqları və

təşkilatları fəalyyət göstərirlər. Kredit kooperativləri, ittifaqlar və assosasiyaların fəaliyyəti

lisenziyalaşdırılır. Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanda müstəsna hal olaraq bu işlər

Mərkəzi Bankın üzərinə düşür. Ukrayna və Azərbaycanda isə liseziyalaşma məslələri

maliyyə xidməti bazarında səlahiyyətli dövlət orqanının üzərinə düşür.

Kənd təsərrüfatına verilən kreditlərlə məşqul olan kooperativ kreditləşmə sisteminin

vacib elementi verilən kreditlərin zəmanəti və girov məsələsidir. Misal üçün, Litvanın kənd

təsərrüfatına verilən kreditlər üzrə sığorta fondu kifayət ediləcək qədər girov qoymaq

gücündə olmayan borclananları sığortalamaq məqsədilə 1995-ci ildə (1.8 milyon avro kapital

həcmi) yaradılmışdır. Fermerlər üçün maksimum sığorta miqdarı 116 min avro, şirkətlər

üçün isə 260 min avro müəyyən edilmişdir. Sığorta haqqı-5.5 faiz, onun da 1.1 faizini müştəri

ödəyir, qalan hissəsini isə dövlət konpensasiya edir. Bunlarla bağlı ölkəmizdə işlər görülmüş

olsada kəndlərdə heç də yaxşı nəticələrə nail olunmadı.

ABŞ və Avropada kredit kooperativlər sisteminin inkişafı bir-birinə çox oxşasa da bəzi

suallarda fərqli xüsusiyyətlər meydana çıxır.

Misal üçün ABŞ və Fransada kəndli fermer və əhali heç vaxt öz vəsaitlərini kredit

kooperativlərinə yatırmırdılar. Almaniya və Hollandiyada (RABO-bank), əksinə kapitalın

əsas hissəsini yerli əhali və xarici investisiya hesabına əldə olunmuş əmanətlər təşkil edirdi.

Rusiya, ABŞ, Yaponiyada kreditlər yalnız istehsal yönümlü kənd təsərrüfatına verilirdi. Bu

yaxınlarda ABŞ-da Fermer Kredit Sistemi (FCS) kənd təsərrüfatında sosial infrastrukturun

inkişafı üçün kreditlər təklif edir. Yalnız son zamanlar FCS az da olsa aqrobiznesin inkişafı

ilə əlaqəli fəaliyyətləri də maliyələşdirir (Əgər bu istehsalçının özünə aid olarsa). Eyni

zamanda Almaniya və Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün ehtiyac olunan kreditlərin həcmi

ümumi həcmin 5 faizini keçmir. Ən başlanğıcdan burda bir konsepsiya olmuşdur-tək kənd

təsərrüfatının deyil, “rayonun inkişafı naminə istənilən kiçik fəaliyyətin inkişafının

stimullaşdırılması”.

Yığım hissəsinin formalaşdırılmasında da fərqlər var. Fermer Kredit Sisteminin

fərqləndirici cəhəti qismində müştərilər arasında daimi olaraq payların yığımının

olmamasıdır. Kooperativ üzvlərinin payı yalnız kredit götürdüyü müddətdə, kreditin 5 faizi

miqdarında təşkil edir. Pay-gönövülmüş kreditin həcmindən asılı olaraq artıb və ya azala

bilər, borcun ödənildiyi zaman tam qaytarılmalıdır. Üzvün elektron hesabında Fermer Kredit

Sistemə üzv olmaq və xidmətlərdindən istifadə etmək imkanı üçün simvolik olaraq 5 dollar

görsənir.Sistemin aktivləri mövcud üzvlərinin kooperativ əmlakları hesab olunur.

Almaniya və Hollandiyada payın miqdarı hər bir üzv üçün simvolik olaraq bərabər təyin

olunur. Kredit alışının həcmi payın həcmindən deyil, girovun qiyməti və borc verilərkən tələb

olunan digər öhdəliklərin sığorta olunmasının qiymətləndirilməsindən asılıdır.

Çevrilişdən öncəki Rusiyada paylar əvvəlcədən müəyyən edilirdi, üzvlər kooperativə

üzv olduqdan sonra bir neçə illər ərzində payı formalaşdıra bilərdilər. Kreditin maksimal

həcmi sərt şəkildə yığılmış payın həcminə bərabər tutulurdu.

Kooperativin öhdəliklərində onun üzvlərin kollektiv məsuliyyət prinsipi heç də hər

yerdə mövcud deyil. Misal üçün, bu ABŞ-da yoxdur. əksinə Hollandiyada RABOBANK-ın

hər bir üzvü 5000 quldenin avro ekvivalenti məbləğində digər üzvləri ilə bütün öhdəliklərdə

eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyırlar. Rusiyada üzvlər kooperativin yerinə yetirdikləri işlərdə

onların paylarının həcmləri miqdarında məsuliyyət daşıyırdılar (həcmcə eyni olmayan).

Hollandiyanın RABOBANK-ı gəlirlərin bölünməsi baxımından səciyyəvi xüsusiyyətə

malik deyildir. Belə ki, gəlir üzvlər arasında bölünməyərək rezerv fondda yığılırdı. Bu fond

bankın şəxsi kapitalı həcminin artırılmasına, yerli sahibkarların və kooperativ üzvlərinin

tələbi ilə əlavə xidmətlərin həyata keçirilməsi və gözlənilən itkilərin aradan qaldırılmasına

xidmət edirdi. Bundan başqa Hollandiya Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən olunmuş ehtiyat

norması da yerinə yetirilmiş olurdu.

Rusiyada gəlir üzvlük haqqı ödənişi qismində götürülmüş kredit həcmindən asılı olaraq

bölüşdürülürdü. Belə olduğu halda kreditin dəyəri ucuzlaşırdı.

Qərbi avropa ölkələrində kooperativlər-100 illik inkişaf yolu keçmiş kredit

kooperativlərinin sadə forması olan rayffayzen tipinin məhsuludur. Təkamül nəticəsində bu

struktur çoxlu klassik-kredit tərəfdaşlıq xüsusiyyətlərini itirmişdir. Belə ki, kooperativ

bankın pay sahibləri kənd təsərrüfatında məşqul olmayan şəxlərdir və onlar bu sahəyə

xeyriyyəçilik məqsədi ilə deyil, yüksək gəlir götürmək məqsədilə pul qoymuşlar.

Bankın idarə edilməsində “bir üzv-bir səs” prinsipinə əməl olunur, payçıların böyük bir

qismini, əsasən- işçi sinfin təmsilçiləri kooperativ bankları kooperasiyaların spesifik təşkilati-

hüquqi forması kimi fərqləndirirlər.

Sözsüz ki, təşkilatların təcrübəsi və Qərbi Avropa ölkələrin kooperativ banklarında

sistemin işləməsi, iqtisadi inkişaf etmiş Qərbi Avropa və Cənub-Şərqi Asiyanın kooperativ

sisteminin öyrənilməsi əhəmiyyətlidir. Qeyri-stabil bazar iqtisadiyyatı şəraitində biz bu

təcrubələrdən ən azı bizim öz milli kredit kooperasiya sistemimizi təkmilləşdirə bilən sistem

nümunəsi kimi istifadə edə bilərik. Lakin, bunun üçün ilk növbədə dövriyyə kapitalının

maliyyə dəstəyi və kooperativ yönümlü kiçik maliyə təşkilatların fəaliyyətini müəyyən

edəcək normativ-hüquqi bazanın yaradılmasında daimi olaraq dövlətin məqsədyönlü təsiri

olmalıdır. Dünyada sığortanın inkişaf meyillərini təhlil edərkən, sığorta nəzarəti və biznesi ilə

bağlı qəbul edilmiş yeni beynəlxalq prinsip və standartlarıla tanış olarkən, ayrı-ayrı

beynəlxalq konfrans və forumlarda iştirak edərkən çox tez-tez rastlaşdığımız mövzulardan

biri də İslam sığortası və ya təkaful anlayışları ilə bağlıdır. Bu anlayışlar əksər hallarda

sinonim kimi işlənsə də, əslində onlar arasında müəyyən fərq var ki, bu da təkafulun İslam

sığorta modellərinin Şəriət alimləri tərəfindən daha geniş şəkildə qəbul edilmiş bir qrupunu

əhatə etməsindədir. Təkaful əməliyyatlarının həcminin dünya maliyyə sistemində analoqu

olmayan sürətlə inkişafı, habelə maliyyə böhranlarının bu sistemdən demək olar ki, təsirsiz

ötüşməsi (təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 2007-2010-cu illər arasında təkaful

əməliyyatlarının həcmindəki artım illik 28 % təşkil etmişdir) istər beynəlxalq təşkilatlar,

istərsə də ayrı-ayrı transmilli korporasiyaların son vaxtlar təkafulla bağlı nəzəri və təcrübi

tədqiqatlara vaxt və pul sərf etmələrinə səbəb olmuşdur.

“Təkaful” sözü ərəb mənşəli “kəfələ” sözündən götürülmüş, təmin etmək, bir kəsə

kömək etmək və ya bir kəsin qayğısına qalmaq mənalarını daşıyır. Təkaful birgə məsuliyyət,

qardaşlıq, həmrəylik, qarşılıqlı əməkdaşlıq, yaxud yardımlaşma əsasında müəyyən riskə qarşı

maliyyə təminatı imkanı yaratmaq üçün formalaşdırılan münasibətlər sistemidir. Dünyanın ən

yeni, lakin ən dinamik sığorta institutu olan təkafulun tarixi dolayısı ilə 14 əsr əvvələ - ərəb

tayfaları arasında geniş yayılmış və İslam Şəriətində də qəbul edilmiş “əl-əqilə” doktrinasına

qədər gedib çıxır. Bu prinsip sonralar həyatın bir çox sahələrində, xüsusən də dəniz

tacirlərinin zərərlərinin qrup üzvlərinin birgə vəsaitləri hesabına formalaşdırılan fonddan

ödənilməsi sistemində geniş tətbiq edildi. Lakin peşəkar fəaliyyət olaraq, ilk təkaful şirkəti

1979-cu ildə Sudanda təsis edilmişdir. Hazırda dünyada 150-yə yaxın müstəqil təkaful şirkəti,

200-dən artıq isə sığorta şirkətlərinin “təkaful pəncərəsi” mövcuddur.

Ən ümumi şəkildə desək, təkaful bir qrup şəxsin hər birinin müəyyən məbləğdə pul

vəsaiti qoyaraq, qarşılıqlı köməkləşmə və könüllü yardım prinsipləri əsasında, qrup

üzvlərindən hər birinin məruz qala biləcəyi zərərli hadisələrdə maliyyə yardımı göstərməyə

imkan verən ümumi fond (iştirakçılar fondu və ya təkaful fondu) yaradılmasını nəzərdə tutan

maliyyə mexanizmidir. İslam hüququnun məcmusu olan Şəriətə görə insanlar arasındakı

bütün münasibətlərdə ədalətli rəftar mövcud olmalıdır. Bu səbəbdən istismarın – bu və ya

digər yolla kiminsə haqqı çatmadığı bir şeyi əldə etməsi hallarının aradan qaldırılması üçün

ədalətsiz varlanmanın bütün yolları, həmçinin zəruri olmayan risk və ya möhtəkirlik (böyük

qazanc vəd edən, lakin həddən artıq riskli olan sərmayə qoyuluşu) əlamətləri daşıyan

əməliyyatlar qadağan edilir.

Müasir fiqh alimləri İslam şəriətinə uyğunluq baxımından kommersiya sığortası ilə

əməkdaşlıq sığortasını (sığorta terminologiyasında daha çox “qarşılıqlı sığorta” kimi ifadə

olunur) bir-birindən fərqləndirirlər. Sığorta terminologiyasında kommersiya sığortası

dedikdə, gəlir əldə etmək məqsədilə özəl müəssisə kimi təsis edilmiş, müəyyən haqq

müqabilində risklərin qəbul edilməsi üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlərin fəaliyyəti, əməkdaşlıq

və ya qarşılıqlı sığorta dedikdə isə, iştirakçıların (sığortalıların) risklərinin bölüşdürülməsi

məqsədilə təsis edilmiş və onlara məxsus sığorta fondunun idarə edilməsi ilə məşğul olan

təşkilatların fəaliyyəti başa düşülür. Şəriət alimlərinin əksəriyyətinin, o cümlədən Fətvalar

üzrə Daimi Komitənin, Müsəlmanların Ümumdünya Liqasının Məkkə şəhərində yerləşən

İslam Fiqhi Şurasının, İslam Konfransı Təşkilatının Ciddə şəhərində yerləşən Beynəlxalq

İslam Fiqhi Şurasının fətvalarında əks olunan rəyə görə, kommersiya sığortasında Şəriətlə

qadağan olunan əməliyyatlar mövcuddur, lakin təkaful və tədamun (qarşılıqlı yardım və

əməkdaşlıq) mexanizmləri vasitəsilə həyata keçirilən əməkdaşlıq sığortası (qarşılıqlı sığorta)

isə halal və icazəlidir.

Təkaful sığorta konsepsiyasının İslam şəriətinə uyğun qaydada həyata keçirilən

alternativ mexanizmidir. Başqa sözlə, müsəlman ölkələrində, həmçinin müsəlmanların çox

yaşadığı bir sıra digər ölkələrdə tətbiq olunan təkaful Şəriətə uyğun qaydada iştirakçıları

(ənənəvi sığortada “sığortalılar”) və operatorları (ənənəvi sığortada “sığortaçılar”) cəlb

etməklə qarşılıqlı risk bölüşdürülməsinin həyata keçirildiyi sistemdir. Təkaful mahiyyət

etibarı ilə qarşılıqlı müdafiə əsasında risk bölüşdürülməsini ehtiva edən ənənəvi sığortanın

qarşılıqlı (əməkdaşlıq) sığorta əməliyyatları ilə oxşardır. Təkafulun ənənəvi sığortadan

iqtisadi baxımdan fərqi risklərin qiymətləndirilməsi, həmçinin təkaful fondunun idarə

edilməsindədir. Digər fərqlər isə sığortaçı və sığortalı arasındakı münasibətlərdə təzahür edir.

Təkaful əməliyyatları İslamın qadağan etdiyi hər hansı əməlin ünsürünü istisna edir.

Təkafulun mahiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu cür münasibətlərə cəlb olunan tərəflər

bərabərlik əsasında bir-birinə yardım etmək məqsədilə riskli hadisələrin nəticələrinə şərik

olmaqla Şəriət prinsiplərinə riayət edərək münasibət qururlar. Bu zaman Quranın “Yaxşılıq

etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik

etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin. Allahdan qorxun”(Quran, əl-Maidə surəsi, 2-ci ayə)

ayəsindəki əmr və qadağa əsas götürülür. Baş verən hadisələrin zərərli nəticələrinin hər hansı

bir qrup arasında bölüşdürülməsi insanların sosial rifahına əlavə təminat baxımından

mühümdür.

Təkaful əməliyyatlarının təcrübədə daha çox üç əsas modelindən istifadə olunur ki,

bunların əsas fərqi təkaful fondunu iştirakçıların adından idarə etməsinə görə operatorun

haqqının hansı əsasda ödənilməsində təzahür edir:

1. Vəkələ modeli - bu modelin tətbiqi zamanı operator əvvəlcədən razılaşdırılmış

haqq alır. Təkaful operatorunun aldığı haqq iştirakçıların fonda ödədikləri

yardımların (ənənəvi sığortadakı “sığorta haqları”) əvvəlcədən razılaşdırılmış

hissəsi olmaqla iştirakçıların adından fondun idarə edilməsi və onun vəsaitlərinin

investisiyasına görə müəyyən edilir. Operator fondun qalıq vəsaitlərinin, habelə

investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində pay sahibi olmamaqla yanaşı, nə fondun

zərərlərində, nə də investisiya itkilərində iştirak etmir. Lakin, iştirakçıların

zərərlərini ödəmək üçün təkaful fondunun vəsaitləri kifayət etmədikdə, operator

fondu faizsiz borcla (“qard”) təmin etməlidir ki, bu da növbəti dövrlərdə fondun

qalıqları olduğu halda qaytarılır. Bu modelə uyğun olaraq, operator əməliyyat

xərclərinin aldığı haqdan az olduğu halda mənfəət əldə edir. Sual oluna bilər ki,

operator formal olaraq hər hansı risk qəbul etmədiyi üçün bəzi hallarda riskləri

düzgün qiymətləndirmədən daxil olan yardımların çox olmasına cəhd

göstərməzmi? Cavab ondan ibarətdir ki, adekvat risk qiymətləndirilməsinə görə

fondun zərərə məruz qalacağı halda “qard” vermək öhdəliyi, həmçinin bir çox

hallarda fondun risklərinin lazımi səviyyədə idarə olunmasına görə müəyyən

edilən həvəsləndirici haqq üsulundan istifadə olunması qeyd olunan problemi

demək olar ki, aradan qaldırır.

2. Mudarabə modeli – operatorun haqqı təkaful fondunda vəsait qaldığı halda həmin

qalığın operatorla iştirakçılar arasında əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə

bölüşdürülməsi ilə ödənilir. Göründüyü kimi bu model, tək iştirakçıların öz

aralarında deyil, həmçinin operatorla iştirakçılar arasında mənfəətin

bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. Operator həm təkaful fondunun qalıq vəsaitlərinin,

həm də investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində əvvəlcədən razılaşdırılmış

nisbətdə pay sahibi olur. Təkaful müqavilələrinin bu model əsasında bağlanması

zamanı iştirakçının yazılı formada bəyan etdiyi niyyəti adətən “təkaful fondundakı

hər hansı qalıq və (və ya) investisiya gəlirləri operatorun … % məbləğində

Mudarabə payı çıxılmaqla ödəmiş olduğum yardımın məbləğində mütənasib

olaraq, mənə məxsusdur” kimi ifadə olunur. Vəkələ modelində olduğu kimi,

burada da fondun vəsaitlərində kəsir yarandıqda, qard adlanan faizsiz borc

ödənilməsi operatorun öhdəliyidir. Bu modelin tətbiqi zamanı operator yalnız o

halda mənfəət əldə edir ki, onun əməliyyat xərcləri təkaful fondunun qalıq

məbləğindəki və investisiya gəlirlərindəki ümumi payından az olsun. Buna görə də

fondun səmərəli idarə olunması, habelə risklərin lazımi səviyyədə

qiymətləndirilməsi operatorun əsas marağıdır.

3. Qarışıq model – yuxarıda qeyd olunan hər iki modelin birgə tətbiq edilməsi ilə

həyata keçirilir. Operator iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların əvvəlcədən

razılaşdırılmış hissəsini götürməklə yanaşı eyni zamanda fondun investisiya

gəlirlərinə də şərik olurlar. Bir çox tənzimləyici orqanlar və beynəlxalq təşkilatlar

(məs., İslam Maliyyə İnstitutları üzrə Mühasibat və Audit Təşkilatı) hər iki

modelin üstünlüklərini özündə birləşdirdiyi üçün təkafulun qarışıq modelindən

istifadə etməyi tövsiyə edirlər. İnvestisiya əməliyyatlarında Mudarabə modelinin

tətbiqi təmsil olunan (iştirakçıların qismində) – agent (təkaful operatorunun

qismində) arasındakı münasibətlərdə meydana çıxa bilən problemlərə mane olursa,

vəkələ modelinin tətbiqi risk qiymətləndirilməsinə sərf olunan inzibati xərclərin

ödənilməsi üçün lazımi vəsaitin əldə edilməsinə imkan yaradır.

Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, təkaful-vəqf modeli, qeyri-kommersiya təkaful

modeli (bu model əsasən Sudanda tətbiq edilir) də mövcuddur.

Kommersiya sığortasından fərqli olaraq, təkaful şirkəti qeyri-sağlam anderraytinq

itkiləri ilə üzləşmir. Təkaful şirkətlərinin zərərə məruz qalması yalnız təkaful fondunun

düzgün idarə edilməməsi zamanı baş verir ki, bu da sırf biznes riskidir. Risk bölüşdürülməsi

sxemi hər bir təkaful məhsulunun “onurğa sütunu”dur. Bu sxemə uyğun olaraq, eyni təbiətli

risklərə və davranışlara məxsus iştirakçılar qruplaşdırılır. Daha sonra qrupun ehtiyaclarından

irəli gələn riskin ümumi dəyəri qiymətləndirilir və iştirakçılar arasında bölüşdürülür.

İştirakçıların sayı artdıqca, onların risklərinin idarə edilən səviyyəyə çatması da mümkün

olur. Lakin bir çox hallarda, xüsusən də fəaliyyətə yeni başlayan və ya kiçik təkaful

şirkətlərinin adekvat olmayan az sayda iştirakçılarının olması, böyük şirkətlərdə isə, əksinə,

iştirakçıların həddən artıq çox sayda olması bu problemin aradan qaldırılması üçün, ilk

növbədə, retəkaful (təkrar təkaful–ənənəvi sığortadakı təkrarsığortanın alternativi)

mexanizmindən istifadə edilir. Retəkaful vasitəsilə risklər ayrı-ayrı təkaful şirkətləri arasında

bölüşdürülməklə böyük iştirakçılar qrupu formalaşdırılır, risklərin idarə edilməsi xərclərinin

ümumi dəyəri də proqnozlara daha uyğun olur. Belə olan halda hər bir iştirakçı tərəfindən

ödənilməli olan yardımların hesablanmasında da dəqiqlik səviyyəsi artır.

Təkaful konsepsiyasının tərəfdarları onun sosial siyasətə daha yaxın olması fikrini irəli

sürməklə bununla bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz, təkafulun üstün cəhətlərindən irəli gələn bir

çox əsaslara söykənirlər. Belə ki, beynəlxalq təşkilatların sığorta sektoruna aid qəbul etdiyi

sənədlərin, habelə dövlətlərin sığorta siyasətini müəyyənləşdirən qanunların əsasında duran

motivasiya sığortanın sosial yönümlülüyü, o cümlədən “çoxların köməyi ilə azların itkisinin

aradan qaldırılması” prinsipi dayansa da, bu günkü kommersiya sığortasının nə nəzəri, nə də

təcrübi cəhətlərində qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün kifayət qədər əsas tapmaq

çətindir. Bu məqsədə uyğun gələn az sayda arqumentlər də sığortaçıların kommersiya

maraqlarının və biznes iddialarının fonunda nəzərə çarpmır. Təkafulla yanaşı, ənənəvi

sığortaya xas olan və Qərb ölkələrində ən uğurlu sığorta biznesi hesab edilən qarşılıqlı sığorta

(və ya əməkdaşlıq sığortası), artıq qeyd edildiyi kimi, əksər İslam alimləri tərəfindən,

xüsusən də Fətvalar üzrə Daimi Heyətin rəyinə əsasən Şəriət baxımından qanuni hesab

edilmişdir, bir şərtlə ki, qarşılıqlı sığortanın investisiya əməliyyatları Şəriətə uyğun qaydada

həyata keçirilsin.

Müsəlman ölkələrində ənənəvi sığortanın hələ də üstünlük təşkil etməsinə (ümumi

sığorta haqlarındakı payı 83 %), habelə ənənəvi sığortaya aid əməkdaşlıq (qarşılıqlı)

sığortasının da Şəriət tərəfindən icazəli hesab edilməsinə baxmayaraq (məsələn, Səudiyyə

Ərəbistanında qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmişdir ki, sığortaçılar yalnız əməkdaşlıq

sığortası təcrübəsinə uyğun əməliyyatlar həyata keçirə bilərlər), təkaful əməliyyatlarındakı

artım ənənəvi sığorta ilə müqayisədə xeyli çoxdur. “Sviss Re” Təkrarsığorta şirkətinin

ənənəvi illik təhlillərinin nəticəsi olaraq, 2011-ci il üçün nəşr etdiyi “Qlobal Sığorta

İcmalı”nda qeyd edilir ki, ümumdünya maliyyə böhranına və ənənəvi sığorta sektorundakı

azalmalara baxmayaraq, 2007–2010-cu illər arasında təkaful şirkətlərində orta hesabla 30%-ə

yaxın artım müşahidə edilmişdir. Əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələri əhatə etməsinə

baxmayaraq, 2004-cü ildə təkaful üzrə daxilolmaların həcmi 1,4 milyard dollar olduğu halda,

2010-cu ildə bu rəqəm 5 dəfə artaraq 7 milyard , 2011-ci ilin sonunda isə 12 milyard dollara

çatmışdır. Tədqiqatçılar belə dinamik inkişafın bir neçə səbəbini göstərirlər ki, bunlardan da

yalnız biri sırf müsəlman əqidəsi ilə bağlı amildir. Belə ki, təkaful əqdləri İslam maliyyəsi

prinsiplərinə uyğun gəldiyi üçün uzun müddət sığorta xidmətlərindən yararlanmaq imkanı

olmayan və böyük say potensialına malik sığortalanmamış statusunda olan müsəlman

əhalinin cəlb edilməsinə şərait yaratmışdır. Digər səbəblər isə təkafulun sırf biznes və

maliyyə institutu kimi üstünlükləri ilə bağlı olmaqla, müsəlmanlarla yanaşı, qeyri-

müsəlmanların da diqqətini cəlb etməsi ilə əsaslandırılır :

- Təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan modellərin bazar və kredit risklərinin

xoşagəlməz nəticələrini xeyli dərəcədə azaltmaq, habelə maliyyə təsisatı olan təkaful

operatorlarının müflis olmaq ehtimalını minimuma endirmək imkanı bu qeyri-ənənəvi

sığorta mexanizmini nəinki Şəriətə uyğunluq baxımından müsəlmanların, həmçinin

son qlobal maliyyə böhranlarının “dərslərini öyrənən” Qərb tədqiqatçılarının da ən

çox diqqət yetirdiyi mövzular sırasına daxil etmişdir. Təsadüfi deyil ki, artıq qeyri-

müsəlman ölkələrində də təkaful şirkətlərinin fəaliyyətə başlaması, habelə böyük

ənənəvi təkrarsığorta şirkətlərinin vəsaitlərinin müstəqil idarə olunduğu retəkaful

bölmələrinin açılması adi hala çevrilmişdir.

- İslam maliyyə sisteminin inkişaf etdiyi ölkələrdə təkaful məhsulları ənənəvi sığorta

məhsulları ilə müqayisədə qiymət rəqabətində daha davamlı təsir bağışlayır;

- təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan əqdlərin şəffaflığı, habelə təkaful

operatorlarının bağladığı müqavilələrdə sələmçilik, sərxoşedici istehsalı, qumar

oyunları, tütünçülük kimi investisiya portfellərindən yayınma təkcə müsəlmanları

deyil, əxlaqi dəyərlərə uyğun gələn maliyyə xidmətləri axtaran qeyri-müsəlmanları da

əhatə edir. Təkaful müqavilələrində ifadə olunan kommersiya əsaslı deyil, insanlar

arasındakı mənəvi bağlılığa söykənən niyyəti də bura aid etmək olar.

- təkaful fondunun zərərdən artıq qalan vəsaitlərinin iştirakçılar arasında

bölüşdürülməsinin (hərçənd ənənəvi sığortada da bu cür şərlərə nadir hallarda rast

gəlinsə də, bu, sığortaçının fərdi mülahizəsindən asılı olaraq müqavilədə razılaşdırılır)

məcburi prinsip olaraq müəyyənləşdirilməsi sığorta hadisəsinə məruz qalmayan

sığortalılara qarşı ədalətsiz davranışı aradan qaldırmaqla, həmin vəsaitin

investisiyasından əldə edilən gəlirlərə iştirakçıların sahiblik imkanını ortaya qoyaraq

təkcə mənəvi deyil, dünyəvi mənfəət baxımından da daha çox müştəri cəlb etməyə

şərait yaradır.

Qeyd olunanlar Azərbaycanda kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük üzrə sığortanın

təkmilləşdirilməsi zamanı təkavul mexanizminə də diqqət yetirilməsinin vacib olduğunu

göstərir. Ölkə əhalisinin əksəriyyətinin müsəlman olması da bu modelə üstünlük verilməsinin

lehinə işləyən daha bir güclü arqumentdir.

2.2. Lizinq xidmətlərinin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübə

Dünya bazarında kəskinləşən rəqabət davamlı inkişaf üçün yeni texnologiya, vasitə və

alətlərin meydana gəlməsini və tətbiqini şərtləndirir. Bu baxımdan, “lizinq” və “faktorinq”ə

rəqabətin kəskinləşdiyi şəraitdə inkişaf üçün əlavə imkanlar yaradan mütərəqqi maliyyə

alətləri kimi baxmaq olar.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında lizinq biznes növləri arasında xüsusi yer tutur. Müxtəlif

xidmətlər təklif edən lizinq şirkətlərinin sürətli artımı və lizinq sövdələşmələrinin şərtlərinin

modifikasiyası müxtəlif iqtisadi sferalardan olan sahibkarlar tərəfindən investisiya

vəsaitlərinin alınmasının müxtəlif yollarını müəyyən etdi. Sonradan lizinq şirkətləri maliyyə-

lizinq cəmiyyəti adını aldılar. Onlar istehsalçıya onun mallarını icarəyə vermək yolu ilə

satışda kömək edir, sövdələşmələrin maliyyələşdirilməsi və bununla bağlı risklərin

bölüşdürülməsini təşkil edirdilər.

Qərbi Avropada ilk maliyyə-lizinq cəmiyyətləri XX əsrin 50-ci illərinin sonu, 60-cı

illərinin əvvəllərində yaranıb. Lakin lizinq əməliyyatlarının inkişafının qarşısını onların

statuslarının vergi və vətəndaş qanunvericiliyində qeyri-müəyyən olması alırdı. Yalnız vergi

qanunvericiliyində lizinq müqvilələri öz əksini tapdıqdan sonra, lizinq əməliyyatlarının tempi

artmışdır. Məsələn: Fransada birinci lizinq şirkəti olan "Lokafrans" 1982-ci ildə yaradılıb, 4 il

sonra isə onların sayı 30-dan çox idi. 1987-ci ildə Fransada illik müqavilə dövriyyəsi 57

milyard frank olan daşınan əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 56 lizinq şirkəti və daşınmaz

əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 94 lizinq şirkəti fəaliyyət göstərirdi. Bu şirkətlər ölkənin

iqtisadi cəhətdən geridə qalmış regionlarının inkişafına təkan verdi. Fransa hökuməti yerlərdə

sahibkarlığın inkişafı planının bir hissəsi kimi bu şirkətlərin fəaliyyətini genişləndirir. Lizinq

şirkətlərinin stimullaşdırılması, vergidən azad edilməsi, itkiləri kompensasiya edən xüsusi

fondların yaradılması və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Fransanın ən böyük lizinq şirkətləri

"Lokfrans", "Slibay", "Lokabay", "Sofimoboy", "Sliminiko" və başqaları sayılırlar.

İtaliyada ilk lizinq şirkəti 1963-cü ildə yaradılıb, bu növ şirkətlərin sürətli artımı isə 70-

80-ci illərə təsadüf edir. İtaliyanın əsas xüsusiyyəti böyük sayda icarə müəssisələrinin varlığı

idi. XX əsrin 80-ci illərində ölkədə mövcud olan lizinq şirkətlərinin böyük hissəsi xırda və

orta tipli idilər. Onların arasında "Assimo" milli assosiasiyasının üzvü olan 50 böyük lizinq

şirkəti var idi. Bu dövrdə 10 daha böyük lizinq şirkətinin payına bütün əməliyyatların 80%-i

düşürdü. Ölkənin "Lokafit", "Gentrolizinq", "Savay zinq", "Lokat" kimi şirkətləri 30 min

müəssiəyə xidmət göstərirdi. Artıq XX əsrin 60-cı illərindən lizinq

əməliyyatları Asiya qitəsində də öz inkişafını tapıb. Hazırda lizinq xidmətlərinin dünya

bazarının əsas hissəsi "ABŞ – Qərbi Avropa – Yaponiya" üçbucağında cəmlənib. Qərbi

Avropada lizinqverən rolunda bank və onun törəmə cəmiyyətləri tərəfindən idarə olunan

ixtisaslaşmış lizinq şirkətləri çıxış edirlər.

Yaponiya üçün lizinq əməliyyatlarının genişləndirilməsi, lizinq və istiqrazların alqı-

satqı kombinasiyasını daxil edən təkliflər paketinin təqdim edən təkliflər paketinin təqdim

olunması aiddir. Bu xidmətlər kompleks lizinq adını almışdır.

XX əsrin 90-cı illərində maşın və avadanlıqlara edilmiş kapital qoyuluşlarında lizinqin

payı müvafiq ölkələr üzrə aşağıdakı kimi idi: ABŞ - 25-30%, Böyük Britaniya, Fransa,

İsveç, İspaniya - 13-17%, İtaliya, Niderland –12-14%, Avstriya, Danimarka, Norveç - 8-

10%, Yaponiyada - 8-10%. Yaponiyada lizinq sövdələşmələrinin həcmi 1980-1988-ci illər

ərzində 6 dəfə artmışdı. Burada lizinq əməliyyatlarının illik artımı 25-30% idi.

Öz sürətli inkişafına baxmayaraq, Avropa lizinq bazarı öz inkişaf templərinə görə ABŞ,

Asiya, Sakit okean və Avstraliyadan geri qalır.

Avstraliyada sənaye kapital qoyuluşlarının 33%-i lizinq əsasında baş verir. ABŞ-

da EHM, poliqrafik və energetik avadanlıqların böyük hissəsi lizinq əsasında alınır. Qaldırıcı-

nəqliyyat vasitələrinin payı 58%, sərnişin təyyarələri və avadanlıqların payı 50%-dir. Çevik

dəyişən texnologiyaya və hesablama texnikasında, maşınqayırmada, rabitə vasitələrinin

istehsalında, elektrik avadanlıqları sahəsində lizinqdən daha geniş istifadə olunur.

Dünyada lizinqin tarixi çox qədimlərə gedir. Tarixi qaynaqlar, b.e.ə. 2000-ci illərdə

torpaq işləmi alətlərinin, daha sonrakı illərdə gəmilərin və Orta əsrlər boyunca da ərazi və

binaların lizinq predmeti kimi istifadə edildiyini göstərir. İkinci Dünya Müharibəsində savaş

malzemelerinin kiralanmasıyla yeniden gündeme gelen Lizinq , bu illərdə modern bir

uygulama biçimi kazanmıştır. Ilk modern Lizinq şirkəti 1952-de ABDde qurulmuştur. Onu

Kanada, Ingiltere, Fransa, Italya və Almanyada qurulan Lizinq şirkətləri izlemiştir.1963-te

bugün Lizinq alanında en iddialı ölkələrden biri olan Yaponiya devreye girmiştir və 1970li

illərdə isle dünyanın digər ölkələrinə yayılmıştır. 1973 petrol böhrani səbəbi ilə düzenli bir

gelişme göstəren lizinq əməliyyatları , müəyyən ölçüde yavaşlamıştır. Ancaq 1970lerin

sonlarına doğru kiralama fəaliyyətlerinin gelişimi tekrar hızlanmış , 1980li illərdə ölkə

ekonomilərinde yatırımların önəmli hissəsini maliyyəe etmiştir.

1995 ilində gerçekleştirilən toplam 409.1 milyar USD-lik lizinq əməliyyat həcmi;

Kuzey Amerika üçün 169.3, Avropa üçün 108.0 və Asya üçün 104.8 milyar USD olaraq

paylaşılmıştır. İşlem həcmi gerçekleşmeleri, 1996 ilina gelindiğinde toplam 428.1 milyar

USD və sırasıyla paylar 177.0, 117.7 və 105.8 milyar USD olmuşdur. 1997 ilində toplam

əməliyyat həcmində düşüş yaşanmasına və 405.8 milyar USD-ye geriləmesine rağmen,

Kuzey Amerikanın həcmi artmış və 189.2 milyar USD-ye çatmışdır. Geriləmenin

gerçekleştiği bölgeler olan Avropa və Asya ise sırasıyla 108.3 və 80.2 milyar USD ilə 1997

ilinı kapatmıştır. 1998 ilində 432.4 milyar USD olaraq gerçekleşen dünya lizinq həcmi 1999

ilində %9.5 dərəcəsinda bir böyümə göstərerek 473.5 milyar USDye çatmışdır. Türkiyədəki

lizinq həcmi ise 1999 ilində bir öncəki ilə dərəcələ %67.1 dərəcəsinda küçülmüştür.25

Rakamlar incelendiğinde 1970-ten itibaren dünyada Lizinq sektorunun böyük bir artış

göstərdiği, %800lere varan böyümə dərəcələrina ulaştığı görülmektedir. Bugün ildə yaklaşık

750 milyar $ dəyərinda maliyyə kiralama əməliyyatı yapılmakta, toplam yatırımların

ortalama %25i maliyyəe edilmektedir. Dünya Lizinq bazarında birinci sırada olan ABD-yi

Kıta Avropası və Uzakdoğu ölkələri izlemektedir.

Lizinq son illərdə sadəcə sanayiləşmiş ölkələrde deyil, gelişmekte dərəcə ölkələrde de

böyük önem kazanmıştır. Yeni texnologiya istifadəını dəstəkləyən, ekonominin böyük

sermayeler olmaksızın yeni atılımlara yönelmesini mümkün kılan, kiçik birikimleri harekete

geçiren Lizinq yatırımcıya böyük üstünlüklar sağlamaktadır. Avropa və Amerikada Lizinqin

toplam yatırımlardan yüksək bir pay alması bunun en önəmli göstərgesidir.

Türkiyədə lizinq bugünkü anlamına 1985 ilində yürürlüğe giren 3226 saylı Maliyyə

Kiralama Qanunu ilə kavuşmuştur. 1986 ilində ilk lizinq firmasının kurulmasıyla, maliyyə

kiralama yöntemi, ölkəmizdəki yatırımların maliyyəında önəmli bir pay teşkil etmeye

başlamışdır.

Bugün ölkəmizdə maliyyə kiralama növünde lizinq uygulanmaktadır. Bu yönteme görə,

lizinqə konu olan mal, lizinq firması tərəfindən satın alınır və malın hər cür istifadə haqqı

lizinq alana verilir. Kiralama konusu mal/mallar 4 sene sonunda lizinq firması tərəfindən

lizinq alana simvolik bir haqqle devredilir. Bu devir müddəti bəlaqəsayarlarda və kuruluş

gazetesinde bazarlama ibaresi bulunan firmaların taşıt aracı alımlarında 2 sene olaraq

müəyyən olunmuştir.

Lizinq endüstrisi, önəmli bir maliyyə yöntemi olaraq, ölkənin global bazarlarda böyümə

müddətcini desteklemiştir. Türkiyədə xidmət verən lizinq sektoru, yatırımcı firmalar üçün

ortamüddətli maliyyə kaynağı haline gelmiştir. Lizinq, Amerikada yatırımlarının maliyyəında

yaklaşık üçüncü sırada yer alırken, Avropada ise yatırımların %20si lizinq ilə qarşılanmakta,

bu dərəcə, Türkiyədə %8-10 seviyelerinde gerçekleşmektedir.

Türkiyədə yatırımcılar üçün lizinq əməliyyatları hər cür vergi, rüsum və xərcdən azad

olunmuşdur. Müqavilələr üçün sadəcə noter masrafı ödenmektedir. Lizinq şirkətləri, lizinq

alansına kullandırmak məqsədi ilə aldığı bəzi ekipman grupları üçün daha düşük ƏDV

ödəməktedirler. Bu dərəcə, makine və ekipmanlarda %1, ticari avadanlıqlar üçün %8, binek

otolar üçün %25, lüks binek otolar üçün %40 olaraq uygulanır. Vergi usul qanuna görə lizinq

şirkəti tərəfindən düzenlenen kira faturaları, kira giderleri niteliğindedir və doğrudan vergi

matrahından düşülür. Ayrıca, bir çox bank kredilərinin qısa vadeli olmasına qarşın lizinq

tamamıyla orta və uzunmüddətli kredi uygulamalarını içerir.

Kiralamanın Türkiyə baxımından önemi, son illərdə özellikle iç tasarrufun yatırımları

besleyecek güçte olmaması və işletmelerin fon ehtiyaclarının maliyyə sistemimizin yeterli

düzeyde qarşılayamaması səbəbi ilə artmış bulunuyor. Fonların kıt olması yanında,

qiymətının yani faiz dərəcələrinın yüksəkliği de yatırımları olumsuz olaraq etkiləmektedir.

Belə bir şəraitdə maliyyə kiralama ekonomiye bir canlılık gətirecektir. Özel sektor tərəfindən

yapılan yatırımların artıyor olması maliyyə sektoru üçünde yatırımları dəstəkləyən maliyyə

kiralama şirkətlərine önəmli roller yüklemektedir.

1994-cü ildə yaşanan böhrandan bütün maliyyə sektoru kimi çox etkilənmiş olan lizinq

sektorunda da daralma yaşanmışdır. 1995-ci ildən sonra toparlanmaya başlayan lizinq

sektorunun əməliyyat həcminin artışı 1997-ci ilin ikinci yarısında Uzaq Şərqdə başlayıb

1998-cı ildə Rusiyaya və oradan da Cənubi Amerika ölkələrinə sıçrayan böhranın təsiri ilə

yavaşlamıdtır.

T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına görə;

1993 ilində 9,646,000 milyon TL olan lizinq əməliyyat həcmi 1994 ilində %64lük bir artışla

15,799,000 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir. 1995 ilində 60,667,000 milyon TL-lik

əməliyyat həcmi gerçekleştiren sektorumüz, 1996 ilində 149,055,000; 1997 ilində

303,918,000 və 1998 ilində 535,644,000 milyon TL-lik əməliyyat həcmine çatmışdır. Buna

görə; 1995 ilində artış dərəcəsi %284 olaraq gerçekleşirken, 1996 ilində %146, 1997 ilində

%104, və 1998 ilində %76 olmuşdur. FİDER məlumatlarına görə 1999 ili ilk 6 aylık dövrde

lizinq əməliyyat həcmi 241,928,089 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir.

T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına

dayanarak illik ortalama USD kuru üzerinden yapılan hesablara görə; 1995 ilində 1,303

milyon USD olan lizinq əməliyyat həcmi 1996 ilində 1,795 milyon USD olaraq

gerçekleşmiştir. 1997 ilində 1,954 milyon USD-lik əməliyyat həcmi gerçekleştiren

sektorumüz, 1998 ilində 2,028 milyon USD-ye çatmışdır. Buna görə; 1996 ilində artış

dərəcəsi % 38 olaraq gerçekleşirken, 1997 ilində % 9, 1998 ilində % 4 olmuşdur. FİDER

məlumatlarına dayanarak və 6 aylık ortalama USD kuru üzerinden; 1999-cu ilin ilk 6 ayında

toplam lizinq əməliyyat həcminin 642 milyon USD olduğu hesablanmıştır.28

Lizinq sektoru Türkiyə de yaşam əyrisinin henüz yükseliş kısmındadır, sunulan lizinq

xidməti uzmanlaşmamıştır və böyük ölçüde standart özellikler taşımaktadır. Gelişim üçün

ehtiyacli hukuki və mali altyapı dəyişiklikleri tamamlandıkça və rəqabət arttıkça, sunulan

lizinq xidmətleri daha esnek, daha yaratıcı və daha müştəriyə özgü ürünler haline gələcəktir.

Lizinq şirkətləri müəyyən sektorlar və ya ekipmanlar üzerinde uzmanlaşmaya başlayacaq və

əməliyyat lizinq, alt-lizinq kimi dəyişik lizinq uygulamaları gündeme gələcəktir.29

Lizinq; Türkiyənin bünyesi və gelişmesinde önəmli bir rol üstlenmiş olup, yatırımcıların

maliyyə temini üçün yönlendikleri ciddi bir qaynaq durumundadır. Son illərdə, Türkiyədə

lizinq sektoru, bankcılık sistemine yakın miktarda ortamüddətli kredi verir hale gelmiştir.

Fəaliyyətteki lizinq şirkətlərinin çoğunun ticari bankların iştiraki olduğu göz önünde

tutulursa, lizinq şirkətləriyle birlikde bankların ortamüddətli kredi verme imkanları artmış

vardır. Lizinq, taksitli bir ödəmə şəkli üçün, yatırımcının planlama və hesab yapmasını

kolaylaştırmakta, kiralar; lizinq alannın ödəmə gücüne görə, fərqli dövrlərde fərqli

miktarlarda ayarlanabilmekte, sabit olan kiralar faiz dərəcələrindəki dəyişikliklerden

etkilənmemekte, ayrıca lizinq şirkətlərinin təminat şartlarının bank təminatlarına kıyasla ağır

olmayışı (ödəməlerde bir aksama ortaya çıxınca lizinq şirkəti malı derhal geri alabilmektedir)

lizinqi cazip hale gətirmektedir.

Ölkəmizdəki lizinq şirkətlərine yönelik taleplerin giderek fazlalaşması ortaya qaynaq

sorununu çıxarmaktadır. Bu səbəble, sektorun yurt üçünden qaynaq temin ederek özsini

maliyyəe etmesinin yeterli olmayışı sonucu bu sektor; fəaliyyətlerinin, böyük bir bölümünü

yurt dışından sağladığı qaynaqlar ilə yürütmektedir.

Türkiyədə Maliyyə Kiralama Uygulamasında ortaya çıxan sorunlar şunlardır:

Maliyyə kiralama şirkətlərinin mevzuattan qaynaqlanan önəmli sorunlardan ilk akla

geleni, kiralama əməliyyatlarında müddət və sınır uygulamasıdır.

Maliyyə kiralama müqavilə müddətleri qanunen dört ildən az olamaz. Bu, həm daha

qısamüddətli kiralama talebinde bulunan lizinq alanların kiralama yapmasını engellemekte,

həm də lizinq alannın kira ödəməsini bitirmesine rağmen kiralamanın mülkiyyətini əldə

edememesine səbəb olmaktadır. Qısamüddətli kiralama yaygınlaşmadığı üçün, texnologiyasi

çox çabuk dəyişen makine və teçhizat dört il kiralanmak zorundadır.

Maliyyə kiralama şirkətlərinin en temel sorunlardan biri qaynaq bulma

sorunudur.Maliyyə kiralamanın maliyyəı, en az dört il olan orta və uzunmüddətli maliyyədır.

Söz konusu olan şirkətlər ehtiyac daxili və ehtiyacse yurtdışından belə bir fon temin

edemedikleri üçün dört illik bir maliyyə yapmakta zorlanmaktadırlar.

Taşıt Alım Vergisi. Uygulamada maliyyə kiralama şirkətlərinin kiralamak üzere

edinmelerinde alınan taşıt alım vergisi, kiralama durumunda noterde müqavilənin

düzenlenmesi esnasında tasarruf haqqının devredilmesi səbəbi ilə bir defa daha aynı vergiyə

tabi olmaktadır.

Gayrimenkul Tapu Harcı. Maliyyə kiralama şirkətlərince gayri menkul kiralamasının

konut sektorunde maliyyə sorunlarının çözümüne katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Ancaq

uygulamada vergi, amortizasiya və mükerrer tapu harcı tahsili səbəbi ilə söz konusu

şirkətlərce gayrimenkul kiralanması əməliyyatları yaygınlaştırılmamıştır.

Faktorinq. Faktorinq, mal və ya xidmət satan şirkətlərin yurt üçüne və ya dışına

yaptıkları vadeli satışlardan qaynaqlanan qısa vadeli alacaq haklarının, faktorinq şirkəti adı

verilən maliyyə kuruluşlar tərəfindən satın alınması esasına dayanan bir maliyyə yöntemidir.

Bu bölümde hər yönüyle faktorinq incelenecektir.

Faktorinq tarixçesi. Tarixi fenikeliləre, babillere qədər uzanan faktoring uygulamaları,

1900 illərın başında öncə amerikada daha sonra Avropa ölkələrinde və Yaponiya və digər

asya ölkələrinde hızla yayılmıştır.bugün bütün dünyada bilinən və uygulanan bir maliyyə

yöntemidir.

Bir çox ölkəde 1950li illərdən bu yana modern anlamda xidmət verən faktorinq

kuruluşlarının önəmli bir kısmı böyük bank və maliyyə kuruluşlarının katılımıyla

qurulmuştur. Avropa ölkələrinde, faktorinq və lizinq uygulamalarına yaklaşık kırk il öncə

uygulamaya başlanılmış olmasına rağmen, faktorinqi lizinqə kıyasla yeterince tanınmadığını

iləri sürmektedir. Nitekim ; bəzi Avropa ölkələrinde (İtalya, İspanya və İsveç) bu konuda

yasal düzenlemeler mövcud deyilken, bəzi Avropa ölkələrinde (almanya və fransa) yasal

düzenlemeler mövcud vardır.gelişmiş ölkələrdeki yeni maliyyə tekniklerini benimseyen və bu

teknikleri gecikmeksizin uygulamaya koyan ölkəmizdə faktorinq fəaliyyətleri ilk kez 1983

ilində başlamış və firmalarımız bu maliyyə tekniğinin üstünlüklərindan yararlanma olanağı

bulmuşlardır.

Faktorinq əməliyyatı, en basit tanımıyla, müştəri alacaqlarının faktorinq şirkəti

tərəfindən haqqı nəğd ödenmek üzere satın alınmasıdır. Müştəri (işletme sahibi) borclularıyla

arasındaki əməliyyat münasibətsinden iləri gelen mövcud və gələcəkteki alacaqlarını topluca

faktoring şirkətine (factor) devretməkdədir. Faktorinq şirkətide bu alacaqların haqqıni nəğd

olaraq (fatura değerinin%80i, %90ı dərəcəsinda), yani vadesinden öncə ödəməktedir.

Faktorinq şirkəti alacaqların vadesi gelmeden ödədiyi üçün, müştəriyə ödəmə tarixiyle vade

tarixi arasındaki müddət üçün əlaqəli bank cari hesab faizi dərəcəsinda faiz yürüdür. Beləce

müştəri alacağının haqqıni vadesinden öncə nakit olaraq almış olur.

faktorinq şirkəti devraldığı alacaqların mühasibatsinin tutulması, borcluya ihtarda

bulunulması, alacağın tahsili və gereğinde icra yolu ilə əldə edilmesi kimi konularda da

yardımcı olmaktadır. Şirkət üstlendiği bu xidmətler qarşılığında müştəriden faktorinq harcı

denilən və alacağın fatura değerinin %0,5 ilə %2,5 dərəcələri arasında dəyişen bir komisyon

ücreti talep eder. Ayrıca faktorinq şirkəti bu əməliyyat sonüçünda müştəri tərəfindən özsine

devredilən alacaqların ödenmeme riskinide almış olduğundan buradan da %0,2-%0,4

dərəcələrində komisyon almaktadırlar. Bu məbləğə “delkrede harcı” denilmektedir.

Faktorinq əməliyyatı çox müxtəlif işlevleri (ödəməme riskini üstlenme, nakit sağlama,

v.b.) Bir arada gerçekleştiren bir maliyyə biçimidir.

Faktorinq əməliyyatının funksiyaları. Faktorinq əməliyyatının 3 ədəd funksiyası vardır.

Krediləndirme funksiyası. Faktoring əməliyyatıde, krediləndirme funksiyası fərqli iki

şekilde kullanılabilir.ilk yöntem, alacağa qarşılık avans verilməsidir.faktorinq şirkəti,alacağın

vadesine qədər geçecek zaman üçünde satışı gerçekleştiren müştərisine alacaq dəyərinın

%80-90ına qədər geçecek müddət üçün cari hesab faizi uygulamaktadır.alacaq dəyərinın geri

qalan kısmı da, faktorinq şirkətinin sorumluluğu dışında bulunan malın iadesi, haqqın tenzili

kimi sebeblerle, tutulmaktadır.

Krediləndirme funksiyasınun ikinci bir işleyiş növü, alacağın iskonto edilmesidir.bu

yöntemde, faktorinq şirkəti, toplam alacaq dəyərindan, masraf, faiz kimi unsurları indirdikten

sonra geri qalan kısmı, müştərisine ödəməktedir.ancaq ,bu yöntem, sık başvurulan bir yöntem

deyildir.

Xidmət funksiyası. Bütün faktoring növlərində ortak olan bu funksiya, faktoring

əməliyyatınde, faktoring şirkətinin satıcıya verdiği idari xidməti ifade eder.xidmət ifadesi,

borcla əlaqəli mühasibat kayıtlarının tutulması, borcluya ihtarname gönderilmesi, alacaqların

tahsil edilmesi, və ödenmemesi durumunda cebri tahsil yollarına başvurulması kimi

əməliyyatları kapsar.faktoring şirkəti, müəyyən periyotlarla, müştərilərinin alacaq hesabları

üzerindeki hareketler konusunda haberdar eder, onlara hesab ekstreleri gönderir.

Təminat funksiyası. Bu funksiya, gayrikabili rücu faktorinq əməliyyatlarında bulunan

bir funksiyadur.faktorinq şirkəti, alacağı devralmakla, hər cür riski de üzerine üzerine

almaktadır.belə bir durumda, alacağı gerçek sahibi faktorinq şirkəti olmakta, alacağın tahsil

ediləmemesi halında müştərisine rücu etmək haqqına sahip olmamaktadır. Ancaq, buradaki

risk, alacağın gerçek olup olmaması konusunda deyil gerçek bir alacağın tahsil edilip

ediləmemesi konusundadır.

Faktorinqdə tərəflər. Faktorinq əməliyyatınde üç əlaqəli tərəf vardır. Bunlar:

Müştəri (firma): faktorinq xidmətlerini talep eden və alacaqlarını faktoring şirkətine

devreden (satan) işletme

Faktorinq şirkəti (factor) : müştərinin alacaqlarını devir və satın alarak qarşılığında

nakit olaraq ödeyen şirkət

Borclu : müştərinin alacaqlı olduğu kişi və ya işletme .

Faktoring sisteminin işleyişi. Faktorinq əməliyyatı, borclunun müştəriyə etdiyi

müqavilə teklifinin müştəri tərəfindən faktorinq şirkətine (factor) sunulması ilə başlar. Bunun

üzerine faktorinq şirkəti müştərinin borclusunun öz kabiliyetini (kredibilitesini) araştırır və bu

araştırma sonüçünda borcluya, muhtemel alacaq devirleri üçün bir kredi limiti tanır.

Faktorinq şirkəti müştəriyə, borcluya tanınan limit çərçivəsində alacaqların qarşılığını avans

olaraq ödəməye hazır olduğunu belirten yazılı bir sorumluluk vaadi ilə bildirir.

Avans müştəri tərəfindən borcluya təslim edilince, müştəri borclu qarşısında bu

təslimden doğan alacağını faktorinq şirkətine devreder və ayrıca ona, faturanın suretinin ibraz

eder. Faktorinq şirkəti ise bu fatura üzerindeki dəyəri masrafları və giderleri düşülen son

dəyəri müştərisine ödəyər. Beləce müştəri alacağını vadesinden öncə almış olur.

Faktorinq əməliyyatının başlica növləri. Faktorinqin çeşitleri aşağıda mövcudtur:

Gerçek (tam) faktorinq. Faktorinq şirkətinin faktorinq əməliyyatının sunduğu bütün

funksiyaları (maliyyə, xidmət, və təminat funksiyaları) birlikde üstlendiği durumlarda, gerçek

faktorinq və ya tam faktorinq söz konusudur. Bugün uygulamalarda genellikle kullanılan və

faktorinqin asıl tarzını oluşturan faktorinq biçimi budur.

Bu əməliyyat tarzında faktorinq şirkəti faktorinq əməliyyatının hər üç funksiyasınu

üstlenmekle beraber bu əməliyyatde esas önəmli olan ödəməme riskinin üstlenilmesidir.

Gerçek (tam) faktorinq əməliyyatı açıq faktorinq şəkilində yapılmaktadır. Yani alacağın

faktorinq şirkətine devredildiği borcluya bildirilmektedir.

Bu faktorinq tarzı gelişmiş və yaygın faktorinq biçiminin oluşturmakla beraber, gerçek

faktorinq yapılabilmesinin ön koşulu faktorinq şirkətlərinin müştəriləri (firmalar) haqqında

çox iyi bəlaqə toplayabilme imkanına sahip olabilmələridir. Bu səbəble bəzi Avropa ölkələri

faktorinq uygulamasına geçtikleri ilk illərdə, faktorinq əməliyyatlarıne pek sıcaq bakma

maktalardı. Bunun yanında Türkiyədə ki faktorinq əməliyyatları tam faktorinq modeli

temeline qurulmuştur.

Gerçek olmayan faktorinq. Gerçek olmayan faktorinqdə faktorinq şirkəti ödəməme

riskinin üstlenmemektedir. Borclunun ödəmə yapmaması riski müştəride kalmaktadır.10

gerçek olmayan faktorinqdə, faktorinq əməliyyatının maliyyə və xidmət funksiyaları

bulunmakta fakat, təminat funksiyası bulunmamaktadır. Beləce müştəri (firma) sadəcə

alacağın əmlakından deyil, sağlamlığından da sorumlu tutulmaktadır.

Bu faktorinq tarzında borclu doksan və ya yüz iyirmi günlük bekleme müddətinde

ödəməde bulunmaz ise, faktorinq şirkəti şirkəti alacağı müştəriyə (firma) devretme haqqına

malikdir.

Açıq faktorinq. Açıq faktorinqdə müştəri tərəfindən borcluya –genellikle bir hesab

başlığıyla- alacağın factore devredildiği və bundan belə borcdan qurtarma etkisiyle ancaq

factore ödəməde buluna beləceği bildirilmektedir. Beləce borclunun devirden habersiz olaraq

alacaqlı olan müştəriyə ödəməde bulunması önlenmek istenmektedir.

Bu əməliyyat tarzı daha çox gerçek faktorinqdə kullanılmaktadır.

Örtülü (sessiz) faktorinq. Örtülü əməliyyat tarzında alacaqların faktorinq şirkətine devri

örtülü olaraq gerçekleştirilmektedir. Faktorinq şirkəti (factor) örtülü faktorinqdə yeni alacaqlı

olaraq belirmediği üçün ne borcluya öz adına ihtarda bulunamaz, nede alacağı bizzat tahsil

edebilir.

Bu tarz faktorinq əməliyyatlarında borclu müştəriyə ödəmə etdiyi təqdirdə bu ödəmə ilə

borcundan kurtulabilir. Belə bir durumda faktorinq şirkəti müştəriyə ödemiş olduğu avansı

geri alamamak tehlikesiyle qarşılaşa bilir. Bu səbəblerden dolayı bu tarz faktorinq əməliyyatı

genellikle gerçek olmayan faktorinqdə kullanılmaktadır.

Uluslararasi faktorinq. Beynəlxalq faktorinq, ikinci dünya savaşından sonra, denizaşırı

ixracat faktorinqi alanında amerikan bankları və faktorinq organizasyonları ilə bütün Avropa

banklarının işbirliği sonucu gerçekleşmiştir.

Beynəlxalq faktorinqdə sınır ötesi mal təslimlerinden iləri gelen alacaqları

satılmaktadır.

Beynəlxalq faktorinqdə dört əlaqəli tərəf vardır:

- Müştəri (ixracatçı)

- İhracatçı factor

- İthalatçı factor

- Borclu (idxalatçı)

İhracat faktorinqinde müştəri müəyyən bir ölkədeki borclu qarşısında mal təsliminden

iləri gelen alacağını öz ölkəsindeki idxalatçı factore satar və devreder. İthalatçı faktor, söz

konusu alacağın, borclunun ölkəsindeki, öz faktorinq muhabirine (idxalatçı faktorinq)

satmaya yetkilidir. Gerçek faktorinqdə olduğu kimi idxalatçı factor və ya bu alacağı satın alan

idxalatçı factor de borclunun alacağı ödəməme risklərini üstlenmiş olurlar. Fakat idxalatçı

factor bu borc riskini müəyyən bir məbləğə qədər üzərinə götürür. Bu əməliyyat beynəlxalq

ədəbiyyatda ikili faktor sistemi olaraq adlandırılır.

Forfaiting əməliyyatı ilə beynəlxalq faktorinq arasında risklərin tərkibi və onların

qarşılanması baxımından da baxımından bəzi fərqliliklər vardır. Forfaiting əməliyyatında

forfaiter (alacağı satın alan) maliyyə riskləri ilə yanaşı, siyasi riskləri, transferlə bağlı

moratorium, ödəmə qadağaları kimi riskləri də üzərinə götürərkən, faktorinq əməliyyatlarında

sadəcə maliyyə risklerini üzərinə götürür.

Faktorinq məsrəfləri. Faktorinq əməliyyatının xərcini satıcının factora ödədiyi

komisyon və faiz (iskonto) təşkil edir. Factor, kredibilite araştırması, üstlendiği risk, alacaq

hesablarının tutulması, alacağın tahsilatı və s. Xidmətler qarşılığında faktorinq əməliyyatının

tipine bağlı olaraq devraldığı alacaqlar üzerinden satıcıdan müəyyən dərəcədə bir komisyon

almaktadır. Komisyon dərəcəsi; alıcıların sayısı, alıcıların kredibiliteleri, çalışılan iş kolunun

özellikleri, satıcının taaahhüt ettiği illik ciro, faktorinq yapılan ölkələrin risk durumu,

alacaqların para cinsi və s. Kıstaslar göz önünde tutularak saptanmaktadır. Faktorinqin, kredi

şəklindəki digər maliyyə tekniklerinden maliyet baxımından fərqı bu komisyondur. Bu da bir

yerde factore devredilən riskin maliyeti olaraq yorumlanabilir.

Satıcı, factora devrettiği alacağına mahsuben factorce alacağın tahsil edilme

müddətinden öncə, müəyyən bir miktarda avans (ön ödəmə) istifadəyı istediği takdirde,

kullandığı avansa qarşılık dərəcəsi əvvəlcədən müəyyən olunmuş faizi (iskonto) factore

ödəməkle yükümlüdür. Avans ödəməlerinde faiz (iskonto), daxili satışlar qarşılığı alacaqlarda

güncel faiz dərəcələrina görə belirlenirken yurt dışı satışlar qarşılığı alacaqlarda faturadaki

para birimi üçün keçərli beynəlxalq faiz dərəcələri (libor+spread) esas alınmaktadır.

faktorinqdə maliyet mekanizmasının ne şekilde işlediğini göstəren 1. Örnek:

Satıcı; 100.000 abd doları dəyərindaki altı ay vadeli bir yurt dışı satışında faktorinq

xidmətlerinden yararlanmak istemektedir. Factor komisyonunun % 2, beynəlxalq faiz

dərəcəsinın (libor+spread) % 10 olduğunu varsayarsak, satıcının mal haqqıni satıştan həmən

sonra almak istemesi halında faktorinq xidmətinin satıcıya maliyeti 7.000 abd doları

olacaqtır. Dolayısıyla, satıcı altı ay beklemeden alacağını 93.000 abd doları olaraq tahsil

edebeləcektir. Söz konusu əməliyyatın hesablanması aşağıdaki şekilde yapılmaktadır.

100.000 abd doları x % 2 = 2.000 abd doları (komisyon)

100.000 abd doları x % 5 = 5.000 abd doları (faiz)

toplam : 7.000 abd doları

(not : illik % 10 üzerinden altı aylık faiz % 5dir)

Faktorinq xidmətlerinde, factor, genellikle kredili satışlar toplamının % 80i civarındaki

bölümünü satıcıya nakit olaraq derhal, qalan bölümü ise alıcıdan mal haqqınin tahsilatını

müteakip ödəməyi taahhüt etməkdədir. Beləce, satıcı, kredili satışlardan doğan nakit

ihtiyacını istediği zaman kolayca qarşılayabilmektedir.

Faktorinqdə əməliyyat maliyetinin hesablanmasına münasibətn 2. Örnek:

Bir x şirkəti, y şirkətine kredili olaraq sattığı 50.000.000.000 tl dəyərindaki maldan olan

alacağını, factor şirkətine devretmiştir. Temmuz ayında satılan malın vadesi 2 ay olup, x

şirkəti %80 dərəcəsinda ön ödəmə talep etmiştir. (faiz dərəcəsi %75, faktorinq şirkətinin

komisyon dərəcəsi %1,5dir)

Temmuz ayı əməliyyatları :

X şirkətine yapılacaq ön ödəmə : 40.000.000.000 (50.000.000.000 * 80/100)

Faktorinq komisyonu : 750.000.000 (50.000.000.000 * 1,5)

Bsmv : 37.500.000

Alınan ön ödəmə : 40.000.000.000 – 787.500.000 = 39.212.500.000

Eylül ayı əməliyyatları : 50 milyar tahsil edilmiştir.

Faktorinq faizi : f = a * n * t/36000

= 40.000.000.000 * 60 * 75/36000 = 5.000.000.000

Bsmv = 250.000.000

X şirkətine ödenen : 10.000.000.000 – 5.250.000.000 = 4.750.000.000

əməliyyatın toplam maliyeti : 4.750.000.000 + 787.500.000 = 5.537.500.000

örnek 3: bir firma alacaqlarını %2 iskontoyla bir factor şirkətine devretmiştir. Buna

görə factor şirkəti hər 1 dolar alacaq üçün firmaya 98 cent ödeyecektir. Tahsil müddəti 1

aydır.

Aylık zımni faiz dərəcəsi; 2/98 = %2,04tür.

Efektif faiz dərəcəsi (1,204)12 – 1 = 0,274 ya da % 27.4 olur.

Faktorinq, burada firma üçün pahalı bir maliyyə kaynağı kimi gözükse de, faiz

dərəcəsinın yüksək görünen kısmı, həm alacaqların ödenmeme riskini , həm də kredi işine

girme maliyetini temsil etməkdədir.

Faktorinqin üstünlükləri

Vadeli alacaqlarını factora temlik ederek nakde dönüştüren işletmeler, müddətkli və

kesintisiz nakit akışı ilə özlerine sürətli və kontrollü böyümə potensiali sağlamış olurlar.

Vadeli alacaqlarının nakde dönüşmesi ilə işletmeler, hammaddeyi nəğd ödeyerek

alabilir və önəmli endirimler sağlayarak üretim maliyetlerini düşürürler. Beləce işletmelere

karlarını arttırma olanağı sağlanır.

Alıcı riskini factora devreden işletmeler, daxili və yurtdışı bazarlarını genişletebilir.

Alıcılara vade tanıyabeləceği üçün, satıcının rəqabət gücü artar.

Açıq hesab satışlar kolay və güvenli hale gəlir.

Alacaqların tahsilatı və fon yaratma kimi konuları factora devrederek nakit akışlarını

belirleyen yöneticilər iləriye dönük; üretim, yatırım və bazarlama kimi işletmenin gelişimi ilə

əlaqəli konulara daha fazla vakit ayırabilirler.

İşletmelerin qısa vadeli ticari alacaqlarının maliyyəını saxlayan faktorinq sistemi, bank

kredisinden fərqli olup, bilançonun sadəcə aktiv bölümünde bir harekete səbəb olur.

Alacaqlar, stoklar və ticari borclar azalır, işletmenin yaratabildiği işletme sermayesi artar.

Bilanço daha likit hale gəlir və işletmenin kredibilitesi artar.

Factorden ticari alacaqlara qarşılık kullanılan ön ödəmə, satıcının ihtiyacı və talebi

üzerine verildiği üçün, işletmelerin dış qaynaq istifadə ihtiyacı azalır və faiz giderlerini

düşürebilir

Faktorinq ilə sağlanan maliyyəın maliyeti, ticari krediləre (vade fərqı) görə daha ucuz

olduğundan, vadeli satışlardan ilavə kazançlar sağlanabilir.

Faktorinqin çatışmazlıqları

Factor, kredibilite araştırması,üstlendiği risk, alacaq hesablarının tutulması və tahsilatı

kimi sunmuş olduğu faktorinq xidmətleri qarşılığında satıcının temlik etmiş olduğu alacaqlar

üzerinden bir komisyon alır.

Factor tərəfindən, ön ödəmə tarixinden tahsilata qədər keçənmüddət üçün kullandırılan

fona iç və dış bazar şərtlərına görə müəyyən olunan faktorinq ücret dərəcəsi uygulanır.

Faktorinq yolu ilə alacağını əldən çıxaran firmalara, vadeli satış yapan firmalar bu

durumu firmanın likidite gücünün və alacaqlarını tahsilattaki zayıflığının bir zaafiyeti olaraq

yorumlayarak vadeli satış yapmaktan kaçınabilirler.

Satıcı firma alacaqlarını faktorinq firmasına verməklə, kredi siyasiasının yönetimini

kaybedebilir.

Türkiyədə və dünyada faktorinq. Faktorinq kavramı bir maliyyə tekniği olaraq

ölkəmiz bankcılık terminolojisine ilk kez 1983 ilində “ ödünç para verme işleri haqqında

qanun hükmünde kararname ” ilə girmiştir. Bu kararname nin 3üncü maddesi; faktorinqi

“mal və xidmət satışlarından doğmuş və ya doğacaq alacaqların temellük edilərek, tahsilinin

üstlenilmesi və bu alacaqlara qarşılık ödəməlerde bulunularak maliyyə sağlanması” diye

tanımlanmakta, bu işle uğraşmaq üzere qurulan şirkətləri de “faktorinq şirkətləri” olaraq

adlandırmaktadır.

Faktorinq Türkiyədə 1988 ilində başlamış ve ilk 1990-da, yetkiləndirilmiş bir faktorinq

şirkəti əməliyyatlare başlamışdır. O günden itibaren popüleritesi artmış və əməliyyat həcmi

1999 ilində 5.25 milyar usd-a çatmışdır və bu böyümə günlük olaraq belə davam etməkdədir

47

Hazine müsteşarlığı məlumatlarına görə, Türkiyədə qurulan faktorinq şirkətlərinin

sayısı, 1992de 14, 1994de 63, 1995de 45 və 1999da 93e yükselmiştir. Bu şirkətlərden 37si

faktorinq derneği üyesidir və bu 37 üyeden, 22si bir bankın iştirakidir. 93 ədəd faktorinq

şirkətinden 16sı, dünyanın ən böyük faktorinq zincir kuruluşu olan fcı üyesidir.

2001 ilində Türkiyədə gerçekleşen toplam faktorinq əməliyyat həcmi 3.7 milyar usd

olurkən, bu toplamın 990 milyon usd- si ixracat əməliyyatlarından 2.7 milyar usd- si iç bazar

əməliyyatlarından oluşmuştur.

Faktorinq, yeni bir maliyyə modeli olmasına rağmen ölkəmizdə sürətli bir gelişme

göstərmiş və ölkəmiz maliyyə bazarlarının son illərdə vazgeçilmez enstrümanı olmaya

başlamışdır. Hər cür mal və xidmət satışlarından qaynaqlanan qısa vadeli alacaqların

faktorinq şirkətine devredilmesi əməliyyatı giderek yaygınlaşmaqtadır. Alacaqların takibi,

tahsili, garanti edilmesi, maliyyə sağlanması, bazar araştırması, kredi istihbaratı yapılması,

ticari risklərin üstlenilmesi və mühasibat kayıtlarının tutulması,vb. Xidmətleri içeren

faktorinq, firmaların qısa vadeli sermaye ihtiyacını qarşılamaqtadır.

Ölkəmizdə faktorinq əməliyyatlarınin önəmli hissəsini (%75) daxili, geri qalan hissəsini

ise ixracat (%23) və idxalat (%2) faktorinqi təşkil edir. Daxili faktorinq əməliyyatları üçün

önəmli bir potensialın mevcudiyetine rağmen, daxili bazarda şirkətlər haqqında yeterli bəlaqə

temin ediləcek bir bəlaqə banksının olmaması faktorinq xidmətlerinin iç bazarda arzulanan

biçimde yaygınlaşmasını güçleştirmektedir.

Ölkəmizdə faktorinq xidmətlerinden en çox yan-sanayi şirkətləri, kiçıx və orta ölçülü

şirkətlər, sektorlar eribarı ilə de en çox sanayi, tekstil, qida, xidmətler sektoru, otomotiv,

makine və teçhizat, yedek parça, büro makinaları, sağlıq və temizlik sektorlari ilə yayıncılık

sektorlari yararlanmaktadır.

Daxili ticaretin önəmli bir hissəsinin vadeli olması, yüksək dərəcəlı inflyasiyaun

davamlı olaraq şirkətlərde işletme sermayesi sorununu yanında gətirmesi, ölkəmiz

ekonomisinin ixracata yönelik oluşu, ihrac ürünlerinin böyük bir bölümünün factor ediləbilir

nitelikte olması, beynəlxalq ticaretin vadeli (açıx) hesab şəkline dönüşmesi və akreditifli

ödəmə şəklinin giderek azalması faktorinq ihtiyacını arttırmaya davam etməkdədir.

Faktorinq, bugün dünyadaki bütün şirkətlər üçün modern bir maliyyə aləti hesab olunur.

50-yi aşkın ölkəde tamamıyla gelişmiş bir faktorinq endüstrisi vardır və faktorinq şirkətləri

aracılığıyla gerçekleştirilən toplam iş həcmi 630 milyar doları aşmaqtadır.

faktorinq, yeni bir kavram deyildir. Faktorinq, yüzlerce il öncə ilk olaraq amerika və

ingiltere arasındaki arasındaki yün ticaretinin maliyyəına yardımcı olmak məqsədi ilə

başlamışdır. Kayıtlı faktorinq şirkətləri, 1960-larda kurulmaya başlamışdır. L970lere qədər

pek böyük gelişme göstəremeyen faktorinq, 1973 petrol böhrani sonrası dünya ticaretinin

güçleşen şərtlərında dışa açılmaya çalışan bir çox işletmenin giderek daha fazla

yararlandıkları bir maliyyə yöntemi olmuşdur və bugün gelişmiş ölkələrdeki böyük bankların

çoğunun bir faktorinq şirkəti iştiraki vardır.

Faktorinq xidmətinin yeni endüstriləre və bölgelere uygulanmaya başlanması,

bəlaqəsayar istifadəındaki və texnologiyasindeki sürətli gelişme, bağımsız factor

kuruluşlarının böyük ticari banklarla birleşmesi, factor kuruluşlar arasındaki rəqabətin hər

keçəngün artması kimi səbəblerle dünya faktorinq həcmi, sürətli və olumlu bir şekilde

artmaktadır.

2001 ilində bütün dünyada gerçekleşen toplam faktorinq əməliyyat həcmi, 648 milyar

usd olmuşdur.

Beləliklə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, dünyada artan rəqabət şəraitində olduqca yaygın

bir qaynaq sağlama işlevi görən fianansal kiralama ölkəmizdə gelişip boy atabilmesi,

dünyadaki gerçek lizinq uygulamalarının ölkəmizdə yaygınlaşması, maliyyə kiralama

əməliyyatlarınin taksitli satış yöntemi olmaktan çıxıp, gerçek bir fonlama olaraq etkinlikte

bulunması və şu anda bu alanda yaşanan dış kredi sağlama və fon bulma konusundaki

sıkıntıların daha kolay aşılabilmesi üçün, daha bir çox önleme və özendirme girişimlerine

ehtiyac vardır.

3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KƏND TƏSƏRRÜFATI, O

CÜMLƏDƏN ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ SAHƏSİNDƏ SIĞORTA

VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN ANALİTİK

TƏHLİLİ VƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

3.1. Azərbaycanda üzümçülüyün mövcud vəziyyəti

Üzüm bağlarının əkin sahələri, istehsalı və məhsuldarlığı. Üzümçülük ənənəvi kənd

təsərrüfatı bitkilərindən biri kimi respublikanın əksər rayonlarında becərilir. Bu sahənin

inkişafı tarixinə nəzər salsaq hələ XX əsrin 80-ci illərinin ortalarına qədər inkişafın şahidi

oluruq. Sonrakı illərdə isə bu sahədə aparılmış işlər üzümçülüyün tənəzzülünə gətirib

çıxarmış və bu potensialı müstəqillik illərində də bərpa etmək mümkün olmamışdır. Bunları

statistik rəqəmlərdən də aydın görmək olur. Belə ki, 2011-ci ildə respublikamızda 15,9 min

ha üzüm bağı olmuşdur ki, bu da 1985-ci ildə olan əkin sahəsindən 16,8 dəfə azdır (Cədvəl

3.1).

Cədvəl 3.1

Üzüm bağlarının əkin sahəsi, ha

İllər Əkmələrin sahəsi

ondan bar verən

yaşda Ümumi yığım

Məhsuldarlıq, 1

ha-dan

1000 ha 1000 t sent

Bütün təsərrüfat kateqoriyaları

1985 267.8 218.8 1,789.6 81.0

1990 181.4 156.1 1,196.4 76.5

1995 97.7 94.7 308.7 32.6

1996 83.3 79.1 275.0 34.7

1997 66.3 65.4 145.3 22.2

1998 35.1 34.5 144.2 31.4

1999 20.5 20.3 112.5 35.6

2000 14.2 13.9 76.9 35.8

2001 11.5 11.4 68.1 39.9

2002 8.9 8.9 62.1 43.8

2003 7.7 7.4 65.0 50.9

2004 8.0 7.3 54.9 38.9

2005 9.6 7.2 79.7 61.8

2006 10.0 7.5 94.1 76.7

2007 12.4 7.8 103.4 70.1

2008 13.3 8.9 115.8 74.0

2009 15.0 10.1 129.2 74.7

2010 15.4 11.2 129.5 74.7

2011 15.9 12.0 137.0 81.5

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Üzümün əkin sahələrinin azalması özünü üzümün yığımında da göstərir. Belə ki, 2011-

ci ildə 137 min ton üzüm yığılmışdırsa, bu göstərici 1985-ci ildə 13,1 dəfə çox, yəni 1789,6

min tona bərabər idi.

Üzümün məhsuldarlığı 1990-cı illərdə xeyli azalmasına baxmayaraq, son illərdə

məhsuldar üzüm sortlarının əkilməsi bu sahədə məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarmışdır.

Belə ki, 2011-ci ildə üzümün məhsuldarlığı 1 ha-dan 81,5 sentnerə bərabər olmuşdur.

1985-ci illə müqayisədə 2011-ci ildə həm üzüm əkin sahələrinin, həm də yığımın az

olmasına baxmayaraq, son illərin statistikası göstərir ki, bu sahədə ilbəil artım müşahidə

edilməkdədir. 2000-2011-ci illərdə olan əkin sahələri 1,1 dəfə artmışdır (Cədvəl 3.2).

Cədvəl 3.2

Üzüm bağlarının əkin sahəsi, ha

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Respublika üzrə cəmi 14218 9578 12441 13263 14952 15436 15858

Bakı şəhəri 2318 2330 1490 1498 1498 1498 1498

Abşeron iqtisadi rayonu 88 54 179 180 186 188 188

Abşeron rayonu 34 - 129 130 136 138 138

Sumqayıt şəhəri 54 54 50 50 50 50 50

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 2245 1732 3226 3592 3935 4071 4230

Gəncə şəhəri 30 27 256 272 290 286 274

Qazax rayonu 328 189 261 261 261 261 348

Ağstafa rayonu 290 313 340 340 370 400 400

Tovuz rayonu 51 223 303 348 477 420 528

Şəmkir rayonu 397 370 488 420 428 509 526

Samux rayonu 504 417 914 976 1039 1115 1120

Göygöl rayonu 640 156 600 912 1007 1016 967

Gdərəcəboy rayonu 5 37 64 64 64 64 64

Naftalan şəhəri - - - - - - 3

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 1081 753 920 1005 1239 1247 1205

Balakən rayonu 81 - - - - - -

Zaqatala rayonu 33 19 40 45 50 56 60

Qax rayonu 376 377 377 377 377 377 377

Şəki rayonu 449 350 350 320 330 332 279

Oğuz rayonu 140 4 5 36 64 64 64

Qəbələ rayonu 2 3 148 227 418 418 425

Lənkəran iqtisadi rayonu 387 837 1228 1230 1725 1732 1832

Astara rayonu 2 2 2 4 4 4 4

Lənkəran rayonu 364 200 200 200 200 200 200

Masallı rayonu 21 21 21 21 21 21 21

Cəlilabad rayonu - 614 1005 1005 1500 1507 1607

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 2407 262 357 448 569 685 864

Qusar rayonu 532 - 7 7 124 163 173

Xaçmaz rayonu 1198 220 268 278 278 294 299

Şabran rayonu 277 38 58 140 140 201 365

Siyəzən rayonu 400 4 24 24 28 28 28

Aran iqtisadi rayonu 1370 1226 2106 2146 2459 2489 2346

Göyçay rayonu 17 41 41 44 44 44 44

Beyləqan rayonu - 67 109 109 109 109 109

Ağcabədi rayonu 309 - - - - - -

Neftçala rayonu 15 8 8 8 8 8 7

Biləsuvar rayonu - - 5 5 3 3 21

Salyan rayonu 304 275 934 934 1187 1187 1187

Yevlax rayonu 211 228 228 230 330 330 330

Mingəçevir şəhəri - - - - - 1 1

Ağdaş rayonu 51 71 83 108 102 134 128

Kürdəmir rayonu 450 511 553 593 521 521 364

Saatlı rayonu - - - - 40 38 40

Sabirabad rayonu 1 1 1 1 1 1 1

Hacıqabul rayonu - 9 128 98 98 98 98

Şirvan şəhəri 12 15 16 16 16 16 16

Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 1232 54 148 124 119 121 120

Füzuli rayonu - 25 123 123 116 118 118

Ağdam rayonu 1231 - - - - - -

Tərtər rayonu 1 4 - - 2 2 2

Xocavənd rayonu - 25 25 1 1 1 -

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 1571 1407 1819 2044 2222 2373 2521

Qobustan rayonu 5 5 7 15 20 20 31

İsmailli rayonu 346 672 730 801 854 860 848

Ağsu rayonu 402 547 645 645 517 368 295

Şamaxı rayonu 818 183 437 583 831 1125 1347

Naxçıvan iqtisadi rayonu 1519 923 968 994 999 1031 1053

Sədərək rayonu 220 220 220 220 220 225 229

Şərur rayonu 182 65 67 67 67 72 75

Babək rayonu 810 270 294 320 315 321 327

Naxçıvan şəhəri - - - - 5 6 7

Şahbuz rayonu - 10 11 11 11 14 18

Culfa rayonu 297 335 336 336 336 338 340

Ordubad rayonu 10 - - - - - -

Kəngərli rayonu - 23 40 41 45 55 58

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

İqtisadi rayonlar üzrə əkin sahələrində həm artım, həm də azalma müşahidə edilir.

Təhlil olunan dövrdə Abşeron iqtisadi rayonunda 2,1 dəfə, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda

1,9 dəfə, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 1,1 dəfə, Lənkəran iqtisadi rayonunda 4,7 dəfə,

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda 1,6 dəfə, Aran iqtisadi rayonunda isə 1,7 dəfə artmışdır.

Digər iqtisadi rayonlarda - Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda 2,8 dəfə, Naxçıvan iqtisadi

rayonunda 1,4 dəfə, Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda isə 10,3 dəfə azalma olmuşdur.

Ölkənin ayrı-ayrı rayonlarında isə bu artım fərqlidir. Belə ki, əsas üzümçülük

rayonlarından olan Samuxda 2,2 dəfə, Tovuzda 10,4 dəfə, Şəmkirdə 1,3 dəfə, Salyanda 3,9

dəfə, İsmaillida 2,5 dəfə, Şamaxıda 1,6 dəfə artmışdır. Qeyd edək ki, Cəlilabad rayonunda isə

2000-ci ildə üzüm sahəsinin olmasa da 2011-ci ildə 1607 ha üzüm əkin sahəsi olmuşdur. Bakı

şəhərində isə əksinə üzümün əkin sahələri 2000-2011-ci illərdə 1,5 dəfə azalmışdır.

İqtisadi rayonlar üzrə üzüm bağlarının əkin strukturuna baxsaq, 2011-ci ildə Gəncə-

Qazax iqtisadi rayonunun payı 27%-ə bərabər olmaqla, digər iqtisadi rayonlardan irəlidədir

(Şəkil 3.1).

Şəkil 3.1. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə üzümün əkin sahəsinin strukturu, %-lə

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Şəkil 3.1-dən göründüyü kimi, sonrakı yerlərdə Dağlıq-Şirvan iqtisadi rayonu 16%,

Aran iqtisadi rayonu 15%, Lənkəran iqtisadi rayonu 11%, Bakı şəhəri 9%, Şəki-Zaqatala

iqtisadi rayonu 8%, Naxçıvan iqtisadi rayonu 7%, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 5%,

Abşeron və Yuxarı iqtisadi rayonları isə hər biri 1% paya malik olduğu məlum olur.

Respublika üzrə üzüm bağlarının əkin sahələrində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının

əkin sahəsi 2000-2011-ci illərdə 1,2 dəfə azalaraq 11997 ha-a çatmışdır, bu da üzüm

bağlarının tərkibində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının xüsusi çəkisinin azalmasına

gətirib çıxarmışdır (Cədvəl 3.3).

Cədvəl 3.3

Üzüm bağları bar verən yaşda, ha

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Respublika üzrə cəmi 13879 7173 7779 8856 10138 11166 11997

Bakı şəhəri 2318 2330 1391 1408 1408 1498 1498

Abşeron iqtisadi rayonu 64 54 76 75 76 76 76

Abşeron rayonu 10 - 26 25 26 26 26

Sumqayıt şəhəri 54 54 50 50 50 50 50

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 2245 999 1491 2070 2376 2723 3382

Gəncə şəhəri 30 12 107 208 210 268 267

Qazax rayonu 328 169 190 190 190 190 302

Ağstafa rayonu 290 286 290 290 325 325 325

Tovuz rayonu 51 51 130 303 303 310 410

Şəmkir rayonu 397 193 222 218 350 395 511

Samux rayonu 504 261 305 470 519 736 758

Göygöl rayonu 640 - 202 340 418 437 744

Gdərəcəboy rayonu 5 27 45 51 62 63 64

Naftalan şəhəri - - - - - - 3

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 985 740 744 819 863 1108 1057

Zaqatala rayonu 28 7 10 15 18 24 26

Qax rayonu 376 377 377 377 377 377 377

Şəki rayonu 439 350 350 320 330 332 279

Oğuz rayonu 140 4 5 5 36 36 36

Qəbələ rayonu 2 2 2 102 102 339 339

Lənkəran iqtisadi rayonu 387 131 297 410 1014 1029 1129

Astara rayonu 2 2 2 2 3 3 3

Lənkəran rayonu 364 60 86 118 118 118 118

Masallı rayonu 21 21 21 21 21 21 21

Cəlilabad rayonu - 48 188 269 872 887 987

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 2407 255 301 322 345 440 478

Qusar rayonu 532 - 1 2 21 21 51

Xaçmaz rayonu 1198 220 268 268 268 294 294

Şabran rayonu 277 31 28 49 49 119 112

Siyəzən rayonu 400 4 4 4 7 7 21

Aran iqtisadi rayonu 1158 1114 1700 1847 1994 2047 1817

Göyçay rayonu 16 41 41 41 41 41 44

Beyləqan rayonu 81 67 67 85 85 109 109

Ağcabədi rayonu 27 - - - - - -

Neftçala rayonu 13 6 8 8 8 8 7

Biləsuvar rayonu - - - - 1 1 3

Salyan rayonu 302 275 894 894 894 894 904

Yevlax rayonu 211 228 228 228 318 318 220

Mingəçevir şəhəri - - - - - 1 1

Ağdaş rayonu 49 63 71 104 84 126 95

Kürdəmir rayonu 450 410 279 390 425 426 297

Saatlı rayonu - - - - 40 26 40

Sabirabad rayonu 1 1 1 1 1 1 1

Hacıqabul rayonu - 8 96 81 81 81 81

Şirvan şəhəri 8 15 15 15 15 15 15

Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 1232 4 7 17 6 13 22

Füzuli rayonu - - 7 17 4 10 20

Ağdam rayonu 1,231 - - - - - -

Tərtər rayonu 1 4 - - 2 2 2

Xocavənd rayonu - - - - 0.3 0.4 -

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 1571 642 835 922 1085 1261 1543

Qobustan rayonu 5 5 5 3 5 7 11

İsmailli rayonu 346 346 531 563 658 722 701

Ağsu rayonu 402 158 158 158 186 135 244

Şamaxı rayonu 818 133 141 198 236 397 586

Naxçıvan iqtisadi rayonu 1,512 904 937 966 970 972 995

Sədərək rayonu 220 220 220 220 220 220 222

Şərur rayonu 182 65 67 67 67 67 69

Babək rayonu 810 270 270 294 289 289 305

Naxçıvan şəhəri - - - - 5 5 5

Şahbuz rayonu - 8 9 9 9 10 12

Culfa rayonu 290 320 332 336 336 336 337

Ordubad rayonu 10 - - - - - -

Kəngərli rayonu - 21 39 39 44 45 45

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Cədvəl məlumatlarına nəzər salsaq, ümumi üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda

olan üzüm bağlarının payı 2000-ci ildəki 97,6%-dən 2011-ci ildə 75,7%-ə düşmüşdür. Buna

səbəb mövcud üzüm bağlarının yaşının çox olması ilə təsərrüfat dövriyyəsindən çıxarılması

və yeni üzüm bağlarının az salınması ilə əlaqədardır. Lakin bu sahədə son illərdə dövlət

tərəfindən görülən dəstək tədbirlərinin nəticəsində yeni üzüm bağlarının salınması işləri

həyata keçirilir. Belə ki, üzümçülüyün inkişafına dair 2012-2020-ci illəri əhatə edən Dövlət

Proqramının da bu sahənin inkişafına təkan verəcəyi şübhəsizdir.

Ümumi üzüm bağlarının strukturunda olduğu kimi, bar verən yaşda üzüm bağlarının

sahəsində də Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu üstünlük təşkil edir. Belə ki, 2011-ci ildə bar verən

yaşda üzüm bağlarının sahəsində Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun payı 28% olmuşdur (Şəkil

3.2).

Şəkil 3.2. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə bar verən yaşda olan üzüm bağlarının

əkin sahəsinin strukturu, %-lə

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Təhlil olunan 2000-2011-ci illərdə üzümün əkin sahəsində olduğu kimi, istehsalında da

artım müşahidə olunmuşdur. 2011-ci ildə respublika üzrə üzüm istehsalı 137038 ton

olmuşdur ki, bu da 2000-ci ildəki istehsaldan 1,8 dəfə artıqdır (Cədvəl 3.4).

Cədvəl 3.4

Üzüm istehsalı, ton

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Respublika üzrə cəmi 76933 79655 103363 115822 129159 129536 137038

Bakı şəhəri 2276 2461 12577 16133 16301 14800 15000

Abşeron iqtisadi rayonu 339 293 105 124 134 209 217

Xızı rayonu 14 16 13 23 25 33 38

Abşeron rayonu 75 36 51 69 77 143 146

Sumqayıt şəhəri 250 241 41 32 32 33 33

Gəncə-Qazax iqtisadi

rayonu 15852 27041 32067 35557 38039 45458 49515

Gəncə şəhəri 25 22 612 2228 1204 1462 2489

Qazax rayonu 1329 1438 1516 1734 1769 1836 2940

Ağstafa rayonu 3604 3792 4459 4544 4652 4792 4888

Tovuz rayonu 350 812 2080 2896 4842 4970 6701

Şəmkir rayonu 7734 19910 20465 20470 20536 21855 21872

Samux rayonu 624 701 1041 1306 1395 6235 5702

Göygöl rayonu 2066 14 962 1365 2621 3112 3701

Gdərəcəboy rayonu 120 352 932 1014 1021 1196 1216

Naftalan rayonu - - - - - - 6

Şəki-Zaqatala iqtisadi

rayonu 4004 5497 6498 7834 8813 8861 9388

Balakən rayonu 86 160 203 205 206 208 198

Zaqatala rayonu 91 389 389 443 486 586 587

Qax rayonu 3221 1700 2530 2715 2930 3016 3200

Şəki rayonu 407 3190 3287 3411 3551 3558 3666

Oğuz rayonu 163 21 14 15 62 25 61

Qəbələ rayonu 36 37 75 1045 1579 1468 1676

Lənkəran iqtisadi rayonu 1266 1333 2269 2903 4566 5395 8338

Astara rayonu 23 17 19 19 20 21 21

Lənkəran rayonu 16 322 401 399 443 379 634

Masallı rayonu 162 545 654 693 853 736 821

Cəlilabad rayonu 1065 449 1195 1792 3250 4260 6862

Quba-Xaçmaz iqtisadi

rayonu 11827 3019 5443 6111 6830 6235 6657

Qusar rayonu 73 11 14 16 70 126 148

Xaçmaz rayonu 7895 2300 4600 5239 5850 5141 5501

Quba rayonu 2386 38 40 60 67 67 52

Şabran rayonu 1351 628 767 773 803 817 835

Siyəzən rayonu 122 42 23 23 40 85 121

Aran iqtisadi rayonu 16667 16856 21943 23900 30852 24653 23236

Göyçay rayonu 582 263 491 503 535 600 640

Beyləqan rayonu 1388 908 1048 1261 1336 825 890

Ağcabədi rayonu 3368 2067 2123 2219 2231 2236 2241

Bərdə rayonu 1820 1250 1510 1560 1610 1645 1686

Neftçala rayonu 185 192 213 216 238 235 236

Biləsuvar rayonu 231 285 897 991 612 623 638

Salyan rayonu 563 2532 4404 4701 3963 4493 4616

Yevlax rayonu 3720 1547 2166 2187 3138 3145 2194

Mingəçevir şəhəri 270 102 100 100 117 118 118

Ağdaş rayonu 1145 1873 2187 2397 2606 2588 2618

Ucar rayonu 132 58 78 91 3950 860 792

Zərdab rayonu 617 109 139 149 153 158 165

Kürdəmir rayonu 629 3395 4207 5107 6670 4403 3667

İmişli rayonu 226 229 235 237 241 210 219

Saatlı rayonu 240 586 660 710 1976 1097 1075

Sabirabad rayonu 1230 1110 1157 1184 1188 1097 1104

Hacıqabul rayonu 150 170 173 176 178 180 205

Şirvan şəhəri 171 180 155 110 110 141 133

Yuxarı Qarabağ iqtisadi

rayonu 1143 901 1124 1359 1256 1290 1430

Füzuli rayonu - - 65 135 5 75 175

Ağdam rayonu 863 330 403 412 415 350 357

Tərtər rayonu 280 571 656 807 827 855 881

Xocavənd rayonu - - - 5 9 11 17

Dağlıq Şirvan iqtisadi

rayonu 9536 8795 7660 8148 8579 8722 8942

Qobustan rayonu 392 430 462 474 486 500 508

İsmailli rayonu 1332 3903 2690 3119 3363 3394 2161

Ağsu rayonu 1612 1106 1146 1190 1360 1449 2862

Şamaxı rayonu 6200 3356 3362 3365 3370 3379 3412

Naxçıvan iqtisadi rayonu 14026 13461 13678 13754 13790 13912 14314

Sədərək rayonu 1000 1166 1215 1235 1243 1254 1265

Şərur rayonu 2813 1190 1202 1226 1257 1270 1323

Babək rayonu 5420 5005 4990 4992 4920 4980 5255

Naxçıvan şəhəri - - 38 39 100 102 103

Şahbuz rayonu - 104 134 140 144 151 186

Culfa rayonu 4779 5420 5516 5520 5522 5544 5561

Ordubad rayonu 15 146 148 152 153 156 161

Kəngərli rayonu - 430 435 450 451 455 460

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

2000-2011-cu illərdə iqtisadi rayonlar üzrə üzüm istehsalı üzrə ən çox artım Lənkəran

iqtisadi rayonunda (6,6 d.) olmuşdur. Bu artım Bakı şəhərində də 6,6 d. təşkil etmişdir. Eyni

dövrdə bu artım Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 3,1 d., Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 2,3

d., Aran iqtisadi rayonunda 1,4 d., Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda 1,3 d., Naxçıvan iqtisadi

rayonunda 1,02 d. olmuşdur. Quba-Xaçmaz, Abşeron və Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonlarında isə

əksinə üzüm istehsalı azalmış və müvafiq olaraq 1,8 d., 1,6 d. və 1,1 d. təşkil etmişdir.

Əkin sahələrində olduğu kimi, istehsalın strukturunda da Gəncə-Qazax iqtisadi

rayonunun payı digər rayonlardan daha çoxdur. Belə ki, respublika üzrə üzüm istehsalında

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun payı 2011-ci ildə 36%-ə bərabər olmuşdur (Şəkil 3.3).

Şəkil 3.3. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə üzüm istehsalının payı, %-lə

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2010

2000-2011-ci illərdə üzüm bağlarının sahəsinin 1,1 dəfə artmasına nəzərən istehsalın

həcminin 1,8 dəfə artması məhsuldarlıqdakı artımla əlaqədardır. Əgər respublika üzrə 2000-ci

ildə üzümün orta məhsuldarlığı 35,8 sent/ha olmuşdursa, bu göstərici 2011-ci ildə 81,5 sent/ha-a

çatmışdır (Cədvəl 3.5).

Cədvəl 3.5

Üzümün məhsuldarlığı, sent/ha

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Respublika üzrə cəmi 35.8 61.8 70.1 74 74.7 74.7 81.5

Bakı şəhəri 9.6 7.8 2.1 24.6 24.6 23.1 23.1

Abşeron iqtisadi rayonu 45.5 44.4 7.1 8.4 9.1 17.9 18

Abşeron rayonu 41.4 - 5 12.5 14.3 39.7 39.8

Sumqayıt şəhəri 46.3 44.4 8.2 6.4 6.4 6.6 6.6

Gəncə-Qazax iqtisadi

rayonu 48.6 89.7 88.5 80.2 92.4 103.6 116.3

Gəncə şəhəri 4.6 10.8 56.3 106 56 47.8 91.5

Qazax rayonu 34.4 75.9 74.5 85.5 86.3 87.9 89.5

Ağstafa rayonu 118.8 103.9 120.8 123.2 112.8 116.7 117.5

Tovuz rayonu 49 151 155 93.3 157.5 158 161.5

Şəmkir rayonu 86.1 150.1 132.9 136.9 194.8 195.5 262.1

Samux rayonu 10.9 25.8 32.6 26.5 25.8 83.7 74.1

Göygöl rayonu 32.2 - 38.9 33.2 36.4 34.1 47.1

Gdərəcəboy rayonu 80 130.4 207.1 198.8 164.6 189.8 190

Naftalan rayonu - - - - - - 55

Şəki-Zaqatala iqtisadi

rayonu 36.2 65.2 76.7 78.8 80.2 68.9 77.5

Zaqatala rayonu 15.6 203.9 125.7 125.3 120.8 113.6 110

Qax rayonu 85.7 45.1 67.1 72 77.7 80 84.9

Şəki rayonu 2.7 83.7 86.1 98.4 99.6 99.2 121.9

Oğuz rayonu 10.7 30 20 20 15.6 6 15.6

Qəbələ rayonu 178.5 185 142.5 37.9 42.1 30.4 36.8

Lənkəran iqtisadi rayonu 3.2 42.7 50.2 35.6 30.3 46.7 67.9

Astara rayonu 115 86.5 93.5 94.5 65.3 68.7 70

Lənkəran rayonu - 41.7 37.8 28.6 33.1 29.5 51

Masallı rayonu 47 21.7 9.4 8.1 92 92.9 93.3

Cəlilabad rayonu - 51.5 60 40.4 28.3 47.8 69.4

Quba-Xaçmaz iqtisadi

rayonu 17.2 63.6 116.6 148.6 116.6 116.5 109.4

Qusar rayonu - - - 8 26.2 51.9 23.2

Xaçmaz rayonu 22.4 47.8 107.8 153 121.2 141.6 145.3

Şabran rayonu 48.8 177.7 215.2 137.4 139.8 66 65.4

Siyəzən rayonu 2.7 50 42.8 50.3 48.7 115.2 51.8

Aran iqtisadi rayonu 57.8 69.3 75.2 77.7 87.1 71.2 73.3

Göyçay rayonu 307.3 50.4 92.1 93.5 99.6 94.4 91.8

Beyləqan rayonu 56.2 68.1 75.8 78.1 79.6 46.7 50

Neftçala rayonu 54.2 81.8 57.3 61 61.4 61.5 42.9

Biləsuvar rayonu - - - - 124.8 117.9 66.7

Salyan rayonu 18.2 90.6 49 52.3 44.1 50 50.7

Yevlax rayonu 176.3 67.9 95 95.9 98.7 98.9 99.7

Mingəçevir şəhəri - - - - - 11 10

Ağdaş rayonu 233.7 295.8 306.1 226.7 306.9 202 271.9

Kürdəmir rayonu 2 20.9 103.3 96.7 119.8 66.1 77.5

Saatlı rayonu - - - - 304.7 139.2 92.5

Sabirabad rayonu 150 150 160 168 130.8 126.9 130.8

Hacıqabul rayonu - 207.1 17.5 20.9 20.9 21.2 24.3

Şirvan şəhəri 200 46.7 43.3 43.3 41 60.7 55.7

Yuxarı Qarabağ iqtisadi

rayonu 5.3 67 82.9 75.3 74.2 81.4 89.7

Füzuli rayonu - - 82.9 75.3 8.8 75 87.5

Ağdam rayonu 5.2 - - - - - -

Tərtər rayonu 120 67 - - 195.2 108.1 110.5

Xocavənd rayonu - - - - 100 100 -

Dağlıq Şirvan iqtisadi

rayonu 45 82.8 46.8 50.3 48.4 44.4 40

Qobustan rayonu 132 140 146 73.3 56 38.6 29.1

İsmailli rayonu 37.8 111.3 49.9 54.8 50.6 46.4 30.2

Ağsu rayonu 16.5 5.2 5.3 3.3 9.7 16.8 66.7

Şamaxı rayonu 61.5 98.5 78 74.5 72.8 50.4 40.7

Naxçıvan iqtisadi rayonu 92.7 146.9 144 140.5 140.1 141.2 141.8

Sədərək rayonu 45.5 53 55.2 56.1 56.5 57 57

Şərur rayonu 154.6 183.1 179.4 184.4 189 191 191.8

Babək rayonu 66.9 184.1 184.8 169.7 170.2 172.3 172.5

Naxçıvan şəhəri - - - - 120 123 124

Şahbuz rayonu - 130 148.9 148.8 153.6 151 150.2

Culfa rayonu 164.8 169.4 166.1 164.1 164.2 164.9 165

Ordubad rayonu 3.2 - - - - - -

Kəngərli rayonu - 204.8 111.5 114.9 102.2 101.8 101.8

Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Yuxarıdakı cədvəldən aydın görünür ki, ölkənin ayrı-ayrı iqtisadi rayonlarında illər üzrə

məhsuldarlıq göstəricisi sabit olmamışdır. Bu da üzüm sortlarından, təbii-iqlim şəraitindən,

aqro-texniki qulluqdan və digər amillərdən asılı olaraq dəyişmişdir. Belə ki, 2011-ci ildə

məhsuldarlıq göstəricisinə görə, Naxçıvan iqtisadi rayonu 141,8 sent/ha olmaqla öndə,

Abşeron iqtisadi rayonu 18 sent/ha olmaqla sonuncu yerdə qərarlaşır. Əsas üzümçülük

regionu kimi tanınan Gəncə-Qazax və Lənkəran iqtisadi rayonlarında üzümün orta

məhsuldarlığı isə müvafiq olaraq 116,3 və 67,9 sent/ha olmuşdur.

Üzümün istehsalı, onun məhsuldarlığı və məhsulun bazarda reallaşdırılması bu sahədə

çalışan hüquqi və fiziki şəxslərin satdıqları məhsulun rentamüəyyənk səviyyəsinə birbaşa təsir

edir. Bu baxımdan 1980-2011-ci illəri əhatə edən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin satdıqları

məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsinə dair statistik məlumatlara nəzər saldıqda məlum olur

ki, 1990-cı ilədək ölkədə rentamüəyyənk göstəricisinin yüksək olduğu sahələrdən biri də

üzümçülük idi. Həmin dövrdə üzüm istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrin satdıqları

məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsi 62,3% səviyyəsində idi. Sonrakı dövrdə isə kənd

təsərrüfatında olan tənəzzül bu sahədə də özünü göstərdi. Belə ki, 2005-ci ilədək dövrdə

(2003-cü il istisna olmaqla) rentamüəyyənk göstəricisi mənfi rəqəmlə özünü göstərirdi. Buna

isə həm obyektiv, həm də subyektiv amillər təsir edirdi.

Cədvəl 3.6

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin satdıqları məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsi, %

İllər T

axıl

(qar

ğıd

a-

lısı

z)

Şək

ər

çuğ

un

du

ru

Pam

bıq

Tü

tün

Kar

tof

Tər

əvəz

Ərz

aq

bo

stan

bit

kil

əri

Mey

və

Üzü

m

Çay

yar

pağ

ı

Çəki artımı

Süd

Yu

mu

rta

Yu

n

qar

ama

l

qo

yu

n

və

keç

i

do

nu

z

qu

ş

1980 38.6 - 37.4 25.1 2.9 32.5 … 58.6 76.5 33.8 -12.9 -1.0 22.5 -26.0 3.5 -10.7 13.8

1985 48.1 - 37.9 32.1 11.7 24.0 … 34.3 53.8 56.4 -8.0 -3.5 22.0 -1.5 15.9 -1.4 6.2

1990 99.2 - 28.7 26.0 -15.4 20.7 … 36.8 62.3 46.4 -11.9 8.9 4.1 -9.5 23.9 -3.9 16.7

1995 44.0 -17.7 -6.6 -17.7 -31.6 -39.3 -11.0 -29.4 -13.3 5.8 -49.8 -14.1 -4.2 -50.1 -36.5 -32.7 -65.2

1996 26.7 -9.3 -22.4 -40.8 -27.4 -37.0 -26.0 -31.8 -24.7 -43.2 -47.4 -15.4 -68.5 -66.5 -60.2 -38.4 -70.1

1997 -9.7 -22.4 -66.7 -37.1 -32.3 -44.4 -98.8 -64.1 -60.9 -69.4 -57.8 -31.2 -52.9 -70.6 -53.6 -34.7 -57.9

1998 -16.5 -4.2 -58.1 -7.3 4.5 -21.3 0.1 -21.5 -18.8 -67.6 -64.4 -31.2 -72.4 -59.1 -52.0 -40.8 -50.3

1999 -7.4 -3.0 -38.1 -61.1 -17.0 -4.2 -27.9 -7.5 -6.7 -67.0 -16.4 -25.2 -81.7 -64.1 -30.8 -47.5 -41.5

2000 7.9 -11.3 -30.7 -2.9 -31.4 -9.1 14.3 4.0 -12.6 8.0 -33.9 -14.0 -64.6 -13.7 -12.4 -24.3 -28.4

2001 25.8 -0.4 0.7 61.4 31.4 -8.1 10.2 7.8 -14.5 -38.7 -9.9 -2.5 -23.9 -1.5 -5.5 -8.4 -19.0

2002 30.8 0.1 7.0 84.3 -0.6 11.8 14.8 21.4 -45.5 -7.5 -5.3 9.7 -41.6 -6.7 6.4 0.5 -22.5

2003 39.3 10.6 6.3 68.4 6.7 7.7 35.2 67.7 19.8 -0.2 -5.4 15.9 -5.7 -4.2 9.9 5.3 9.8

2004 47.5 25.0 32.2 67.4 10.0 19.4 20.0 0.6 -23.6 19.1 6.2 22.4 0.4 2.2 4.8 10.8 8.4

2005 35.5 6.3 26.3 37.3 25.4 20.3 19.6 20.0 1,8 d. 5.5 1.5 33.5 -4.9 1.9 17.6 15.6 26.4

2006 28.4 -7.1 20.3 72.8 71.2 7.6 12.5 31.4 66.3 5.5 10.5 46.8 -11.1 9.1 13.8 9.9 40.1

2007 32.0 -4.1 6.2 48.9 75.0 54.1 30.4 42.9 55.0 2.1 16.5 34.0 -15.6 16.9 15.4 1.9 41.0

2008 36.3 6.3 0.5 25.3 67.8 36.0 32.3 47.6 30.7 -1.8 20.1 38.0 4.7 13.7 20.3 7.1 51.2

2009 19.0 8.6 4.2 62.9 75.7 0.6 40.8 49.3 33.4 3.8 5.3 25.8 -4.1 27.1 25.4 10.4 51.3

2010 39.8 51.8 7.5 50.0 52.5 40.9 43.4 11.3 22.4 3.4 5.9 26.0 -45.7 10.8 20.8 1.5 40.6

2011 42.9 139.6 -12.0 41.6 15.6 6.6 48.3 14.3 -3.8 9.5 10.0 37.4 -43.5 26.9 14.2 1.4 24.0

Cədvəl 3.7

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal olunan 1 sentner məhsulun maya dəyəri, manat

İllər

Tax

ıl

(qar

ğıd

alıs

ız)

Pam

bıq

Şək

ər

çuğ

un

du

ru

Tü

tün

Kar

tof

Tər

əvəz

Ərz

aq b

ost

an

bit

kil

əri

Mey

və

Üzü

m

Çay

yar

pağ

ı

Çəki artımı

Söd

Yu

mu

rta*

Yu

n

qar

amal

qo

yu

n

və

keç

i

do

nu

z

quş

1995 4.69 28.45 3.46 50.89 23.27 4.89 2.48 3.82 10.08 17.68 105.60 45.72 217.02 209.00 19.13 95.45 68.32

1996 8.75 33.5 4.15 71.09 17.04 4.28 3.12 4.23 11.32 34.71 203.30 81.81 384.88 298.51 35.52 109.71 92.65

1997 10.03 61.37 3.93 80.51 12.62 4.28 3.00 7.26 19.89 63.71 240.77 100.13 431.56 288.87 38.19 82.17 75.71

1998 10.6 47.61 2.27 77.75 10.6 5.18 3.39 3.75 17.57 43.87 193.00 89.42 413.87 203.81 32.22 71.79 65.88

1999 9.73 28.78 3.01 114.17 12.49 5.50 3.18 5.17 15.37 25.62 133.79 86.14 316.27 265.65 25.32 70.53 50.65

2000 8.88 26.14 2.38 53.79 13.27 7.82 3.33 5.57 12.81 26.03 155.27 91.96 219.12 150.69 21.12 51.14 54.71

2001 7.24 24.21 2.54 33.32 9.74 6.30 4.03 5.57 15.31 25.59 127.57 85.65 175.02 136.55 20.54 51.53 50.57

2002 6.81 20.32 2.35 23.3 11.09 7.64 4.15 5.44 13.71 22.25 134.57 84.93 169.85 120.67 20.89 51.06 57.55

2003 7.03 21.08 1.92 21.67 12.44 7.04 5.33 5.23 15.51 21.86 126.28 81.35 168.57 134.91 20.47 44.56 51.10

2004 7.76 20.42 1.81 19.77 11.75 5.61 5.33 8.40 17.08 20.19 110.08 81.15 128.78 131.11 17.65 38.28 40.35

2005 8.05 21.64 2.99 31.65 11.06 4.70 5.80 6.81 10.54 25.55 112.84 98.21 110.16 127.13 18.03 41.93 49.62

2006 9.72 24.5 4.45 33.67 11.43 6.05 6.32 7.73 18.66 25.71 133.02 114.65 133.49 137.52 19.38 51.04 59.03

2007 11.83 25.68 4.28 30.36 18.81 6.49 6.25 13.44 20.69 31.30 165.70 135.86 167.07 123.44 20.50 64.95 66.97

2008 12.84 31.37 3.53 48.87 20.34 7.94 8.33 13.81 21.56 43.64 184.01 168.00 200.55 134.35 22.84 70.09 73.80

2009 11.77 34.7 4.28 60.76 19.87 14.88 8.17 18.95 17.86 72.04 215.87 190.08 266.54 158.57 25.11 51.71 86.44

2010 14.91 36.51 3.48 37.30 30.34 15.30 7.87 23.41 21.07 75.31 213.81 186.37 600.00 192.40 28.04 51.66 94.76

2011 14.15 45.31 2.25 52.79 41.24 12.50 7.91 30.18 28.60 51.59 237.14 207.22 901.14 158.71 33.77 63.96 111.44

Üzümün çoxillik əkmə olması, bar verməsi üçün uzun müddət lazım olması və bu

sahənin inkişafı üçün daha çox investisiyanın tələb olunması sahənin inkişafını ləngidən əsas

səbəblərdən idi. Həmçinin buna emal müəssislərinin bəzilərinin fəaliyyətini dayandırması, bir

hissəsinin isə istehsal gücünün az bir hissəsi səviyyəsində işləməsi bu sahənin inkişafına

mənfi təsir etmişdir.

2005-ci ildən isə bu sahədə rentamüəyyənk səviyyəsində müsbət tendensiya nəzər

çarpmağa başladı. Buna regionlarda yeni emal müəssislərinin fəaliyyətə başlaması həlledici

təsir etmişdir. Lakin 2011-ci ildə bu sahədə olan azalma və emal müəssisələrinin üzüm

istehsalçılarından məhsulları aşağı qiymətə alması rentamüəyyənk səviyyəsinə də təsir etmiş

və bir çox sahibkarlar zərərlə işləmişdilər.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal olunan 1 sentner məhsulun maya dəyəri

göstəricisinə nəzər saldıqda əksər kənd təsərrüfatı məhsullarında olduğu kimi üzümün maya

dəyəri artım dinamikası ilə özünü göstərir. Belə ki, 1995-ci ildə istehsal olunan 1 sentner

üzümün maya dəyəri 10,08 manat (1 kq-ı 0,1008 manat) idisə bu göstərici 2006-cı ildə 18,66

manata, 2012-ci ildə isə 28,60 manata (1 kq-ı 0,286 manat) bərabər olmuşdur.

Bu dövrdə üzümün orta illik satış qiyməti də artma ilə müşahidə olunmuşdur. Belə ki,

2006-cı ildə 1 kq üzümün qiyməti 1,13 manat olmuşdursa, bu 2011-ci ildə 2,3 dəfə artaraq

2,59 manata bərabər olmuşdur. Bu da məhsulun maya dəyərindən 9 dəfə çoxdur. Lakin nəzərə

alsaq ki, ölkədə istehsal olunan üzümün satışı və tədarükü ilə bağlı problemlər var, onun bar

verən dövrdə qiyməti maya dəyərinə yaxın olur. Bu da fermerlərin üzümü reallaşdırmasında

çətinliklər yaradır və əkin sahələrini artırmasına mane olur.

Cədvəl 3.8

Üzümün orta illik qiyməti, manatla

Məhsulun adı ölçü vahidi 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Üzüm 1 kq 1.13 1.67 2.08 2.2 2.55 2.59

Mənbə: Qiymət statistikası 2012

Üzümün saxlanılması və emalı sahəsində mövcud vəziyyət. Üzüm məhsulu müəyyən

dövrdə bar verməsinə baxmayaraq, bu məhsuldan ilboyu istifadə olunur. Bu baxımdan,

əhalinin təzə üzümə olan tələbatını davamlı olaraq ödəmək üçün onların saxlanılmasına

ehtiyac vardır. Bununla əlaqədar, regionlarda bir sıra saxlama anbarları və soyuducuları

fəaliyyət göstərir. Bu obyektlərin əksəriyyəti son illərdə tikilmişdir.

Üzüm tədarükü üzrə soyuducu anbarlar əsasən üzümçülük rayonlarında yerləşmişdir.

Belə ki, ölkədə ən böyük soyuducu anbar Salyan rayonu Çuxanlı kəndində “NNEM” KFT

MMC-nin soyuducu anbarıdır. Anbarın ümumi tutumu 10700 tondur (Cədvəl 3.9).

Cədvəl 3.9

Regionlarda fəaliyyət göstərən üzüm tədarükü üzrə soyuducu anbarlar haqqında məlumat

Sıra

№ S/s-nin adı Yerləşdiyi yer

Ümumi

tutumu

Nə

vaxt

tikilib

Nə vaxt

istifadəyə

verilib

Tədarü

k növü

Hal-hazırda

fəaliyyəti

1.

“NNEM” KFT

MMC-nin

soyuducu

anbarı

Salyan

Çuxanlı kəndi 10700 t 2009 2010

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir

2.

“Aqro-

Kompleks”

MMC

Kürdəmir

Topalhəsənli

kəndi, Kürdəmir-

Ağsu şossesi 8-ci

km

1000 t 2007 2009 Şərab,

üzüm

Fəaliyyət

göstərir

1 Fiziki şəxs Şamaxı rayon

Kərkənc kəndi 200 ton

2011,

mart

2011,

sentyabr

Üzüm,

Meyvə

Fəaliyyət

göstərir

2 “Mədrəsə”

MMC

Şamaxı rayon

Mədrəsə qəsəbəsi

10000

ton

2010-

cu

ildən

tikilir

2012-ci ildə

istifadəsi

nəzərdə

tutulub

Üzüm,

Meyvə

Tikintisi

davam edir

3

"Məhəmməd

KFT"MMC

soyuducu

anbar

kompleksi

Ağsu rayon

Pirhəsənli kəndi 500 ton

2011-

ci ildən

tikilir

2012-ci ildə

istifadəsi

nəzərdə

tutulub

Üzüm,

Meyvə

Tikintisi

davam edir

6

“Araz-T”

şirkəti

Tovuz rayonu,

Qovular qəsəbəsi,

N. Nərimanöv

küç. 43

150 t 2004 2004

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir.

7 “Qoşqar”

MMC

Tovuz rayonu,

Qovular qəsəbəsi 40 t 2007 2008

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir.

8

“Əli

Süleymanöv”

MMC

Tovuz rayonu 80 t 2010 2011

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

“Qızıl

Salxım”

MMC-i

fəaliyyət

göstəmədiyi

üçün fəaliyyət

göstərmir.

9 Fiziki şəxs

Tovuz rayonu

Aşağı Quşçu

kəndi

140 t 1976

2005-ci ildə

2 kamerada

yeni-

dənqurma

işləri

aparılıb

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir

12 Fiziki şəxs

Tovuz rayonu,

Aşağı Quşçu

kəndi

300 t 2011 2011

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir

17

"Asadov

Capital

Azərbaycan"

MMC

Qazax rayonu,

Çaylı kəndi 250 t 2011 2012

meyvə-

tərəvəz

(üzüm)

Fəaliyyət

göstərir

Cədvəldən də göründüyü kimi ölkədə soyuducu anbarların sayı və onların tutumu

yetərincə deildir. Üzümçülük rayonlarında keçirilmiş tədbirlər nəticəsində məlum olmuşdur ki,

hal-hazırda üzümün tədarükü və onun saxlanması ilə əlaqədar problemlər mövcuddur. Bununla

yanaşı üzümçülüyün inkişafı istiqamətində tədbirlərin görülməsi zamanı onların tədarükü

müəssisələrinin və soyuducu anbarların tikintisinin aparılması vacibdir.

Qeyd edildiyi kimi, üzümdən həm təzə, həm də emal olunmuş şəkildə istifadə olunur.

Bununla əlaqədar olaraq, ölkədə bir sıra emal müəssisələri fəaliyyət göstərir. 2011-ci ilin

məlumatlarına əsasən 752,1 min dkl üzüm şərabı istehsal edilmişdir ki, bunun da 693,7 min

dkl əmtəəlikdir. Qeyd edək ki, bu göstərici 2010-cu ildə müvafiq olaraq 1170 və 914,4 min dkl

olmuşdur. Azalma şampan şərabında da özünü göstərir. Belə ki, 2011-ci ildə 19,5 min dkl

olmuşdursa bu 2010-cu ildə 27,9 min dkl-ə bərabər idi. Lakin konyak istehsalında artım

müşahidə olunur.

Cədvəl 3.10

Üzüm emalına dair məlumat

Məhsulun adı 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Üzüm şərabı, min dkl 400.5 505.0 584.2 876.2 716.7 1 170 752.1

o cümlədən əmtəəlik … 500.1 584.2 816.9 652.7 914.4 693.7

Şampan şərabı, min dkl 61.8 19.4 52.6 35.8 42.2 27.9 19.5

Konyak, min dkl 17.5 27.9 116.9 62.7 22.6 81.4 112.7

İnzibati rayonlar üzrə üzüm emalı istehsalı məhsullarına dair məlumat

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Brendi (konyak), min dkl

Bakı şəhəri 1.7 3.4 0.9 23.8 0.6 15.6 23.9

Gəncə şəhəri 0.4 7 7.4 4.9 1.7 5.5 2.3

Abşeron rayonu 0.3 0.7 12 3.5 1 15 35.9

İsmailli rayonu 12.8 8.3 - - - - -

Göyçay rayonu - - 9.8 4.8 0.9 - -

Tovuz rayonu 0.5 6.7 36.4 11.1 10.3 9.1 9.7

Şəmkir rayonu 1.7 1.3 4.4 0.8 0.5 2.2 0.9

Kürdəmir rayonu - - - 9 1.6 10 33.3

Ağsu rayonu 0.1 0.5 1.2 4.8 - - 5.9

Ağstafa rayonu - - - - 5.5 - -

Siyəzən rayonu - - - - - 24 -

Göygöl rayonu - - - - - - 0.8

Üzüm şərabı, min dkl

Bakı şəhəri 84.6 60.9 36.4 230.5 69.1 5.6 3.2

Naxçıvan MR - 0.9 0.4 - - - -

Gəncə şəhəri 275.8 383.9 473.6 444.6 288.8 308.7 463.7

Abşeron rayonu 0.4 1.5 3.8 3.1 21.2 86.5 68.9

Xaçmaz rayonu 0.1 - - - - 6.9 -

Qazax rayonu 9.1 6.3 - - - - -

Tovuz rayonu 14 17.1 26.2 17 24.2 25.3 20

Şəmkir rayonu 16.5 20.3 11.2 21 13.7 3.2 6.6

Göygöl rayonu - - 1.8 2.9 0.1 354.7 22.1

Samux rayonu - 5.3 17.4 23 4.7 - -

Göyçay rayonu - 3.9 - - 30 - -

Ağsu rayonu - - 3.8 17.3 4.5 - 2.9

Kürdəmir rayonu - - - 13.6 1.7 3.9 -

İsmailli rayonu - - - - 38.8 - 19.1

Şəki rayonu - - - - - - 44

Üzüm və üzüm məhsullarının ixrac və idxalı. Ölkədə bu sahədə istehsalın və potensial

ixrac imkanlarının olmasına baxmayaraq, istehsalın yerli tələbatı ödəməməsi idxalın həcminə

də təsir edir. Belə ki, 2011-ci ildə ölkədən 50,3 min ton və ya 32,1 min ABŞ dolları həcmində

təzə üzüm ixrac olunmuşdursa, həmin ildə ölkəyə 2947,5 min ton və ya 920 min ABŞ dolları

həcmində təzə üzüm idxal olunmuşdur (Cədvəl 3.11).

Cədvəl 3.11

Təzə üzümün idxal və ixracı (080610)

İllər İdxal İxrac

miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı

1996 5964 2628 500 89

1997 17250 3519 54000 55240

1998 198663 19176 1344750 239869

1999 458329 176144 239218 22149

2000 688924 352308 547264 48276

2001 133682 41801 414412 51986

2002 292266 56584 202100 40843

2003 20228 7800 92386 30972

2004 163726 71701 9152 4956

2005 1740470 391175 385091 125004

2006 2625383 552565 309539 187575

2007 308465 85754 158385 81239

2008 497820 420487 312550 169817

2009 1116092 607443 156191 64244

2010 3302735 1057115 24100 7887

2011 2947452 920013 50256 32070

Mənbə: http://comtrade.un.org

Üzümün ixracı ilə eyni zamanda bu məhsulların idxalı da həyata keçirilir. Süfrə üzümün

ixracı əgər bar mövsümündə baş verirsə, idxalı isə əsasən qış aylarında olur. Buna səbəb

ölkədə son dövrlərə qədər saxlama anbarlarının demək olar ki, olmaması və istehsalın yerli

tələbatı tam həcmdə ödəməməsidir. Süfrə üzümün idxalı əsasən qeyri-mövsüm vaxtına təsadüf

edir. Belə ki, mövsüm vaxtı tələbat yerli istehsal hesabına ödənirsə, digər vaxtlarda isə bu

qismən yerli istehsal (mövcud soyuducu anbarlarda saxlanılan) və əsasən idxal hesabına

ödənir. İdxalın digər səbəbi bazarda çeşid müxtəlifliyi və istehlakçı məmnunluğu ilə

əlaqədardır.

Texniki üzüm üzrə də istehsalı və keyfiyyəti tələbatı ödəmir. Bu da emal müəssisələrinin

həmin məhsulları idxalı artırmasına təsir edir. Yerli istehsalın zəif və tələbatı ödəməməsi bu

sahədə çalışan emal müəssisələrinin məhsullarının rəqabətqabiliyyətinə də təsir edir. Belə ki,

idxal hesabına istehsalın təşkili məhsulun maya dəyərinin artmasına gətirib çıxarır. Həmçinin

idxal olunan keyfiyyətsiz məhsullardan alınan son məhsullar, onların bazarda

reallaşdırılmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Qeyd edək ki, İnkişaf Etmiş Ölkələrin şərab

bazarına girmək üçün keyfiyyətli yerli xammaldan hazırlanmış brend məhsullarla girmək

mümkündür. Brend məhsulların yaradılmasında isə ilk növbədə yerli üzüm sortlarına əsaslanan

keyfiyyətli xammalın alınması və bunun əsasında emalın təşkili vacibdir.

Təzə (süfrə və texniki) üzüm ilə yanaşı, emal olunmuş üzüm şirəsi məhsulları həm ixrac,

həm də idxal olunur. Belə ki, 2011-ci ildə 2,6 ton və ya 2,2 min ABŞ dolları həcmində üzüm

şirəsi (briks ədədi 30-dan az olmaqla) idxal olunmuşdur (Cədvəl 3.12). Ölkədə isə bu

məhsullar ixrac olunmamışdır.

Cədvəl 3.12

Üzüm şirəsi_200961, (briks ədədi 30-dan az olmaqla)

İllər İdxal

miqdarı (kq) ABŞ $-ı

2004 972 1462

2005

2006

2007 1406 2227

2008 548 213

2009

2010 6339 5169

2011 2644 2231

Mənbə: http://comtrade.un.org

Bunda başqa bu üzüm şirəsinin idxal həcminin az olmasına baxmayaraq, digər üzüm

şirəsinin həm idxal, həm də ixrac göstəriciləri müşahidə olunur. Belə ki, 2011-ci ildə digər növ

üzüm şirəsi məhsullarının idxalı 42,1 ton və ya 72 min ABŞ dolları, ixracı isə 44,5 ton və ya

75 min ABŞ dolları olmuşdur (cədvəl 13). 2011-ci ildə digər üzüm şirəsi üzrə idxal-ixrac

əməliyyatlarında müsbət saldo qeydə alınmışdır.

Cədvəl 3.13

Digər üzüm şirəsi_200969

İllər İdxal İxrac

miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı

2004 80000 32000 63143 41858

2005 225673 93040 3780 4536

2006 70372 43258

2007 193554 79803

2008 22526 44475

2009 41000 20000 88366 119333

2010 59020 53469

2011 42117 71951 44501 75031

Mənbə: http://comtrade.un.org

Üzümdən emal olunmuş digər vacib məhsullardan olan qurudulmuş üzümün idxal-ixrac

əməliyyatlarına nəzər salsaq görərik ki, bu məhsul üzrə idxal olsa da, ixracı hələ ki yoxdur.

1996-2011-ci illərdə yalnız 1996,1997 və 2003-cü illərdə az həcmdə ixrac olunmuşdur. Buna

səbəb yerli istehsalın zəif olması və daxili tələbatın isə ödənilməməsi ilə bağlıdır. 1996-2011-

ci illərdə ölkəyə idxal olunan qurudulmuş üzümün həcmi 1,5 dəfə, dəyəri isə 1,9 dəfə artmışdır

(cədvəl 3.14).

Cədvəl 3.14

Qurudulmuş üzümün idxal və ixracı (080620)

İllər İdxal İxrac

miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı

1996 1599464 675108 38781 22369

1997 733563 150077 7375 7399

1998 1611911 182147

1999 257332 45939

2000 134520 69571

2001 229586 80726

2002 473129 222725

2003 426894 217841 15000 6750

2004 676358 189610

2005 539678 161347

2006 735432 199295

2007 1270387 256224

2008 1561066 513012

2009 2371589 929609

2010 2195058 1155412

2011 2414180 1295991

Mənbə: http://comtrade.un.org

Üzüm bağlarının genişləndirilməsi. Qeyd olunduğu kimi, respublikamızda üzüm

bağlarının sahəsi 2011-ci ildə 267,8 min ha, ondan bar verən yaşda 218,8 min ha olmuşdur.

Hal-hazırda mövcud üzüm bağlarının əksəriyyətinin hələ sovet illərində salındığını nəzərə

alsaq, onda yeni üzüm bağlarının salınması vacib məsələlərdəndir. Bu məsələnin vacibliyini

ümumi üzüm bağlarının sahəsində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının xüsusi çəkisindən də

görmək olar (Cədvəl 3.15).

Cədvəl 3.15

Ümumi üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisi, faizlə

İllər Əkmələrin

sahəsi, min ha

Ondan bar verən

yaşda, min ha

bar verən yaşda olanların

xüsusi, faizlə

1985 267.8 218.8 81.7

1990 181.4 156.1 86.1

1995 97.7 94.7 96.9

1996 83.3 79.1 95.0

1997 66.3 65.4 98.6

1998 35.1 34.5 98.3

1999 20.5 20.3 99.0

2000 14.2 13.9 97.9

2001 11.5 11.4 99.1

2002 8.9 8.9 100.0

2003 7.7 7.4 96.1

2004 8.0 7.3 91.3

2005 9.6 7.2 75.0

2006 10.0 7.5 75.0

2007 12.4 7.8 62.9

2008 13.3 8.9 66.9

2009 15.0 10.1 67.3

2010 15.4 11.2 72.7

2011 15.9 12.0 75.5

Mənbə: Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistikası 2012

Cədvəldən də göründüyü kimi, 1985-2011-ci illərdə üzüm bağlarının tərkibində bar verən

yaşda olanların xüsusi çəkisi müxtəlif vaxtlarda dəyişir. Belə ki, bu pay 1985-ci ildə 81,7%

idisə, bu 1995-ci ildə 96,9% və 2002-ci ildə hətta 100% həcmində olmuşdur. Bu da yeni üzüm

bağlarının əkilməməsi ilə bağlıdır. Son nəticədə isə üzüm bağlarının təzələnməsi baş

verməmişdir ki, bu da üzümün məhsuldarlığına və onun keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Lakin

son dövrlərdə bu sahədə irəliləyişlər müşahidə olunur. Belə ki, 2005-ci ildən sonra yeni üzüm

bağlarının salınması hesabına bu göstərici aşağı düşmüş və bar verən yaşda olanların xüsusi

2011-ci ildə 75,5% səviyyəsində olmuşdur.

Üzümün bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisinə görə Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu

ən aşağı göstəriciyə malikdir (18%). Bu isə son illərdə yeni üzüm bağlarının salınması

hesabınadır. Bakı şəhərində isə yeni üzüm bağlarının salınmaması ilə əlaqədar bu göstərici

100% olmuşdur.

Cədvəl 3.16

İqtisadi rayonlar üzrə üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisi, faizlə

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Respublika üzrə cəmi 98 75 63 67 68 72 76

Bakı şəhəri 100 100 93 94 94 100 100

Abşeron iqtisadi rayonu 73 100 42 42 41 40 40

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 100 58 46 58 60 67 80

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 91 98 81 81 70 89 88

Lənkəran iqtisadi rayonu 100 16 24 33 59 59 62

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 100 97 84 72 61 64 55

Aran iqtisadi rayonu 85 91 81 86 81 82 77

Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 100 7 5 14 5 11 18

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 100 46 46 45 49 53 61

Naxçıvan iqtisadi rayonu 100 98 97 97 97 94 94

Mənbə: DSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hesablanmışdır.

Ayrı-ayrı iqtisadi rayonlar üzrə bu göstəricinin dəyişməsi də müxtəlifdir. Üzüm

bağlarının 28,2%-ni əhatə edən Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda bu göstəricinin 2000-ci ildəki

100%-dən 2011-ci ildə 80%-ə, 15,1% paya malik Aran iqtisadi rayonunda bunun müvafiq

olaraq 85%-dən 77%-ə, 12,9% paya malik Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda bunun müvafiq

olaraq 100%-dən 61%-ə düşməsi son dövrdə yeni üzüm bağlarının salınması hesabına baş

vermişdir.

İqtisadi rayonlar üzrə yenilənmə faizinin böyük olması ümumi üzüm bağlarında bar verən

yaşda olanların payının aşağı düşməsi ilə nəticələnir.

Beləliklə, üzüm istehsalının artırılmasının əsas yolları kimi aşağıdakıları həyata keçirmək

zəruridir:

Yeni üzüm bağlarının salınması məqsədilə daha məhsuldar və regionun təbii iqlim

şəraitinə uyğun üzüm tinglərindən istifadə olunması;

Üzüm bağlarının sahəsində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisinin artırılması

məqsədilə yenilənmənin daim və artan dinamika ilə aparılması;

Üzüm bağları çoxillik əkmələrə aid olduğundan və onların bar verməsi üçün müəyyən

müddət lazım olduğundan, bu sahədə çalışan fermerlərə uzun müddət üçün güzəştli

kreditlərin verilməsi.

3.3. Üzümçülük sahəsində sığortanın vəziyyəti

Azərbaycanda sığorta əsasən öz inkişafını 3 mərhələdə keçmişdir: 1917-ci il oktyabr

inqilabından əvvəlki, inqilabdan sonrakı (1917-90) və 1990-cı ildən başlayaraq müasir dövr.

Azərbaycanda sığorta işinin inkişafı XIX əsrin ortalarında vüsət almışdır. Аzərbаycаndа

sığorta işi kаpitаlist istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, nеft sənаyеsinin mеydаnа gəlməsi və

sаhibkаr-lığın fəallaşması ilə sıх əlаqədаrdır. Bu dövrdə Azərbaycanda xarici ölkələrdən olan

şirkətlərin filialları fəaliyyət göstərirdilər. Аzərbаycаndа əsаsən dəniz gəmilərinin sığorta

еdilməsi üzrə iхtisаslаşmış ingilis şirkəti “Llоyd”un filiаllаrı, hаbеlə “Rus Llоyd”un və

Аlmаniyаdаn оlаn ingilis şirkətinin iki nümаyəndəliyi, Rusiyа və İrаnin sərhəd limаnlаrınа

qədər dаşınаn yüklərin sığortası ilə məşğul оlаn “Rеpmаn və Rust” ticаrət еvi ilə təqdim еdilən

“Şimаli Аlmаn Llоyd”u, həmçinin gəmilərin və yüklərin sığortasını аpаrаn “Аlmаn, Livаntiyа

хətti” cəmiyyəti fəаliyyət göstərməyə bаşlаmışdır.

1910-cu ildə Bakıda 18 sığorta cəmiyyəti fəaliyyət göstərmişdir. Ən böyük sığorta

təşkilatı “Rus siğorta cəmiyyəti” olmuşdur. Bakıda sığorta işinin əsasını Xəzər dənizində üzən

gəmilərin sığortası təşkil edirdi.

Kеçmiş SSRİ-nin bаşqа rеspublikаlаrındа оlduğu kimi, Sоvеt hаkimiyyəti illərində

Аzərbаycаndа dа dövlət sığorta sistеmi təşkil еdilmişdir. Rеspublikаdа sığorta işinin

inkişаfındа müəyyən rоl оynаmış Аzərbаycаn SSR Dövlət Sığortası Bаş İdаrəsi və SSRİ

“İnqоsstrах”nın Bаkı şöbəsi fəаliyyət göstərirdi.

Ölkədə kooperativ sığorta Sentrsoyuzun istehlak kooperasiyası vasitəsilə həyata

keçirilirdi ki, onun da fəaliyyəti 1931-ci ildə dayandırıldı. Bundan sonra isə sığorta

əməliyyatları Dövlət Sığortasında cəmlənməyə başladı. 80-ci illərin ахırınаdək rеspublikаdа

sığorta işi iki sığorta təşkilаtının Аzərbаycаn Rеspublikаsının Dövlət Sığorta Şirkətinin və

SSRİ-nin хаrici dövlət sığorta təşkilаtının Bаkı şəhərindəki şöbəsinin inhisаrı аltındа

olmuşdur.

Azərbaycanda sığorta işi 1990-cı ildən sonra müstəqil inkişaf etməyə başladı. 1991-ci

ildə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sığorta Nəzarəti yaradıldı.

Bu təşkilatı vəzifəsi ölkəmizdə sığorta xidmətləri bazarının inkişafının tənzimlənməsi,

sığortaçıların, sığortalıların və dövlət mənafeyinin müdafiəsi, metodiki rəhbərliyin həyata

keçirilməsi, müvafiq normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması və s. olmuşdur.

Milli sığorta bаzаrı Аzərbаycаndа 1992-ci ilin əvvəlindən fоrmаlаşmаğа bаşlаmışdır.

Аzərbаycаn Rеspublikаsının Milli Məclisi Аzərbаycаnın tаriхində ilk dəfə оlаrаq 1993-cü ilin

yanvar ayında «Sığorta hаqqındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsı Qаnununu qəbul еdilmişdir.

Hazırda sığorta bazarı Azərbaycanda özünün inkişaf mərhələsindədir. Sığorta şirkətləri

40-dan çox icbari və könüllü sığorta növlərini təklif edirlər. Lakin bu hələ də kifayət deyil.

Müqayisə üçün deyək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə 300-dən çox müxtəlif sığorta xidməti

göstərilir.

1991-ci ildə Azərbaycanda 62 sığorta təşkilatı, o cümlədən 53 milli, 9 birgə sığortaçı

fəaliyyət göstərirdi. Yaradılmış bir çox kommersiya sığortatəşkilatları sığorta olunanların

etimadını qazana bilmədiklərinə görə, onların 33-ü müflisləşərək öz fəliyyətini dayandırmışdır.

2006-cı ilin əvvələrində Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş 29 sığorta təşkilatı fəaliyyət

göstərmişdir ki, onlardan 22 özəl, 6 qarışıq mülkiyyət formalı dövlət kommersiya şirkətidir.

2010-cu ildə şirkətlərin yığımlarının ümumi həcmi 155,59 milyon manat təşkil etmişdir.

2011-ci ilin yanvar-aprelində ölkədə fəaliyyət göstərən sığorta şirkətlərinin mükafatlarının

ümumi həcmi 66,342 milyon manat, ödənişlər isə 17,673 (artım 21,71 faiz) milyon manat

olmuşdur.

Azərbaycanda könüllü şəkildə hər hansı sığorta məhsulundan istifadə edən adama nadir

halda rast gəlmək olar. Könüllü məhsullar üzrə Sığorta şirkətlərinin müştəri bazasını əsasən

banklar təmin edir. Belə ki, banka girov qoyulan əmlak bankın xeyrinə sığortalanır. Belə

hallarda banklar, adətən, təsisçisi olduqları və ya təsisçiləri eyni olan sığorta şirkətlərini seçir

(AİF xətti ilə ipoteka kreditlərinin verilməsi istisnadır. Bu zaman əmlak, fərdi qəza və xəstəlik

sığortası üçün müəyyən olunmuş 16 sığorta şirkətindən biri seçilməlidir). Bir-biri ilə əlaqəli

bank və sığorta şirkətləri aşağıdakılardır:

- Amrahbank – Amrah Sığorta

- ASB – Sənaye Sığorta

- Ata Bank – Ata Sığorta

- Bank VTB – Ata Sığorta (Ata Holdinq Bank VTB -Azərbaycanın səhmdarıdır)

- Bank Respublika – Bakı Sığorta (Bank Respublika və onun təsisçiləri Bakı Sığorta

şirkətinin səhmdarlarıdır)

- Bank Standard- Standard İnsurance

- Bank of Azerbaijan – Qarant Sığorta

- Beynəlxalq Bank – Beynəlxalq Sığorta

- Xalq Bank – Xalq Sığorta

- Kapital Bank – Paşa Sığorta

- Paşa Bank – Paşa Sığorta

- Unibank – Mbask Sığorta Şirkəti

- SW Bank - Azal Sığorta

- NBC Bank – Rəvan Sığorta (eyni şirkətlər qrupuna daxildir)

- Aztürk Bank - Başak İnam Sığorta Şirkəti (səhmdarıdır)

- Turan Bank – Başak İnam Sığorta Şirkəti (səhmdarıdır)

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, ən ciddi problemlərdən biri yenə kənd təsərrüfatı sektorunda

sığortanın payının az olması ilə bağlıdır. Belə ki, 2011-ci ilin 10 ayında ümumi sığorta

portfelində kənd təsərrüfatının payı 0,2%-dən də aşağıdır. Son illər dövlət tərəfindən kənd

təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması ilə bağlı təşviqedici tədbirlərin görülməsinə

baxmayaraq, bu sahədə hələ də ciddi dəyişiklik müşahidə olunmur. Cari ilin ilk 10 ayı ərzində

kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının və heyvanların sığortası üzrə cəmi 515 min manat

sığorta haqqı yığılıb və 180 min manat sığorta ödənişi edilib.

Halbuki, dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması ilə bağlı

təşviqedici tədbirlər görülməkdədir. Xatırladaq ki, 2002-ci ildə “Kənd təsərrüfatında sığortanın

stimullaşdırılması haqqında” qanun qəbul olunub. Qanunun qəbul edilməsində əsas məqsəd

kənd təsərrüfatı istehsalçılarının əmlakının təbii fəlakətdən sığortalanmasında dövlətin

iştirakını təmin etməklə aqrar sahədə sığortanın inkişafını stimullaşdırmaqdır. Daha sonra,

2007-ci ildə Nazirlər Kabineti tərəfindən sığorta haqqının büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi

haqqında qərar qəbul olunub. Həmin qərarda göstərilir ki, hər hansı bir sığorta hadisəsi

(yanğın, dolu, sel, daşqın və s.) zamanı hesablanmış sığorta haqqının 50%-i dövlət büdcəsi

vəsaiti hesabına ödənilməlidir. Lakin bu sahədəki təşviqedici tədbirlərə baxmayaraq, sığorta

sistemi aqrar sahədə hələ də çox zəif inkişaf etməkdədir.

Hesablamalardan aydın olur ki, hazırda Azərbaycanda suvarılan torpaq sahələri 1 milyon

400 min hektar ərazini əhatə edir. Ölkə ərazisində 862 min ailə təsərrüfatı olsa da, onların cüzi

hissəsi öz təsərrüfat sahələrini sığortalayıb. Çünki fermer təsərrüfatlarının rəhbər kollektivləri

arasında əvvəllər maariflənmə işinin aparılmaması və ya təbliğatın aşağı səviyyədə olması

sözügedən təsərrüfat sahələrinin sığortalanma prosesinin tam başa çatdırılmasına maneçiliklər

törədir. Maddi imkansızlıq və vəsait çatışmazlığı da sığortalanmaya meyli azaldıb. Bundan

başqa, əvvəllər yalnız buğda bitkisi becərilən sahələrin sığortalanması yönümündə işlər

görülürdü. Sonradan isə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən sözügedən prosesin kənd

təsərrüfatı sahələrinin digər bölmələri üzrə, yəni arpa, kartof, soğan, tərəvəz, bostan məhsulları

və digər bitkilər əkilən sahələrə də şamil edilməsi üçün müvafiq addımlar atıldı. Lakin hələ də

istənilən nəticə yoxdur.Ekspertlər isə həm torpaqların sığortaya cəlb edilməsi sahəsində

savadsızlığın hökm sürməsinin, həm də sığortaya marağın olmamasının məhsuldarlığa ciddi

zərbə vurduğunu deyir. Onların fikrincə, elə bir mexanizm yaradılmalıdır ki, onun köməyi ilə

bu qanunu fermerə tətbiq etmək mümkünləşsin.

Sığorta məsələsi məhsuldarlığa da təsir göstərir. Belə fikirlər də səslənir ki, qonşu

dövlətlərlə müqayisədə bizdə məhsuldarlıq çox aşağıdır. Hətta ölkədə potensialımızdan 3 dəfə

az məhsul istehsal olunur. Bu da fermerlərə verilən subsidiyaların hələ istənilən nəticəni əldə

etməyə imkan vermədiyini üzə çıxarır və bu sahədə potensialdan tam istifadəyə imkan vermir.

Məlumdur ki, Avropa ölkələrində məşğulluqda aqrar sektorun payı 15 - 20 faizdən çox

olmur. Aqrar ölkələrdə isə bu, 40 faizə qədər yüksəlir. Məsələn, ABŞ-da əmək qabiliyyətli

əhalinin 2.5 faizi aqrar sahədə çalışır. Onlar həm özlərini kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin

edir, həm də ixrac edirlər. Azərbaycanda isə əmək qabiliyyətli əhalinin 40 faizi aqrar sahə ilə

məşğuldur. Lakin qalan 60 faizi bu məhsullarla təmin edə bilmir. Bununla yanaşı, hətta

xaricdən də ixrac edir. Əslində, işçi qüvvəsinin paylanması coğrafiyasını, istehsal olunan

məhsulun miqdarını nəzərə alsaq, burada kifayət qədər ziddiyyət var. Bu, o deməkdir ki, aqrar

sektor digər sektorlardan geri qalır. Həm də nəzərə alaq ki, il ərzində istehsal olunan

məhsulların 26 faizi həcmində dövlət subsidiya yönəldir. Qalan 74 faizi isə aqrar sektorun özü

tərəfindən qarşılanır. Əslində isə subsidiyaların həcmi çox olduğu üçün aqrar sektor daha çox

inkişaf etməli idi. Məsələn, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının şərtlərində aqrar sektora verilən

subsidiyaların maksimum limiti 10 faizdir. İnkişaf etmiş ölkələr üçün isə bu rəqəm 5 faizdir.

Azərbaycan həmin limitlərdən təqribən 3 dəfə artıq subsidiya ayırır. Amma bu, aqrar sektorda

yeni dəyərin formalaşmasında özünü göstərmir. Ekspertlər sığortanın tətbiqi halında bunun

aradan qaldırılacağını güman edir.

«Az Sığorta» Şirkəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan şəxslər və müəssisələr üçün «Kənd

təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının doludan sığortası və Heyvanların sığortası qaydaları»na

əsasən sığorta təminatını təklif edir:

- Kənd təsərrüfatı bitkilərinin əsas və köməkçi məhsulları təbii fəlakət və həmin ərazi

üçün qeyri-adi olan digər meteoroloji və təbiət hadisələri, yanğın nəticəsində

zədələnməsi və məhv olması hallarına qarşı sığorta olunur.

- İri və xırda buynuzlu mal-qara (inəklər, öküzlər, camışlar, qoyunlar, keçilər) və s.

heyvanlar: Bütün növ adi və yoluxucu (bir heyvandan digər heyvana keçə bilən)

xəstəliklər, boğaz olma, doğum, axtalama və ya cərrahiyyə əməliyyatının aparılması;

- Hər növ qəzalar, vəhşi heyvanların hücumu, kənar şəxslərin qəsdən zəhərləməsi,

yaralaması və ya şikəst etməsi;

- Şaxtadan donma, məftil, mismar, daş və digər bu kimi bərk və iti cisimlər udması və ya

dərmanlanmış sahədə otlaması;

- Qasırğa, ildırım, zəlzələ, su basqını, torpaq çökməsi və ya yer sürüşməsi;

- Yanğın və ya partlayış nəticəsində, heyvanların məcburi kəsdirilməsi də daxil olmaqla,

tələf olmasına qarşı sığorta olunur.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və ya

heyvandarlıq ilə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslər (fermer və d. təsərrüfatlar) əkdikləri

məhsulları və sahib olduqları heyvanları (mal-qara və s.) sığorta etdirməklə gələcəkdə baş verə

biləcək hadisələr zamanı onlara dəyən itki və ziyanlara qarşı təminat əldə edə bilərlər.

Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması ilə

əlaqədar “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, “Sığorta fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunundan və onlara uyğun qəbul edilmiş normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir.

“Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanununda kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının obyektləri kimi kənd

təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili

vəhşi heyvanlar, arı ailələri, habelə kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular,

avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digərləri ilə bağlı əmlak mənafeləri (azqiymətli

və tez köhnələn əşyalar və təbii biçənəklərin məhsulları istisna olmaqla) müəyyən olunmuşdur.

Bu sığorta obyektləri bir qayda olaraq yanğın, dolu, sel, daşqın, tufan, şaxta və ildırım vurması,

zəlzələ, torpaq sürüşməsi, dəmyə torpaqlarında quraqlıq kimi təbii fəlakətlərdən, habelə kənd

təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili

vəhşi heyvanlar, arı ailələri müvafiq olaraq xüsusi təhlükəli ziyanvericilərin yayılmasından və

hücumundan, yoluxucu xəstəliklərdən, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular,

avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri isə qəza hadisələrindən sığortalanır və kənd

təsərrüfatında əmlakın sığortası könüllü formada həyata keçirilir.

Adı çəkilən qanunda irəli gələrək sığortalanmasına maliyyə yardımı göstərilən kənd

təsərrüfatı əmlakının və sığorta hadisələrinin növlərinin və sığorta haqqının büdcə vəsaiti

hesabına ödənilən hissəsinin müəyyən edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

Kabinetinin 22 №-li qərarı təsdiq olunmuş və burada kənd təsərrüfatı əmlakının – buğda, arpa,

qarğıdalı, günəbaxan-dən üçün, kartof, şəkər çuğunduru, tərəvəz (göyərti istisna olmaqla)

meyvə, sitrus və üzüm bağlarının məhsulları sahələrinin (məhsul) yanğın, dolu, sel, daşqın,

şaxta vurması kimi sığorta hadisələrindən sığortalanmasına dövlət tərəfindən maliyyə

yardımının göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, bu yardım müqavilə üzrə hesablanmış

sığorta haqqının dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilən hissəsi sığorta haqqının 50 faizi

həcmindədir.

Sığorta müqaviləsi üzrə sığorta məbləği kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsulun

dəyərinin azı 70%-i, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi

heyvanlar, arı ailələri üzrə hüquqi şəxslərdə - onların balans dəyərinin, fiziki şəxslərdə isə

bazar qiymətinin azı 80%-i, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar,

maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digər əmlak üzrə isə əmlakın bazar qiymətinin tam məbləği

miqdarında müəyyən edilir.

Eyni zamanda, qanunda bir sıra digər güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. belə ki, əmlakını üç

ildən az olmayaraq ardıcıl sığorta etdirmiş, lakin həmin müddətdə sığorta ödənişi almamış

sığortalıya sonrakı illər üçün hesablanmış sığorta haqqından dördüncü il üçün 10 faiz, beşinci

il üçün 20 faiz, beş ildən artıq müddətə isə 30 faiz həcmində güzəşt edilir.

Üzümçülük sahəsində sığortanın vəziyyətinə dair məlumatlara əsasən 50% büdcədən

ödənilməklə 2010-cu ildə İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 296 ha, 29053 manat, 2011-ci

ildə İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 24652 manat, Şamaxı rayonu 1 nəfər fiziki şəxs 2,5

ha, 525 manat, Qazax rayonu 1 nəfər fiziki şəxs 1 ha, 350 manat və 1 nəfər fiziki şəxs 3 ha,

1050 manat məbləğində kənd təsərrüfatı əmlakı sığortalanmışdır. 2012-ci ilin məlumatlarına

əsasən İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 296 ha, 21072 manat məbləğində kənd təsərrüfatı

əmlakı sığortalanıb. Göründüyü kimi, sığorta müqavilələrinin sayı çox aşağı səviyyədədir və

hələ ki, üzümçülüklə bağlı əmlakını sığortalayan olmamışdır.

“Azərsığorta”-nın yerlərdə 87 filialın olmasına baxmayaraq kənd təsərrüfatı istehsalçıları

bu güzəştdən istifadə etməyə meyilli deillər. Bunun isə həm obyektiv, həm də subyektiv

səbəbləri var. Belə ki, İİETİ-nin “2012-2020-ci illərdə üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət

Proqramı”ndan irəli gələn tədbirlərin üzümçülük sahəsində çalışanlara çatdırılmasına dair

səfərlərdə keçirilən görüşlərin nəticəsində məlum olmuşdur ki, fermerlərin dövlətin bu sahəyə

göstərdiyi güzəştlər və yardımlardan, o cümlədən sığorta ilə əlaqədar edilən maliyyə

yardımından məlumatları yox dərəcəsindədir.

3.4. Üzümçülük sahəsində lizinqin vəziyyəti.

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi

kənd təsərrüfatı sahəsində də tənəzzül özünü göstərmişdir və bu sahədə mövcud kolxoz və

sovxozlar fəaliyyətini dayandırmışlar. Azərbaycan Respublikasında 1996-cı ildən başlanmış

aqrar islahatlar siyasəti çərçivəsində torpaq sahəsi kənd əhalisinin xüsusi mülkiyyətinə

verilmiş, aparılmış islahatlar nəticəsində regionda əksər kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehsalında dinamik artımın baş verməsi müəyyən edilmişdir. Lakin kənd təsərrüfatında

çoxillik əkmələrdə tənəzzülün qarşısını almaq çətin idi. Çünki meyvə və giləmeyvələr,

üzümlüklərin bərpası uzun müddət və xeyli vəsait tələb etdiyindən və bu sahədə emal

müəssisələrinin fəaliyyəti dayandığından fermerlərin bu sahələrə marağı aşağı idi.

Statistik məlumatlardan da göründüyü kimi, ölkədə üzüm sahələrinin azalması 2003-cü

ilədək davam etmiş və yalnız 2004-cü ildən etibarən yeni üzümlüklərin salınması ilə əlaqədar

əkin sahələri artmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi bu sahənin inkişafı üçün xeyli vəsait lazımdır.

Bununla yanaşı üzüm əkin sahələrinin becərilməsi üçün aqrotexniki qaydalara əməl etmək

lazım gəlir ki, bunun üçün müxtəlif təyinatlı texniki vasitələrə ehtiyac yaranır.

Azərbaycanda “Lizinq haqqında qanun” 29 noyabr 1994-cü ildə qəbul edilmişdir. Qeyd

edim ki, Azərbaycan MDB ölkələri arasında lizinq haqqında qanunu qəbul edən ilk ölkədir.

Qanunun qəbul olunduğu illərdə ölkədə lizinq münasibətləri haqqında hələ tam təsəvvür yox

idi. Bu Qanun lizinq münasibətlərini tənzimləyə bilmədiyi üçün 2003-cü ilin avqustunda

qüvvədən düşmüşdür. Ona görə də lizinq münasibətləri Mülki Məcəllə (XXXVIII fəsil), Vergi

Məcəlləsi (140-cı maddə) və digər qanunverici aktlar ilə tənzimlənir. Bundan başqa Mülki

Məcəlllənin 747-751-ci maddələri lizinq münasibətlərinin spesifik xüsusiyyətlərini tam

tənzimləyə bilmədikdə, elə 751-ci maddəyə əsasən lizinq münasibətlərinə əmlak kirayəsi

müqaviləsinin qaydaları tədbiq olunur.

Lizinq münasibətlərində tərəflərin hüquq və vəzifələri isə xüsusi hallarda Mülki

Məcəllənin XXXIII fəsli (Əmlak kirayəsi) ilə nizamlanır. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən

bizim icarə və lizinq terminləri müvafiq olaraq “operativ lizinq” və “maliyyə lizinqi” (lizinqin

əsas iki növləri) beynəlxalq anlayışlarına uyğun gəlir. Lizinqin maliyyə lizinqi kimi

qiymətləndirilməsi ölkədə operativ lizinqin inkişafına mane olur. Lakin buna baxmayaraq, son

zamanlar xüsusilə, avtolizinq bazarında avtomobillərin daha çox 5 illik lizinq yolu ilə əldə

edilməsi, avtomobilə lizinq şirkətləri tərəfindən xidmətlərinin (sığorta, texniki servis və s.)

göstərilməsi operativ lizinqin az da olsa fəaliyyətini sübut edir.

Mülki Məcəllədə lizinq 747-1.2-ci maddəsində qeyd olunur: Lizinq verən lizinq

müqaviləsinə əsasən cəlb edilmiş və ya özünə məxsus maliyyə vəsaiti hesabına əldə etdiyi və

mülkiyyətində olan əşyanı lizinq obyekti kimi lizinq alana müəyyən haqla, müəyyən müddətə

və şərtlərlə (mülkiyyyət hüququnun lizinq alana keçməsi və ya keçməməsi şərti də daxil

olmaqla) müvəqqəti sahibliyə və ya istifadəyə verən hüquqi və ya fiziki şəxsdir. Mülki

Məcəlləyə (152.3, 159-cu maddələri) əsasən sahiblik hüququ əşyaya faktik sahib olmağı

nəzərdə tutur və buna görə də istifadə hüququndan təcrid olumuş halda lizinq obyektinin lizinq

alanın yalnız sahibliyinə verilməsi lizinq müqaviləsinin mahiyyətini əks etdirmir. Bu

anlaşılmazlığın aradan qaldırılması üçün bir sıra xarici ölkələrin mülki qanunvericiliyində,

məsələn, Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 576-cı maddəsində olduğu kimi

“sahibliyə və ya istifadəyə” sözləri “sahibliyə və istifadayə” sözləri ilə əvəz olunsa daha yaxşı

olar. Mülki Məcəllənin 747-1.3 müddəasında lizinq obyektinin lizinq müqaviləsinə uyğun

olaraq müəyyən müddətə, müəyyən haqla lizinq alana müvəqqəti sahibliyə və istifadəyə

verilməsinin qeyd olunması da lizinq verənin hüquqi vəziyyətinin Mülki Məcəllədə düzgün

göstərilmədiyini təsdiq edir.

Bundan başqa Mülki Məcəllədə lizinq verənin əsas vəzfilərindən biri təkcə lizinq

obyektini əldə etmək deyil, həm də onu hazırlamaqdır. Düzdür, bəzi ölkələrdə bunu “birbaşa

lizinq” adı altında həyata keçirirlər, bele olan halda özlərinin broker şirkətlərini yaradırlar.

Lakin, Mülki Məcəllədə lizinq verən lizinq obyektini özü hazırladığı halda o, satıcı olacaqdır

ki, bu da lizinq münasibətlərinə ziddir. Çünki, lizinq verən sadəcə əmlakın əldə edilməsini

maliyyələşdirən şəxsdir. Lizinq verənin üzərinə lizinq obyektini əldə etmək vəzifəsinin

qoyulması 747-5.1 maddəsinə əsasən lizinq münasibətlərinin hüquqi formasını pozur. Ona

görə ki, lizinq üçtərəfli münasibətdir (747-1.1, 747-5.1 maddələrinə uyğun olaraq) və lizinq

subyektlərindən birinin olmadığı halda onu lizinq münasibətləri adlandırmaq olmaz. Buradan

ümumi şəkildə sual yarana bilər ki, bes onda nəyə görə “qaytarılan lizinq”də ikitərəfli

münasibət mövcud olduğu halda onu lizinq münasibətlərinə daxil edirik? Çünki qaytarılan

lizinq növündə lizinq alan həm də satıcı qismində çıxış edir və sanki üçüncü tərəf olur.

Ölkədə lizinq münasibətlərinin növbəti problemi lizinqin mühasibat uçotu ilə bağlıdır.

Milli mühasibat uçotu standartlarında lizinq üçün xüsusi standart yoxdur və lizinq

uzunmüddətli icarə kimi qeydə alınaraq lizinq alanın alanın balansında əks olunur. Bu isə

Mülki Məcəllə ilə uyğunlaşmır. Çünki, Mülki Məcəllədə lizinq obyekti əsas vəsait kimi

tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında lizinq verənin və ya lizinq alanın balansında qeydə

alınmalıdır.

Əvvəllər tətbiq olunan sürətli amortizasiyanın (əvvəllər bu, 2 əmsalla hesablanırdı) ləğv

edilməsi lizinq sektorunda əsas vəsaitlərin yenilənməsinin qarşısını alır. Qeyd edək ki,

Rusiyada lizinq münasibətlərində sürətləndirilmiş amortizasiya (bu, Rusiyada 3 əmsalla

hesablanır) tətbiq olunur və onlar xərclər kimi çıxılır, bu da vergi bəyənnaməsi zamanı nəzərə

alınmır.

Lizinq obyektinə vergi qanunvericiliyinə əsasən qoyulan ƏDV (18%) əmlakın qiymətinə

daxil edilir, nəticədə əmlakın maya dəyəri artır. Belə olan halda müştəri lizinq şirkətlərinin

rəqibi olan banklara kredit götürməyə üz tutur.

Əsas etibarilə operativ lizinq şirkətlərinin gəlirləri tam şəkildə lizinq müqaviləsinin

müddəti bitdikdən sonra geri qaytarılan əmlakın ikinci dəfə lizinqə verilməsi və satılması

zamanı formalaşır və bu zaman ƏDV-nin tətbiqi operativ lizinq sövdələşməsinin qiymətini

bahalaşdırır. Ona görə də Azərbaycanda operativ lizinq inkişaf edə bilmir.

Belə səbəblərə görə Azərbaycan malik olduğu lizinq potensialından tam istifadə edə

bilmir. Məsələn, qərbdə şirkətlər əsas vəsaitlərin yenilənməsini demək olar ki, 80 %-ni,

Avstraliya sənaye kapital qoyuluşunun 33%-ni, Qazaxıstan isə 6%-ni lizinq yolu ilə həyata

keçirdiyi halda, Azərbaycanda bu göstərici 1%-dən bir qədər çoxdur.

2003-2008-ci illərdə ölkədə lizinq portfelinin həcmi ilbəil artmışdır. Lakin, 2008-ci ildən

sonra lizinq bazarında azalma müşahidə olunur ki, bunun da əsas səbəbi həmin ildən etibarən

vergi qanunvericiliyinə əsasən lizinq obyektlərinə ƏDV-nin qoyulmasıdır.

Azalma anoloji olaraq ümumi investisiya qoyuluşunun tərkibində də əks olunur. 2010-cu

ildə ölkəyə 17,6 mlrd. ABŞ dolları ümumi investisiya qoyuluşu olub ki, onun tərkibində lizinq

yolu ilə investisiya qoyuluşu 0,17 mlrd. ABŞ dollarına bərabər olmuşdur. 2011-ci ildə isə

ümumi investisiya qoyuluşunun həcmi artaraq 21,66 mlrd. ABŞ dolları olub, lakin belə artımın

tərkibində lizinq yolu ilə investisiya qoyuluşunun həcmi 2010-cu ilə nisbətən azalaraq 0,15

mlrd. ABŞ dolları olmuşdur.

Lizinq münasibətlərini tənzimləyən xüsusi orqanın yoxluğu bu sektorun zəif inkişaf

etməsinin səbəblərindən biri kimi qiymətləndirilir. Hətta BMK (İFC) Azərbaycanın lizinq

bazarının inkişafı üçün belə bir orqana ehtiyacı olduğunu müəyyən etmişdir. Çünki, ölkənin

lizinq bazarı hələ də tam formalaşmadığından inkişaf üçün dövlət tərəfindən gələn dəstək və

tənzimləyici tədbirlər geniş imkanlar aça bilər. Məhz tənzimləyici orqanın olmaması nəticəsi

idi ki, 2009-cu ildən tətbiq edilən kapitallaşmaya yönəldilmiş gəlirə edilən vergi güzəştləri

yalnız banklara və sığorta şirkətlərinə aid edilmiş və lizinq şirkətləri burada nəzərə

alınmamışdır. Lizinq bazarları üçün tənzimləyici orqan kimi ideal seçim müxtəlif qurumlar ola

bilər.

Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bir çox lizinq şirkətlərinin təsisçiləri həm yerli banklar,

həm də xarici şirkətlərdir. Bu onu göstərir ki, ölkənin lizinq bazarında problemli məsələlərdən

biri də maliyyələşdirmə mənbələridir. Hazırda lizinq şirkətlərinin güclü maliyyələşdirmə

mənbələrinə ehtiyacı vardır. Belə ki, son maliyyə böhranı ilə əlaqədar olaraq xarici kapitalın

yerli lizinq bazarına cəlb edilməsi çətin məsələdir. Yerli bankların maliyyələşdirmə mənbəyi

kimi çıxış etməsinin əsas səbəbi isə onların pul kapitalına malik olması və lizinq xidmətinin bu

pul kapitalına olan tələbatı ilə bağlıdır.

Bəzi yerli bankların lizinq xidməti göstərməsi lizinq şirkətlərinin inkişafına mane olur.

Bankların daha çox pul kapitalına malik olması onları bazarda lizinq şirkətlərinin güclü

rəqiblərinə çevirir. Zəif inkişaf edən lizinq şirkətləri isə bu rəqabət mühitində tab gətirə

bilmirlər. Nəticədə ölkədə lizinq portfelinin həcmi aşağı olur.

Bugün kənd təsərrüfatı sektorunda rəqibsiz lider lizinq şirkəti “Aqrolizinq ASC”dir.

Kənd təssərrüfatının inkişafı ilə bağlı olan dövlət sifarişləri yalnız bu şirkətə verilməkdədir.

Aqrolizinq ASC-yə həvalə edilmiş tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün 2005-2012-ci illər üzrə

dövlət büdcəsindən və digər mənbələrdən 370,63 milyon manat maliyyə vəsaiti ayrılmışdır

Dünyadakı meyillər Rusiyadakı vəziyyət Azərbaycandakı vəziyyət

İştirakçıların sayı azalır İştirakçıların sayı azalır Bazarın regionlarda da

formalaşması məsləhətdir

Qlobal və regional

ekspansiya gedir

Kompaniyalar filial

şəbəkəsini aktiv inkişaf

etdirir

Daha çox proseslər

paxtaxtda baş verir deyə

bazar paytaxta

konsentrasiya olunur

Marja azalıb Anoloji olaraq marja azalır Şirkətlərdən asılı olaraq

dəyişkəndir

Bazel III standartlarına

yaxınlaşıb

Bazel II və riskin keyfiyyətli

qiymətləndirilməsinə keçib

Risklərin qiymətləndirilməsi

sistemi praktiki olaraq

yoxdur

Operativ lizinqin aktiv

hərəkəti:

-inkişaf etmiş bazarlarda

33%

-inkişafda olan bazarlarda

5%

Operativ lizinqin aktivliyi

daha çox dəmir yolu və

aviasiyada artırıb

Operativ lizinq inkişaf

etməyib və bunun üçün

müvafiq baza yaratmaq

lazımdır

Büdcə disbalanslığına

nəzərəçarpacaq dərəcədə

təsir vardır

Kompaniyaların bəzilərində

ağır maliyyə krizi olur

Sistemli problemlər elə

lizinq bazarının özünün zəif

inkişafına təsir edir

Vergidə və qanunda qeyri-

müəyyənlik

“Əsassız varlanma”

səbəbindən

sürətləndirilmmiş

amortizasiyanın və digər

imtiyazların ləğvi təhlükəsi

Güzəştli imtiyazlar yoxdur

və lizinq haqqında qanun

aktiv deyil

BMHS-nin (IFRS) yeni

standartları ilə qeyri-

müəyyənlik

Köhnə standartlar və

BMHS-nə keçidin

gözlənilməsi

BMHS yoxdur

Mənbə: Эксперт РА

Lizinq münasibətlərinin inkişafına kömək və lizinq şirkətlərinin əlaqələrinin

gücləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Lizinq Şirkətləri Assosiasiyası yaradılmışdır.

Assosiasiya 27 oktyabr, 2004-cü ildə BMK-nın (İFC) dəstəyi ilə “Ataleasing”, “Unileasing”,

“Muganleasing” şirkətləri tərəfindən yaradılmışdır. ALŞA-nın tərkibinə aşağıdakı lizinq

şirkətləri daxildir: Joint Lizinq, Unilizinq, Ansar Lizinq, Turan Lizinq, Standard Lizinq, AG

Lizinq, Ata Lizinq, Dəmir Bank, Qafqaz Lizinq, ASB Bank, Nikoil Lizinq (son iki şirkət

müşahidəçi qismində çıxış edir).

Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında kənd təsərrüfatı istehsalçılarının texnika

ilə təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə “Aqrolizinq” ASC yardılmışdır. Təşkilat müxtəlif

təyinatlı texnikaları lizinq yolu ilə istehsalçılara verir. “Aqrolizinq” ASC tərəfindən kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına göstərilən lizinq xidmətləri aşağıdakılardır:

- Kənd təsərrüfatında istifadə edilən texnikalrın güzəştli qaydada verilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və saxlanması üzrə texnoloji

avadanlıqların quraşdırılması və güzəştli qaydada verilməsi;

- Damazlıq cins heyvanların güzəştli qaydada verilməsi.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 31 mart 2005-ci il tarixli 58 nömrəli

qərarına və bu qərara edilmiş dəyişikliklərə (Nazirlər Kabinetinin 02 avqust 2010-cu il tarixli

146 nömrəli, 30 dekabr 247 nömrəli və 30 dekabr 2010-cu il tarixli 247 nömrəli qərarları)

uyğun olaraq texnikaları və texnoloji avadanlıqları hüquqi və fiziki şəxslərə lizinqə verir.

Nazirlər Kabinetinin 247 nömrəli 30 dekabr tarixli qərarına uyğun olaraq hazırda texnikalar və

avadanlıqlar dəyərinin 10%-ni əvvəlcədən, qalan hissəsini isə bir ildən sonra başlayıb 9 il

ərzində ödəmək şərti ilə lizinqə verilir. Hazırda “Aqrolizinq” ASC-nin yerlərdə təsərrüfat

hesablı 55 rayon Aqroservis filialları, 5 Rayonlararası Logistik bazaları və 5 Rayonlararası

Təchizat bazaları fəaliyyət göstərir.

Dövlət tərəfindən Aqrolizinqə imtiyazların verilməsi kənd təssərrüfatı sektorunun

inkişafına səbəb olmuşdur. Beləki, ayrılmış və təkrar istifadə olunan vəsait hesabına 2005-

2012-cu illər ərzində müxtəlif markalı 1033 ədəd taxıl biçən kombayn, 4252 ədəd traktor, 164

ədəd ekskavator, 8960 ədəd traktora qoşulan kənd təsərrüfatı texnikaları (kotanlar,

kultivatorlar, ot biçən texnika, ot və küləş presləyən, malalar, taxıl səpən, gübrə səpən,

çiləyicilər, traktor qoşquları və s.), 9 dəst süd zavodu avadanlıqları, 23 dəst soyuducu

kameraları, 8 dəst qarışıq yem istehsal zavodu avadanlıqları, kənd təsərrüfatı texnikalarına

lazım olan ehtiyat hissələri, dəzgahlar alınmışdır. Nəticədə, kənd təsərrüfatı müəssisələrində

əsas istehsal fondlarının strukturunda maşın və avadanlıqların payı 2003-cü ildə 10,2% olduğu

halda 2011-ci ildə bu göstərici artaraq 17,2% olmuşdur. Buna görə də digər lizinq şirkərlərinin

də bu istiqamətdə fəaliyyətinin artırılması məqsədə müvafiqdir. Eyni zamanda “Aqrolizinq”

ASC tərəfindən üzümçülük sahəsində çalışan istehsalçılara müxtəlif markalı 334 ədəd traktor,

43 ədəd bağarası becərən mexaniki və hidravlik frezlər, 310 ədəd ventilyatorlu çiləyicilər

(müxtəlif həcmli qoşulan və asılan texnikalar lizinq yolu ilə verilmişdir.

Bu isə üzüm sahələri ilə müqayisədə hələ ki, xeyli azdır. Bu sahədə işləri gücləndirmək

üçün beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq lizinq sisteminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac

duyulur.

4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ

SAHƏSİNDƏ SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN TƏŞKİLİNİN VƏ

TƏNNZİMLƏNMƏSİNİN HÜQUQİ-NORMATİV,

İNSTİTUSİONAL VƏ İQTİSADİ ƏSASLARI

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli 1890 nömrəli

Sərəncamı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair

Dövlət Proqram”ının təsdiq edilməsi bir sıra məsələləri o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq

sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq xidmətləri təcrübəsinin tətbiqi tələbini ortaya

qoydu. Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi

tələbi əsasən sahənin özünün aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə bağlıdır: üzümçülük kənd təsərrüfatı

istehsalının ən çox kapital tələb edən sahəsidir; yeni əkilmiş üzüm plantasiyalarının bar vermə

dövründən asılı olaraq əkinə sərf olunmuş maliyyə vəsaitləri 4-5 il müddətində dövriyyədən

çıxarılır; bu dövrdə əkin sahələrinə xidmət üçün xeyli miqdarda əlavə maliyyə resursları tələb

olunur.

Dünyada üzümçülük və şərabçılıq fəaliyyətinin geniş vüsət alması və fermerlərin böyük

marağının cəlb olunması, o cümlədən bu sahədə iqtisadi münasibətlərin dərinləşməsi müəyyən

tənzimlənmə mexanizmlərin ortaya qoyulmasını aktuallaşdırdı. Bu da öz növbəsində

üzümçülük və şərabçılıq sahəsində bir sıra hüquqi normativ kompanentlərin meydana

gəlməsinə şərait yaratdı. Belə ki, bu sahədə ilk addımı tarixdə böyük inkişaf yolu keçmiş

Fransa atmışdır (XV əsrdə).1 Son yüz ildə isə bu istiqamətdə böyük təcrübə formalaşmış,

müasir dövrün normativ tələblərində mühüm rol oynamışdır.

Azərbaycanda isə üzüm istehsalı və emalı yalnız keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq

geniş sənaye miqyaslı inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur ki, bu da elə həmin dövrdən

hüquqi normativ aktların formalaşmasına şərait yaratdı. Belə ki, Ümummilli lider Heydər

Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycan rəhbərliyinə gəldikdən qısa müddət sonra bu sahədə əsaslı

dönüş yarandı və təkcə bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, 1969-1982-ci illərdə Heydər

Əliyevin gərgin səyləri və SSRİ rəhbərliyində yüksək nüfuzu hesabına Sov.İKP MK və SSRİ

Nazirlər Soveti səviyyəsində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının, xüsusilə də üzümçülük və

şərabçılığın inkişafını nəzərdə tutan 3 qərar qəbul olunmuşdu. Bundan əlavə SSR-i hökuməti

tərəfindən bu sahədə qəbul edilmiş digər hüquqi normativ aktlar Azərbaycan üçün də hüquqi

əsas olmuş və normalarla fəaliyyətin tənizmlənməsi təcrübəsi formalaşmışdır.

Amma keçmiş SSRİ rəhbərliyinin 7 may 1985-ci il tarixli "Alkoqolizmə və sərxoşluğa

qarşı mübarizə tədbirləri haqqında" məlum qərarından sonra bütün ölkədə, o cümlədən

Azərbaycanda üzümlüklərin və şərab zavodlarının dağıdılmasına başlandı. On illərlə

qazanılmış nailiyyətlər cəmi 2-3 ildə məhv edildi. Yalnız texniki sortlardan ibarət üzümlüklər

deyil, keyfiyyətli süfrə üzüm sortlarından ibarət bağlar da məhv edildi. Təkcə bir faktı qeyd

etmək lazımdır ki, 1984-cü illə müqayisədə 2005-ci ildə üzümlüklərin sahəsi 25 dəfədən çox

azalaraq 9,6 min hektar təşkil etmişdir. Buna uyğun olaraq üzüm istehsalı da 79,7 min tona

düşmüşdü. Nəticədə şərabçılıq sənayesi böyük ziyana məruz qalmış, sahə ilə bağlı 76 emal

müəssisəsi və 116 ilkin emal zavodu dağılmışdı.2

Ölkəmizin müstəqillik dövrünə qədəm qoyması ilə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

normativ hüquqi aktların formalaşması təcrübəsində yeni bir mərhələ başlamış oldu. Qəbul

olunmuş qanunların və dövlət proqramlarının icrası nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq

sahəsində zəngin hüquqi baza yaradıldı. Belə ki, kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində

1 http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikSF/2012/VSF_NEW201205041224/VSF_NEW201205041224_p_005.htm 2 Hasil Fətəliyev, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin professor Vüqar Mikayılov, ADAU-nun dosenti Azərbaycan.-

2011.-20 mart.- S. 14.

aparılan islahatlar və hüquqi qüvvə alan bir sıra normativ aktlar, o cümlədən “Üzümçülük və

şərabçılıq haqqında” qəbul olunan qanun sahənin inkişafı üçün hüquqi baza yaratmaqla

bərabər, emal sahəsinin inkişafını, şərab məhsullarının keyfiyyətinə qoyulan tələbləri, nəzarət

tədbirlərini və dövlət standartı normalarını müəyyənləşdirmiş oldu.

Sözügedən qanun, 19 oktyabr 2001-ci ildə qüvvəyə minməklə Azərbaycan

Respublikasında üzümçülüyün təşkilinin, üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalının və

dövriyyəsinin tənzimlənməsinin, habelə keyfiyyətinin təmin edilməsinin hüquqi əsaslarını

müəyyən edir. Qanunun qəbul edilməsində əsas məqsəd respublikada üzümçülüyün və

şərabçılığın inkişafını təmin etməklə istehlak bazarına beynəlxalq standartların tələblərinə

cavab verən, rəqabət qabiliyyətli üzüm və şərabçılıq məhsulları çıxarılmasına təşkilati, iqtisadi

və hüquqi zəmin yaratmaqdan ibarətdir. Qanunun qəbul edilməsinin əsas müsbət tərəfləri

müvafiq anlayış və kateqoriyaların hüquqi təsbiti, həmçinin üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

dövlət siyasətinin istiqamətlərinin və dövlətin vəzifələrinin müəyyən olunmasıdır.3

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu əsas

tənizmlənmə istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

Üzümçülüyün təşkili;

Şərabçılıq məhsullarının istehsalı;

Üzümçülüyün və şərabçılığın inkişafının iqtisadi tənzimlənməsi;

Şərabçılıq məhsullarının dövriyyəsi;

Üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinin təmin edilməsi;

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət və

mübahisələrin həlli.

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda bir sıra

dəyişiklər həyata keçirilmişdir. Qanuna edilmiş dəyişiklik və əlavələr barədə normativ hüquqi

aktlar və onların məzmunu aşağıdakı şəkildə verilmişdir:

- 8 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının

Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 4-cü maddə yeni redaksiyada

verilmişdir. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində dövlət

siyasətinin əsas istiqamətləri ölkədə üzümçülük və şərabçılıq fəaliyyətinin

genişləndirilməsindən, bu sahədə kooperasiya prosesinin stimullaşdırılması vasitəsi ilə

yüksək keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının və ixracının artırılmasından,

daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunmasından ibarətdir. Yeni redaksiyada isə deyilir:

Maddə 4. 4.0. Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində dövlət siyasətinin istiqamətləri

aşağıdakılardır:

4.0.1. Üzümçülük və şərabçılıq sahələrinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə elmi

tədqiqatların müasir tələblərə uyğun aparılmasının gücləndirilməsi;

4.0.2. informasiya və təcrübə mübadiləsinin genişləndirilməsi;

4.0.3. beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun məhsul istehsalına təminat verən

normativ hüquqi bazanın yaradılması;

4.0.4. kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi, elmi-təcrübi seminarların,

konfransların təşkili;

4.0.5. istehsal olunaraq istehlak bazarına çıxarılan və ya ixrac olunan rəqabət

qabiliyyətli üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün yeni texnika

və müasir texnologiyanın tətbiq edilməsi;

4.0.6. istehsal və ixracın artırılması, daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunması.

3 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1021&doctype=0

- 9 oktyabr 2007-ci il tarixli 429-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2007-ci il, № 10, maddə 938) ilə 5.0.4-

cü, 10.2-ci, 22.2.1-ci və 26.1-ci maddələrində "xüsusi icazə" sözləri "xüsusi razılıq

(lisenziya)" sözləri ilə əvəz edilmişdir.

- 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının

Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 5.0.3-cü və 5.0.7-ci maddələr yeni

redaksiyada verilmişdir. əvvəlki redaksiyalarda deyilirdi: 5.0.3. rayonlaşdırılmış sortlarla

üzümlüklərin salınmasını, əkin materiallarının yetişdirilməsini, üzümçülük və şərabçılıq

sahələrinin inkişaf etdirilməsini, keyfiyyətli məhsul istehsalının və ixracının artırılmasını

stimullaşdırmaq; 5.0.7. şərabçılıq məhsullarının istehsalına, keyfiyyətinə və dövriyyəsinə

dövlət nəzarətini həyata keçirmək; Yeni redaksiyada isə deyilir: Maddə 5. 5.0.3. Azərbaycan

Respublikası ərazisində xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dözümlü üzüm sortlarını

yetişdirmək, tinglik təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək, rayonlaşdırılmış üzüm sortlarını

çoxaltmaq, habelə coğrafi adlar verilən keyfiyyətli şərabçılıq məhsullarının istehsalını

stimullaşdırmaq məqsədilə investisiya qoymaq, subsidiyalar və uzunmüddətli kreditlər

vermək; 5.0.7. üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dövlət

nəzarətini həyata keçirmək;

- 01 fevral 2007-ci il tarixli 236-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının

Qanunu(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2007-ci il, № 5, maddə 397)

ilə 6.3-cü maddəsində "şəhadətnamə" sözü "uyğunluq sertifikatı" sözləri ilə əvəz

edilmişdir. Yeni redaksiyada deyilir: Maddə 6.3. Azərbaycan Respublikasında istehsal

edilən və satılan üzüm əkini materiallarına qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən onların sortluq və əkin keyfiyyətlərini təsdiq

edən uyğunluq sertifikatı və fitosanitar vəziyyətinə dair sertifikat verilir.

- 4 noyabr 2003-cü il tarixli 510-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 12, maddə 674) ilə

14.13-cü maddənin birinci cümləsində "haqq" sözü "dövlət rüsumu" sözləri ilə əvəz edilmiş və

ikinci cümləsi çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: 14.13. Adlar verilən şərabçılıq

məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına və attestasiyasına

görə haqq alınır. Haqqın miqdarı, ödənilmə müddəti və qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti

orqanı tərəfindən müəyyən olunur. Yeni redaksiyada isə deyilir: Maddə 14. 14.13. Adlar

verilən şərabçılıq məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına və

attestasiyasına görə dövlət rüsumu alınır.

- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 18-ci

maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Maddə 1 8 . Üzümçülüyün inkişafı üzrə

investisiya fondu 18.1. Üzümçülüyün inkişafı üzrə investisiya fondu (bundan sonra - fond)

əkin materiallarının yetişdirilməsinin, yeni üzümlüklərin salınmasının, mövcud

üzümlüklərin təmirinin və üzümçülüyün maddi-texniki təminatının qismən

maliyyələşdirilməsinə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən yaradılır. 18.2. Fondun maliyyə

vəsaitləri dövlət büdcəsindən ayırmalar, o cümlədən dövlət büdcəsində sahibkarlığa yardım

maddələrinin hər ilin sonuna istifadə edilməyən vəsaitlərinin müvafiq icra hakimiyyəti

orqanı tərəfindən müəyyən edilən hissəsi, habelə qrantlar və digər mənbələr hesabına

formalaşdırılır. 18.3. Üzümçülüyün inkişafı layihələrinin dəyərinin 50 faizə qədəri müvafiq

müqavilələr əsasında fondun vəsaiti hesabına ödənilə bilər. 18.4. Fondun vəsaitindən

istifadə edən subyektlər müqavilə şərtlərinə riayət etmədikdə, fonddan ayrılan vəsaitlər

müqavilədə nəzərdə tutulan qaydada fonda qaytarılır. 18.5. Fondun yaradılması və fəaliyyəti

qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən

olunur.

- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 19.1.1-

ci maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Maddə 19. 19.1.1. bank kreditlərinin və

investisiya fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən layihələr üzrə üzüm əkinlərinin və

məhsulun layihə dövrü ərzində təbii fəlakətdən sığortalanması büdcə vəsaiti hesabına

həyata keçirilir;

- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 19.3-cü

maddədən "üzüm əkinlərinin (məhsulunun) sığortalanması" sözləri çıxarılmışdır. Əvvəlki

redaksiyada deyilirdi: 19.3. Məqsədli kreditlərin verilməsi, qaytarılması, üzüm əkinlərinin

(məhsulunun) sığortalanması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları

müvafiq qanunvericiliklə müəyyən olunur. Yeni redaksiyada isə deyilir: 19.3. Məqsədli

kreditlərin verilməsi, qaytarılması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları

müvafiq qanunvericiliklə müəyyən olunur.

- 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının

Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 20.2-ci və 20.4-cü maddələr yeni

redaksiyada verilmişdir. Əvvəlki redaksiyalarda deyilirdi: 20.2.Şərabçılıq məhsullarının

idxalı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq kvotalaşdırılır. 20.4.

Fiziki şəxslər tərəfindən öz şəxsi istehlakı üçün Azərbaycan Respublikasına gətirilməsinə

icazə verilən şərabçılıq məhsullarının həcmi müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilir. Yeni

redaksiyada isə deyilir: Maddə 20. 20.2. Şərabçılıq məhsullarının idxalına Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq tarif kvotası tətbiq edilə bilər. 20.4. Fiziki

şəxslər tərəfindən öz istehlakı üçün şərabçılıq məhsullarının idxalı Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq tənzimlənir.

- 4 mart 2005-ci il tarixli 856-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2005-ci il, № 4, maddə 278) ilə 22.4-cü

maddə əlavə edilmişdir. Yeni redaksiyada maddə 22.4. Fövqəladə vəziyyətin qüvvədə olduğu

müddət ərzində onun tətbiq edildiyi ərazidə şərabçılıq məhsullarının dövriyyəsi üzrə

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada xüsusi rejim yaradıla bilər. - 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280) ilə 27.4-cü maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki

redaksiyada deyilirdi: 27.4. Bələdiyyələr, istehlakçılar və qeyri-hökumət təşkilatları şərabçılıq

məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət funksiyalarını səlahiyyətləri daxilində həyata keçirə

bilərlər.

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunun qüvvəyə

mindiyi gündən bu günədək həyata keçirilən mühüm dəyişikliklər, əsasən:

- Üzümçülüyün inkişafı üzrə investisiya fonduna dair maddənin çıxarılması;

- Sığortalanma ilə bağlı müddəaların çıxarılması (təbii fəlakətin, kredilərin və məhsulun

sığortalanması);

- Şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət funksiyalarının bələdiyyələr, istehlakçılar

və QHT-lərin səlahiyyətlərindən çıxarılması təşkil etmişdir.

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində digər normativ hüquqi aktlar isə qanundan irəli gələn

işlərin icra olunması üzrə bir çox qaydaların hazırlanmasında, o cümlədən institusinal

məsələlərin həllində mühüm rol oynamışdır:

I. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında"

Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 29 yanvar 2002-ci il tarixli

Fərmanı: Fərman "Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və sənədləşdirilməsi

Qaydaları", "İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı və şərabçılıq

məhsullarına adların verilməsi qaydaları barədə Əsasnamə", "Şərabçılıq məhsullarının istehsalı

üzrə texnoloji avadanlıqların dövlət qeydiyyatına alınması Qaydası", "Şərabçılıq məhsullarının

istehsalı müəssisələrinin attestasiyası Qaydaları"nın Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabineti tərəfindən müəyyən edilməsi tapşırığını qarşıya qoymuşdur. Bundan əlavə üzümçülük

və şərabçılıq qanunvericiliyində yer almış müvafiq icra hakimiyyəti orqanları arasında vəzifə

bölgüsü aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:

1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti:

- İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı barədə əsasnamə müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir;

- Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və sənədləşdirilməsi qaydaları

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən olunur;

- Şərabçılıq məhsullarına adların verilməsi qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı

tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən edilir;

- Adlar verilən şərabçılıq məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata

alınmasına və attestasiyasına görə dövlət rüsumu alınır;

- Şərabçılıq məhsullarının istehsalı üzrə texnoloji avadanlıqlar müvafiq icra hakimiyyəti

orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada dövlət qeydiyyatına alınır;

- Şərabçılıq məhsulları istehsalı müəssisələrinin attestasiyasının keçirilməsi qaydaları

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunur;

2. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi:

- Azərbaycan Respublikasında istehsal edilən və satılan üzüm əkini materiallarına

qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən

onların sortluq və əkin keyfiyyətlərini təsdiq edən uyğunluq sertifikatı və fitosanitar

vəziyyətinə dair sertifikat verilir;

- Yüksək keyfiyyətli (markalı) şərab və brendi (konyak) məhsullarının hazırlanması üçün

üzümlüklərin salınması, üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi, habelə əmtəəlik üzüm

istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə əməl olunmasına, o cümlədən əkin

materiallarının sort təmizliyinə, fitosanitar vəziyyətinə, sortluq və əkin keyfiyyətinə müvafiq

icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarət edilir;

- Şərabçılıq məhsullarının istehsalı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən

edilmiş qaydada xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında həyata keçirilir;

- Şərabçılıq məhsullarının yeni növləri və çeşidləri istehsala hazırlanarkən onların

nümunələri tələb olunan sənədlərlə birlikdə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının mərkəzi

dequstasiya komissiyasına təqdim edilməlidir;

- Yeni şərabçılıq məhsuluna ad almaq üçün istehsalçı müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

ərizə təqdim etməlidir;

- Qəbul edilmiş ərizə üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müvafiq təlimatlara

uyğun olaraq məhsulun yeniliyinə görə ekspertizası aparılır;

- Ekspertiza nəticəsində məhsulun yeniliyi təsdiq olunarsa, müvafiq icra hakimiyyəti

orqanının qərarı ilə şərabçılıq məhsuluna istehsalçı tərəfindən təklif edilən xüsusi ad verilir;

- Xüsusi ad verilən şərabçılıq məhsulu müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən dövlət

reyestrində qeydiyyata alınır;

- Şərabçılıq məhsulları istehsalı müəssisələrinin attestasiyası müəssisələrdə istehsal edilən

və istehlak bazarına çıxarılan hər məhsul növü üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən

keçirilir və müəyyən olunmuş qaydada sənədləşdirilir;

- Üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi, üzümlüklərin salınması, habelə əmtəəlik

üzüm istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə onların istehsal, saxlanma, qablaşdırma,

daşınma və satış qaydalarını və şərtlərini, habelə keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan müvafiq

icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən təsdiq edilmiş standartlar və təlimatlar aiddir.

Üzümlüklərin salınması və üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan hüquqi və

fiziki şəxslər onların sort tərkibinin təmizliyinə və fitosanitar vəziyyətinə qanunvericiliklə

müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Yüksək keyfiyyətli (markalı) şərab və brendi

(konyak) məhsullarının hazırlanması üçün üzümlüklərin salınması, üzüm əkini materiallarının

yetişdirilməsi, habelə əmtəəlik üzüm istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə əməl

olunmasına, o cümlədən əkin materiallarının sort təmizliyinə, fitosanitar vəziyyətinə, sortluq

və əkin keyfiyyətinə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarət edilir. Burada nəzərdə

tutulmuş "müvafiq icra hakimiyyəti orqanları"nın səlahiyyətlərini üzüm əkini materiallarının

istehsalı, saxlanması, qablaşdırılması, daşınması və satışı qaydalarını və şərtlərini, habelə

keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan standartların təsdiq edilməsinə münasibətdə Azərbaycan

Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi, üzüm əkini

materiallarının istehsalı, saxlanması, qablaşdırılması, daşınması və satışı qaydalarını və

şərtlərini, habelə keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan təlimatların təsdiq edilməsinə

münasibətdə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi həyata keçirir.

3. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının

Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi və Azərbaycan Respublikasının

Səhiyyə Nazirliyi:

- Şərabçılıq məhsullarının dövriyyədən gönövülməsi Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə uyğun olaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının qərarı ilə həyata

keçirilir;

- Azərbaycan Respublikasında istehsal edilən və respublikaya gətirilən üzüm və

şərabçılıq məhsulları fiziki-kimyəvi, orqanoleptik, toksikoloji və radioloji göstəricilərinə görə

təhlil edilir və qiymətləndirilir. Keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş laboratoriyalarda, vahid metodika üzrə aparılır;

- Şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə dövlət nəzarəti funksiyalarını müvafiq icra

hakimiyyəti orqanları həyata keçirirlər.

II. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 30 mart 1996-cı il tarixli

Respublikada istehsal olunan şərab və konyak materiallarının, habelə tündləşdirilmiş içkilərin

satışının tənzimlənməsi barədə 36 nömrəli Qərarı və Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə

bağlı bəzi normativ hüquqi aktlar haqqında 24 dekabr 2002-ci il tarixli 199 nömrəli qərarı ilə

təsdiqlənmiş bir sıra qaydalar ("Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və

sənədləşdirilməsi Qaydaları", "İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı və

şərabçılıq məhsullarına adların verilməsi qaydaları barədə Əsasnamə", "Şərabçılıq

məhsullarının istehsalı üzrə texnoloji avadanlıqların dövlət qeydiyyatına alınması Qaydası",

"Şərabçılıq məhsullarının istehsalı müəssisələrinin attestasiyası Qaydaları") üzümçülük və

şərabçılıq sahəsində konkret nəzarət və hüquqi tənzimlənmə tədbirlərin müəyyənləşməsində

mühüm rol oynamışdır;

III. Üzümçülük təsərrüfatının genişləndirilməsi istiqamətində subsidiyaların müəyyən

edilməsi məsələləri də bir normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 12 mart 2012-ci il tarixli 63s nömrəli

Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin elmi-tədqiqat və tədris

müəssisələrinin təcrübə Təsərrüfatlarında 2012-ci ildə orijinal, superelit və elit toxumların

istehsalı üçün kvota” və “2012-ci ildə toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və

2-ci reproduksiyalı toxumlar və tinglər üçün kvota” təsdiq edilmişdir. Sərəncama əsasən

subsidiyalar üçün üzüm tinglərinin kvotası artırılaraq 33 min ədəd müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 25 iyun 2007-ci il tarixli 103 nömrəli qərarı ilə

təsdiq edilmiş “Toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-ci reproduksiyalı

toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın ödənilməsi”

Qaydasına əsasən üzüm tinginə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın məbləği

0,51 manat səviyyəsində müəyyən edilmişdir.

Məlumdur ki, müasir dövrdə dünya təcrübəsində proqram fəaliyyəti ölkələrin sosial-

iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan ölkəmizdə qəbul edilmiş bəzi

proqramlar, o cümlədən üzümçülüyün inkişafında da öz tövhəsini vermiş və üzümçülük

sahəsində bir çox tədbirlərin həyata keçirilməsində hüquqi əsas kimi iştirak etmişdir. Belə ki,

proqramlar çərçivəsində həll edilmiş problemlər dolayı və ya birbaşa yolla üzümçülük və

şərabçılıq sahəsinin inkişafına şərait yaratmışdır. Beləliklə, ölkədə üzümçülük sahəsinin

inkişaf perspektivləri və ənənəvi nüfuzu qəbul edilmiş mühüm Dövlət Proqramlarında nəzərə

alınmışdır:

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq

edilmiş “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə

etibarlı təminatına dair” Dövlət Proqramı - kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının

artırılmasını stimullaşdırmaq və əhalinin ərzaqla təminatını yerli istehsal hesabına daha da

yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə qəbul edilmiş Dövlət Proqramında üzümçülüyün inkişaf

etdirilməsi, süfrə sortlarının istehsalının artırılması üzrə müvafiq işlər üzümçülüyün

inkişafında dəstəkləyici tənzimlənmə tədbirlərinin zəngin hüquqi əsasını yaratdı. Belə ki,

sözügedən Dövlət Proqramının icrası hökumətin kənd təsərrüfatında stimulaşdırıcı dəstək

mexanizmləri barədə sənədlərin hüquqi qüvvəyə minməsi, bununla da dövlət vəsaitlərinin

güzəştli şərtlərlə regionlarda fermerlərə verilməsi, istehsal xərclərinə müəyyən edilmiş həddə

subsidiyaların ayrılması üzümçülük və şərabçılıq sahəsində istehsal göstəricilərini artırmaqla

emal müəssisələrin yerli istehsal hesabına xammalın ödənilməsinə şərait yaratmışdır;4

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli 24 nömrəli və 4

aprel 2009-cu il tarixli 80 nömrəli Fərmanları ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası

regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və “Azərbaycan

Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”

Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ənənəvi sahə kimi üzümçülüyün də inkişafı prioritet vəzifə

kimi müəyyən olunmuş və regionlar üzrə kənd təsərrüfatının dəstək tədbirlərində öz əksini

tapmışdır;5

Ölkədə aparılmış aqrar islahatlar, qəbul edilmiş Dövlət Proqramları, kənd təsərrüfatı

sahəsində tətbiq edilmiş stimullaşdırıcı maliyyə mexanizmləri bu sahədə müəyyən canlanma

yaratsa da konkret olaraq üzümçülük və şərabçılıq sahəsində tənzimlənmə məsələləri

günügündən aktuallaşırdı. Əsas səbəb isə dünya bazarında formalaşmış rəqabət mühiti və

rəqabətqabiliyyətliliyin yüksəldilməsi, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin

inkişafının yerli şəraitinin artırılması məqamları dayanırdı. Bu baxımdan son dövrlərdə

üzümçülük və şərabçılıq sahəsində qəbul olunmuş normativ hüquqi aktlar sahənin inkişafı

üçün hüquqi baza yaratmaqla bərabər, emal sahəsinin inkişafında keyfiyyət normalarının

dünya standartlarına cavab verməsi üçün zəmin yaratmış oldu, o cümlədən səmərəli nəzarət

tədbirlərini müəyyənləşdirmişdir. Beləliklə, sahənin inkişafı ilə bağlı bir çox normativ hüquqi

məsələlər müəyyən olunsa da, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün daha

qətiyyətli və konkret tədbirlər zəruri şərtə çevrilirdi. Belə ki,

- Keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm sortlarından ibarət plantasiyaların salınması ilkin

mərhələdə bioloji və fitosanitar baxımdan təmiz, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli, ölkəmizin

təbii-iqlim şəraitinə uyğun üzüm tinglərinin idxalına ehtiyac yaradır ki, bu da əlavə maliyyə

4 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=15320&doctype=0 5 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=16721&doctype=0

vəsaiti tələb edir. Bu baxımdan, üzümçülüyün davamlı olaraq inkişaf etdirilməsi, keyfiyyətli və

ucuz başa gələn yerli üzüm sortlarının yetişdirilməsi ölkəmizdə tingçilik təsərrüfatlarının

yaradılmasını şərtləndirir;

- Yeni üzüm plantasiyalarının salınması böyük həcmdə uzunmüddətli kapital qoyuluşu

tələb etməklə bərabər, barvermə dövrünədək (təxminən 4-5 il ərzində) əkinə xidmət üçün əlavə

maliyyə resurslarına ehtiyac yaradır. Odur ki, mövcud və yeni yaradılacaq üzümçülük

təsərrüfatlarının uzunmüddətli maliyyə resursları ilə təminatı qarşıda duran ən vacib

məsələlərdən biridir;

- Gələcəkdə üzümlüklərin suvarma problemlərinin olmaması üçün köhnə suvarma

xətlərinin bərpası və yenilərinin istifadəyə verilməsinə böyük ehtiyac vardır;

- Keyfiyyətli və bazarda tələbə əsaslanan üzüm sortlarının əkilməsi prosesində müasir

aqrotexniki qulluğu şərtləndirən amil kimi elmi təminat və kadr məsələləri həllində ölkənin

kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən tədris müəssisələrinin maddi texniki bazasının

artırılmasını daha da aktuallaşdırır;

- İstehsal olunmuş üzüm məhsullarının vaxtlı-vaxtında tədarükü (yığılması, saxlanması,

qablaşdırılması, satışı və s.) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə həmin məhsulların

"plantasiya-istehlakçı (şərabçılıq və digər emal müəssisələri, üzümsaxlama anbarları, ticarət-

satış şəbəkələri və s.)" sxemi üzrə reallaşdırılması məsələləri həlli vacib olan məsələlərdən

biridir;

- Fermerlərin sosial rifahı isə şübhəsiz ki, istehsal etdikləri üzüm məhsullarının

reallaşdırması ilə əlaqədardır ki, bu da öz növbəsində yarana biləcək bazar problemlərinin

çevik şəkildə həllinə imkan verən mexanimləri zəruri edir;

- Digər tərəfdən isə müasir texnalogiayalara söykənən yeni emal müəssisələrinin

açılmasına, o cümlədən köhnələrinin bərpasına şərait və məhsullarının xarici bazara çıxış

imkanlarının artırılmasına böyük dəstək tələb olunur və s.

Yuxarıda sadalanan, həmçinin digər məsələlər hökumətin üzümçülüyün inkişafı üzrə

qarşıya qoyduğu tapşırığında, yəni hazırlanmış Dövlət Proqramında öz əksini tapmaqla səkkiz

il ərzində konkret vəzifələr müəyyən etmiş oldu.

Nəhayət, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 15 dekabr tarixli 1890

nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında

üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda üzümçülük və şəraçılıq sahəsində əsas

məqsəd və vəzifələr müəyyən olunmuş, hədəflər ortaya qoyulmuş və əsas istiqamətlər üzrə

tədbirlər müvafiq dövlət orqanları arasında bölüşdürülmüşdür.

Dövlət proqramının əsas məqsədi əhalinin təzə və keyfiyyətli süfrə üzümünə olan

tələbatının daha dolğun ödənilməsi, şərabçılıq və üzüm emalı müəssisələrinin xammal

təminatının yaxşılaşdırılması, şərab və üzüm məhsullarının ixracının artırılması üçün ölkədə

üzümçülüyün inkişafını stimullaşdırmaqdan ibarət olmaqla aşağıdakı vəzifələrin yerinə

yetirilməsini nəzərdə tutur:6

- süfrə (o cümlədən kişmiş) və texniki üzüm sortlarının əkin sahələrinin

genişləndirilməsi, yeni üzümlüklərin salınması;

- tingçilik təsərrüfatlarının yaradılmasının dəstəklənməsi;

- üzümçülük təsərrüfatları üçün əsas və köməkçi materialların istehsalının dəstəklənməsi;

- üzümçülüyün infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması;

- üzümçülüyün və şərabçılığın elmi təminatının və kadr potensialının gücləndirilməsi;

- üzüm istehsalı və emalı sahəsində innövativ texnologiyaların tətbiqinin dəstəklənməsi;

- üzüm və şərabçılıq məhsulları emalı müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpası və yeni belə

müəssisələrin yaradılmasının stimullaşdırılması;

6 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=22694&doctype=0

- üzüm məhsullarının "plantasiya-istehlakçı" sxemi ilə satışının stimullaşdırılması;

- mövsümlərarası dövrlərdə əhalinin fasiləsiz olaraq süfrə üzümü ilə təmin edilməsi

məqsədi ilə anbar şəbəkələrinin və saxlanma kameralarının tikintisinin dəstəklənməsi;

- üzüm və şərabçılıq məhsullarının rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması;

- üzüm və şərabçılıq məhsullarının ixracının stimullaşdırılması;

- üzüm və şərabçılıq məhsulları üzrə daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunması;

- üzüm və şərabçılıq məhsulları üzrə idxalın əvəzlənməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi;

- üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalı ilə əlaqəli sahələrin inkişafının dəstəklənməsi.

Dövlət Pqroqramının qarşıya qoyduğu hədəflər isə aşağıdakılardan ibarətdir:

Əhalinin üzüm və üzüm məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala olan tələbatının

daxili istehsal hesabına ödənilməsi;

Yeni iş yerlərinin yaradılması, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin gəlirlərinin artırılması;

Dövlət və bələdiyyə büdcələrinə daxilolmalar artırılmaqla, kəndlərdə sosial şəraitin

daha da yaxşılaşdırılması;

Üzümçülük və şərabçılıqla bağlı olan digər iqtisadi sahələrin inkişafı;

Üzümün əkin sahəsinin əlavə olaraq 50 min hektar genişləndirilməsi;

Ölkə üzrə ümumi üzüm istehsalı həcminin 500 min tona çatdırılması;

Məhsuldarlığın hektardan 90 sentnerə çatdırılması (minimum hədəf).

Aktuallığı üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalının daha çox əlavə dəyər yaratması və

əməktutumlu olmaqla sahənin əsas inkişaf istiqamətləri Dövlət Proqramı üzrə aşağıdakı

şəkildə müəyyən edilmişdir:

Məhsuldar süfrə və texniki üzüm sortlarının istehsalının təşkili;

Şərabçılıq və digər üzüm emalı sahələrinin inkişafının dəstəklənməsi;

Uzunmüddətli dövr üzrə üzümçülüyün inkişafını təmin edən maliyyələşdirmə

mexanizmlərinin yaradılması;

Aqrotexniki, aqrokimyəvi, irriqasiya və tədarük – satış üzrə infrastrukturun inkişafının

dəstəklənməsi;

Elmi təminatın, kadr potensialının və maarifləndirmə işinin gücləndirilməsi.

Beləliklə, Dövlət Proqramında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlərin əsas

istiqamətləri təşkil edir:

üzümçülük və şərabçılıq sahəsində fəaliyyəti tənzimləyən normativ huquqi bazanın

təkmilləşdirilməsi;

institusional tədbirlərin həyata keçirilməsi;

uzunmüddətli dövr üzrə üzümçülüyün inkişafını təmin edən maliyyələşdirmə

mexanizmlərinin yaradılması;

biotik və abiotik amillərə davamlı, məhsuldar, keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm

sortlarının müəyyənləşdirilməsi, eləcə də məhsul istehsalının təşkili üzrə kompleks tədbirlərin

həyata keçirilməsi;

şərabçılıq və digər üzüm emalı sahələrinin inkişafının dəstəklənməsi;

aqrotexniki, aqrokimyəvi, bitki mühafizəsi, irriqasiya və tədarük-satış üzrə

infrastrukturun inkişafının dəstəklənməsi.

Dövlət Proqramının icrasından isə aşağıdakı nəticələrin əldə edilməsi gözlənilir:

əhalinin süfrə və quru üzümə, şərabçılıq və digər üzüm emalı məhsullarına,

üzüm emalı və şərabçılıq sənayesinin isə xammala olan tələbatının daxili istehsal

hesabına ödənilməsinin təmin edilməsi;

yeni iş yerlərinin yaradılması, kənd əhalisinin gəlirlərinin artımına nail olunması;

dövlət büdcəsinə və yerli büdcəyə daxilolmaların artırılması;

kənd yerlərində sosial şəraitin yaxşılaşdırılması;

üzümçülük və şərabçılıqla bağlı digər sahələrin inkişafının təmin edilməsi.

Dövlət Proqramı üzrə - üzüm istehsalçıları və digər üzüm emalı sahələri üçün maliyyə

stimulları mexanizmlərinin yaradılması, güzəştli kreditlərin əlverişli şərtlərlə alınması

mexanizmasının daha da sadələşdirilməsi, üzümçülük və şərabçılıq sahəsində normativ hüquqi

bazanın təkmilləşdirilməsi, şərab və şərab məhsulları istehsalına xüsusi icazə, yəni

lisenziyaların verilməsi prosedurunun sadələşdirilməsi və digər məsələlərin həlli üçün isə bəzi

normativ hüquqi aktları zəruri edir. Bu isə öz növbəsində üzüm istehsalının daha da

həvəsləndirilməsinə, normativ prosedurların sadələşməsinə, o cümlədən istehsal xərclərinin

azaldılmasına şərait yaradacaqdır. Dövlət Proqramı üzrə hazırlanacaq tədbirlərin və təkliflərin

əsas mühüm göstəricisi isə dünya təcrübəsinə uyğun olaraq ənənəvi üzümçülük rayonlarının

ayrı-ayrı kənd və qəsəbələrində fəaliyyət göstərən fermer və ya pay torpaq sahiblərinin

mövcud vəziyyətlərinin nəzərə alınmasıdır.

Azərbaycan Respublikasında sığorta və lizinq xidmətlərinin hüquqi əsasları.

“2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət

Proqram”ı üzrə qarşıya qoyulmuş hədəflərə nail olunması - müasir dövrdə kənd təsərrüfatında

o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində vacib məqam kimi sığorta və lizinq

xidmətlərinin səmərəli təşkilini, daha da inkişaf etdirilməsini şərtləndirir. Bu baxımdan

Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin

hüquqi əsaslarına baxmazdan əvvəl Azərbaycanın sığorta və lizinq fəaliyyətinin hüquqi

əsaslarına baxılmalı, bu sahədə hüquqi baza araşdırılmalıdır.

Sığorta fəaliyyətinin hüquqi əsasları:

Maliyyə sisteminin tərkib hissəsi olan sığorta – bir iqtisadi kateqoriya olaraq, baş verən

bu və ya digər xoşagəlməz hallardan, fövqəladə hadisələrdən vurulan ziyanın aradan

qaldırılması, vətəndaşların şəxsi həyatları ilə əlaqədar olan hadisələr zamanı onlara maliyyə

yardımlarının edilməsi ilə yaradılan məqsədli pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi

prosesidir.

Azərbaycanda sığorta əsasən öz inkişafını 3 mərhələdə keçmişdir: 1917-ci il oktyabr

inqilabından əvvəlki, inqilabdan sonrakı (1917-90) və 1990-cı ildən başlayaraq müasir dövr.

Azərbaycanda sığorta işinin təşkilinə XIX əsrin ortalarında başlanmışdır. Аzərbаycаndа

sığorta işi kаpitаlist istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, nеft sənаyеsinin mеydаnа gəlməsi və

sаhibkаrlığın fəallaşması ilə sıх əlаqədаrdır. Bu dövrdə Azərbaycanda xarici ölkələrdən olan

şirkətlərin filialları fəaliyyət göstərirdilər. Аzərbаycаndа əsаsən dəniz gəmilərinin sığorta

еdilməsi üzrə iхtisаslаşmış ingilis şirkəti «Llоyd»un filiаllаrı, hаbеlə «Rus Llоyd»un və

Аlmаniyаdаn оlаn ingilis şirkətinin iki nümаyəndəliyi, Rusiyа və İrаnin sərhəd limаnlаrınа

qədər dаşınаn yüklərin sığortası ilə məşğul оlаn «Rеpmаn və Rust» ticаrət еvi ilə təqdim еdilən

«Şimаli Аlmаn Llоyd»u, həmçinin gəmilərin və yüklərin sığortasını аpаrаn «Аlmаn, Livаntiyа

хətti» cəmiyyəti fəаliyyət göstərməyə bаşlаmışdır. 1910-cu ildə Bakıda 18 sığorta cəmiyyəti

fəaliyyət göstərmişdir. Ən böyük sığorta təşkilatı «Rus sığorta cəmiyyəti» olmuşdur Bakıda

sığorta işinin əsasını Xəzər dənizində üzən gəmilərin sığortası təşkil edirdi.

Kеçmiş SSRİ-nin bаşqа rеspublikаlаrındа оlduğu kimi, Sоvеt hаkimiyyəti illərində

Аzərbаycаndа dа dövlət sığorta sistеmi təşkil еdilmişdir. Rеspublikаdа sığorta işinin

inkişаfındа müəyyən rоl оynаmış Аzərbаycаn SSR Dövlət Sığortası Bаş İdаrəsi və SSRİ

«İnqоsstrах»nın Bаkı şöbəsi fəаliyyət göstərirdi. 80-ci illərin ахırınаdək rеspublikаdа sığorta

işi iki sığorta təşkilаtının və - Аzərbаycаn Rеspublikаsının Dövlət Sığorta Şirkətinin və SSRİ-

nin хаrici dövlət sığorta təşkilаtının Bаkı şəhərindəki şöbəsinin inhisаrı аltındа olmuşdur.

Azərbaycanda sığorta işi 1990-cı ildən sonra müstəqil inkişaf etməyə başladı. Milli

sığorta bаzаrı Аzərbаycаndа 1992-ci ilin əvvəlindən fоrmаlаşmаğа bаşlаmışdır. Hazırda

sığorta bazarı Azərbaycanda özünün inkişaf mərhələsindədir. Sığorta şirkətləri 40-dan çox

icbari və könüllü sığorta növlərini təklif edirlər. Lakin bu hələ də kifayət deyil. Müqayisə üçün

deyək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə 300-dən çox müxtəlif sığorta xidməti göstərilir.

1991-ci ildə Azərbaycanda 62 sığorta təşkilatı, o cümlədən 53 milli, 9 birgə sığortaçı

fəaliyyət göstərirdi. Yaradılmış bir çox kommersiya sığortatəşkilatları sığorta olunanların

etimadını qazana bilmədiklərinə görə, onların 33-ü müflisləşərək öz fəaliyyətini

dayandırmışdır. 2006-cı ilin əvvələrində Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş 29 sığorta

təşkilatı fəaliyyət göstərmişdir ki, onlardan 22 özəl, 6 qarışıq mülkiyyət formalı dövlət

kommersiya şirkətidir.

2010-cu ildə şirkətlərin yığımlarının ümumi həcmi 155,59 milyon manat təşkil etmişdir.

2011-ci ilin yanvar-aprelində ölkədə fəaliyyət göstərən sığorta şirkətlərinin mükafatlarının

ümumi həcmi 66,342 milyon manat, ödənişlər isə 17,673 (artım 21,71 faiz) milyon manat

olmuşdur.

Beləliklə, müstəqillik dönəmindən bu yana ölkəmizdə sığorta xidmətləri bazarının

inkişafının tənzimlənməsi, sığortaçıların, sığortalıların və dövlət mənafeyinin müdafiəsi,

metodiki rəhbərliyin həyata keçirilməsi, müvafiq normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması və

s. istiqamətlərdə bir sıra işlər görülmüşdür.

Azərbaycanda sığorta sektorunun qanunvericilik bazasının tarixi 1993-cü ildən başlayır.

Həmin ildə “Sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilmişdir.7 Buna

baxmayaraq ölkəmizin sığorta sisteminin hüquqi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi

istiqamətində 150-dən çox normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir. Qanunların say etibarilə

çox olmasına baxmayaraq Azərbaycanda sığorta sahəsində qanunvericilik bazası

təkmilləşdirilməsi daha da aktuallaşır. Belə ki, sığorta sektorunun inkişaf dinamikasının digər

sektorlarla müqayisədə geridə qalmasında «Sığorta haqqında» qanundakı boşluqların

olmasıdır. Halbuki 1993-cü ildə qəbul olunan bu qanun 1999-cu ildə təkmilləşdirilərək yenidən

qəbul edilmişdi. Nəhayət, 2008-ci ildə qanun qüvvədən düşdü və 2007-ci ildə qəbul edilmiş

«Sığorta fəaliyyəti haqqında» qanunun qüvvəyə mindi. Sözü gedən qanun Azərbaycan

Respublikasında sığorta sisteminin inkişafının, sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarının, o

cümlədən sığortaçıların, təkrarsığortaçıların, sığorta vasitəçilərinin fəaliyyətinin əsas

istiqamətlərini və prinsiplərini, habelə sığorta sahəsində dövlət tənzimlənməsinin və

nəzarətinin hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən etməklə hüquqi mexanizmlərin təsbit

olunmasına şərait yaratmış oldu. Qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi təşəbbüsü isə

mütəmadi olaraq bu sahədə mövcud olan fəaliyyətin inkişafına yönəlmiş və 2008-ci ildən

etibarən 70-dən çox normativ hüquqi akt qəbul edilmişdir.

Lizinq fəaliyyətinin hüquqi əsasları:

Ölkəmizdə inkişaf tarixi yeni olan bu sahədə hüquqi bazanın formalaşdırılması da 2000-

ci ildən başlanmış, xüsusilə ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində daha da aktuallaşmışdır. Çox

keçmədi ki, lizinq fəaliyyəti sahəsində yaradılan hüquqi və iqtisadi mexanizmlər öz müsbət

nəticəsini verdi və əgər 2003-cü ildən lizinq portfelinin ümumi həcmi 2,5 mln. manat

olmuşdursa, 2008-ci ildə bu göstərici 200 mln. manata çatmışdır.8

Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, lizinq sahəsində müvafiq qanunvericilik 1994-cü ildə

qəbul edilmişdir və Azərbaycan Respublikası MDB üzvləri arasında lizinq haqqında qanunu

qəbul etmiş ilk dövlət olmuşdur. Bu zaman lizinq fəaliyyəti sahəsində əsas problem qanun

qəbul edildiyi zaman lizinq münasibətləri ölkədə hələ formalaşmamışdır, sahibkarlar arasında

7 Azərbaycanda siğorta sistemi:iqtisadi və sosial proseslərə multiplikator təsiri kimi. Bakı: Qanun Nəşriyyatı, 2011 8 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/intervyu-E.A-BB.pdf

lizinq barədə əməli təcrübə yox idi.9 Beləliklə Azərbaycan Respublikasında müvafıq qanunun

qəbul edilməsi yolu ilə lizinqin qanunvericilik çərçivəsinə salınması cəhdi göstərilmişdir.

Lakin, qanunun qəbul edilməsi lizinqin geniş yayılmasına və ondan ölkə əhalisi, o cümlədən

sahibkarlıq subyektləri tərəfindən istifadə edilməsinə zəmin yaratmadı. Səbəb kimi isə bu

sahədə vergi güzəştlərinin tətbiq olunmaması və əhalidə lizinq barədə düzgün təsəvvürün

olmaması ilə izah edirdilər. Lizinq fəaliyyəti sahəsində kadr çatışmamazlığı isə özəl sektor

tərəfindən xüsusi olaraq vurğulanır.10 Beləliklə, 2003-cü ildən "Lizinq xidməti haqqında"

qanun qüvvəsini itirmiş, Mülki Məcəllənin lizinqi tənzimləyən 38-ci fəslinə isə yeni 18-ci

maddə əlavə edilmişdir. Qanunvericiliyə edilmiş əlavə və dəyişikliklər beynəlxalq təcrübəyə

əsaslanır və ümumiyyətlə müsbət xarakter daşıyır. Lakin bəzi ziddiyyət və çatışmazlıqlar yenə

də mövcuddur. Hal hazırda Azərbaycan Respublikasında lizinq Azərbaycan Respublikasının

Mülki Məcəlləsi və Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Lizinq Mülki Məcəllənin “Lizinq”

adlandırılan 38-ci fəsli, bu fəsillə tənzimlənməmiş hissəsində isə 33-cü (“Əmlak kirayəsi”) və

34-cü (“İcarə”) fəsilləri ilə tənzimlənir. Lizinqə əmlak kirayəsini tənzimləyən müddəaların aid

edilməsi o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasında lizinqdən daha geniş sahələrdə istifadə

edilə bilər. Yəni bəzi ölkələrdən fərqli olaraq (Rusiya Federasiyası, Özbəkistan, Qazaxıstan,

Belarus vz s.) Azərbaycanda əmlak lizinqə yalnız sahibkarlıq məqsədləri üçün deyil, həmçinin

məişət və sosial məqsədlər üçün verilə bilər. Çünki Mülki Məcəlləyə görə əmlak kirayəsi

müqaviləsi elə bir mü- qavilədir ki, kirayəyə verən əşyanı kirayəçinin istifadəsinə verir,

kirayəçi isə bunun müqabilində kirayə verənə kirayə haqqı ödəyir.11

Beləliklə, lizinq sahəsində qanunvericilik bazasının mülki məcəllə ilə tənzimlənməsi

müvafiq qaydaların mövcud olmasına şərait yaratsa da, sahibkarlıq subyektləri arasında

genişləndirilməsi və inkişafı üçün inkişaf strategiyasının hazırlanması, geniş maarifləndirmə

işlərinin aparılması və dünya təcrübəsinin öyrənilməsi ilə konkret tədbirlərin həyata

keçirilməsi xüsusilə aktualdır. Bu baxımdan ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində lizinqdən

istifadənin genişləndirilməsi iqtisadiyyatın digər sahələrində lizinqdən istifadə üçün model

sailə bilər.

Kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq

xidmətlərinin hüquqi əsasları.

Dünya təcrübəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan kəndli

fermerlərə bir sıra dəstəklər göstərilir. Aparılmış müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, aqrar

sektor iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə belə ən çox dəstəklənən və büdcə vəsaiti

hesabına əsaslı maliyyə yardımları edilən bir sahədir. Nümunə üçün qeyd edək ki, hazırda

Avropa Birliyi ölkələrində birlik büdcəsinin təxminən 40 faizi aqrar sektorun dəstəklənməsi

üçün həyata keçirilən müvafiq layihə və proqramlara istifadə edilir. Bu ənənə ölkəmizin kənd

təsərrüfatı sahəsinin inkişafı istiqamətində də öz yerini almış bir sıra tədbirlərlə həyata

keçirilməkdədir. Belə ki, bu istiqamətdə dövlət tərəfindən fermer sahibkarlara müxtəlif

xarakterli dəstəklər göstərilməkdədir:

- 1999-cu ildən etibarən, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları torpaq vergisi istisna

olmaqla, bütün vergilərdən azad edilmiş;

- Aqrar islahatlar nəticəsində ləğv olunmuş, eləcə də işğal altında olan rayonlarda

təsərrüfat subyektlərinin borcları silinmiş və onlara digər güzəştlər edilmiş;

- Fermerlərə yanacağın, motor yağının və gübrənin alınmasına çəkilən xərclərin 50 faizi

dövlət tərəfindən ödənilir;

9 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/articlef1.pdf 10 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/Consulting__Business_article.pdf 11 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/articlef1.pdf

- Taxıl əkinlərinə görə subsidiyaların verilməsinə başlanılmış, texniki təminatın

yaxşılaşdırılması üçün “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, istehsalçılara lizinq

yolu ilə güzəştli şərtlər əsasında texnikanın və gübrələrin verilməsi həyata keçirilir;

- Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu və Kənd Təsərrüfatı Kreditləri Agentliyi yaradılaraq

maliyyə vəsaitləri güzəştli şərtlərlə fermer və sahibkarlara paylanılır;

- Beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə müxtəlif layihələr həyata keçirilir və s.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi məqsədilə

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan fiziki və ya hüquqi şəxslərə dövlət

tərəfindən müəyyən güzəştlər verilir. Bu güzəştlərə, o cümlədən texniki təminat məslələrinin

həlli məqsədilə dövlət tərəfindən təşkil olunmuş güzəştli şərtlərlə lizinq xidməti və təbii fəlakət

nəticəsində zərər cəkmiş (kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan) şəxslərə

dəymiş zərərin əvəzinin Dövlət tərəfindən ödənilməsi, onların banklara olan borclarının

ödənilməsi və ya ödəmə vaxtının müəyyən müddətə uzadılması daxil edilir.

Qeyd etdiyimiz kimi xüsusilə ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində daha da aktuallaşmış

lizinq xidməti aqrar sahənin dəstək tədbirlərindən biri kimi mühüm rol oynayır. Belə ki, lizinq

xidmətindən istifadə edən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının sayı 5186 nəfər olmaqla

verilmiş texnikaların ümumi sayı 9355 ədəd təşkil edir. Hazırda “Aqrolizinq” ASC-nin

yerlərdə təsərrüfat hesablı 55 rayon Aqroservis filialları, 5 Rayonlararası Logistik bazaları və 5

Rayonlararası Təchizat bazaları fəaliyyət göstərir.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına göstərilən lizinq xidmətləri əsasən

aşağıdakılardan ibarətdir:

- Kənd təsərrüfatında istifadə edilən texnikaların güzəştli qaydada verilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və saxlanması üzrə texnoloji

avadanlıqların quraşdırılması və güzəştli qaydada verilməsi;

- Damazlıq cins heyvanların güzəştli qaydada verilməsi.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı sahəsində lizinq xidmətlərinə dövlət tərəfindən

göstərilən dəstək tədbirləri bir sıra normativ hüquqi aktların qəbulu ilə başlamış və mövcud

olan mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi davam etməkdədir:

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Aqrar bölmədə lizinqin

genişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında 23 oktyabr 2004-cü il tarixli 468 nömrəli

Sərəncamı – Aqrar bölmənin müasir texnika ilə təchizatı məsələlərinin çevik şəkildə

tənzimlənməsini təmin etmək və Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasını

sürətləndirmək məqsədilə bir sıra məsələlər o cümlədən aqrar sahədə lizinq xidməti sahəsində

“Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması öz əksini tapmışdır;12

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar

Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnikasının və texnoloji avadanlıqların hüquqi və fiziki

şəxslərə lizinqə verilməsi və ya lizinq yolu ilə satılması Qaydaları"nın təsdiq edilməsi və

“Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin fəaliyyətinin təşkili ilə bağlı zəruri tədbirlərin

həyata keçirilməsi haqqında 31 mart 2005-ci il 58 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş

“"Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnikasının və texnoloji

avadanlıqların hüquqi və fiziki şəxslərə lizinqə verilməsi və ya lizinq yolu ilə satılması”

Qaydaları – burada texnika və texnoloji avadanlıqların lizinq xidməti ilə güzəştlə əldə edilməsi

göstərilmişdir: “İstifadəçi "Aqrolizinq" ASC-yə məxsus texnikaları və texnoloji avadanlıqları

sığorta haqqı da daxil olmaqla, lizinq yolu ilə satın aldıqda onların dəyərinin 10 faizini

əvvəlcədən, qalan hissəsini isə bir ildən sonra 9 il ərzində ödəyir”13;

12 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=5802&doctype=0 13 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=2059&doctype=0

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Aqrar sahədə dövlət lizinq şirkətlərinin maddi-

texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə əlavə dəstək verilməsi barədə 21 iyul 2009-cu il

tarixli 393 nömrəli14 və Aqrar sahədə dövlət lizinq şirkətlərinin maddi-texniki bazasının

möhkəmləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında 26 iyul 2010-cu il tarixli 1045

nömrəli15 Sərəncamları – sözügedən Sərəncamlarla “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətin

aqroservis filiallarının ölkəmizin regionlarında tikintisinin davam etdirilməsinə 5 milyon

manat və “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnika və

avadanlıqlarının müəyyən edilmiş tələblərə uyğun vəziyyətdə saxlanılmasını təmin etmək,

texniki qulluq və təmir emalatxanalarının, habelə gübrə anbarlarının tikintisinin davam

etdirilməsinə 5 milyon manat ayrılmasını nəzərdə tutulmuşdur.

Kənd təsərrüfatında lizinq xidmətlərinin hüquqi əsaslarına baxdıqda aşağıdakı nəticələr

əldə olunur:

- Aqrar sahədə lizinq xidmətlərindən istifadə istiqamətində dövlət dəstəkləri və

güzəştlərin tətbiqinin hüquqi əsasları kənd təsərrüfatının bütün alt sahələri üzrə eyni səviyyədə

hüquqi qüvvəyə malikdir;

- Kənd təsərrüfatı emalı müəssisələrinə lizinq xidmətlərinin göstərilməsi ilə bağlı dəstək

tədbirlərinə tələbin mövcud olması;

- Üzümçülüyün inkişafı üzrə Dövlət Proqramının mövcud olmasına baxmayaraq

üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün xüsusi mexanizmlərin işlənməsi;

Üzümçülük sahəsində fermerlərin aqrotexniki tədbirlərin bütün mərhələlərini icra edə

bilmədiklərini və şərabçılıq sahəsində müasir texnoloji avadanlıqlara böyük tələbin olduğunu

nəzərə alsaq texnika və texnoloji avadanlıqların lizinq xidməti ilə güzəştlə əldə edilməsi üçün

kiçıx faizin əvvəlcədən, qalan hissəsini isə məhsul dövründən və ya məhsulun bazara

çıxarıldığı dövrdən müəyyən olunmuş müddət ərzində ödəməsi xüsusilə aktualdır. Doğrudur

ayrılıqda üzümçülük sahəsinə 334 ədəd müxtəlif markalı traktorlar, 43 ədəd bağarası becərən

mexaniki və hidravlik frezlər, 310 ədəd ventilyatorlu çiləyicilər (müxtəlif həcmli qoşulan və

asılan) lizinq xidməti ilə güzəştlə verilmişdir.

Aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi üçün dövlət dəstəkləri sahəsində kənd təsərrüfatında

sığorta xidmətinin stimullaşdırılması müasir dövrdə xüsusilə aktuallaşmışdır. Belə ki, kənd

təsərrüfatında sığorta xidmətlərinin səmərəli təşkilində – təbii amillər nəticəsində zərər çəkmiş

(kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan) şəxslərə dəymiş zərərin əvəzinin

ödənilməsi, onların banklara olan borclarının qaytarılması, yəni zəmanət məsələlərində

sığorta xidmətinə dövlətin ortaq olması və ya qeyd edilən prosesləri stimullaşdırılması olduqca

önəmlidir.

Yuxarıda sadalanan məsələlər kənd təsərrüfatında sığorta xidməti sahəsində qəbul

edilmiş normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır. Belə ki, 18 iyun 2002-ci il tarixdə qəbul

edilmiş “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan

Respublikasının qanunu mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının əmlakının sığortasının stimullaşdırılmasının hüquqi və iqtisadi əsaslarını

müəyyən edir, sığortanın iştirakçıları arasında münasibətləri tənzimləməklə əsasən aşağıdakı

məsələlər nəzərə alınmışdır:16

- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasının məqsədi – kənd təsərrüfatı

istehsalçılarının əmlakının təbii fəlakətdən sığortasında dövlətin iştirakını təmin etməklə, aqrar

sahədə sığortanın inkişafını stimullaşdırmaq və sığortalılara sığorta hadisələrindən dəyən

zərərin ödənilməsinə verilən zəmanətin iqtisadi əsaslarını gücləndirməkdir;

14 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=18127&doctype=0 15 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=19893&doctype=0 16 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1124&doctype=0#

- Kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının obyektləri – kənd təsərrüfatı bitkilərinin

məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı

ailələri, habelə kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar,

nəqliyyat vasitələri və digərləri ilə bağlı əmlak mənafeləri (azqiymətli və tez köhnələn əşyalar

və təbii biçənəklərin məhsulları istisna olmaqla);

- Kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının subyektləri – Kənd təsərrüfatında əmlakın

sığortasının subyektləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, sığorta sahəsində Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərən sığortaçılar, sığortalılar və

sığorta müqavilələrindən irəli gələn vəzifələri həyata keçirən digər hüquqi və fiziki şəxslər;

- Sığorta hadisələri – kənd təsərrüfatında bütün sığorta obyektləri bir qayda olaraq

yanğın, dolu, sel, daşqın, tufan, şaxta və ildırım vurması, zəlzələ, torpaq sürüşməsi, dəmyə

torpaqlarında quraqlıq kimi təbii fəlakətlərdən, habelə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları,

kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri

müvafiq olaraq xüsusi təhlükəli ziyanvericilərin yayılmasından və hücumundan, yoluxucu

xəstəliklərdən, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar,

nəqliyyat vasitələri isə qəza hadisələrindən sığortalanır;

- Sığorta haqqı, sığorta tarifləri və sığorta məbləği – əmlakını üç ildən az olmayaraq

ardıcıl sığorta etdirmiş, lakin həmin müddətdə sığorta ödənişi almamış sığortalıya sonrakı illər

üçün hesablanmış sığorta haqqından dördüncü il üçün 10 faiz, beşinci il üçün 20 faiz, beş ildən

artıq müddətə isə 30 faiz həcmində güzəşt edilir. Sığorta müqaviləsi üzrə sığorta məbləği kənd

təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsulun dəyərinin azı 70 faizi, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev

quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri üzrə hüquqi şəxslərdə - onların balans

dəyərinin, fiziki şəxslərdə isə bazar qiymətinin azı 80 faizi, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar,

tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digər əmlak üzrə isə əmlakın

bazar qiymətinin tam məbləği miqdarında müəyyən edilir;

- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması sahəsində dövlətin vəzifələri –

sığortasına dövlət tərəfindən yardım edilən əmlak növlərini, sığorta hadisələrini və sığorta

haqqının büdcə vəsaiti hesabına ödənilən hissəsini müəyyənləşdirmək, sığorta tariflərinin

maksimum həddini müəyyən etmək, sığortaya dövlət tərəfindən yardım edilməsinin şərtlərini,

qaydalarını hazırlamaq və təsdiq etmək, sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqqının

bir hissəsini büdcə vəsaiti hesabına ödəmək, dövlət yardımı hesabına sığorta işlərini aparan

sığortaçılar üzrə sığortalıların uçotunu aparmaq; (Kənd təsərrüfatında sığortanın

stimullaşdırılması sahəsində dövlətin vəzifələrini öz səlahiyyətləri daxilində Azərbaycan

Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi və

Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi həyata keçirirlər);

Beləliklə, sözügedən qanunda kənd təsərrüfatında sığorta xidmətinin təşkili və

stimullaşdırılması üçün vacib məqamlar öz əksini tapmış və konkret mexanizmlər üçün şərait

yaratmışdır. Bütün bunlarla yanaşı “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması

haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunda ölkənin kənd təsərrüfatında sığortanın

stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının verilməsinin ümumi qaydaları, şərtləri, təşkili,

həmçinin sığortalılara dəymiş zərərə görə sığorta ödənişinin verilməsi məsələləri üzrə bir sıra

vacib məqamlar müəyyən olunmuşdur.17

Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması və

ödənilməsi məsələlərinin tənzimlənməsi sahəsində isə Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 2004-cü il 4 mart tarixli 23 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş Kənd təsərrüfatında

sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması və ödənilməsi qaydaları

17 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1124&doctype=0#

haqqında Əsasnamə"ni xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, sözügedən qaydalarda əsasən

aşağıdakı istiqamətlər üzrə hüquqi mexanizmlər müəyyən edilmişdir:18

- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması;

- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ödənilməsi

şərtləri;

- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının verilməsinin

təşkili.

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətlərinin təşkili hazırda qeyd olunan

normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Xüsusilə bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, vaxtı ilə

üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda bu sahə ilə

əlaqədar sığorta xidmətlərinə dövlət tərəfindən dəstək xüsusi olaraq göstərilmişdir. Lakin,3

dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə dəyişiklik

olmuş və sığorta xidməti istiqamətində dövlət dəstəyi ilə bağlı müddəa çıxarılmışdır. Qanunun

əvvəlki redaksiyasında isə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətinə dövlət dəstəyi

əsasən üzüm əkinlərinə və məhsullarına görə tətbiq edilirdi:19

- Bank kreditlərinin və investisiya fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən layihələr

üzrə üzüm əkinlərinin və məhsulun layihə dövrü ərzində təbii fəlakətdən sığortalanması büdcə

vəsaiti hesabına həyata keçirilir;

- Məqsədli kreditlərin verilməsi, qaytarılması, üzüm əkinlərinin (məhsulunun)

sığortalanması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları müvafiq

qanunvericiliklə müəyyən olunur.

Qeyd olunan məsələlər əsasən iqtisadi tənzimlənmə istiqamətində üzümçülüyün və

şərabçılığın inkişafı üzrə məqsədli kreditlər müddəalarında yer almışdır. Burada əsas məqsəd

isə kommersiya banklarını üzümçülük və şərabçılıq üzrə dövlət proqramları çərçivəsində

üzümçülüyün inkişafı sahəsində həyata keçirilən layihələrin kreditləşdirilməsinə

həvəsləndirmək və risklərini azaltmaq təşkil etmiş və sığorta xidmətlərinə dövlət dəstəyi bir

mexanizm olaraq nəzərdə tutulmuşdur. Haqqında bəhs edilən dəyişiklik üzümçülük sahəsinin

özünə məxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla fermerlərin və sahibkarların fəaliyyətində

müəyyən çətinliklər yaratsa da, “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması” haqqında

Azərbaycan Respublikasının Qanunu bu istiqamətdə yarana bilən problemlərin

tənzimlənməsinə şərait yaratmış oldu.

Beləliklə, ölkəmizdə ümumilikdə və ayrıca olaraq kənd təsərrüfatında sığorta və lizinq

xidmətlərinin hüquqi əsaslarının mövcudluğu bu istiqamətdə müəyyən tənzimlənmə

mexanizmlərinə şərait yaradır, lakin konkret olaraq üzümçülük və şərabçılıq sahəsində bu cür

mexanizmlərin təkmilləşdirilməsinə mühüm zərurət mövcuddur. Belə ki, aşağıda sadalanan

məsələlər xüsusilə aktualdır:

- Ənənəvi üzümçülük rayonlarında fermer və sahibkarlarda vəsait çatışmamazlığı və

sahənin özünün xüsusiyyətlərinə görə risk şəraitinin (hava şəraiti, torpaq və iqlim) olması;

- Məhsuldarlığın yüksəldilməsində mühüm rol oynayan aqrotexniki qulluq üçün zəruri

olan texnalogiyaya tələbin artması;

- Fermerlərin güzəştli kredit mexanizmlərində girov problemləri ilə üzləşməsi;

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətləri üçün konkret

mexanizmlərin olmaması nəticəsində iri layihələrin həyata keçirilməməsi;

- Ənənəvi üzümçülük rayonlarında fermer və sahibkarların sığorta və lizinq xidmətləri ilə

bağlı maarifəndirmə tədbirləri və s.

18 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=5906&doctype=0# 19 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1021&doctype=0

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin

hüquqi əsasları üzrə SWOT təhlili

Güclü Zəif

Müvafiq sahə üzrə qəbul edilmiş normativ

hüquqi aktlarla tənzimlənmə vəzifələrinin

müvafiq qurumlar arasında dəqiq şəkildə

bölüşdürülməsi;

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında

qanunvericilikdə sahənin inkişafı ilə bağlı

istiqamətlərin və vəzifələrin müəyyən

olunması;

“2012-2020-ci illərdə Azərbaycan

Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair

Dövlət Proqram”ının təsdiq edilməsi və

proqramda qanunvericilik bazasının

təkmilləşdirilməsi, o cümlədən sığorta vəlizinq

xidmətləri ilə bağlı dünya təcrübəsinin tətbiqi

vəzifələrinin müəyyən olunması;

Aqrar sahədə lizinq xidmətləri üzrə dövlət

dəstək mexanizmlərinin hüquqi və institusional

bazasının mövcud olması;

Kənd təsərrüfatı sahəsində sığortaya dövlət

dəstəyi istiqamətində qanunvericiliyin olması

və s.

Üzümçülük sahəsi üçün sığorta

xidmətlərinə dövlət dəstəyi mexanizmlərinin

qanunvericilikdə ləğv edilməsi;

Üzümçülük sahəsində lizinq xidmətləri

üçün xüsusi olaraq güzəştli mexanizmlərin

(sahənin özünün mürəkkəb aqrotexniki

qaydalarını nəzərə alaraq) müəyyən

olunmaması;

Hazırda kənd təsərrüfatında sığortanın

stimullaşdırılması qanunvericiliyi

çərçivəsində üzümçülük sahəsində sığorta

xidmətinə dövlət dəstəyinin olsa da,

şərabçılığın bu istiqamətdə

stimullaşdırılmasını nəzərdə tutan

mexanizmlərin olmaması;

Ənənəvi üzümçülük rayonlarında kənd

təsərrüfatında sığorta xidmətləri ilə bağlı

qanunvericilik barəsində maariflənmə

səviyyəsinin aşağı olması və s.

İmkanlar Təhlükə

Müvafiq sahələrin dövlət tərəfindən

dəstəklənməsi üçün maliyyə mənbəyinin

mövcud olması (kənd təsərrüfatı istiqamətində

maliyyə yardımlarının ilbəil artması);

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

beynəlxalq təcrübədən gönövülmüş sığorta və

lizinq xidmətləri təcrübəsinin tətbiqinə şəraitin

olması (Dövlət Proqramı üzrə müəyyən

olunmuş tədbirlər);

Qonşu ölkələrdə (Türkiyə, Maldova və

Gürcüstan) üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi

mexanizmlərinin mövcud olması və s.

Şərabçılıq sahəsi üçün sığorta və lizinq

xidmətləri ilə bağlı dövlət dəstəyi

mexanimlərinin təkmilləşdirilməməsi;

Son dövrlərdə artan ekoloji risklər;

Fermerlərin üzümçülük sahəsinə xas olan

aqrotexniki qulluğun bütün mərhələlərinin

yerinə yetirməməsi;

Sığorta və lizinq xidmətlərinin

üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olan

sahibkarların xərclərinə təsir etməsi;

Kredit qaydalarının sərtləşməsi

(kreditlərin qaytarılmasında yaranan çətinlik

səbəbilə və s.)

5. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ

SAHƏSİNDƏ SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN İNKİŞAFI

İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ SİYASƏTƏ DAİR TÖVSİYƏLƏR

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, mövcud vəziyyət və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə

nəzərə alınmaqla Azərbaycanda kənd təsərrüfatı kreditlərinin zəmanəti (sığortalanması)

sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi

məqsədəuyğun olardı:

Kənd təsərrüfatında sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsində qabaqcıl dünya

təcrübəsinə istinad edilməsi ən vacib məsələlərdəndir. Aqrar sektorda sığorta mexanizmlərinin

inkişafı bu sahənin kreditləşmə imkanlarını genişləndirəcəyi kimi, bu kreditlər üçün daha asan

şəkildə zəmanətlərin təmin edilməsinə yol açacaqdır. Çünki sığorta mexanizmlərinin inkişaf

etdirilməsi aqrar sektorda risklərin sığortalanması mənasına gəlir. Nəticədə, həm bank

sektorunun, həm də özəl sığorta şirkətlərinin portfelində aqrar sahənin xüsusi çəkisi

yüksələcəkdir.

Kənd təsərrüfatı sektorunda risklərin yüksəkliyini nəzərə alaraq, hökumətin təşəbbüsü

ilə ölkədə Kənd Təsərrüfatı Sığortası Fondunun (bundan sonra Fond) yaradılmasına ehtiyac

var. Bu zaman müvafiq istiqamətdə digər ölkələrin (İspaniya, Türkiyə və s.) uğurlu

təcrübələrinə istinad edilə bilər.

Bununla yanaşı, Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti Fondunun yaradılması da

məqsədəuyğun olardı.

Qeyd edək ki, bu məqsədlə Azərbaycanda ayrıca qanunun qəbul edilməsi zərurəti yoxdur.

Bu istiqamətdə, 4 iyun 1999-cu il tarixli “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”

Azərbaycan Respublikası Qanununun “Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımı” adlanan 8-

ci maddəsinin 2-ci bəndinə istinad edilə bilər. Həmin bənddə göstərilir ki, “Kiçik sahibkarlığa

dövlət maliyyə yardımı məqsədli proqramlar çərçivəsində güzəştli kreditlər, subsidiyalar,

kompensasiyalar, qrantlar, kreditlərə təminatlar verilməsi, lizinqin təşkili, sahibkarlara xidmət

göstərən maliyyə-kredit qurumlarına stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi formasında həyata

keçirilir”.

“Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun

tətbiq edilməsi barədə 4 avqust 1999-cu il tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Fərmanı ilə isə Nazirlər Kabinetinə tapşırılmışdır ki, “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə

qaynaqlarından istifadə imkanlarını genişləndirmək məqsədilə kredit təminatı fonduna dair

təkliflərini hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin”.

Son nəticədə ölkədə kiçik sahibkarlığın güzəştli kreditlərlə təminatı mexanizmi

formalaşdırılmışdır. Bu sistemin tətbiqi əhəmiyyətli olsa da, bəhs edilən Qanunda “Kreditlərə

təminat verilməsi” ilə bağlı öz əksini tapan müddəa hələ ki həyata keçirilməmişdir.

Bütün bunlar nəzərə alınaraq, yuxarıdakı Qanuna istinad etməklə növbəti Prezident

fərmanı ilə ölkədə Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti (və ya Təminatı) Fondunun

yaradılması daha məqsədəuyğundur.

Eynilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu kimi həmin qurumun regional bölmələrinin

formalaşdırılmasına ehtiyac olmayacaq. Risk qiymətləndirilməsi banklar tərəfindən aparılacaq,

sadəcə zərurət olduğu təqdirdə (yəni, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçısının kredit almaq

üçün bank təqdim etdiyi zəmanət yetərli olmadığı halda) Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin

Zəmanəti (və ya Təminatı) Fonduna müraciət ediləcək. Öz növbəsində Fond daxilində

zəmanətlərlə bağlı risklər üzrə xüsusi müşahidə bölməsi fəaliyyət göstərəcək. Eyni zamanda

müasir texnoloji imkanlardan istifadə etməklə təkmil elektron informasiya bazasının

qurulmasına ehtiyac olacaq.

Kənd Təsərrüfatı Sığortası Fondun fəaliyyət istiqamətlərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:

- bağlanmış sığorta müqavilələrinin ucotunun aparılması;

- sığortalılar tərəfindən ödəniləcək sığorta haqlarının vaxtında ödənilməsinə nəzarət

edilməsi;

- qəbul edilmiş risklərin daxili və ya xarici təkrarsığortacılara təkrarsığortaya verilməsi

və bu məqsədlə müvafiq danışıqların aparılması;

- baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləğinin vaxtında müəyyən

edilməsi və bununla bağlı müvafiq işlərin aparılması;

- qəbul olunmuş qərarların vaxtında icra edilməsi;

- bu növ sığortanın aparılması işi üzrə statistikanın aparılması;

- fonda daxitl olmuş vəsaitlərin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada

investisiya edilməsinin təşkili;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşları

məlumatlandırmaq məqsədilə əhali arasında reklam və təbliğat işlərini aparılması və

s.

Fondun sərmayəçilərinin əməkdaşlıq əsasında formalaşdırılması. Fondun sərmayəçiləri

arasında özəl sektorun və beynəlxalq fondların da dövlətlə birgə yer almasına nail olunması

məqsədəuyğun hesab olunur. Xüsusilə bankların bu sistemdə iştirakı risklərin düzgün

qiymətləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hətta, özəl sığorta şirkətləri də

təklif edilən mexanizmə daxil edilə bilər. Əlaqədar beynəlxalq fondların sistemə cəlb edilməsi

isə həm kapital imkanlarının genişlənməsinə, həm də beynəlxalq təcrübənin gəlməsinə imkan

yaradacaqdır. Belə olan təqdirdə, maraqlı tərəflər arasında əməkdaşlıq dövət-özəl sektor

əməkdaşlığı prinsiplərinə və mexanizmlərinə əsaslana bilər.

Fondun maliyyələşmə mənbələri. Fondun maliyyələşmə mənbələri kimi aşağıdakılar

nəzərdə tutula bilər:

- sığorta təşkilatları tərəfindən bu növ üzrə baglanılmış sığorta müqavilələrinə görə

alınaraq fonda ödənilən sığorta haqları;

- bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqlarında Dövlətin payı;

- daxil olmuş sığorta haqlarının investisiyasından əldə olunan gəlirlər;

- bağlanılmış təkrarsığorta müqaviləsinə görə alınan komisyon mukafatları;

- zərurət yaranacağı halda alınan kreditlər;

- büdcə vəsaiti hesabına daxil olan əlavə pul vəsaitləri və s.

Fondun xərcləri. Fondun xərclərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:

- baş vermiş sığorta hadisələri üzrə veriləcək sığorta ödənişləri;

- bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə sığortacılara verilən komisyon mukafatlar;

- bağlanmış təkrarsığorta müqavilələrinə görə ödəniləcək təkrarsığorta haqqları;

- zərərlərin müəyyən olunması məqsədilə cəkilən xərclər;

- alınmış kreditlər üzrə əsas borc və faiz məbləğlərinin ödənilməsi;

- fondun idarə olunması məqsədilə cəkilən xərclər;

- reklam və təbliğat işlərinin aparılması xərcləri;

- qanunvericiliklə müəyyən olunmuş digər ödəmələr və s.

Fondun fəaliyyətinə nəzarət. Fondun fəaliyyətinə mütamadi nəzarət və dəstək üçün

Himayədarlar Şurasının formalaşdırılması məqsədəuyğun saylır. Bu Şuranın tərkibi Kənd

Təsərrüfatı, Maliyyə və İqtisadi İnkişaf nazirliklərinin nümayəndələrindən və Sığorta

təşkilatlarının, Kredit təşkilatlarının və Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maraqlarını təmsil

edən şəxslərdən formalaşdırıla bilər.

Riskin dəqiq mexanizm əsasında bölüşdürülməsi. Fond təsis edilərkən riskin

bölüşdürülməsi ilə bağlı dəqiq mexanizm hazırlanmalıdır. Bu istiqamətdə də dünya təcrübəsinə

geniş istinad edilə bilər. Fondun sərmayəsinin formalaşmasında bankların (xüsusilə, özəl

bankların) geniş iştirakı təmin ediləcəyi halda, prioritet istiqamətlər üzrə zəmanətin maksimum

limitini 95-100 faizə qədər artırmaq mümkündür. Əks təqdirdə isə, zəmanət üçün maksimum

limiti 50-75 faiz arasında müəyyənləşdirmək məqsədəuyğundur.

Fondun fəaliyyətinin hər növ vergidən azad edilməsi. Fondun fəaliyyətinin, TARSIM

(Türkiyə) nümunəsində olduğu kimi hər növ vergidən azad edilməsi son nəticədə, zəmanət

xərclərinin aşağı olmasına və bu məqsədlə ayrılan vəsaitlərin daha effektiv istifadəsinə gətirib

çıxara bilər.

Hədəf qrupların müəyyənləşdirilməsi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı istehsalçıları kənd

təsərrüfatı müəssisələri, fərdi sahibkarlar, ailə kəndli və ev təsərrüfatları şəklində üç qrupa

ayrılır. Aydındır ki, Fond öz fəaliyyətini səmərəli şəkildə qurmaq məqsədilə, eyni zamanda

sağlam qeydiyyatın aparılması və risk təhlilləri baxımından ilk iki qrup (kənd təsərrüfatı

müəssisələri və fərdi sahibkarlar) üçün kredit zəmanəti təqdim etməlidir. Bu zaman isə kiçıx

müəssisələrə və fərdi sahibkarlara hədəflənmə məqsədəuyğun saylır.

Prioritet istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi. Fondun resurslarının məhdud olacağını

nəzərə alaraq, bu resurslardan səmərəli istifadə məqsədilə prioritetləşdirmə aparılması və

bunun elan edilməsi faydalı olar. Bu zaman ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq

məhsullarının istehsalına, məqsədli dövlət proqramlarında nəzərdə tutulmuş sahələrdə rəqabət

qabiliyyətli və ixrac yönümlü məhsul istehsalına, regionlarda həyata keçirilən infrastruktur

layihələrinin həyata keçirilməsinə (müasir tipli suvarma sistemlərinin, meyvə və tərəvəz

məhsullarının saxlanılması üçün soyuducu anbar komplekslərinin, istixanaların və s.

yaradılmasına), intensiv heyvandarlıq (damazlıq və südlük istiqamətli cins heyvandarlıq),

quşçuluq, bağçılıq (o cümlədən tingçilik) və toxumçuluq təsərrüfatlarının, arıçılığın inkişaf

etdirilməsinə və s. üstünlük verilə bilər.

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində aşağıdakı nəticə və tövsiyyələr irəli sürülür:

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mövcud olan normativ hüquqi aktlar üzrə sahənin

inkişafı ilə bağlı tədbirlərin üzrə müvafiq dövlət qurumları arasında səlahiyyətlərin

dəqiqləşdirilməsi və onların işinin əlaqələndirilməsinin gücləndirilməsi;

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mövcud olan normativ hüquqi aktlarda sığorta və

lizinq xidmətləri və bu xidmətlərdə dövlət dəstəyi ilə bağlı konkret mexanizmlərin

əlavə edilməsi;

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətləri ilə bağlı institusional sistemin

gücləndirilməsi;

- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi

mexanizmlərinin konkretləşdirilməsi.

Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin hüquqi əsasları üzrə

araşdırmalar üzrə müəyyən olunmuş nəticələr əsasında aşağıdakı tədbirlər tövsiyyə olunur:

- “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması” haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunun təkmilləşdirilərək kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələri üzrə, o

cümlədən üzümçülüklə bağlı müddəaların müəyyən olunması;

- Qanunvericilik üzrə xırda pay torpaq sahiblərinin birləşməsinin stimullaşdırılması

məqsədilə kooperativlər üçün sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi sahəsində xüsusi

güzəştlərin nəzərə alınması;

Tədqiqatın nəticələrinə görə ölkədə lizinqin inkişafı üçün aşağıdakı kimi siyasət

tədbirlərinin həyata keçirilməsini məqsədəytğun hesab olunur:

- Lizinq haqqında yeni qanunun hazırlanması və qəbulu. Bu zaman mütərəqqi dünya

təcrübəsinə əsaslanmaq;

- Lizinq şirkətlərinin lisenziyalaşdırılması və bu sahədə ixtisaslı kadrlar hazırlanmasına

dəstək mexanizmləri yaradılması;

- Lizinq münasibətlərinə nəzarət edən xüsusi tənzimləyici orqan yaradılması;

- Operativ lizinqin inkişafının dəstəklənməsi;

- Mühasibat uçotu sisteminin Mülki Məcəlləyə uyğunlaşdırılılması;

- Beynəlxalq Mühasibat Uçotu standartlarını lizinq sektorunda tətbiqi;

- Regionlarda lizinqin inkişafına kömək məqsədilə dövlət proqramları hazırlamaq

(Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış “İnkişaf konsepsiyası”nda lizinqin inkişafına

toxunulması bu xidmətin regionlarda inkişaf etməsi üçün dövlət proqramlarının

işlənib hazırlanması və tətbiqinə imkan yaradır.);

- Lizinq bazarının inkişafı üçün lizinq ödəmələri zamanı sürətləndirilmiş

amortizasiyanın tətbiq olunmasını yenidən bərpa etmək;

- 1 yanvar, 2014-cü ildə banklarda minimum nizamnamə kapitalının (hal-hazırda 10

mln AZN) 50 milyon manatadək artırılması bank sektorunda boşluqlar yaradacaqdır

ki, bu boşluqdan istifadə edərək lizinq şirkətləri yaratmaq (hərçənd ki, hazırda lizinq

şirkətləri üçün minimum nizamnamə kapitalı da tələb olunmur);

- ƏDV ilə bağlı çətinliyi aradan qaldırmaq üçün Vergi qanunvericiliyində də düzəlişlər

etmək;

- Xaricdən gətirilən nadir və bahalı lizinq obyektlərini qismən və ya tamamilə gömrük

rüsumlarından azad etmək;

- Lizinq şirkətlərinin marketinq və menecment departamentlərinin işlərini

gücləndirmək;

- Maliyyələşmə mənbələrində daxili investorların payını çoxaltmaq;

- Lizinq şikətlərində müştərilərə elektron xidmətlər göstərmək;

- Lizinq şirkətlərinin xarici bazarlarda fəaliyyəti üçün müxtəlif kanallara çıxışda dövlət

tərəfindən dəstək vermək;

- Bu sahədə assosiyasiyalar və ya ittifaqlar yaratmaq;

- Lizinq Fondu yaratmaq (maliyyələşdirmə mənbələri ilə bağlı çətinliyi aradan qaldıra

bilər);

- Bankların lizinq fəaliyyəti ilə məşğul olması məsələsini nəzərdən keçirmək;

- Tənzimləmə məqsədilə lizinq şirkətləri üçün minimum nizamnamə kapitalını

müəyyən etmək;

- Lizinq birjası yaratmaq (bu, imkan verəcək ki, lizinq şirkəti və lizinq alan haqqında

tam informasiya əks olunsun elektron baza əsasında və lizinq bazarının bu şəkildə

tam təsvir olunması onun digər fondlarla müqayisəsinə də imkan yaradacaqdır);

- Sahibkarların maariflənməsi məqsədilə lizinq mözusunda təlimlər təşkil etmək və s.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR

1. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi

2. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi

3. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, www.maliyye.gov.az

4. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, www.azstat.org

5. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, www.cbar.az

6. Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi, Normativ Hüquqi Aktların elektron məlumat

bazası, www.e-qanun.az

7. Azərbaycanda sığorta sistemi:iqtisadi və sosial proseslərə multiplikator təsiri kimi. Bakı: Qanun

Nəşriyyatı, 2011

8. A.Ü.H.F , Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları Dergisi 1999

9. Ahmet Erol, Finansal Kiralama,Türmob Sirküler rapor 79, Ankara, 1999

10. Prof.Dr. Recep Pekdemir, Finansal Kiralama İşlemlerinde Değerleme ve Raporlama, Sirküler

Rapor 2003-12, Ankara, 2003

11. M. Cengiz Ünlü,Şirketlerin Kuruluşu ve Tasfiye işlemleri Rehberi,Adalet Yayınevi,Ankara,1997

12. -M. Şerif Aktaş, Dış Ticaret Finansmanında Factoring, İGEME, Ankara, 1989

13. Erkut Onursal, Dış Ticaret İşlemleri ve Uygulama, Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri Yayını,

Ankara, 1996

14. FİNANSMAN YÖNTEMLERİNDEN FACTORİNG , Stj. Av. ÇİLEM SAKLAVCI , Makale

15. Dr.M.Argun Köteli, Karşılaştırmalı Hukuk ve Türk Hukukunda Finansal Kiralama, Kazancı

Kitap Ticaret A.Ş, 1991

16. -Mehmet Hoç, Bütün yönleriyle Finansal Kiralama, Alfa Basım Dağıtım, İstanbul, Nisan 1999

17. -Prof.Dr. Selahattin Tuncer, Türkiye’de Sermaye Piyasası, Teori-Uygulama, Okan Yayıncılık

Dağıtımcılık, İstanbul, 1985

18. Bax: Swiss Re: “Islamic Insurance Revisited” September, 2011. S.14.

19. Dr. Muhamməd Məsum Billəh “Different models of Takaful in the Global sound market”,

Preview. www.islamic-insurace.com

20. Pricewaterhouse Coopers “Takaful: Growth opportunities in a dynamic market Insurance” 2008,

S. 3.

21. Muhəmməd Saleh əl-Munəccid “Ailə tərbiyəsinə dair 40 nəsihət” Bakı 2005, s. 26.

22. Muhəmməd ibn-İsmail Əl-Buxari “Peyğəmbərin əxlaqı” _ Muhəmməd Nasiraddin Əl-Albaninin

təhqiqatı _ Əlixan Musayevin tərcüməsi, Bakı 2005, s. 436.

23. Muheymin İqbal “General Takaful Practice: Technical Approarch to Eliminate Gharar

(uncertainty), Maisir (gambling), and Riba’ (usury)” (“Ümumi təkaful təcrübəsi: qarar, meysir və

ribanin aradan qaldırılmasına texniki yanaşma”), Cakarta 2005, s.16

24. Əli Xurşud “Islamic insurance: A modern approach to Islamic banking” 2004 –cü ildə ABŞ-da

“Routledge Curson” mətbəəsində 230 səhifədə çap edilib İSBN 0-415-31105-5, s. xi.

25. "Səhih Muslim", 1513

26. www.islam-qa.com

27. “RİSK” jurnalı, 2012-ci il №1(3), s. 36-39

28. "Dəvət" juranli, May 2013 / №5 (22), s. 32-35

29. http://www.euro-leasing.eu/home

30. http://www.leaseurope.org/

31. http://banker.az/aze/

32. http://www.aqrolizinq.com