O’Neill: Solwara 1 Projek em i namba...

22
SOLWARA 1 Dip Si Main- ing Projek long Bismark Solawa long Nu Ailan Provins em i wanpela namba wan projek insait long PNG, tasol gavman bai painim ol biknem inte- nesenel envaironmen konsalten long kisim tok edvais bilong dispela namba wan dip si maining projek long wol, Praim Minista Peter O’Neill i tok. Taim planti ol Non-Gav- man Ogenisesen (NGO), Sivil Sosaiti Grup (CSG), ol papagraun, na ol arapela Memba ov Palamen (MP) na lida i toktok strong agen- sim dispela namba wan maining projek long wol long rausim gol, kopa, silva na zinc aniniit long solwara, O’Neill i tok gavman i nau yet painim ol biknem en- vaironmen konsalten bilong ol arapela bikpela maining projek long kam mekim stadi, na givim edvais long gavman long olsem wanem dispela projek i ken bagara- pim ol pis na ol arapela sol- wara samting. Nautilus Minerals, kam- pani husat bai ronim dispela projek, na husat i gat ol wankain laisens long olgeta hap long Pasifik, i tok dis- pela projek bai nonap long bagarapim ol pis, korol, na ol arapela samting bilong solwara bikos ol hap we ol bai rausim ol mineral ya em i dip o i go daun tru, na tudak nogut tru, na ol pis ino save stap long dispela kain hap we lait i no stap long en. Namba 1985 Septemba 6 - 12, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol I go moa long pes 2 O’Neill: Solwara 1 Projek em i namba wan Aja Alex Potabe i raitim PAINIM ENVAIROMEN KONSALTEN…Praim Minista Peter O’Neill i tokaut long ai bilong Deputi Praim Minista Leo Dion, Fainens Minista James Marape, na ol arapela minista olsem gavman bai painim ol biknem intenesenel envaironmen konsalten long sekim sapos Solwara 1 dip-si maining projek long Bismark Solwara, Nu Ailan Provins bai bagarapim ol pis na solwara samting o nogat. Poto: Nicky Bernard

Transcript of O’Neill: Solwara 1 Projek em i namba...

SOLWARA 1 Dip Si Main-ing Projek long BismarkSolawa long Nu AilanProvins em i wanpelanamba wan projek insaitlong PNG, tasol gavmanbai painim ol biknem inte-

nesenel envaironmenkonsalten long kisim tokedvais bilong dispelanamba wan dip si mainingprojek long wol, PraimMinista Peter O’Neill i tok.

Taim planti ol Non-Gav-man Ogenisesen (NGO),Sivil Sosaiti Grup (CSG), olpapagraun, na ol arapelaMemba ov Palamen (MP)

na lida i toktok strong agen-sim dispela namba wanmaining projek long wollong rausim gol, kopa, silvana zinc aniniit long solwara,O’Neill i tok gavman i nauyet painim ol biknem en-vaironmen konsalten bilongol arapela bikpela mainingprojek long kam mekimstadi, na givim edvais long

gavman long olsem wanemdispela projek i ken bagara-pim ol pis na ol arapela sol-wara samting.

Nautilus Minerals, kam-pani husat bai ronim dispelaprojek, na husat i gat olwankain laisens long olgetahap long Pasifik, i tok dis-pela projek bai nonap longbagarapim ol pis, korol, na

ol arapela samting bilongsolwara bikos ol hap we olbai rausim ol mineral ya emi dip o i go daun tru, natudak nogut tru, na ol pis inosave stap long dispela kainhap we lait i no stap longen.

Namba 1985 Septemba 6 - 12, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

I go moa long pes 2

O’Neill: Solwara 1 Projek em inamba wanAja Alex Potabe i raitim

PAINIM ENVAIROMEN KONSALTEN…Praim Minista Peter O’Neill i tokaut long ai bilong Deputi Praim Minista Leo Dion, Fainens Minista JamesMarape, na ol arapela minista olsem gavman bai painim ol biknem intenesenel envaironmen konsalten long sekim sapos Solwara 1 dip-simaining projek long Bismark Solwara, Nu Ailan Provins bai bagarapim ol pis na solwara samting o nogat. Poto: Nicky Bernard

P2 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 nius

Video conferencingallows parties atmulti locations tocommunicate witheach other face toface. The product isa perfect solutionfor government andbusiness interac-tions.

FeatureslReal time video conferencing

lVideo and voice capabilities

lMulti location set up

lHigh Definition Quality

lUp to 6 parties interactive conferencing

BenefitslMassive savings on travelling and living expenseslMaximise meeting time

lReal Time Communication

Tariff Charges1. Point to Point conferencing – K900 per hour

2. Point to 2 party conferencing – K1,200.00

3. Point to multi-point conferencing – K1,500.00

For more informa-tion call 24/7 Cus-tomer Care on3456789

i kam long fran pes

PRAIM Minista PeterO’Neill i bin toktok wantaimSekretari ov Stet bilongAmerika (US), Hillary Clin-ton, long Pasifik AilansForum (PIF) bung Raro-tonga, Cook Ailans, we tu-pela i bin mekim olsampela gutpela toktoklong strongim pasin poro-man namel long tupelakantri bilong yumi.O’Neill i tokaut long dis-

pela taim em i kambeklong kantri long Mandewantaim Nesenel PleningMinista, Charles Abel.Dispela baileteral miting

wantaim Clinton i bin tok-tok long strongim poromanbilong US wantaim PNGna Pasifik rijen long sait bi-long Multilateral FiserisAgrimen wantaim US,pasin bilong lukautim gutol risos long gol, kopa,wel, ges, na ol arapelarisos.Tupela i toktok long

edukesen, jenda, literesina helt.Clinton i tok tenkyu long

O’Neill i stori long em longolsem wanem Ileksen2012 i bin ron long kantri,

na tu long ol gavman polisibilong dispela nupela gav-

man long sait bilong eduke-sen, helt, na ikonomik infra-

straksa divelopmen.Long sait bilog Pasifik

rijen, Clinton i tok US i lukimPNG olsem wanpelabikpela kantri o pilaia insaitlong rijen yet, na US i reditasol long sapotim PNGlong kepasiti bilding oskulim moa manmeri longsait bilong lukautim namenesim gut ol maining,welna ges samting.Clinton i tok US Gav-

man i redi long sapotim nawok wantaim PNG longsait bilong kamapim Ek-strektiv Indastris Trans-parensi Inisietiv (EITI), natu long sait bilong putimwas long iligal humen trfik-ing, stilim pis long solwarabilong yumi, na long rijenalgavman.O’Neill i tok tenkyu long

Clinton long K1 milian USGavman, aninit longUSAID opis long Mosbi, igivim long IlektoralKomisin long strongimgutpela pasin demokresilong PNG long ileksen dis-pela yia, na tu long bikpelainvesmen Exxon Mobil,kampani bilong US, imekim long PNG LNG Pro-jek.

PNG-USA strongim pasin poroman

Taim PNG Semba ov Mains naPetrolium i sapotim Nautilus longgo het wantaim dispela projek,O’Neill, husat i kambek long Pasi-fik Ailans Forum (PIF) bung longRarotonga, Cook Ailans, i tok gav-man i save pinis long dispela hevinamel long kampani, ol papagraun,NGO, CSG, na ol arapela MP tu.“Gavman i luksave long ol NGO,

papagraun na sampela manmerihusat i toktok agensim dispela pro-

jek. Yes, mipela i toktok long dis-pela Solwara 1 Projek long PIFbung long Cook Ailans tu. Tasolyumi mas toktok wantaim ol gut-pela evidens long sapotim wanemsamting mipela i laikim long en,”O’Neill i tok.Em i tok mipela noken belhevi

hariap na larim dispela belhevi idaunim pasin bilong skelim gut olsamting na toktok gut long wei bi-long toktok.

“Long Rarotonga miting, mipela iskelim na luksave olsem PNG i gopas long dispela namba wan kainmaining aninit long Solwara, weplanti ol arapela Pasifik Ailanskantri tu i ken lainim planti sazmt-ing long PNG long sait bilong dip simaining,” O’Neill i tok.Em i tok Dipatmen ov En-

vairomen na Konsevesen (DEC) igivim pinis Envaironmen Laisenslong tok orait long Nautilus Miner-

als, kampani bilong Kenada, longgo het na kisim Maining Laisens(ML) long Mineral Risos Atoriti(MRA) long statim dispela dip simaning projek.“Mipela bai painim ol namba wan

na biknem envsaironmen kon-salten long olgeta hap long wollong kisim edvais na gutpela aidealong stopim o larim dispela dip simaining projek i go het,” O’Neill itok.

Dip si maining

PNG Pawa Limited (PPL) imekim gutpela samting longtrenim ol wok manmeri bilongen.Dispela em i wanpela gut-

pela samting bikos edukesenem i wanpela namba wansamting, we em i ken kirapimna senisim kantri. PNG Pawa i nau wok long

trenim ol wok manmeri bilongen long larim ol i kamapaprintis long wanem kain olteknikel wok ol wok manmeribilong PPL i save mekim.Emmanuel Mek, wanpela

teknikel mangi, husat i wokwantaim PPL i bin amamasnogut tru taim em i bin kisimaprintisip setifiket bilong enlas wik Fraide.Mek i bin wok wantaim

PPL 8-pela yia olgeta, na in-sait long wanpela yia, aninitlong was bilong Nesenel TretTestiong Bot (NATTB) bilongNesenel Trening Kaunsil(NTC), em i kisim aprintisipbilong en long ilektrikol opawa sait.“Mi amamas stret long

PNG Pawa bikos ol i trenim

mi gut stret. Nau mi kisimaprinitisip bilong mi, na misave mi bai yusim dispelasave long kirapim kantri bi-long yumi,” Mek i tok.Wankain olsem Mek, ol

arapela 16-pela wokman tu ikisim aprintisip setifiket bi-long ol tu.Mek i bin skul long Lae

Teknikel Kolis na Don BoskoTeknikel Institut long Mosbi.Em i gat pepa long pawa namasin fiting.Bosman bilong en, Phil

Sangara i tok Mek i savemekim wok gut, na PPL i nauluksave long hatwok em isave mekim insait long dis-pela 8-pela yia.“PPL i nau luksave long

hatwok bilong en. Nogatwanpela gutpela samting isave kamap nating. Yumekim hat wok na yu baikisim luksave,” Sangara i tok.Sangara i amamas long

Mek, na tok dispela aprintisluksave Mek i kisim em i nobilong em yet, tasol em i kenyusim dispela long senisimdispela kantri.

PNG Power trenim gut ol wokman

Emmanuel Mek (raithan) i sidnaun wantaim bosman bilong en, Phil Sangara, bihainlong em wantaim ol arapela 15-pela poroman bilong en i kisim aprintis setifiket laswik Fraide long La Faiva Resturan, Hohola.

Aja Alex Potabe i ratim

O’Neill na Clinton i sanap wantaim. US i luksave long PNG olsem wanpela bikpelakantri insait long Pasifik Rijen.

Video Conferencing

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P3nius

PNG Eko Forestri Forum(EFF) i joinim ol arapelaNon-Gavman Ogenis-esen (NGO), Sivil SosaitiGrup (CSG), ol papa-graun, na ol arapela lidalong toktok strong agen-sim namba wan dip simaining projek long PNGna wol, em Solawara 1Projek long Bismark Sol-wara bilong Nu AilanProvins. Taim kampani bilong

Kenada (Canada), Nau-tilus Minerals, husat baironim dispela projek ikisim tok orait pinis longDipatmen ov Maining naKonsevesen (DEC) long2009, na gavman, aninitlong Mineral Risos Atoriti(MRA) i givim ol pinisMaining Laisens (ML)long Janueri 2011, ol pa-pagraun, lokol lida,NGO, CSG, ol plantimanmeri na EFF i tokagensim dispela projek.“EFF i agensim dispela

projek bikos em i no gut-pela projek, gavman i binhariapim ol samting longrausim ol mineral nabagarapim solwara, welaip bilong ol pipel i staplong en,” EksekyutivDairekata bilong EFF,Thomas Paka, i tok.Paka i tok ol ekplore-

sen na maining projekantap long graun eminap, tasol dispela kainmaining projek aninitlong solwara em i sam-pela kain nupela samtingwe PNG na wol tu i nosave wanem kain samt-ing bai kamap bihainlong dispela projek ikamap.Pak i tok PNG i nogat

wanpela stretpela loalong lukautim ol dip simaining projek, i nogatwanpela envaironmenstadi bin kamap longsave long wanem samt-ing i stap aninit long dis-pela solwara, mipela nosave long wanem kainsamting bai kamap bi-hain long dispela main-ing projek i kamap, na tuol kampani olsem Nau-tilus Minerals i laik yusimPNG olsem wanpela ginipik long testim ol dispelakain nupela samting.“Bikpela askim em i go

long gavman olsemwanem kain samtingnogut bai kamap longsolwara taim ol i rausimol dispela ol mineralaninit long solwara. Gav-man na kampani wan-taim i mas kamaut plesklia long tokim mipela ol-geta long ol wanem gut-pela o nogut samting baikamap taim dip si main-ing i kamap,” Paka i tok.Paka i tok sapos gav-

man i no save sekim gutol arapela maining napetrolium projek i stapantap long graun taim oldispela projek i gat loalong lukautim ol, dispelaSolawara 1 Projek baihat na hat stret long gav-man long sekim saposkampani i brukim loa omekim ol samting gut.Olsem na gavman i

mas rausim dispela 20-yia maining laisens MRAi givim long Nautilus Min-erals bikos dispela pro-jek em i no sevim intreso bihainim laik na tingt-ing bilong pipel bilongkantri.

EFF leslong Solwara 1Projek

TRESERA Don Polye i biliplong edukesen olsem wan-pela strongpela ston longsindaunim dispela kantriantap long en.Polye i sapotim toktok bi-

long Praim Minista PeterO’Neill long luksave gut longedukesen long kantri, na itok em i stap redi long wok-bung wantaim praim ministalong larim dispela diriman bi-

long praim minista i kamaptru.Polye i tokim palamen

olsem; “Edukesen em i wan-pela namba wan samtinglong laip bilong yumi olgetamanmeri PNG. Olsem na misapotim dispela fri edukesenpolisi bilong gavman. Tasoldispela em i no inap.”Em i tok gavman i mas

salim ol pikinini i go skul long

Amerika, Yurop, Saina, Sia-pan, Malaysia, India, na Sin-gapore.Em i tok ol dispela kantri i

nogat risos olsem yumi gat,tasol bikos long edukesen oli kamap strongpela kantri in-sait long wol.“Japan i bin salim ol man-

meri i go skul long ol arapelakantri. I no wanpela kantri,tasol long ol kaikain kantri.

Save ol dispela manmeri ikisim long hap ol i karim i gobek gen long kantri bilong olyet, na ol i bin kirapi Japan,”Polye i tok.Olsem na PNG tu i mas

salim ol yangpela manmeri igo skul long ol arapelakantri. Em i tok save ol ikisim long hap, ol bai karim ikambek long PNG, na ki-rapim dispela kantri.

P4 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 nius

Salim pikinini go skul ovasis

NUPELA Deputi PalamenSpika em i Memba bilongSaut Flai, Aide Ganasi. Ganasi, husat i stap wan-

taim Pipols Nesenel Kon-gres (PNC) Pati bilongPraim Minista Peter O’Neill, ikisim dispela nupela pleshap aste apinun taim Pala-men Spika, Theo Zurenuoc,i tokaut long makim nupeladeputi palamen spika bilongnamba 9 nesenel palamen.

Taim Zurenouc i bin tokautlong palamen long makimnupela Spika, Memba bilongTewaii-Siassi, Mao Zeming,i nominetim Ganasi. FainensMinista, James Marape, isekenim nominesen.Nogat narapela memba i

stap long resis wantaim em,na spika i tokaut long pala-men olsem Ganasi em i nu-pela Deputi Spika bilongpalamen.

TRESERA:Don Polye

Ganasi em i DeputiPalamen Spika

PABLIK Sevis Minista, SePuka Temu, i tokaut olsem olpablik sevan long kantri i nosave mekim gut wok bilongol tasol ol i stap nating longopis, stilim mani bilong pipel,mekim moa pasin korapsenna bagarapim kantri.Se Puka i tokim palamen

hap aste olsem kantri i woklong go bagarap bikos olpablik sevan i wok longblokim mani inap long golong ol provins na distrik.“Mani inap long go daun

long ples i wok long lus longWaigani yet. Namel long rotyet, sampela milian i savelus pinis pastim long ol dis-pela mani i go daun longmekim ol wok we gavman iplenim long en,” Se Puka itok.Em i tok long dispela as

tasol, gavman i mas mekimsave long ol pablik sevanhusat i no save mekim wok,tasol stap nating na stilim

mani bilong ol pipel.Se Puka i salensim

O’Neill-Dion gavman longstretim gut pablik sevismesineri long larim moa gav-man sevis i go daun longpipel.

Pablik Sevan nomekim woks gut

SAVE bilong yumi ol man-meri PNG i winim ol wait-man tasol yumi yet i no saveskelim dispela samting.Memba bilong Hagen,

William Duma, i tok PNG igat moa risos, na save bi-long yumi tu antap moastret long sampela ol wait-man, tasol yumi no divelopyet.“Long sampela ovasis yu-

nivesiti, ol mangi PNG isave mekim nem na gre-

duet wantaim gutpela mak.Ol manmeri PNG i savewinim ol wait manmeri tuna mekim gut long ol skulwok long planti ol yunivesitilong ol arapela kantri,”Duma i tok.Em i tok planti bilong

yumi save tok na harim TokInglis tok tru, tasol olsemwanem na yumi stap longlong yet, na ol foren kam-pani i wok long rausim olrisos bilong yumi.

Save bilong yumiwinim waitman

Se Puka Temu

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P5palamennius

Kantri ron i go long gutpela rotAja Alex Potabe i raitim

PAPUA Niugini (PNG) em i roni go long gutpela rot na gav-man i nau redi long daunim olplanti hevi na salens i stap bak-sait long larim sevis i go daunlong ol pipel, Praim MinistaPeter O’Neill i tok.O’Neill i tok PNG i bin misim

planti sans long kamapim plantigutpela samting insait long 37-pela krismas mipela i bin kisim in-dipendens, tasol nau dispelanupela gavman i stap redi long

yusim gut ol sans em i gat longen.Long namba wan toktok bilong

en long Palamen Haus longTunde dispela wik, O’Neill i tokgavman bai nau mekim eksenlong ol toktok em i bin mekim longtaim bilong kempen long Ileksen2012.“O’Neill-Dion Gavman i

kamapim wanpela strongpelapolisi pinis. Dispela polisi em i nopolisi bilong Pipols Nesenel Kon-gres (PNC) Pati tasol. Em ikamap long tingting na laik bilong

olgeta kolisen pati taim mipela ibin bung long Alotau long fomimnupela gavman,” O’Neill i tok.Em i tok dispela gavman bai

luksave long ol liklik manmeri, nabai kirapim ol kain sevis olsemedukesen, helt, loa na oda, rot nabris, ples balus na sip bris long ki-rapim laip bilong ol pipel.“Namba wan samting gavman

bai mekim em long rausim pasinkorapsen. Korapsen na paulpasin i noken stap insait longkantri. Sapos korapsen i stap, oldispela driman na polisi bilong

gavman bai kamap samting nat-ing,” O’Neill i tok.Taim gavman i sapotim ol main-

ing na LNG projek long kantri, olpipel i mas kisim bikpela benefitbikos planti manmeri i stap tu-rangu yet taim ol foren kampani iwok long rausim ol risos bilongyumi i go aut long kantri.O’Neill i tok gavman bai rausim

tu ol sampela loa i gat asua longen, we O’Neill-Namah gavman ibin kamapim long taim bilongpolitikel birua.“Bai mipela rausim kain ol loa

olsem Judisal Kondak Ekt,Suprim Kot Amendmen Ekt, Pala-mentri Pawas na Priviles Ekt, naPraim Minista na NEC Ekt. Antaplong dispela gavman bai rausimsampea olpela loa, senisim sam-pela, loa na kamapim sampelanupela loa,” O’Neill i tok.O’Neill i tok tu long lus tingting

long nogut samting ol i bin mekimbipo, tasol lukluk i go het long olgutpela samting gavman i nauredi long mekim long gutpela bi-long yumi olgeta.

Oposisen no wanbel long Palamen SpikaOPOSISEN i no wanbel longgavman i yusim namba longmekim ol samting i no stretlong ai bilong ol pipel.Oposisen Lida Belden

Namah, i tok Palamen Spikai noken bihainim toktok bi-long praim minista o lida ovgavman bisnis long mekim olsamting long floa bilong pala-men.Namah i mekim dispela

toktok bihain long Spika i su-rukim palamen i go moa longOktoba 23 bihain long praimminista na ol sampela ministatasol i mekim toktok bilong ol.“Mipela long Oposisen tu i

laik toktok. Mipela makimmaus bilong ol pipel, nawankain olsem ol gavmanminista, mipela i gat rait longtoktok long floa bilong pala-men haus,” Namah i tok.Namah i no bin wanbel

long Spika bikos em i nogivim taim long em longbekim ol toktok bilong praimminista, tasol em i hariap trusurukim palamen i go longmun Oktoba.

“Man, ol dispela lida baimekim wanem long dispela6-pela wik. Sampela bilong olbai yusim o stili mani bilongol pipel a go’ovasis holide’.Sampela kain mani ol i naplong mekim gutpela samtingya ol bai go westim natinglong ovasis,” Namah i tok.Deputi Oposisen Lida Sam

Basil i tok praim minista i masklinim nem nogut bilong emyet long NPF asua em i bingat pastaim long em i singautstrong long rausim ol pasin

korapsen insait long kantri.“Sapos nem bilong yu yet

em i nogut, olsem wanem nayu bai sensim dispela kantriwantaim gutpela samting. Yuyet tu yu save mekim ko-rapsen, tu na dispela i nostret long ai bilong ol man-meri bilong PNG,” Basil i tok.Oposisen Memba, Francis

Potape, i tok gavman nokenwestim taim bilong olgetamemab na surukim palamensindaun nating nating olsemnau em i mekim ya.

Oposisen LidaBelden Namah...

Deputi Oposisen Lida Sam Basil...

SEKAN: Gavana Jenerel , Se Michael Ogio, i sekan wantaim Profesa Peter Siba bihain long em i sainim wok kontrak olsemDairekta bilong PNG Institut bilong Medikal Risets long narapela 4-pela yia. Poto: Gavman Haus Midia

EKSEN GAVANA bilongEnga, Peter Ipatas, i tok Ne-senel Gavman i mas wokwantaim ol provinsal gavanalong kirapim dispela kantri,na senisim PNG bikos ol ga-vana i save gut tru long gut-pela na nogut samting longol provins.“Mi les pinis long sindaun

nating long opis. Mi gat olplen na driman bilong milong kirapim ples na senisimol nogut samting longprovins bilong mi. Wankainolsem tasol, ol arapelamemba tu i gat ol plen bi-long ol i stap. Tasol NesenelGavman i mas sapotimmipela gut wantaim manilong mipela bai kirapim olprovins,” Ipatas i tok.Taim em i sapotim fri

edukesen polisi bilongO’Neill-Dion Gavman,Ipatas i tok em i nau lukluklong ol arapela samting longstretim wari bilong ol pipelbikos Enga i bin statim fri

edukesen 15-pela yia i gopinis.“Enga bai nau gat yuni-

vesiti na ol kolis. Tasol longlarim dispela plen bilong mikamap, mi nidim mani longNesenel Gavman. Wanemkain nid mi gat long provinsbilong mi em no wankainolsem Is Nu Briten i gat,”Ipatas i tok.Em i tok ol pipel i painim

liklik ansa long ol liklik asuana hevi ol i gat long wan-wan komyuniti bilong ol.Tasol sapos Nesenel

Gavman i givim moa sapotna moa mani long ol ga-vana, Ipatas i tok pasin ko-rapsen long Waigani baistop o level bilong en bai godaun.Ipatas i tok em i wetim yet

Nesenel Gavman long givimEnga Jeneral Haus Sik naHaus Kalabus bikos provinsbilong en i save mekim mil-ian kina i kam long PorgeraGold Main long ronim dis-pela kantri.

Nesenel Gavman mas wokwantaim provinsal gavana

KOMISIN ov Inkwairi(CoI) o ol wok painimaut igo insait long solwarabirua bilong MV RabaulQueen (Kwin), i kamautaste pinis.Dispela 250-pes ripot

bilong painim aut olsemwanem dispela sip i binkapsait i kamaut astetaim Deputi Praim Min-ista, Leo Dion, i makimmaus bilong Prai MinistaPeter O’Neill, na tokautlong palamen.Komisina bilong dis-

pela Inkwairi, Jas WarwikAndrew, i tok long dispelaripot olsem papa bilongRabaul Shipping kam-pani, Peter Sharp, i binsave olsem planti bilongol dispela sip bilong enem i nogut, tasol em isave yusim long mekim

mani.“Dispela ripot i paini-

maut olsem Sharp i binmekim planti giaman tok-tok long ol wokman bi-long komisin, ol insurenskampani, long midia, nalong Nesenel MaritaimSefti Atoriti (NMSA)olsem ol sip bilong en i bi-hainim sefti,” Dion i tokimpalamen.Dion i tok Sharp i bin

salim laip bilong ol man-meri long mekim moamani, na loa na ol polisbai holim em yet bikosme i brukim planti loa, naem i asua pinis.Dispela ripot i tok

NMSA i bin givim tok oraitlong Rabaul Kwin longkarim 310 manmeri tasoloong laim sip ya bin painisolwara birua long Febru-

ari 2 dsipela yia, komisin ibilip olsem moa long 411pasindia manmeri i binstap long dispela sip.“Sharp i no tokaut tok

stret long dispela longNMSA na long gavmantaim mipela i bin askimem long namba wan de.Em i giamanim gavmanolsem sip bilong en ikarim 310-pela manmeri.Sharp i brukim loa na kotbai holim me yet,” Dion itok.Komisin i painimaut

olsem mo along 161pasindia manmeri i lus odai. Ol ami sip na he-likopta bilong Australia isevim 246 manmeri, na4-pela dai manmeri wan-taim bihain long sip i kap-sait.

Rabaul Queen kapsait ripot kamaut

GREN Sif Sir Michael So-mare i amamas olsem SepikAgrikalsa Kolis long Maprik,Is Sepik Provins, i naujoinim Yunivesiti ov NeturelRisos na Envairomen(UNRE). Dispela kolis bai kamap

olsem wanpela kempas bi-long UNRE, na em i gutniuslong ol Sepik manmeri bikosyunivesiti edukesen bai stapklostu long haus dua bilongol yet.

“Nau mi sanap long hiawantaim amamas taim milukim dispela senis,” SirMichael i tok. Sir Michael i tok; “Dispela

sevis em bilong ol lain longMaprik tasol ol lain husat istap long kain ples olsemYangoru-Saussia, Wosera-Gawi, Ambunti- Drekiki, An-goram Distrik na ol liklikailan bilong Wewak maskam na yusim dispela sevislong kisim save.”Sepik Agrikalsa Kolis i bin

pas long 22-pela yia olgeta.Taim dispela i bin kamap,sans bilong ol sumatin longkisim save na senisim laip-stail o sindaun bilong ol i binstop wantaim.Olgeta wokman na meri,

husat i bin wok long hap tu ibin suruk i go long Vudalkempas long I Nu Briten,na Oro Kempas long OroProvins. Taim olgeta lain i bin go

aut, dispela nmab wan gav-man skul long Bainyik,Maprik i bin pas moa long22-pela yia. Tasol long yia 2009, bipo

Memba bilong Maprik OpenGabriel Kapris, i bin karimtupela yunivesiti i kam insaitlong Maprik distrik. Dispela tupela yunivesiti

em i Yunivesiti ov Papua Ni-ugini, na Yunivesiti ov Ne-turel Risos na Environmen.Taim dispela tupela yuni-

vesiti i bin kam insait, tupelabin kirapim bek SepikAgrikalsa Kolis. Profesa Philip Siaguru,

husat i go pas long kirapimbek dispela skul wantaim

15-pela wok manmeri bilongem, i bin go raun lukim nasekim ol ples we ol bai woklong en.Insait long dispela tim bi-

long em, planti ol strongpela

wok manmeri i stap wantaimem ol i wok strong longgivim bek laip bilong dispelaskul we em i bin dai pinislongpela taim. “Em i wanpela hatpela

wok tru tasol mi wantaim timbilong me i redi long wokstrong hariap tru longsenisim dispela skul longBainyik,” Profesa Siaguru itok.

September 6 - 12, 2012 Wantok P7nius

Gren Sif opim nupela UNRE Maparik kempasSamuel Peter Koim i

raitim

Gren Sif Sir Michael Somare

INSAIT long Pasifik Rijen,PNG i gat moa manmerihusat i gat binatan nogut bi-long sik HIV/AIDS.Bikos ol manmeri i no

save tingim laip bilong ol guttaim ol i save raun, plantimanmeri PNG i nau raunwantaim HIV vairus o bi-natan nogut bilong kamapimsik AIDS. Long traim long daunim

pasin bilong manmeri longkisim sik AIDS, Famili HeltIntenesenel (FHI) 360 ikamapim nupela stail bilongmekim ol awenes kempen,wantaim sapot bilong Au-sAID.Vais Minista bilong Helt na

HIV, James Lagea, i binopim dispela nupela pro-grem long Crown PlazaHotel, Mosbi las wik Trinde.“Pait bilong stopim sik

AIDS i bin stat long yia2002, na em i no stop yet.Nau FHI 360 i kamapim dis-pela nupela stail bilong paitagensim sik AIDS. Dispelanupela stail bilong awenesbai lukim ol i yusim ol ani-

mesen o ol kompyuta samt-ing long kisim i go aut longpablik, ol toktok bilong ban-isim laip bilong manmeri yetna famili bilong ol,” FHI 360kantri dairekta, Shiv Nair, itok.Het toktok bilong dispela

nupela kempen i tok ‘Ban-isim Wanem Samting Yulaikim Stret.’Dispela toktok i laik skulim

ol manmeri long laikim olyet, na stopim pasin bilongpaul wantaim ol arapelamanmeri autsait long marit.“Marit manmeri i inap long

laikim ol yet na stap isi.Pasin bilong ol man o merilong paul wantaim ol ara-pela manmeri autsait longmarit i ken bagarapim sin-daun bilong famili. Olsem nayumi mas banisim gut truman, meri, pikinini, na wan-tok bilong yumi,” Nair i tok.Em i tok manmeri i ken

kamapim dispela banissapos ol i slip wantaim wan-pela poroman tasol, yusimkondom na go mekim sikAIDS tes long haus sik.

FHI 360 kamapimnupela AIDSawenes stail

meriniusP8 Wantok Septemba 6 - 12, 2012

LONG las wik, mi bin gat sans long bungim olpapamama bilong Koki Priskul i stap insait longWanigela komyuniti long Nesenel Kapitel Distrik.Komyuniti yet i bin kirapim dispela priskul na olliklik pikinini inap go na lainim taim ol i liklik yet.Planti papamama i amamas long eli lening o,skul bilong ol liklik pikinini we ol pikinini bilongol i lainim planti samting, na taim ol i go longpraimeri skul, ol i save na klia long planti samt-ing olsem lidasip, save long rit na moa.Wanpela mama i bin tokaut amamas lon g

pikinini bilong em i wokim Gret 3 na i save gopas long givim rilijes instraksen long klas na tu,long famili bilong em. Dispela em bikos long elilainim skul em bin go long en.Wanwan papamama i bin tok olsem eli lainim

skul i helpim gut stret ol pikinini bilong ol longsave, gutpela pasin, rit na rait na moa.Ol gutpela samting we eli lainim skul i

kamapim na i kamap long ples klia i mas mekimgavman i sapotim dispela sekta. Wanpela volan-tia priskul tisa i tok em i lukim long ai stret bilongem ol pikinini i go long ol priskul bilong em i savekamap namba wan, tu na tri tai mol i go long olpraimeri skul.Ol gutpela stori bilong ol papamama i hatwok

long putim ol pikinini bilong ol long priskul i soimgutpela samting we em i mekim na sapos gav-man i laik inapim Visen 2050 bilong heltu weltina savelain, i moabeta long em i sapotim olpriskul long dispela kantri. i kam inap nau, i gatol komyuniti, sios na praivet priskul long kantrihusat i no save o, kisim liklik helpim long gav-man, tasol ol pikinini i save mekim gut stret. Oltisa em ol volantia, tasol ol i save stap na skulimgut ol pikinini, maski ol i no kisim pe. Wanpelamama i tok em i save lukim sampela elementeriskul tisa i rait long bod, tokim ol sumatin longkopim ol samting na ol i go ausait long smok okaikai buai. Ol i save kisim pe long fri mani ol-geta potnait long gavman, tasol taim ol i go longGret 4, ol dispela pikinini i no save gut long ritna rait. Lon g narapela sait, ol Priskul tisa i savestap na helpim ol pikinini we ol lain i no savehariap long lainim long rit na rait, long kamap olkwaliti manmeri bilong dispela kantri. PNG Ed-vokesi Netwok (PEAN) i bin karimaut wanpelawok painim i no longpela taim i go pinis longliteresi asesmen long 5-pela provins, o longpainimaut mak bilong pipel i save long rit na rait.Em bin painimaut olsem planti pikinini i lusimskul long Gret 8 i no save long rit na rait gut n adispela em i mas mekim ol papamama i wari.Olsem n a i moabeta long ol polisi meka irivyuwim edukesen sistem bilong yumi na putimeli edukesen long sistem we gavman bai sapo-tim tu wantaim fanding.Wanpela rot em long luksave olsem wok we

ol priskul i mekim na sapotim ol wantaim fand-ing na ol woklain em i bikpela samting.Karimautrisets long dispela i narapela rot. Kantri i masgat ol pipel i save long rit na rait bikos nau, PNGi wok long gat gutpela ikonomi na i mas gat olmanmeri i gat save long mekim wok na glasimtingting.

Ol priskul itrening graunbilong ol

praimeri skul

Yut, Merina Famili

wantaim Lorraine Siraba

Raun Lukim ol Meri na Pikinini ...

LIKLIK NA SAVE PINISLONG KOMPYUTA:Dispela liklik bebi nembilong em Carlos, i gat4-pela mun tasol em isave pinis long lukluklong leptop kompyuta .Hia em i lukim piksawantaim helpim bilonganti bilong em, Aluti, nabikpela brata bilong em,Tyler. Famili i stap longTabubil.

HETMAN bilong KatolikSios Edukesen ejensi longWesten Hailans na Jiwaka,Asbisop Douglas Young isingaut long tupela nupelagavana bilong dispela tu-pela provins long yusim guthet na tingting bilong oltaim ol i wokim seleksen omakim ol sumatin longmekim Gret 9 na 11 neksyia.Em bin raitim na salim

pas i go long ol gavana bi-long tupela provins natokim ol rot we KatolikEdukesen ejensi i save wokaninit long em, na tu, tokimol long wari we ejensi i gatnau long em.Asbisop Douglas i wok

long bekim ol ripot i toksapos olsem wanem, olsumatin bilong Jiwaka baino nap long go long ol skullong Westen Hailans neksyia. Em i wari tu long olripot olsem wanpela sekon-deri skul long daiosis i savekisim ol sumatin man nameri i skul wantaim , emPater Peter Sekonderi skullong Fatima, Banz long Ji-

waka i no inap kisim ol Ka-tolik sumatin bilong WestenHailans. Wankain samtinginap kamap long sekonderiskul bilong ol meri we Kato-lik Sios i papa long em. Dis-pela i stap long Kumdi longWesten Hailans Provins.Katolik Sios long Sauten

Hailans i bungim wankainhevi wantaim wanpelasekonderi skul tasol bilongdaiosis i stap nau long nu-pela Hela Provins.Asbisop Douglas i apil

long ol atoriti olsem ol i masgivim taim long nupelasenis i kamap na tu, ol imas wokim ol gutpela plenpastaim long mekim ol se-leksen, bihainim ol stretpelarot bilong mekim seleksen.Em i askim tu ol gavana

long helpim ejensi na di-velopim Fatima SekonderiSkul i ken bildim ol nupelaklasrum wantaim nogathelpim mani long wokim dis-pela. Na tu, long sanapimnupela Katolik sekonderiSkul long Nebilyer eria bi-long Westen HailansProvins.

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P11siosnius

Asbisop Douglas i autim wari

TRIPELA de konprens o bungtoktok bilong Busu LuteranPeris long Morobe Provins ibin ron gut tasol na kamapwantaim ol sampela samtingwe ol sios memba i save gatwari long en.Shalom Kongrigesen long

Tohem, Busu Peris, i bin holimnamba 19 konprens bilong ol. Namba 19 konprens i bin

ron long las mun, bihain longem i stat long Ogas 26 napinis long de namba 28.Moa long 180 Kristen ol i

makim ol na ol i gat nem tasoli bin stap long dispela kon-prens we ol bin toktok longhevi na ron bilong sios.T u long Konprens, ol bin

toktok long wok bilong olmama, ol yut, ol Sande Skul,Kristen Laip bilong ol bilipmanmeri, ol pikinini massanap strong long bilip nawokabaut wantaim bikpelaJisas. Long bung tu ol Kristen i

laikim lida bilong peris naseket i mas wok bung longkamapim gutpela wok. Na olKristen i wok bung na stapwantaim na ol i ken saveolsem ol lida i stap baksaitlong ol long strongim sios i muvi go fowed. Presiden bilong Busu Peris,

Kuwut Ukine, i tok ol lida man-meri long paris bai mekim wokprogrem bilong ol i kam, tasolol Kristen long kongrigesen imas redi na bungim ol lidataim ol i kamap. Em i tok tu olsem yumi mas

wok wantaim na luk luk moalong nupea senis long perislevel na tu, lukluk long Visen2020, plen.Ol ripot i kamap long kon-

prens i soim ol lida bilong olwan wan dipatmen bilong wokolsem Sande Skul, ol lida, olyut na ol mama i no savekamap tumas long lotu longsoim ol olsem ol i memba bi-long sios.Ol Kristen i laikim moa long

wok namel long ol lida bilongol wan wan sios grup bilongstrongim wok Gutnius we i kitru bilong wok Gutnius longstrongim bilip bilong ol Kristen.Tu i no long em, tasol ol

Kristen bilong 4-pela kon-grigesen i laikim ol hap hapwok bilong peris, kongrigeseni mas gat was papa bilong emhusat bai wok wantaim ol sipsip. Na ol sipsip bai saveolsem ol i gat papa longstrongim ol long nupela wok-abaut bilong sios, presiden bi-long peris i tok.Em i tok wok bung tasol bai

inap kisim paris i go long nara-pela mak.Ol Kristen i bin stap long

konprens i laikim peris i maskamapim sampela kain rot bi-long painim mani longstrongim baset bilong peris,na ol i mas gat inap mani longbaset long ronim na strongimwok namel long wok man bi-long sios. Na ol Kristen longkamapim festival so o tenksgiving long painim mani longsapotim baset bilong peris.Ol kristen i to tok moa long

wok bilong putim mani longsapotim ol wok manmeri longsios wokman ritaia fan, olwan wan kongrigesen i putimmani i go stret long akaun bi-long Sios Wokman RitaiamenFan (SWRF) long sapotim olwok man meri long mekim ol iamamas, na wok bilong siosinap ron gut.Long pinis bilong konprens,

liklik ren i bin pondaun, tasol

ol Kristen bilong Shalom, To-heam na ol yut bilong Bukawai sing sing wantaim sori naamamas, na tok tenkyu longlaip bilong olgeta na lukaut bi-long God em i givim longnamba19 konprens longBusu Peris. Long wankain taim tu,

namba 26 Lae Siti Seket kon-prens i bin kamap long BusuLuteran peris we i lukim 16-pela Luteran peris insait longLae sit ii kamap. Moa long550, Kristen i bin kamap longdispela konprens.Konprens i bin lukluk long ol

samting olsem ol kain kainhevi i wok long kamap insaitlong siti, moa yet, long sait bi-long sidaun bilong Kristenbilip man meri. Tasol bikpela samting em,

ol Kristen i mas oltaim givimem yet olsem ofa i go longGod, na ol bai lukim moasenis i kamap. Na wokabautbilong ol Kristen na ol sioswok manmeri inap kamapimmoawok senis long eria ol iwok long em.Ol bin tok tok moa tu long

populesen bilong ol Kristenmanmeri pikinini i wok longgroa.Na moa peris, kongrigesen

i kamap, na moa wokman iken stap na autim moa Tokbilong God long wanem, sitilaip i gat ol kain pasin we sam-pela i no gutpela na i kenbagrapim Kristen laip bilongman meri na pikinini.Insait long konprens, ol bin

kamapim ileksen bilong yutlida na ol bin makim gen Peter

Kunjil long kisim bek posisenbilong em olsem Yut Kodinetabilong Lae Siti seket. Longseketeri posisen,ol bin makimgen Peter Paki long kisim bekwok bilong em olsem seketeri-bilong seket.Long konprens, Reveren

Bafekec Bamarinung, em Laesiti seket presiden i bin toktenkyu na amamas i go longol Kristen bilong 16-pela perislong kamapim gutpela bun natu, lukautim gut ol GemanLuteran yut husat i bin kam ol-geta long Frieyberg, Saxony,long Bavaria, bihnaim pat-nasip progrem namel long olLae Siti Seket Yut.Reveren Bafekec i tok pro-

gram i kamap gut na olsempresiden em bin tok tenkyulong kain luksave tru long kain

patnasip ol i gat long en.Long pinis bilong konprens,

ol Kristen na ol yangpela longBusu na Ridina peris i binbung wantaim na singsingMakam na Siassi stail, nabringim kaikai wantaim liklikpik i go long Zone husat bailukautim narapela konprensbai kamap long Zone 1 longneks yia.

Long ol narapela sios niuslong Busu Peris, long munNovemba 2012, konfemesenklas long Busu Peris bai kisimblesing. Na ol Kristen baikamap long tingim spesal dena lotu wantaim long tok gut-bai long pasto bilong peris,Pasta Thai Maddang, husatbai lusim peris na kisim nu-pela ples wok bihainim makna tem long wok bilong em.

Busu Peris holim konprens...Laikim sios i mas senis

Paulus Tali i raitim

LAE SITI SEKET: Ol lain bilip manmeri bilong Lae Luteran Seket i amamas long opim seket bung i bin kamap Busu LuteranPeris. Poto: Paulus Tali

Long 28 Ogas 2012, bikpela ama-mas i bin kamap long lain Pater,Bruder na Sista husat i wok longMount Hagen na Enga taim sam-pela lain bilong ol i bin selebretimjubili bilong odinesenlong kamappater. Na sampela i selebretim ju-bili bilong promis bilong ol longkamap lain misinari bilong DivainWod.

Ol Pater na Bruder husat i binselebretim jubili bilong ol emPater George Schubee SVD, bi-long kantri Chili husat i selebretim60 yia i kamap pater, Pater Gerry

Theis SVD bilong Amerika na As-bisop Michael Meier SVD bilongkantri Gemani i selebretim 60 yiabihain em i mekim promis longkamap pater, Bruder Paul BoliSVD bilong Indonesia, PaterJoseph Mesa SVD bilong Indone-sia na Bruder Wiktor KanarskiSVD bilong Poland i selebretim 25yia vow o tok promis bilong ol.

Asbisop bilong Mount Hagen ibin go pas long santu Misa i binkamap insait long Chapel bilongHaus bilong SVD long Rabiamul.Planti Pater, Bruder na Sister tu i

bin stap wantaim long dispela se-lebresen.

Long nait i bin gat bikpelakaikai na amamasim ol lain i binselebretim jubili bilong ol.

Pater George Schubee SVDbilong kantri Chili husat i gat 84krismas, i amamas tru long sele-bretim 60 yia i kamap pater. Em ikisim ordo long kantri Chili taimem bin gat 24 krismas tasol. Nauem i gat strong yet long mekimwok pater. Em i bin mekim wokmisinari long Papua New Guinea58 yia i go pinis.

Taim mi askim em, wanemsamting i mekim em i stap stronglong mekim wok pater long PapuaNew Guinea, em i tok, “Strong bi-long mi em i God tasol i givimpawa long m,i na mi trastim em ol-geta taim. Olsem na maski nauem i taim bilong mi i ritaia o mal-olo pinis, mi gat strong longmekim wok bilong pater yet”.

Nau em i mekim wok yet olsemasisten peris pris bilong SantuPaul Peris long Hagen. Foto na Stori by Fr. Paul LiwunSVD

Long hankais I go long hansut: Fr. Joseph Mesa SVD, Archbishop Douglas Young SVD, Fr. George Schubee SVD and Fr. Jery TheisSVD long taim bilong Santu Misa

Fiji Paralimpian iselebretim hai samgol long LondonIliesa Delana bilong Fiji, i nam-bawan Pasifik Paralimpianlong winim gol na i tok em i"happiest man on the planet"o,amamas bilong em i winimolgeta amamas long wol.Delana i bin kalapim 1.74 mita

hai sam long win na kamap nam-bawan Pasifik ailan man longParalimpik gol medol.Delana i tokim Radio Australia

Pacific Beat program olsem em ino bin ting em bai winim wanpelagol medol.Iliesa, krismas bilong en 27, i

bin lusim wanpela lek bilong enlong 1987 bihain long wanpelabirua long bas.Em i tok olsem pastaim long

dispela bagarap, em i save laikimragbi na trek na fil, tasol i no haisam.Delana i tok em bin traim olge-

ta spot we em i painim olsem haisam i bin fitim em.Delana i bin kisim Spotsman

bilong Yia awot bilong dispelayia. Delana tu i bilip dispela win

bilong em bai opim ai bilong olarapela Pasifik Ailan pipel husat istap nau long London Gems natu long Rio long 4-pela yia i kam.

Free PapuaMovement bai paityet long kisimindipendensFree Papua Movement i tok

pait bilong lusim Indonesia nakisim indipendens bai go het yet,maski ol i holim kalabus lidabilong ol, Daniel Kogoya.LONG Sande nait, polis i bin

arestim o holim pasin MistaKagoya na sampela ektivis insaitlong wanpela reid long hetkotabilong ol insait long Jayapura.Ol atoriti i tok ol i bin wok long

painim em long moa long wan-pela yia we ol i sutim tok long emlong kamapim ol pait i go long olsivilian.Ol i tok dispela kalabus bai

hamarim wok blong OPM, samt-ing em John Otto Ondawame,mausman bilong ol long Vanuatui tok, em bai i no stopim."Em i nogat mining. Sapos ol i

kilim dai planti tausen manmeribilong Wes Papua, ol membabilong OPM o ol man nating, baimipela i go het na mipela baikamap planti. Samting mipela olWes Papua i laikim bai no inapdai,” em i tokim Redio Australia.Ol polis wantaim ol militeri

opisa, em Australia i treinim ol,Detachmnet 88 i bin lidim dispelareid long hetkota bilong ol longJayapura.Jason Macleod, long Centre

for Peace and Conflict studieslong Yunivesiti bilong Kwinslen(Queensland), i tok dispela em inamba tu reid insait long sotpelataim, na dispela i soim olsem ol

Indonesia atoriti i wok long dau-nim wok bilong muvmen."Tru tumas, yumi wok long

lukim operesen bilon g ol polis naami i go bikpela,” em i bin tok."Ol i wok long holim pasim ol

ektivis long ol narapela hapbilong Wes Papua. Mipela i lukimolsem wok bilong was longmipela i kamap planti, na olsem,plnait ol Wes Papua ektivis i haitna i go andagraun. Planti sioslida na sivil sosaiti lida i ripotimolsem Wes Papua i no seif nau,winim ol narapela yia,” em i tok. Tasol, Jason Macleod i tok tu

olsem kalabus bilong DanielKagoya bai i no nap stopim wokbilong OPM."Bikpela samting bilong tingim

em, bikpela mak long populeseni laikim indipendens, na dispelaem i tru long ol politikel lida, sioslida, ol NGO ektivis i go daunolgeta long ol grasrut,” em i tok.Nius Advocacy grupi tok tambu longPNG Manus Ailanmidia ripot i no gut-pelaDispela lain, Reporters Without

Borders, i sakim ol toktok bilong

Gavman bilong Papua Niuginilong tok nesinal sekyuriti ibikpela samting bilong kantriolsem na ol i stopim olgeta midiai go long Manus Ailan.Foren Minista bilong Papua

New Guinea, Rimbink Pato i bintok sekyuriti i as-tingting longwatpo ol i stopim ol midia ripotlong imigresin detensen sentalong Manus Ailan, we klostu baiol i kirapim senta long sapotimAustralia long stretim olgetaaskim bilong ol asailum sika.Mr Pato i tok dispela tambu i

bilong sotpela taim tasol.Benjamin Ismail, husat i sif

bilong Esia Pasifik BiurouReporters Without Borders, isakim dispela ol toktok."Nogat. Olsem wanem na i no

tanim gut toktok i ken kamapimhevi long nesenel sekyuriti? Miting em i noken wokim dispelakain toktokt long ol foren jenelis ilaik go long hap, larim ol i go namekim wok bilong ol,” em i tokimRedio Australia."Refuji situesen em i samting

we yumi mas was gut stret, tasolol i mas larim ol ovasis jenelis igo kisim na raitim stori wantaimnogat tambu long en,” em i tok.Mista Ismail i tok dispela em ol

strongpela tambu long ol ripota,husat i laik raitim stori blong imi-gresin detensen senta bilongAustralia."Long ol dispela senta, sekyu-

riti em i strik tumas olsem dispelaUS Ditensen senta longGuantanamo.""Mipela i save olsem long plan-

ti ol kantri long Yurop, em i hatlong go insait long ol ditensensenta, na dispela em i wanpelahatpela isu long wol. Tasol samt-ing yumi lukim long Australia emi samting bilong wari long en longwanem, mak long banis o putimtambu long ol jenelis i moa moayet,” Mista Ismail i bin tok.

Oposisen Patibilong Australia ilaikim olgeta SriLanka asailam sikai mas go bekOposisin Pati bilong Australia i

tok Gavman i mas rausim longkantri olgeta asailum sika i kamlong Sri Lanka bikos woa i pinis.Oposisen Pati bilong Australia i

tok Gavman i mas rausim longkantri olgeta asailam sika i kamlong Sri Lanka.Deputi Oposisin Lida, Julie

Bishop, i tok planti long ol pipelbilong Sri Lankahusat i kamap long Australia, i

no ol tru tru refuji. Em i tok olikonomik maigren i kam longAustralia long painim wok, tasolol i no birua bilong woalong hap.Em tu i tok woa i pinis na

Australia i ken kirapim ol toktokkros nating wantaim Sri Lankagavman sapos em i givim ol refu-ji long dispela ol pipol.Sri Lanka i stat pinis long

stopim pipol i kisim bot long kamlong Australia, tasol i gat planti isave kamap. Nau toktok i kamapolsem ol i mas mekim kwik longsalim ol i go bek long Sri Lankalong ol ditensen senta.Long namel taim, ol Sios lida

wantaim tu Salvation Army,Anglican, Catholic na UnitingSios i autim wari bilong ol longdispela ol ditensin senta we ol iputim ol pipol i kam long botolsem ol asailam sika.Presiden bilong Uniting Sios,

Reveren Andrew Dutney, i tokkain pasin long putim ol pros-esing senta long narapela kantri iken kamapim planti hevi long heltsait.

Ol i kisim bodiblong ol soldia i gobek long AustraliaBODI bilong 5-pela soldia

bilong Australia husat i bin daiinsait long Afghanistan long dis-pela wik, ol i flaim ol i kam beklong Australia bihain long wan-pela seremoni long Tarin Kot.Dispela indai bilong 5-pela sol-

dia insait long tupela birua long

Trinde i bin wanpela bikpela soride insait long militeri histri bilongAustralia, stat long Vietnam War.Wanpela soldia yet bilong

Afghan i bin yusim gan bilong enyet long kilim tripela insait longUruzgan provins.Insait long dispela birua tu, em

i bin givim bagarap long tupelanarapela Australia soldia.Tripela ya, em long Lance

Corporal Stjepan Milosevic,Sapper James Martin na PrivateRobert Poate.Olgeta blong 3RAR Task

Group, beis blong ol longGallipoli Barracks long Brisbane.Sampela awa bihainim dai

bilong ol, tupela narapelaAustralian soldia, LanceCorporal Mervyn McDonald naPrivate Nathanael Galagher, i bindai insait long wanpela helikoptataim em i go daun long HelmandProvins bilong kantri.Defence Dipartmen i tok

Australian na Coalition soldiawantaim, i bin salut taim musikbilong wanpela paipa i pilai taimol i putim ol kofin antap long wan-pela Air Force balus long go beklong Australia.

Tonga bai holimwanpela wokpainim aut long daibilong NZ manGAVMAN bilong Tonga i tok

aut long mekim wanpela wokpainim long watpo wanpela manNu Silan insait long polis sel longlas mun i bin dai.Praim Minista bilong

Tonga,Lord Tu'ivakano, bai gopas long wanpela wok painimautlong pasin polis i save mekimlong ol kalabus. (Credit: AFP) Polis i bin holim kalabus Kali

Fungavaka bihain long em i binspak nogut tru long publik plesna i bin dai long polis sel.Ol toktok i kamap olsem em i

bin dai long han bilong polis.Nau ol i sasim tupela polis

opisa blong Tonga long na wan-pela man ausait long polis foslong dai bilong en.Grant O'Fee, Tonga Polis

Komisina i tok i gat yet sampelaopisa bilong en i save yusimstrong bilong ol long bagarapimpipol i stap long han blong polis.Ol bai putim ol sekyuriti kam-

era long polis stesen insait longkapital Nuku’alofa we MrFungakava i bin dai.Komisina O’Fee bai miting

wantaim Praim Minista LordTu’ivakano long toktok long haubai ol i holim wok painim aut.Komisina O'Fee bilong Nu

Silan i tok Praim Minista yet baikamap wantaim rot ol bai bihain-im long holim dispela wok paini-maut.

P12 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 abcpasifik

West Papua pipel i mas long Jayapura long November 14, 2011(Credit: ABC licensed)

Iliesa Delana bilong Fiji i soim stail bilong em long Men's High JumpF42 Fainol long Paralimpiks London 2012 Paralimpik Gems (Credit:AFP)

KOMENTRI

BIPO Papua Niugini binwanbel wantaim Australialong salim ol ronawe lainbilong ovasis go stap longManus ailan. Dispela wan-bel bin stap pinis na wokbilong lukautim ol ranawelain bin kamap inap olgetawok bilong stretim ol binpinis gut na olgeta bin go.Kainkain toktok na

salens long sait bilong Lobin kamap na planti tokpait bin kamap long dis-pela samting. Tasol skelimtasol. Ol pipel bilongManus bin amamas longdispela o nogat?.Nau bai ol ranawe lain

bai go bek gen we gavmanbilong Australia i sanapstrong tru long mekimManus Ailan i kamap hapbilong lukautim na holim oldispela lain.Yum ken lukim olsem

Australia gavman i go paslong stretim gut ol haus nakainkain samting bilongamamasim yumi PapuaNiugini.Ating ol pipel bilong

Manus Provins tu laikimolsem we ol ken lukautimkain ranawe lain olsem. Tingim, ol dispela lain

em bikpela as tingting bi-long ol long ranawe em ollaik go long Australia. I noPapua Niugini. Olgeta lainlong Esia kantri na Arabkantri we ol save ranaweem ol laik go long Australiatasol. Ol no save longPNG. Tasol yumi luksaveolsem i gat Lo bilong wan-wan kantri i stap long stre-tim dispela kain samting. Em nau PNG wanbel

long kisim ol refuji o ron-awe lain olsem was papa.

Yumi mas redi nau longkisim moa yet ronawe lainkam na kamap was papalong ol.Wanpela liklik wari tasol

em olsem. Nogut olranawe lain ya i kam longPNG na lukim na pilimnais long kantri bilongyumi na ol laik stap ol-geta. Bai yumi tok wanemlong dispela. Sapos olarapela famili na lain bi-long ol harim olsemManus Ailan na PNG emnaispela ples na ol kenronawe kam na stap longhia. Bai yumi tok wanemlong dispela.Inap Australia i mekim

sampela toktok long dis-pela kain samting sapos ibin kamap long bihaintaim. Nogut Australia tingolsem ol ken larim ol kamnau na yumi stretim ol-geta pepa na rekot bilongol na salim ol go long hap.Tasol I gat toktok tu saposol laik stap olgeta hia longPNG?. Australia bai tokwanem long dispela.Sapos wanwan bilong olkamap tambu bilong PNG,bai yumi tok wanem longdispela?.TIngim go bek long stori

bilong Cusbao famili bi-long Romania. Ol bin kamna laik stap olgeta longhia tasol ol lain bilongyumi long Foren Afeaswantaim polis lain go nabrukim han lek bilong ollong Gordons Katolikhaus banis na karim ol gotromoi long balus na salimol go bek pinis.Skelim bel na tingting

bilong yumi long kainpasin na samting olsem.

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P13komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

PNG mas hap bilongtromoi pipia

PNG i bikpela moa longyumi wanwan

GAVANA Jenerel bilongPapua Nugini, Gren Sief SeMichael Ogio, i bin mekim tokklia pinis olsem nau em taimbilong wanbel na bung wan-taim long ranim kantri nalusim tingting nogut na belhatpasin long narapela.Em bin mekim dispela tok-

tok long taim palamen binbung long luksave long gav-man bilong Peter O’Neill weem bin mekim sampelabikpela toktok long gutpelabilong Papua Niugini.Wantok Sistem bin tokaut

long las mun long pasin bi-long lusim sin na ating emwankain toktok tasol we Ga-vana Jenerel i mekim longstrongim dispela tingting.Olsem yumi tok ah, politiks

em samting bilong hatimnarapela narapela na sutimtok long narapela narapelatasol insait stret em pasin bi-long karamapim rong naasua bilong narapela savestap bikos long kamapimnamba bilong mekim gav-man em bikpela samting.Taim yu laikim namba nasapot bilong narapela

memba long givim yu pawalong kamapim gavman embikpela samting moa long olasua bilong yu. Pasin bilonglusin sin na pekato savekamap long dispela taim.Em orait, gavman i kamap

pinis na nau yumi lukluk longgavman bilong Peter O’Niellong ranim kantri na wanemkain gutpela wok na menes-men bilong em we i kenranim kantri bilong yumi.Gutpela samting em yumi

lukim olsem Peter O’Neill emwanpela yangpela PraimMinista tasol em bin holim olbikpela wok minista bilongkantri bipo na em save pinislong hevi na pen bilong kantribilong yumi. Olsem na larimem ranim kantri long nau weating em ken kamapim sam-

pela gutpela samting yumiting em ken kamapim.Gutpela long lukim olsem

sampela polisi bilong gav-man we em kamapim olsemFri Edukesen, Fri Helt Sevisna arapela moa we embikpela samting tru long bunna laip bilong Papua Niugini.Kain bikpela sevis olsem emyumi laikim na yumi laikimolsem dispela kain sevis masstap olgeta taim. Nokentingim nogut bilong em.Bikpela samting em olgetapipel bilong Papua Niuginimas kisim save long rit na raitna ol ken mekim sampelasamting long dispela save olkisim. Helt sevis em yumi ol-geta mas kisim stret nanoken peim bikos em laip bi-long yumi ol pipel. Taim yumigat ol gutpela manmeri we olnogat sik na stap helti, emnau yumi ken toktok long olwok na ol samting we yumiken mekim.Olsem Oposisen lida

Belden Namah bin tokautlong Peter O’Neill mas lukautgut bikos em gat sampela siklain stap wantaim em na

nogut ol bagarapim na pun-daunim em. Em tru tasolbikpela samting em skelimna glasim ol samting namekim disisen bikos laip bi-long Papua Niugini stap longhan bilong yupela.Pasin bilong lusim sin em

bikpela samting. Tasol gut-pela tu em ol lain gat sin tumas save na senisim bel bi-long ol tu. Noken larim bosman lusim sin bilong yu na yuno senis. Dispela kain pasinya em bai yu karim sik nogutna bagarapim ol gutpelatingting na plen bilong lida natu yu dispela kain pasin inapbagarapim ol gutpela lida bi-long dispela kantri.Olsem yumi tok pinis ya, ol

nupela lida no laik long klinimpipia nogut bilong arapelalida bin stap pinis bipo.Olsem na ol lida bipo tu massave long tok stret, lusim sinna mekim isi long ol nupelalida long go het na mekim gutwok bilong ol.Tingim, kantri bilong yumi

em bikpela samting moa longlaik na amamas bilong yumiwanwan.

P14 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 laipstail

Bilip bilong posin sanguma daunim divelopmen

Mathew Yakai i raitim

POSIN na sanguma o “blackmagic” o pasin bilong kilimindai narapela man yusim kalsapasin em gutpela o nogut?

Long PNG, bilip bilong posin,sanguma, marila o puripuri ibikpela tru long planti rurel komyu-niti.

Maski wol i stap insait long 21Senseri we bikpela senis i woklong kamap insait long wol dispelabilip i stap strong yet long plantirurel komyuniti long PNG.

Sapos yu lukluk tude, bai yu luksave olsem ol bikpela senis ikamap we ol niuspepa, redio, TVna kainkain teknoloji i tok kliaolsem ol manmeri long olgeta haplong graun i wok long senis longgutpela sait na laip bilong ol ikamap gutpela.

Wol tude is kamap olsem wan-pela asples we mobail fon, TV naol arapela teknoloji I bringim olmanmeri i kam klostu tru na dis-pela i opim tingting na pasin bilongol we i lukim planti gutpela samt-ing i kamap na mekim laip bilongol i go isi stret.

Maski long ol dispela bikpelasenis long wol na kantri, samplaples insait long PNG i no lainim nakisim dispela kain save nateknoloji na i stap insait yet longpasin kastom na kalsa we i no gut-pla long laip bilong man na stopimkain gutpela senis long kam.

Maski mobail fon na redio wan-taim niuspepa i stap long olgetahap bilong kantri (PNG), ol i gatgutpela infomesin we i ken senisimlaip bilong ol pipel tasol em i nokamap long sampela hap bilongkantri.

Ol senis i no kamap bikos sam-pla hap bilong kantri i bilip strongyet long pasin Sanguma, puripurio pasin kalsa.

Ol pipol mas nau traim na lusimkain ol nogut pasin kalsa we i goegensim ol gutpela senis insaitlong kantri na sosaiti na holim olgutpela pasin na kalsa we bai ki-rapim gutpela sindaun.

Kain hevi ino long taim i go pinisolsem ol i kilim wanpela meriSimbu bilong wanem ol i bilip em iwokim pasin “sanguma” i no gut-pela pasin long nau we planti gut-pela senis i kamap na pasin bilongol man i mas senis tu.

Wanpela save man, Philip Gibbslong wanpla pepa em i raitim,“Pasin nogut na Sanguma insaitlong Simbu”, i painim aut olsemplanti meri insait long Simbu i savedai long han bilong ol man longtingting blong Sanguma.

Sampela asples long nambis tui gat strongpela bilip long pasinsanguma na puripuri. I no longtaim i go pinis, tupla brata i bin paitlong wanpela pik long wanpela as-ples long nambis. Liklik taim tasol,pikinini bilong narapla brata i sikna dai. Sampla asples man bilongbrata ya i sutim han long meri bi-long narapela brata long yusimkambang (sanguma) long kilim boi

ya na ol i kilim dispela meri.I gat ol planti kain stori olsem i

stap. Sapos yu go long Rai Kosbai ol i tok ol man long hap i savelong pasin kambang na yu maswas gut. Ol aiwe bus driva saveron namel long Usino junsen naMadang i no save bikhet namellong dispela hap rot bikos ol i pretlong Kokomo blong asplesBekesin.

Planti ol niuspepa ripot i storilong pasin kambang, or sangumaor black magic. I no long taim i gopinis, wanpla bikpla ripot bilongniuspepa i bin kamap long ol sam-pla lain insait long Tangu aspleslong maunten bilong Bogia,Madang provins we i bin kilim olmanmeri na kaikai bodi bilong ol.Polis i bin holim passim 29-pla nasasim ol.

Long las mun tasol, Lands TitleKomisin (LTC) we i lukluk i go in-sait long ol graun kot bilong RamuNikel Projek i saspendim wok bi-long em bihain long sampla lain itok poretim ol komisina long pasin

kambang.Saspensen ol i bin rausim gen

taim ol lida i tok sori. Taim ol isaspendim harim bilong LTC, olkomisin i harem kot bilong ol pipolinsait long Rai Kos asples wepaiplain bilong Ramu NiCo projecti ron long em.

Bihain long Ramu NiCo i kamaplong Madang na wokim invesmenlong 2003 wantaim mani makolsem US$1.6 billion, Raikos dis-trik start long Erima i go olgetalong Saidor stesin na Gali makimboda bilong Madang na Lae,nogat wanpela gavaman sevis isave go bihain long kantri i kisimindipendens long 1975.

Planti save man na ol wait mansave tok Rai Kos district i saveholim pasin kastom olsem kam-bang long kisim meri, kilim man nalukautim ol yet long pasin birua.

Na antap long Not Kos longTangu asples, Bogia we ol i tokdispla 29-pela man kilim ol man nakaikai tu i no gat divelopmen natete i stap long tudak. Tasol olpipel bilong Rai Kos i mas ama-mas tude bikos i gat bikpela divel-opmen we Ramu NiCo i bringimkamap long eria bilong ol.

Ol mama sios olsem Luteran naKetolik i bin go insait long dispelahap long yia 60’s i kam inap tudetasol dispela i no senosim tingtingna pasin bilong ol planti lain. Dis-pela tasol i stopim ol long lukim ol

bikpela na gutpela senis i wok longkamap insait long kantri na wol.

Luksave long kain hevi ol pipol ibungim, memba bilong Rai Kos,James Gau i nau stat long wokimol bikpela bris long hap blong RaiKos na i bilip long go olgeta longSaidor na Gali sapos em i stap yetlong Palamen.

Long joinim tingting bilongJames Gau, Ramu NiCo i binmekim kamap planti gutpla senislong displa hap long sait bilonggivim wok long main, wokagrikalsa, i gat mobail fon teminol,helt sevis, edukesin na ol arapelabikpela sevis. Wanpela long olbikpela sevis tu bai i kamap emlong pei bilong royalti i go long olpapagraun taim Ramu NiCo i statlong export sapos main i ron orait.

Na olsem wanem bai RamuNiCo i peim royalty taim ol papa-graun i putim kambang na stopimLTC taim ol i laik painim aut stretol papagraun we i gat rait longkisim helpim long Ramu NiCo pro-jek.

Sapos pasin bilong stopim LTC igo het yet na nogat harim kot bi-long graun bai Ramu NiCo i putimmani i stap long wanpela trustakaunt tasol ol lapun papa namama ol i weit longplea taim longkaikai kain mani na lukim sevis ibai dai klostu na misim sans ya.

Mista Bivi i salensim ol pipol bi-long Rai Kos olsem sapos ol i

laikim benefit long projek oraitlarim LTC i harim kot bilong graunna painim aut ol tru papa graun wei ken kisim royalty na ol naraplabenefit long Ramu NiCo.

Ating ol papagraun i ting olsem20-pea krismas we Ramu NiCobai digim nikel/kobalt i longpela naol i wok long wokim pasin kastomna pulim tait i stap tasol displeaem i no longpela taim stret bilongwanem dei na yia bai ron hariapna ino long taim bai ol i kirap nogutna luksave olsem ol i leit.

Long dispela as tasol, olgetastekholda insait long Ramu NiCoProjek i laik lukim LTC graun kot ipinis hariap na taim Ramu NiCo iwokim win-mani o profit em baipeim royalti i go aut orait ol papa-graun stret i ken yusim na wokimmoa win mani na kirapim divelop-men insait long eria bilong ol, dis-trik, provins na kantri tu.

Ol pipel bilong Rai Kos i maskamap olsem gutpela example in-sait long wok divolopmen na ki-rapim gutpela sindaun na soim olnarapela manmeri olsem ol i nolain bilong kambang na pasinsanguma.

Bihain long 37-pela krismas in-dependence bilong PNG, Rai Kosi stap we….na bihain long 20-pelakriamas, Rai Kos bai I go we? Emnau bikpla kosten ol lida na lainluksave long kastom pasin mastok aut.

...Planti dai longhan bilong ol man

i tingting bilong Sanguma...

OL POSIN SANGUMA MAN…Ol lain saspek bilongTangu we polis i holim pasim ol bihain long ol i tok olkilim indai ol arapela lain na kaikaim mit bilong ol.

SEPTEMBA em i mun bilongPapau Niugini bai bungim nara-pela bonde bilong em. Longmakim dispela mun, LamanaGold Club bai bring sampelagutpela amamas i kam long olmanmeri husat save go pati longhap.Long dispela Fonde nait,

biknem ben bilong bipo long1980’s Sanguma Ben bai pilailong amamas ol olpela na ol lainhusat save bihain musik nasingsing bilong ol.Mani ol mekim long dispela

pilai bai go long bikpela haus siklong Pot Mosbi, na hap bai golong Nesenal Musium Ampitiata.Long Sarere namba wan semi

fainol bilong PNG Gat Talet baikamap. Dispela em bai gat 10-pela grup tasol i stap insait longdispela bikpela resis bilongdanis.Long dispela Sarere, 5-pela

grup bai go pas. Insait long dis-pela 5-pela, ol bai kisim tasol 3-pela long go long fainol. Oldispela 5-pela em, Mannequins,Supreme, Simplicity, Velocity naAfter Dark Amity.Long namba 2 semi fainol long

wik i kam bai ol lain olsem, IzzyBounce, X-Clusive, BounceUnity, Unity Crew na Crossbeesi bai danis. Dispela tu bai lukimtupela bai ol rausim na 3-pelatasol bai go insait long fainollong winim dispela bikpela prais.

FONDE 6 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK1PM – 3PMG C/BROADCASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM PGR AUSTRALIA FUNNI

EST HOME VIDEO 5:30 PM G TRAPPED #135:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NEWS7:00 PM G RAIT MUSIK7:57 PM G EMTV TOKSAVE8:00 PM G RESOURCE PNG 9.00 PM G SOCCER EXTRA9.08 PM G HOT SPOT #219:30 PM G DIGICEL STARS 3 –

Ep#1 Repeat…..Alotau Audition

10:30PM G NRL FOOTY SHOW12:00 PM PGR ELITE MUSIC ZONE12:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

FRAIDE 7 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AMG CLASSROOM BROADCAST

9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK1PM – 3PM G C/BROADCASTS

contiues…….

1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM G AUS/ FUNNIEST HOME VIDEO 5:30 PM G TRAPPED #145:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NEWS REPLAY7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT7:30 PM G NRL ROUND QUALIFYING #1

9:27 PM G EMTV TOKSAVE9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY10:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

SARAREE 8 SEPTEMBA, 2012

4:00 AM G AUSTRALIA NETWORK7:00 AM G WAYBULOO7:30 AM G ULTIMATE GUINESS WORLD

RECORD Ep#37/508:00 AM G YOGA SUTRA EP# 8Rpt…8:30 AM G K-WAVE12:00 PM G ROUND 2- SANZAR RUGBY 2:30 PM G ROUND 2- SANZAR RUGBY 5:00 PM G DIGICEL STARS 3 #16:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS6:30 PM G NRL ROUND QUALIFYING # 28:30 PM G NRL ROUND QUALIFYING # 310:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

SANDE 9 SEPTEMBA, 2012

5:00 AM G AUSTRALIA NETWORK7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G CHIT CHAT 7:35AM G BLISSFUL BLOSSOM8:00 AM G YOGA SUTRA #98:30 AM G BUSINESS PNG Repeat…9:00 AM G MARTIN MYSTERY S1 #39:30 AM G AUSTRALIA NETWORK10:00 AM G RESOURCE PNG – repeat11:00 AM G AROUND THE WORLD IN 85

PLATES S1 Ep# 5 & 612:30 PM G SANZAR RUGBY ROUND 32:00 PM G SANZAR RUGBY ROUND 34:00 PM G NRL ROUND QUALIFYING # 46:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS6:30 PM G DIGICEL STARS 3 Ep#37:30 PM G 60 MINUTES8:30 PM G Chit Chat —Rpt…8:35 PM MAO BLACK HAWK DOWN10:30 PM G HILLSONG Rpt….11:00 PM G EMTV NEWS – Replay

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Sanguma na PNG Gat Talenfainol long Gold Club

MANDE 3 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00AM PGR PUBLIC HOLIDAY MOVIE

MARATHONINK HEART

10:45AM G JOSEPH AND THE COAT OF MANY COLORS

11:35AM PGR YOUNG AT HEART1:30PM PGR SPIDERMAN 33:30 PM G KIDS KONA

3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM PGR AUSTRALIA FUNNIEST 5:30 PM G TRAPPED #105:57 PM G CRIME STOPPERS6.00 PM G NATIONAL EMTV NEWS7:00 PM G NRL ROUND #26

9:00 PM G TOK PIKSA9:30 PM G SPORTS SCENE9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE 4 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM GAUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM GTODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE12:00 AM G AUSTRALIAN NETWORK1PM – 3PM G C/BROADCASTS

contiues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE

2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM PGR AUSTRALIA FUNNIEST 5:30 PM G TRAPPED #116:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS7:00 PM G HAUS & HOME #207:30 PM G BUSINESS PNG EP#13/168:00 PM PGR TERRA NOVA S1 – Ep# 3/139:00 PM PGR LEGENDS OF THE SEEKER S2 10:00 PM PGR HAUNTED HOMES 11:00 PM G EMTV NEWS REPLAY12:00 AM G AUSTRALIA NETWORK

TRINDE 5 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER

5:30 AM G TODAY9:00 AMG CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK1PM – 3PMG C/BROADCASTS

continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM MR. MAKER

5:00 PM PGR AUSTRALIA FUNNIEST 5:30 PM G TRAPPED #125:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NEWS REPLAY7:00 PM G THE WORLD AROUND US – TBA

8:00 PM PGR PENN & TELLER – FOOL US –9:00 PM PGR LEGENDS OF THE SEEKER –9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G NRL ROUND #26/26 HIGH

LIGHTS

11:00 PM G EMTV NEWS REPLAY….

Ren bagarapim postaPLANTI ol posta bilong olkenidet long Pot Mosbi i bin wetlong tupela de ren, dispela olposta ol mekim long pepa, planibilong ol ren i bagarapim noguttru.Dispela em mak bilong yusimnarapela mani gen long mekimnupela, na taim bilong kepen tuem sot nau na planti ol kenidetwok traim long karamapimbikpela hap ples long kisim votbilong ol manmeri.Dispela ren long Mosbi bin wasim

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Septemba 6 - 12 , 2012 Wantok P17komik

KANAGE

pes bilong ol kenidet gut tru wan-taim posta bilong ol, planti man-meri long rot i tok larim renwasim pes bilong ol, taim bilongileksen yumi lukim kainkain pes nataim ileksen pinis dispela ol pesya bai go hait na ren no inapwasim ol gen.

Gutpela toktok kam longkempenOL kenidet i wok long mekim olgutpela toktok long taim bilongkepen, tasol ol dispela toktok baikarim kaikai bilong em sapos olwin long go long Waigani?Dispela em bai askim bilong yumi

ol wanwan manmeri, dispela liklikpiga bilong yumi ol lain bai makimlong tupela minit tasol na nambayu kamapim pinis long vot. Dispelaem no longpela taim laka, tasoldispela wari na laikim bilong longsevis yu ting bai yu kisim long tu-pela minit olsem yu makim pigabilong yu.Tingting na save stap long yumiwanwan manmeri, na sapos tingt-ing bilong yumi orait na mak bi-long vot bilong yumi orait kaikaibilong em bai kam long tupelaminit tasol sapos askim bilongyumi go long dispela man o meriyumi makim.

Progrem baisenis long taimbilong en..

Dia LaiplainMI GAT 46 krismas na mi marit long

meri bilong mi long 25 yias na mitupelai gat wanpela pikinini. Em i bikpela pinisna em i gat 21 yias.

Mi wok olsem wanpela draiva wan-taim wanpela loging o timba , na plantitaim mi save stap long wok na i notumas long haus wantaim meri napikinini bilong mi. Meri bilong mi i wan-pela sinia opisa wantaim wanpela gav-man dipatmen na em i save raun longol narapela provins long ol wok bilongem. Bikos mipela i no save stap longhaus olsem famili, meri bilong mi nau ikisim promosen na go long siti wantaimnogat toksave long mi.

Bihain mi painimaut olsem nau em iwok na stap wantaim man i bin givimem promosen. Mi laikim bek meri bilongmi. Bai mi mekim wanem nau?

Desperate and Lost Husband

Dia Pren,Tenkyu long rait i kam long Laiplain

long serim wari yu gat long en, na kisimhelpim long en.

Mipela i luksave long belwari bilongyu taim meri bilong yu i ronawe na yunogat save long en. Mipela i save kisimplanti pas wantaim ol kain wari olsem isut long marit.

Pren, i luk olsem yutupela i marit longwok bilong yutupela na bikpela hul istap namel we i lukim olsem marit bi-long yu i bruk na meri i ronawe na stapnau wantaim narapela man. Mipela isori long tok olsem long tude, planti wokmanmeri i save wok i go i go na ol i nosave bisi long ol famili bilong ol. Sam-

pela i save slip long opis na sampelaem ol pikinini i save stap wantaim olhauslain bilong ol. Tasol em i wok bi-long husat long lukautim ol dispelapikinini na famili? Tru, i gat taim we yulusim ol pikinini na famili long wan wantaim, tasol dispela kain i no gutpela longwanem, yu ken lusim tingting long wokbilong yu taim yu givim olgeta taim longwokde na wiken long wok tasol.

Dispela em abius bikos tru, yu givimmani, i nogat trupela laik pasin nalukaut yu givim long pikinini bilong yu.Edvais bilong mipela long yu em,glasim na skelim sindaun bilong yulong kisim sampela luksave. Pren, ol-geta samting i gat as long kamap.Mipela i bilip olsem sapos yu save longwanem as tru na hevi i kamap long bi-long yu, em i ken helpim yu long kisimluksave na stretim.

I moabeta yu toktok wantaim kam-pani bos bilong yu long hevi i kamaplong marit bilong yu na ol i ken daunimol awa yu wok long en na bai yu ken igat taim long stap wantaim famili bilongyu na stretim hevi. Pren, i mas gat sam-pela arapela as na watpo meri bilong yui lusim yu na pikinini bilong yutupela.

Yu traim long serim ol hevi bilong yuwantaim ol narapela famili memba? Yu

ken toktok tu long ol narapela savelainhusat i ken givim yu ol gutpela toktok nasapot taim yu bungim hevi. Mipela i luk-save olsem yu laikim yet meri bilong yuna yu laikim em bek.

Yutupela i stap insait long marit long25 krismas na em i hat long brukim olsamting we yutupela i bildim longpelataim. Pren, sapos yutupela i marit longsios, pasin kastom o long gavman re-jistri, meri bilong yu i wokim adaltri obikpela rong pinis taim em i raun wan-taim narapela man. Yu traim long tok-tok wantaim meri bilong yu long wanemsamting yu pilim long en? I moabeta yugo lukim welfea opisa klostu long hapyu stap long en long toktok long dispelawari bilong yu na ol bai helpim yu.

Maski wanem samting, God i laikimyumi stret wantaim ol lain we yumilaikim tasol ol i mekim samting longgivim yumi hevi. Em no save lusimyumi. Ritim Hibru 13 ves 5. Bilip longem tude taim yu painim ol rot long stre-tim hevi yu gat long en na ritim tuProvebs 3 Ves 5 na 6.

God i ken stiaim yu long ol disisen yuwokim.

Pren bilong yuLaiplain

Sapos yu gat wari, rait i kam longLifeline, P O Box 6047, Boroko, NCD.Telipon:3260011. Raitim trupela nemna etres bilong yu na bai mipela i kensalim bekim long pas bilong yu. Baimipela i no inap putim trupela nembilong yu long stori.Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wikP18 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 penprenkanagelaiplain

NEM: Berthlyn HuaffeKRISMAS: 16(Meri)ADRES: Passam Primary School, P.O. Box 521,Wewak East Sepik ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, pilaivolibol mekim pani, kisim wara, watsim TV naritim Baibel.

NEM: Jimmy N. NimmsKRISMAS: 19 (man)ADRES: Kilipau village, P. O. Box 56, Vanimo San-daun ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas, ritim buk, harimmusik, ring long fon na senisim presen.

NEM: Rodney WaukuKRISMAS: 25 (man)ADRES: C/- Andrew Api Vanimo CIS, PO Box124, Vanimo Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, watsimTV, swiming na painim stori.

NEM: Jason SullKRISMAS: 40 (Man)ADRES: P.O. Box 248, Madang – Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim Niuspepa, harim musik,kukim kaikai, wasim klos, wokabaut, trevol go kamlong bisnis insait long PNG na painim poromerilong stap wantaim oltaim.Yu ken ring long dispela namba, 7272 2843.

NEM: Jimmy Ekoda KRISMAS: 20 (man)ADRES: Sangara Vocational School, P O Box 170,Popondetta, Oro ProvinsSAVE LAIKIM: Go lotu, pilai soka, pilai volibal,painim wanpela meri long maritim na stap wan-taim oltaim.

NEM: Joe .KKRISMAS: 24 (man)ADRES: P O Box 1289, Goroka, EHP – 7360 3650SAVE LAIKIM: Go lotu, pilai musik singim song,pilai spots, mekim pren na planti moa.

NEM: Gima Tanget KRISMAS: 20 (meri)ADRES: Bugandi Secondary School, PO Box1225, Lae Morobe Provins SAVE LAIKIM: Go lotu, ridim Baibel, mekimpren wantaim ol lotu manmeri, pilai ragbi,voliboland watsim TV(News).

NEM: Presley Tai KRISMAS: 20 (Man)ADRES: PO Box 28, Mondomil Minj, JiwakaProvinsSAVE LAIKIM: Go lotu, ritim Baibel, ritim buk,stadi skul wok, pilai ragbi, harim musik na mekimporoman wantaim arapela.

NEM: Belany HaikopeKRISMAS: 19 ADRES: Don Bosco Araimiri Secondary, PO Box159, Kerema Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim buks, pilai gems, go lotulong Sande, mekim pani wantaim poroman.

NEM: Bunau Dadis KRISMAS:31 (man)ADRES: Raibus Security Service Ltd, PO Box1337, Madang, Madang Provins – 7146 7257SAVE LAIKIM: Go danis, Lukim TV, harim musikna painim gutpela poromeri long stap wantaimoltaim.

Mi gat wari na milaikim helpim

bisnisnius Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P21

7WASS Matau Limited (WML),wanpela lokol lenona kampani in-sait long Ramu Nikel Projek erialong Madang provins, i soimstrong bilong en stret longkamapim bisnis taim em i baimwanpela nupela greida masin bi-long em long mekim wok.Ol i baim dispela masin long mani

mak K600,000 na ol i kisim dispelalong stat bilong dispela mun.WML i bin baim dispela greida

long Lae wantaim wanpela benk lonagrimen wantaim Kredit Kop (CreditCorporation) long kisim K300,000dinau mani na Wass Matau yet iputim narapela K300,000.“Nau mipela i gat masin pinis long

hia, na tu saveman bilong ronimmasin long wokim ol wok, na stre-tim ol wok, i stap pinis,” JeneralMenesa bilong WML, DannyGabong i tok.Mista Gabong i tok long pastaim

dispela lenona kampani i savegivim sab-kontrak enjiniaring wok igo long arapela kampani bikos i nobin stat masin olsem i stap. Tasolnau masin i kam long ol pinis na olbai go het long yusim long mekimwok. Wass Matau i gat tupela dam trak

na wanpela eskeveta na dispela nu-pela greida bai helpim gut stret longol kontrak wok kampani i kisim.Mista Gabong i tok ol i redi nau

long wok long ol bikpela kontrakwok, kamapim mani na bringim div-iden o win-mani i go long ol papa-graun husat i papa bilong dispelakampani.Wass Matau i bin winim tupela

kontrak wok long dispela yia we

wanpela long ol em rot stat longGuava i to long Biribiri long Madang-Ramu Haiwe long mun Epril dispelayia.Mista Gabong i mekim strongpela

toktok i go long ol arapela lenonakampani insait long Ramu Projekolsem KBK Limited, Basamuk En-taprais na Maigari Limited longbungim ol risos bilong ol wantaimlong mekim ol bikpela kontrak wokna dispela bai lukim olsem mani ol ikisim bai stat insait yet long ol papa-graun kampani na i no ken go long olarapela lain.“Mipela noken haiarim ol plent na

masineri bilong ol autsait lain nagivim ol mani. Mipela mas yusim olplent na masin bilong mipela yet nastrongim wok bisnis bilong mipela,”em i tok.Mista Gabong i tokaut tu long ol

papagraun bilong Kostal Paiplain pa-pagraun olsem kampani bilong ol istap long gutpela han na i ron gut truaninit long gutpela menesmen tim.Em i tokaut tu olsem kampani bai

givim aut win-mani o dividen bihainlong sindaun bilong Lens TaitolKomisin we bai tokaut stret longhusat stret em ol papagraun tru.Mista Gabing i tok tenkyu tu long

ol bikpela kampani na gavmanejensi long Madang long givim emkontrak wok long pastaim na dis-pela i helpim ol gut tru long groimWass Matau i go antap.“Mipela i tok bikpela tenkyu long

Raikos Join Distrik Plenning,Madang Provinsal Gavman,Madang Provinsal Woks Dipaten naol arapela bisnis haus olsem AmriKonstraksen, Sigma Konstraksen,Rookes Marine Repairs long wokklostu wantaim mipela,” MistaGabong i tok.

Papagraun kampani WassMatau baim nupela greda

Mathew Yakai i raitim

NUPELA GREDA MASIN…Poto i soim nupela greda masin we Wass Matau i baim long helpim wok bisnis bilong ol.

MINERAL Risos Atoriti (MRA), bikpelaregulatori ogenaisesen bilong Gav-man bilong Papua Niugini i bin

givim K1.3 milien long stretim na kamapimgut Raikos Haiskul long Madang provins.Raikos Hai Skul em wanpela haiskul tasol in-

sait long Raikos distrik na insait long dispelaskul i gat moa long 400 sumatin man na meri igo long en.Komyuniti Projek Enjinia bilong MRA, Yako

Punin Minaro i bin mekim lukluk raun bilong emi go long Raikos Hai Skul long las wik na i ama-mas long gutpela wok em ol wok-lain bilongWass Matau i mekim.Helpim Raikos Haiskul i kisim em bikos

bikpela Ramu NiCo Projek i gat hap eria bilongen i go olsem long Raikos distrik long Madangprovins, olsem na MRA i givim helpim long eriawe projek i karamapim.Ramu NiCo, em bikpela divelopa bilong nikel

na kobalt projek long Madang provins napaiplain we i karim ol nikel/kobalt graun longKurumbukari i ron i go daun olsem long inlenlong Maigari eria i go long kostal paiplain eriana go olgeta long Basamuk we bikpela rifainerina bris bilong ekspot i stap long en.Raikos Hai Skul em Kostal Paiplain eria i

karamapim.Long mun Epril 2012, MRA i bin givim kon-

trak long stretim gut Raikos Hai Skul i go longWass Matau Limited. Dispela em namba wanwok lokal kampani bilong ol papagraun i binkisim long MRA aninit long Ramu Projek mem-orandum ov agrimen (MoA) na long nau yet olwok lain bilong Wass Matau i wok long mekimwok i stap long skul.Ol wok we nau i kamap i lukim ol wok lain i

stretim gut ol windua na wol bilong ol domitori,na ol i rausim ol olpela palang long windua naputim ol nupela flai-waia na penim gut tru ol wolbilong domitori na mekim ol bilding i luk nais-pela grinpela kala stret.Olgeta dispela wok bai i pinis long pinis bi-

long dispela mun (Septemba).Skul ya em ol i statim long stat bilong 1980s

na Evanjelikol Sios bilong PNG (ELC-PNG) igo pas long kirapim wantaim sapot bilong olprovinsal lida bilong Raikos long bipo olsemprovinsal memba long dispela taim Mista GauJabilei. Mista Gau em papa bilong nau NesenelMemba bilong Raikos, James Gau.Wass Matau Limited i kisim kontrak long

stretim ol domitori o ples-slip bilong ol sumatinlong skul. Em i wok tu long stretim ol ples bi-long waswas o ablusen blok na tu i putim nais-pela strongpela peint long wol bilong olklasrum. Bihain long dispela em bai stretim gutmes o ples kaikai bilong ol sumatin na mekimples i kamap gut.Dispela helpim bilong MRA i go long Raikos

Hai Skul em helpim autsait long SML eria bi-long Ramu NiCo Projek. Tasol em i gutpelahelpim i go long wanpela edukesen instutusentasol insait long Raikos Distrik long Madangprovins.

Hetmasta bilong Raikos Hai Skul, AlfredNabong i tok bikpela tenkyu maskim bod ov ga-vanas bilong skul na tu edministresen bilongskul long gutpela halivim MRA i givim.Em i givim bikpela tenkyu tu i go long Ramu

NiCo, bikpela divelopa bilong nikel na kobaltprojek insait long Madang na PNG, husat stapbilong en long Raikos distrik tasol i opim rotlong MRA long go na givim sapot i go longRaikos Hai Skul.Mista Nabong i tok olsem bipo long em i go

kamap olsem hetmasta bilong Raikos Hai Skul,em i kisim ripot olsem stendet bilong skul i bindaunbilo tru. Ol domitori bilong skul i bagarapstret na turangu ol sumatin i kisim hat taim trulong slip gut na go long klas na lainim samting.Moa long en tu ol ablusen blok i bagarap stret.MRA i bin givim tu kontrak we mak bilong en

K1.3 milien i go long Maigari Limited longwokim 8-pela haus long Walium na Usino, naem i givim tu K1.2 milien i go long KBK Limitedlong wokim not rot long Banu i go olsem longBundi stesin. Displa em ol Ramu NiCo papa-graun kampani tasol.Ol projek we MRA i kamapim em long helpim

ol komyuniti we i stap insait long Ramu Projekna em i soim helpim gavman i givim long sevisna helpim i ken go daun long ol pipel.Ramu NiCo i bin helpim Raikos Hai Skul tu

long dispela yia taim em i givim 100-pela ainbet i go long skul.Hetmasta, Mista Nabong i tok bihain long ol

wokman i pinisim olgeta wok long domitori, olwok lain bilong skul bai joinim ol ain bet naputim i go insait long domitori.Long las yia tu Ramu NiCo i bin givim wan-

pela trakta long helpim skul. Dispela ol helpim Ramu NiCo i givim i soim

olsem kampani i stap long helpim sosel naekonomik divelopmen bilong Raikos distrik naMadang provins. Na wanem helpim em i givimi go long ol sumatin tude em bai go longpelarot bihain. Ol pikinini na sumatin em long bi-hain taim bai lida bilong yumi long kantri.

P22 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 ramunius

Mani MRA putim long stretimRaikos Hai Skul go orait tasol

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Komyuniti Projek Enjinia bilong MRA, Yako Punin Minaro i poinim ol wok i kamap wantaim wanpelawokman bilong Wass Matau, Sammy.

Hetmasta bilongRaikos Hai Skulmekim tok tenkyulong MRA

Ol sumatin i amamas long wok MRA i wokim.Madam Luo Shu bilong Ramu i bin wokim wanpla ron i go long skul long 2010na lukim mes bilong skul bipo i no gutpla stret.

ruralindastri Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P23

Ol meri tumas savelong kes-krop bisnis

PLANTI taim turangu olmama long ples i save hat-wok long bungim kokonas,painim paiawut bilonghaus-smuk, na ol arapelawok, tasol long taim bilongsalim kopra ol papa napikinini man i save go pastru long karim kopra i gosalim long maket.Wankain stori tu i stap long

kakao, we ol mama i savehatwok long klinim kakaoblok, bungim ol prut bilongkakao, brukim na sakim, na tuol i save hatwok long draimgut tru.Dispela ol stori i sutim bel

bilong ol lain agrikalsa trenabilong Ramu NiCo KomyunitiAfes dipatmen long karimautol kakao trening long halivimol mama long save moa longwok bilong lukautim kakao,na tu long sait long menes-men bilong en.Sampela mama bilong ples

Male insait i bin amamas trulong stap insait long kakaotrening long ‘supon-bading’we i kamap long Male. Insait long dispela trening

sampela mama wantaim ara-pela ol yangpela pikinini merii bung na lainim ol rot, na skulbilong mekim supon-badingwantaim agrikalsa fil opisa bi-long Ramu NiCo, DanielAputa. Narapela ol agrikalsa tren-

ing supavaisa, Aldam Bandena ofisa Leo Tayawa, tu i staplong givim sampela tingtingna skul toktok long ol fama in-sait long dispela treining.Ol arapela kakao fama

olsem ol man tu i bin soimgutpela intres tru, na i ama-mas long askim kwesten na

kisim tingting long mekimsupon-bading.Tupela meri husat i soim

bikpela intres long wok kakaoem Sussie Kamblo na LorettaJaykay. Tupela wantaim ol arapela

susa husat i join bihain longtrening i bin kisim ol toktok bi-long trening, na i wokim tukakao supon bading bihainlong ol Ramu NiCo agrikalsaopisa i soim ol rot long wokim.“Mipela i amamas long stap

wantaim ol lain man bilongMale insait long dispela tren-ing, na mipela i amamas longlainim ol nupela samting longrot bilong lukautim kakaodiwai bilong mipela,” Sussie itok.Tupela meri i tok tu olsem

bihain long Ramu NiCo i woklong go het long karimautkakao ekstensen wok, natrening long ol ples insait longBugati wantaim ol famas,planti lain nau i wok long gostrong insait long wok bilongkakao. Ramu NiCo i gat wanpela

seksen bilong Jenda insaitlong Komyuniti Afes Dipat-men bilong en i stap long wokwantaim ol meri insait longRamu Projek eria. I gat ol opisa i stap long

helpim na strongim tingting bi-long ol meri long wok.Tasol long sait bilong

agrikalsa, em i bikpela samt-ing olsem ol meri na ol mamatu i mas stap long wokbunginsait long divelopmen. Ol meri em ol gutpela

menesa bikos ol i save lukau-tim haus, gaden, na tu olpikinini. Olsem na kain intresol meri long Male i soim emgutpela piksa tru long ol ara-pela meri long bihainim.

James Kila i raitim

Ol meri long Malelong AstrolabeBe long Madang isoim intres longwok bilong stre-tim kakao diwaiol i kolim ‘suponbading’. Poto:James Kila

PLANTI ol komoditi baia longWes Nu Briten Provins i tokamamas tru i go long BenkSaut Pasifik (BSP) RurelBrens long karimaut wanpelakwik, na gutpela wei long ol iken baim na salim ol prodakbilong ol wantaim MobailBenking sevis bilong ol. Ol komoditi baia em ol

manmeri bilong baim kopra,wel pam, kopi, gol na ol ara-pela samting bilong salim namekim mani.Las wik Fraide, BSP i opim

dispela sevis long Kimbe bi-hain long em pinisim woklong Is Nu Briten. Dispelasevis bai nau i mekim isi trulong ol baia long salim monibilong ol growa i go longbeak akaun bilong ol longmobail pon na kompyuta.

Peter Peterson bilongKimbe Bay Siping Ejensi(KBSA) NGIP-Agmark, naplanti ol arepela bisnis man-meri, kampani na gavamanejensi i bin amamas tru, nasapotim dispela aidia.Ol i pilim olsem dispela

sevis bai helpim tru ol groa(manmeri bilong planim) nabaia, na tu ol bikpela kam-pani tu long abrusim planti olarapela birua na hevi. Long sapotim dispela

sevis, BSP Rurel bai mekimwanpela Eko-Sistim bilong olRurel Brens, ol Kes Ejen naEFTPoS Mesen we, ol groa iken kisim mani bilong ol kwiktaim ol i laik baim ol komoditina arepela kaikai tu. BSP rural bai gat wanpela

nupela brens, we ol i naumekim long Hoskins na baisanapim sampela moa tulong ol arapela ples.

BSP Mobail Benking i godaun long ol komoditi baia

Samuel Peter Koim iraitim.

P24 Wantok Septemba 6 -12, 2012 olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kamlusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

RUGBI YUNIEN: Tim Harlequins husat em nambawan sempion bilong Kapital Siti. Ol Poto Nicky Bernard

DIGICEL KAP: Fowod bilong Mendi Muruks i brukim banis bilong Mioks long semi fainol long Mosbi.Muruks i winim dispela pilai 18-8.

FAN RAN: Em taim bilong amamas. Ol dispela famili i amamas long bung Toea Wisilbihain long ol i ron.

VOLIBAL: Pawa spaika bilong Skopion.NETBAL: Gol suta bilong CPL i traim strong bilong em tasol ol go daun longTelstar long gren fainol pilai bilong ol.

PLANTI ol spot yumi save long enem ol spot we yu bai ron kalap,pundaun o traim long kikim, paitim

o tromoi bal i go insait long wanpela netgol pos ring o mak long graun.I gat ol arapela spot tu we yu mas paitim

narapela man o meri long win, na sampelataim bai yu apim ain ron spit o traim long tro-moi wanpela samting i go longwe tru o sutimi go long wanpela mak.Tasol i gat sampela spot we yu bai no inap

long mekim dispela ol samting.Dispela spot em bodibilding (bodybuild-

ing).Long bodibilding yu bai sanap tasol na

taitim masol bilong yu long kisim poin na win.Em i luk isi tasol dispela spot i gat hatwok

bilong em tu.Planti long dispela hat wok i save kamap

long taim bilong trening na klostu long taimbilong kompetisen.Long dispela taim ol pilaia i save lukaut

gut tru long kaikai, wara na trening bilong ol.Ol i mas trening longpela taim tu long

mekim ol masol long bodi bilong ol i kamapbikpela na ples klia tru bai ol i ken kisim gut-pela poin long en.Dispela ol masol i mas kamap wankain

long olgeta hap long bodi long lek i go antaplong bros solda, nek na het tu.Long taim bilong pilai, ol bodibilda (body-

builder) bai sanap antap long stes na soim olmasol bilong ol long ol jas long kisim poin.Husat i gat moa poin bai win.

Loa na stail bilong pilaiTaim ol pilaia i sanap antap long stes,

wanpela ofisol bai singautim ol long soimwanpela kain masol long bodi bilong ol na oli mas taitim gut dispela hap long bodi bilongol long mekim dispela masol i kamap plesklia bai ol jas i ken lukim na givim poin longol.Long taim bilong pilaia tu ol pilaia bai

werim wanpela liklik hap karamap long bodina olgeta bodi na han lek bilong ol bai stapples klia.Ol i save putim tu wel long skin bilong ol

long mekim bodi bilong ol i luk gut na tukamap ples klia moa.Poin i save go long ol pilaia husat masol

bilong ol i kamap ples klia gut tru wantaimgutpela mak bilong masol i tait na kamapples klia.Ol masol we i bikpela nating tasol i nogat

gutpela tait mak i kamap namel long ol i osave kisim gutpela poin tumas.Long dispela as, ol pilaia i save was gut

long kaikai na wara bilong ol taim ol i tren-ing.Klostu long taim bilong pilai, ol i no save

kaikai planti ol kaikai we i gat gris na plantiwara insait long ol.Ol i no save dring planti wara tumas na

trening bilong ol tu i save lukluk longstrongim ol masol bilong ol.Em i no isi long kamap wanpela bodibilda,

sapos yu laik, yu mas redi long trening ol-geta de long groim na strongim masol bilongyu.Sapos yu stopim trening liklik bai bodi bi-

long u i slek na bai yu hatwok long statimtrening gen.Yu mas redi tu lusim sampela kain kaikai

yu save laikim na kaikaim ol kaikai tasol webai helpim bodi bilong yu.I mas i gat wanpela ples wantaim ol samt-

ing bilong trening we i ken helpim yu longgroim bodi bilong yu.I gat planti kain level o mak bilong resis in-

sait long bodibilding, wanpela em neserel(natural) na narapela em profesenel (Profes-sional).Long neserel level, ol pilaia i no save

yusim ol marasin long helpim ol masol bilong

ol i gro olsem na sais bilong ol i save kamaplong mak.Tasol long profesenol level, ol i save kisim

planti kain marasin na dispela i save mekimbodi na masol bilong ol i go bikpela tru.Ol prefesenol i no save resis wantaim ol

neserel bodibilda, ol i ken kamap wantaimlong wanpela pilai tasol ol jas i save givimpoin long wanwan levol o mak bilong ol longresis.Dispela ol kompetisen i save kamap long

mama asosiesen bilong bodibilding, WorldBodybuilding Federation (WBF).

Histri bilong gemHistri bilong bodibilding olsem yumi save

long en tete, i stat namel long 1880 na 1953.Bipo long dispela taim, ol man i save

lukautim bodi bilong ol, trening na groimmasol tasol ol i no bin mekim olsem wanpelabikpela spot yet.Man husat i bin go pas long mekim trening

na pasin bilong groim masol i kisim luksaveem Eugen Sandow bilong Prussia (nau ikamap Kaliningrad long Russia).Ol i save lukim em olsem namba wan man

long kamapim bodibilding bilong wanem emi namba wan man long tru long bungim olmanmeri long sindaun na lukim em i taitimskin na soim ol masol bilong em.Bipo long dispela, ol man i save soim

strong bilong ol tasol taim ol i mekim sam-pela kain pilai.Sandow i no pilai wanpela gem tasol em i

sanap tasol na soim bodi bilong em long olmanmeri husat i kamap long lukluk, na dis-pela i statim tru wok na spot bilong bodibild-ing olsem yumi save lukim tete.

Bodibilding long PNGBodibilding i no nupela spot long PNG

tasol em i nogat bikpela luksave tumasolsem planti ol arapela spot insait long kantri.PNG Bodybuilding Federation (PNGBF) i

save lukautim ron bilong bodibilding insaitlong kantri na olgeta yia ol i save gat nesenelsempionsip bilong ol.Husat ol i win i save makim PNG long

Pasifik gems na ol arapela intanesenel tona-men we i gat kompetisen bilong bodibildinglong en.Bodibilding i no save kamap long Olimpik

gems tasol em i gat ol arapela intaneseneltonamen bilong em yet we PNG na ol pilaiabilong ol arapela kantri save kamap long enolgeta yia.Wanpela bikpela hevi bilong dispela spot

em ol ples bilong trening wantaim planti olgutpela samting bilong trening olsem olmasin na ain we ol i save yusim.Ol ples olsem Mosbi, Lae na Goroka i gat

ol ples bilong trening na dispela i helpim long

pulim planti moa manmeri go joinim bodibild-ing long dispela ol ples.Narapela hevi em kos bilong ol gutpela

kaikai bilong trening i antap tru na planti olpilaia i save painim hat long baim.Bikpela kaikai ol i mas kisim long taim bi-

long trening em mit bilong ol abus olsemkakaruk we bai helpim long groim ol masolbilong ol.Ol i mas kaikaim ol strongpela kaikai

olsem rais, kaukau na banana we bai givimstrong long ol long taim bilong trening napilai.

Ol samting yu ken lainimOlsem ol arapela spot, bodibilding i ken

lainim yu long planti samting tu.Namba wan samting em long lukautim gut

bodi bilong yu.Yu bai lainim tu long kisim ol gutpela kain

kaikai we bai helpim long strongim bodi bi-long yu na mekim yu gro strong na helti.Bai yu save gut moa long bodi bilong yu

na wok bilong wanwan masol insait longbodi bilong yu.Olsem ol arapela spot tu, em i mas i gat

gutpela sapot i kam long gavman na ol ara-pela sponsa bai em i ken kamap gut moawantaim ol gutpela samting bilong trening napilai bai planti moa manmeri ken joinim.

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P25spotlaipstail

Soim masol na kala bilong bodiwantaim

ANDREW MOLEN

Gem Bilong Yu

BIKPELA MAN: Wanpelaprofesenol bodibilda imekim trening bilong em.

BODI BILONG OLMERI: Ol merit u isave resis insaitlong ol bodibildingkompetisen.

BIKNEM: Bipo long em i kamapwanpela biknem muvi ekta namemba bilong palamen longAmerika, Arnold Schwartzerneger ibin wol sempion bilong bodibild-ing olsem Mista Universe.

PIKSA: Ol masol insait long bodi we ol bodibilda i save lainim longgroim na strongim.

Raun 26 Poins Leda

P26 Wantok Septemba 6 - 12, 2012 nrlnius

Pos Tim W L D B +/- Pts1. Bulldogs 18 6 0 2 199 40

2. Storm 17 7 0 2 218 38

3. Rabbitohs 16 8 0 2 121 36

4. Sea Eagles 16 8 0 2 94 36

5. Cowboys 15 9 0 2 152 34

6. Raiders 13 11 1 1 9 30

7. Sharks 12 11 1 2 4 29

8. Broncos 12 12 0 2 34 28

9. Dragons 11 13 0 2 -33 26

10. W/Tigers 11 13 0 2 -45 24

11. Titans 10 14 0 2 -28 24

12. Knights 10 14 0 2 -40 24

13. Roosters 8 15 0 2 -164 21

14. Warriors 8 16 1 2 -112 20

15. Panthers 8 16 0 2 -166 20

16. Eels 6 18 0 2 -243 16

SPOTS DR0FAINOL RAUNS

Fraide : Septemba 7, 2012

Sarare: Sept 8, 2012

Sande: Sept 9, 2012

Bulldogs Vs Manly

Townsville 7.45pm

Cowboys Vs Broncos

Olimpik Stedium 7.45pm

AAMI Park 5.45pm

Storm Vs Rabbitohs

Canberra Stedium 7.45pm

Raiders Vs Sharks

Inglis bai pilaim olpela timbilong em long FainolsKAPTEN bilong MelbenStom Cameroon Smith i gatbigpela bilip olsem kosa bi-long ol Craig Bellamy i kenkamap wantaim wanpela gut-pela plen long stopim GregInglis. Greg Inglis i wok longpilai gut long dispela yia longSaut Sydne.

Em i wanpela man husatMelben mas was gut long emtaim ol i pilai wantaim Rab-bitohs long sarare long pespela kwalifaing fainols. Em i bin pilai pastaim wan-

taim Stoms tasol taim em i gopilai wantaim Rabbitohs longdispela yia, em i pilai olsemfulbek bilong ol. Planti ol kaingutpela stail bilong em longpilai i mekim na Rabbitohs ikam dispela yia long fainols.“Em i bin pilai planti gut-

pela gem na putim planti tustail i go antap long gem bi-long em bihain long em ikam bek long 3pela wik sus-pensen bilong em” Smith itok. Smith i tok tu olsem dis-

pela gem wea em bin pilaiwantaim Paramatta longraun 25 bilong sisen bin wan-pela strong pela gem stret. Olbin kikim planti bal i go insait

long tri lain na planti pilai binras long go takolim em tasol,em bin strong tru na rausimplanti bilong ol na karim balkam aut long tri lain bilongtim bilong me. Em wanpela truepela pilaia

we mi hat long toktok plantilong em tasol kosa bilongmipela (Bellamy) bai kamapwantaim wanpela gutpelawea long mipela i ken stopimem.

Mipela gat Billy Slaterhusat tu i ken pilai gut olsemIglis. Mipela bai pilai na lukimhusat bai i pilai strong i kenhelpim tim bilong em i winimdispela gem. Slater i tok tuolsem em i gat bigpela bilipolsem bihain long tim bilongem bin mekim 5pela lus ol-geta, ol i bin kam bek strongna winim 5pela gem na ihelpim ol long go insait longfainols.

Mipela pilai planti gutpelagem tasol sampela taim tu,mipela i no bin pilai gut na ustu. Mipela bai go bek na stretol liklik sumting. Taim mipelamekim olsem, em bai helpimmiepla long winim plantigem. Mipela wok long tingimol bigpela samting tasol nalus tingtink long ol liklik sumt-ing tasol mipela I wok longpilai gut taim mipela i reregut.

IMAS GAT PLEN BILONG GEM: Ol Storm i mas lukaut long Inglis. Poto: Getty Images:Cameron Spenser

CRONULLA senta BenPomeroy’s fainol seris baistap long NRL askim bihainlong ol I askim em long lukimol juseri long nogut pilai emmekim long Not KwinslenJohnathan Thurston.Pomeroy em nambawan

pilaia long Mande go lukim oljas husat save sekim ol takolbilong ragbi long dispela takolem mekim long Thurston.Dispela 28 yia ol i hitim

Thurston wantaim solda bi-long em insait long 76 minitlong Sande we ol bin lus longCowboys we i putim em tulong bikpela hevi long dispelawiken semi fainol pilai.Tasol Sharks skipa Paul

Gallen no laik bai tim meit bi-

long em i lusim dispelabikpela pilai wantaim olRaiders, em tok Sharks baiputim strongpela toktok i golong jas man long Trinde.“Mi no ting em mekim

bikpela rong” Skipa Gallen itok long Mande.Gallen tu tok, em tru planti

senis kamap long ol dispelade we yu bai painim olsem yurong taim yu mekim wanpelatakol we ino stret tasol yu baimekim wanem.Narapela pilai husat bai

bungim ol jas man em Parra-matta Reni Maitua wantaim Agret keles takol we bai lukimem bai no inap pilai long nu-pela gem.

I kam long AAP

Pomeroy’s sans long pilai longfainol i gat kwesten mak long en

MAN we Australia Rugbi LigKomisen i lukluk long em,Gillon McLachlan long pu-lumapim posisen we DavidGallop i bin lusim long em, ibin tok nogat taim Ragbi Ligi askim em long kam kisimdispela wok. McLachlan em man husat

i stap No.2 aninit long SeifEsekyutiv AndrewDemetriou bilong AFL.Ragbi Lig givim em manimak olsem $1.5milien longlusim wok long AFL na kamwok wantaim Ragbi tasol iem tok nogat. ARLC i bin traim long

painim wanpela nupela seifesekyutiv long kisim ples bi-long Lig bosman David Gal-lop. Dispela wok bilongpainim nupela wokman ikirap taim David i bin lusimol long mun Jun bilong dis-

pela yia. McLachan em Seif Op-

ereting Opisa bilong AFLnau. Em i tok tu olsem em ibin guria stret taim em harimdispela wok na mani weRagbi Lig laikim givim longem sapos em kisim dispelawok. “Tasol AFL i gat planti wok

long mekim we ol i no pin-isim. Taim mipela pinisimdispela ol wok miplea laikmekim long em, em baimekim na AFL bai gat plantiluksave na tu em bai groahariap”, McLachan i tok. Dispela i mekim nau NSW

Seif Esekyutiv bilong resingPeter V’landys i go pas longresis long kisim dispela wok.Narapela man husat I leslong resis long kisim dispelawok em intarim CEO,Shane Mattiske.

McLachlan baistap wantaim AFL

Gilion Mclachlan Itok nogat long ofabilong ragbi liglong stap wantaimAFL (AAP Image:Alan Porritt)

Buldogs nambawan Ben Barba husat i stap insait long winimawod bilong Dally M awod. Barba em planti manmeri na pikininisave laikim em long pilai bilong em.

Septemba 6 - 12, 2012 Wantok P27spotnius

Tupela mun bipo longol gem i stat

Nau yet ol provins i gat tupela mun stret pastaim longol gem i stat long Novemba long Kokopo.Askim ol bai askim em sapos ol i redi o nogat? Dispelaaskim em planti ol provins bai askim.Long taim bilongt sekim na balensim, ol provins ol yet isave sapos lon yet sapos ol i redi o nogat long dispelagems.Toktok i kam long PNG Games Council Secretariat i tokmoa long 19% long ol provins i no mitim ol samtingPNG Games Council i tok long en.Mi save olsem olgeta manmeri, ol politisen na ol pabliksekta wantaim ol atlit na opisal ol yet tu i amamas noguttru.Dispela em i gutpela sain long ol tim long kisim olfainensal sapot na ol arapela risos.Maski wanem kain asua i stap, namba wan samting emlong pulim olgeta samting kam wantaim , na lus tingtinglong ol nogut samting, tasol redi long mekim ol laspelasamting long redim long Kokopo gems.Insait long dispela tupela mun, olgeta provinsal spotskaunsil na ol divisen bilong komyuniti divelopmen maswok bung wantaim gut long larim olgeta samting i kamgut bipo long olgeta provinsal tim i lusim ples.Olsem na mi bilip strong olsem dispela tupela mun emi namba wan stret.Dispela tupel opis mas wok hat olgeta de long larim olwok redi bilong dispela gems i pinis long taim stret.Mi inap tok ol inap long bung olgeta de insait long dis-pela tupela mun.Taim Nesenel Eksekyutiv Kausil (NEC) i givim K4.4 mil-ian long long helpim na sapotim ol tim long go pilai oldispela gem, mi skelim olsem ol provins inap long redigut bipo long ol i go long ol gems.Dispela i minim moa long K200, 000 mas go long olprovins long larim ol i redim ol yet gut. Taim ol i woklong painim dispela hevi, gavman i helpim ol gut longgutpela taim stret.Dispela gaman i soim wanpela gutpela samting, na dis-pela em i ol i soim olsem ol i gat luksave long spot bi-long ol grasrut manmeri. Taim gavman i redi longluksave na sapotim ol provins wantaim ol dispela kainsapot, ol provins ol yet tu i mas mekim gut olsem samt-ing long strongim ol grasrut spot, na tu redi gut tru longdispela gems.Long narapela kolom bilong mi neks wik, bai mi toktoklong sampela gutpela wei, we ol provins i ken yusimlong kirapim spot long hap, na wanem kain ol gutpelasamting bai kamap taim spots i groa.Olgeta provins long kantri i noken tingting long redim olyet long dispela gems tasol, ol i mas redim oltaim oltaimlong larim spot i kampa gut long provins bilong ol.

Tasol O’Neill gavmanyet bai nau kirap na luklukgo insait long dispela hevilong kirapim rakbi i gobek gen long wanem hapem inap long stap long enbikos em i namba wanspot bilong kantri. Long makim maus bi-

long Telikom, Micah igivim mani mak olsemK500, 000 i go long PN-GRFL na i tok gavman baisurukim narapelaK500,000 we O’Neill yetbai kam givim dispelamani. Dispela mani bai ol i

yusim long stretim LloydRobson Oval, na tu bilongstretim ol hevi insait longgem. Gavman bai stapbaksait long Spot Ministana bai wok strong long ki-rapim bek na lukim wok igo gut long Lloyd RobsonOval. Na tu ol bai helpim long

makim bilong wanpelagutpela PNGRFL bot longlukautim gem gut olsemnamba wan spot. Tkakchenko i tok olsem

em i laik lukim PNG gemmas wok long mak weintenesenel rakbi lig ad-

ministresen i laikim longen, na i no bilong olsapota tasol. Gavman bai tu kisim

was long spot administre-sen bikos ol i noken putimol narapela intres bilongol yet, bilong politiks nafainensal i kam insait longgem. “Rakbi lik em i nesenel

gem. Mipela i no nap longstopim wanpela o tupelaman tasol i stopim dispelanamba wan gem bilongkantri. Olsem na mi yet mibisi long lukautim ol wokbilong kamapim dispela1015 Pasifik Gems, wePNG hai holim long hia. “Mi lusim long han bi-

long gutpela vais ministabiong mi, Labi Amaiu,long stretim olgeta samt-ing long mekim wantaimrakbi lig,” Tkakchenko itok.Em i tok aninit long was

bilong en, nogat wanpelanogut samting bai kamapbikos em i wanpela gut-pela gem yumi olgetasave laikim, na i no gut-pela sapos ol man husat ilukautim i bagarapim dis-pela gem

Kumuls kisim wan milien Kinai kam long bek pes

TUPELA strongpela intasiti2012 Digicel Kap tim bilongkantri husat i bin pilai strongtru insait long 21 wik resisbilong dispela semi-profe-senal ragbi sisen, bai naukam brukim bun gen dis-pela wik Sande long lukimhusat i strong tru long winimkap i go long ples bilong ol.SBSL Mendi Muruks na

Agmark Rabaul Gurias i nonupela nem insait longgrenfainol resis. Laspelataim tupela bin bung longgrenfainol em long yia2009. Muruks i bin winim ol

Gurias taim tupela pilai dis-pela 2009 grenfainol longMosbi. Dispela yia bai nara-pela yia we tupela sem timbai pilai gen.Tupela wantaim i no

holim Digicel Kap bilong lasyia. Kap i stap wantaimGoroka Lahanis tasol Laha-nis i aut na kap i stap frinau. Husat tim i win bai kisim

dispela kap. Bilong kisimdispela em i no wanpelaisipela sumting. Grenfainol ino wanpela isi pela gem.Tasol tupela tim wantaim igat planti ol gutpela pilaiana ekspiriens.

Long pilai long ol dispelakain gem, em i no wanpelanupela samting long olgetapilaia husat bai pilai longSande. Gurias i bin kam long

fainol tripela yia olgeta tasol

i no bin laki long winim kap.Dispela yia ol bai sanapstrong na bai les long kisimwankain wari na hevi olsemol i bin kisim long ol yia i gopinis. Kam bek bilong Dion Aiya

bihian long em i kisimbagarap long wisket i binkarim wantaim planti ama-mas na strong i go insaitlong tim. Dispela bin lukimol gutpela fowat olsem Rod-ney Pora na Kot Kerua binmekim planti gutpela runlong abrusim sampela kainmita. Gurias bai lukluk moa

long ol stail pilai bilongBoas Wartovo Jnr na ol ara-pela senta bilong ol. Wankain tu, Muruks bai

sanap strong antap long olpawahaus fowat bilong ololsem Joseph Omai, RoyKela, Jackson, na WeraMark. Huka Charlie Wabo ibin pilai wantaim planti stailna bai lukluk long strongimdispela gem bilong em. Em bai wanpela strong-

pela gem stret we planti ollain na sapota bilong tupelatim wantaim bai pulumapimLloyd Robson Oval (PRL fil). Olsem olgeta narapela yia

i go pinis, we planti ol sapotabilong tupela tim wantaimsave lusim ples long kamlukim grenfainol, i luk olsemmoa manmeri Sauts na Tolaibai kam sapotim dispela tu-pela biknem tim bilong ol.Tim husat i mekim ol likliksamting stret na pilai wan-taim strong bai winim dis-pela gem.

Gren-Fainol 2012- MendiMuruks vs Rabaul Gurias

Samuel Peter Koim iraitim

2012 DIGICEL KAP: Muruks o Gurias? Tim husait i strong bai kisim

NESENAL Sofbol KlabSempensip bai kam longLae long dispela mun,wantaim helpim bilongInter Oil wantaim long K50tausen, dispela sempensipbai kam gut tru.Dispela nau bai lukim

olsem husat klab i winim

dispela taitol bai kisim K7tausen, namba tu ples baikisim K5 tausen, namba 3-ples bai kism K3 tausen nanamba 4-ples bai kisim K1tausen.Dispela bai kamapim

mani mak long K32 tausenlong olgeta wantaim tulong ol trofi na ol pepa wokbilong dispela bikpela pilai.Ol promosen samting tu I

kam aninit long dispelamani we ol Inter Oil givim.Igat 26 top tim insait long

kantri bai go long Lae longsoim kala na stail bilong ollong winim dispela praismani na tu karim nem bi-long provins bilong ol.Dispela pilai bai stat long

namba 14 de bilong dis-pela mun na pinis longnamba 17 de bilong sem

mun long Septemba.Inter Oil Koperet Opisa

Damaris Minikula i tok soft-ball long kantri em olsemfamili we olgeta lain savelaikim long pilai na ol iamamas tasol long spon-saim.Papua Niugini Softball

Federesen presiden ChrisBais i tok tenkyu long InterOil long bikpela helpim.

Sofbal KlabSempensip baikamap long Lae

Nicky Bernard i raitim

PNG Telikom Kumuls bainau gat bikpela mani stretlong redim ol yet longbrukim bun wantaim olAustralian Kangaroos longPraim Ministas Tetin (PM’sXIII) Kap long Septembadispela yia, na Ragbi WolKap neks yia.Pablik Entaprais Minista,

Ben Micah i tokaut long dis-pela bikpela sponsaip las wikFonde long ai bilong SpotsMinista, Justin Tkakchenko,Vais Spots Minista, LabiAmaiu, PNG Ragbi Lig (RL)Intarim Administreta, IvanRavu, na siaman bilongTelikom PNG Ltd, CharlesLitau olsem Telikom baigivim K500, 000 long PNGKumuls long redim ol yetpastim long dispela tupelabikpela gem.Praim Minista Peter O’Neill

yet bai givim narapela K500,000 long ol Kumul pilaia taim

ol i laik pilaim dispela PMs’XIII gem long Mosbi.Telikom PNG, komunike-

sen kampani bilong yumi yet,i kisim ol neming raits bikosol i kamap meja sponsa bi-long dispela tim long PMs’XIII, na long Wol Kap wan-taim.Micah i tok em bai mekim

sampela strongpela samtinglong helpim kirapim bek PNGRakbi Futbal Lig long redimol long gem wantaim Kanga-roos dispela yia na long WolKap long nex yia. Em i tok em yet olsem min-

ista lukautim Telikom, husat imeja sponsa bilong PNG Ku-muls, i lukim olsem nambawan spot bilong kantri i nowok gut. “Ol Kumuls na ol gutpela

sapota bilong ol i gat bigpelarait tasol dispela pipia pasinbilong ol man husat i lukau-tim dispela gem long pait naresis long go long kot klostuklostu i bin bagarapim dis-pela sisen,” Micah i tok.

Wan wik: Fonde, Septemba 6 - 12, 2012.Isu 1985

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

Moa long Pes 27.

Kumuls kisim K1m long redim ol yetlong PMs’ XIII, Wol Kap

Aja Alex Potabe naSamuel Peter Koim i

raitim

MIPELA I REDI: Spot Minista Justin Tkachenko wantaim vais minister na man husat i go pas long ragbi na soka Labi Amaiui soim yunifom bilong PNG Kumuls Praim Minista 13, long namel em Ekting CEO bilong Telikom husat ol bikpela sponsabilong dispela pilai wantaim Ivan Ravu bilong PNGRL. Poto Nicky Bernard.