LAN-103 1

Nóg til af vatni?Menningarsamfélög til forna voru byggð þar sem nægt vatn var.Þurr svæði setja samfélögum skorður.Vatn er auðlind! Um 1 milljarður fólks býr við skort á vatni í þróunarlöndunum.

LAN-103 2

FlóðEru algengust náttúruhamfarir í heiminum.Flóð eru eðlilegur þáttur í vistkerfinu.Auka frjósemi árdala.Hættulegust eru flóðin í berum árdölum.Hvernig getur maðurinn átt þátt í flóðum?

Þök og malbik (vatn kemst ekki niður).Holræsakerfi (styttir tíman).Brýr þrengja að árbökkum.Gömul holræsi (taka ekki við öllu vatninu).

LAN-103 3

Nóg til af vatni? Menn hafa sótt grunnvatn djúpt niður og dælt upp til neyslu. Sumt grunnvatn endurnýjast á 10.000 árum.Þar sem yfirborðsvatn er tekið er hætta á sjúkdómum s.s. húð-og augnsjúkdómum.

LAN-103 4

Vatn- aðgengi og eftirspurnWHO telur að hver maður þurfi 150l á dag til matar, drykkjar og þvotta.Í Kenía eru 5 l á mann! Gerið samanburð á iðnríkjum og þróunarlöndum.Íbúar jarðar nota núna 5x meira vatn en 1950.Til að ákvarða hvort til sé nægilegt vatn er notað hugt. Flæðieining = 1 milljón m3

LAN-103 5

Vatn- aðgengi og eftirspurn (2)Ef 500 manns eru um 1 flæðieiningu er talað um vatnskort v/ þess að þá er ekki hægt að fullnægja þörfum samfélagsins. D: miðríki U.S.Hámark er 2000 manns á flæðieiningu. D: Ísrael.Varanleg lausn að nota gamalt grunnvatn?

LAN-103 6

Hver á vatnið?50% þurrlendis er alþjólegt vatnasvið.Aukin fólksfjölgun = Aukin krafa um vatn.Fólk sem býr neðarlega verða alltaf fyrir neikvæðum áhrifum þeirra sem búa ofar.

Ár sem nýttar er af mörgum löndum.Dóná 15 löndNíger 10 löndNíl 9 löndKongó 9 löndRín 8 löndAmasón 7 löndMekong 6 löndAmú & Syr-Darja

5 lönd

Efrat & Tígris

4 lönd

LAN-103 7

VatnskorturVatnsskortur = meiri uppgufun en úrkoma.Svæðið þar sem viðvarandi vatnsskortur er:

Norður, Suðvestur- og Austur-Afríka.Norður Kína.Indlandi.Kringum Kaspíhaf og Aralvatn.Bandaríkin (mið og vesturhluti landsins).Mið-AusturlöndInnri hluti Ástralíu.

LAN-103 8

Nytjavatn á ÍslandiAf landinu renna um 5000 m3.1000 m3 er lindarvatn.Verst er að ná lindarvatni á gömlu blágrýtissvæðunum.Íslenskt vatn er gott vegna þ/ að það er gerla og efnasnautt.Íslenskt vatn er ekkert afburðarvatn. Inniheldur ekki mikið af steinefnum (steindum).

LAN-103 9

HafiðMeðalhæð meginlandana yfir sjó er 875m.Frá strönd og út á 200m dýpi er landgrunn (6-7% hafsvæðisins).Af landgrunninu tekur við landgrunshlíð og nær niður á djúpsjávarbotninn. Djúpsjávarbotninn er þakinn þykkri eðju sem er gerð úr kísil og kalkskeljum lífvera.

LAN-103 10

Hafið 2Meðaldýpi 3800 m.Dýpst 11 km.Meðalhæð lands og sjávarbotns 2500 m.90% af fæðunni sem sótt er í höfin kemur af landgrunninu.

LAN-103 11

Hafstraumar

Hafstraumarnir eru v/ upphitun sólar, snúnings jarðar, tunglsins, vinda o.f.l. Heitir hafstraumar flytja varma til kaldari svæða (mynd bls. 144).Hitastig er 25°C hærra á Íslandi en á sambærilegum breiddargráðum sem ekki njóta hlýs sjávar.Færibandið! Kaldur og eðlisþungur sjór sekkur við heimskautin og berst í átt til miðbaugs, við miðbaug streymir upp næringarríkur djúpsjór sem og í Indlandshafi og Kyrrahafi.

LAN-103 12

Sjávarföllin (flóð & fjara)2x á sólahring fáum við flóð og fjöru.Sjávarfallsbylgjan er af völdum aðdráttarafls tunglsins (sólar). Flóð verður á þeim hluta jarðar sem snýr að tunglinu og þeim sem snýr frá því vegna miðflóttaafls. Þegar sól, jörð og tungl mynda beina línu er stórstreymt.Þegar sól, jörð og tungl mynda 90° horn er smástreymt.

LAN-103 13

Maðurinn og ströndinStröndin er auðlind.Ferðaþjónustan er ört stækkandi tekjulind ríkja. Miðjarðarhafi er innhaf, 100 milljónir manna búa umhverfis það.120 stórborgir losa skólpið út í það.Um 75% skólpsins er óhreinsað. Út í M. renna 70 stórar ár og um 85% af þeim erum mengaðar (iðnaðarúrgangur, skólp, eiturefni o.f.l.)1/3 olíuflutningaskipa sigla um M. Stærstu strendur við M. eru hreinsaðar með sterkum efnum áður en ferðamenn mæta á staðinn.

LAN-103 14

Nýting hafsinsFiskveiðar í dag eru hrein verksmiðjustarfsemi.Fiskur er auðlind sem endurnýjast með takmörkunum.Gengið var á fiskistofna í heiminum með þeim afleiðingum að þeir hrundu og sumum var nær útrýmt s.s. síld og makríl í Norðursj. (Ansjósuveiðar Perúmanna)

LAN-103 15

Nýting hafsins 2Samkvæmt útreikningum geta höfin séð meirihluta íbúa jarðar fyrir nauðsynlegum næringarefnum (einkum próteini). Í dag er fimmti hver maður háður próteini úr hafinu. ¼ af því sem veiddur er hafnar í dýrafóðri.

LAN-103 16

Hver á hafið?Árið 1982 var skrifað undir hafréttindasáttmála þar sem kveðið var á um nýtingu hafsins og hafsbotn. Mikilvægustu ákvæði sáttmálans voru,

12 mílna landhelgi200 mílna efnahagslögsaga

Það var þó ekki fyrr en 1994 sem nógu mörg ríki höfðu skrifað undir hann og hann öðlaðist gildi.

LAN-103 17

Hafréttindasáttmálinn 1982Landhelgi 12mílur:

Eign viðkomandi ríkis.Skip, flugvélar þurfa að fá leyfi til að fara inn fyrir landhelgi viðkomandi ríkis.En ferðaréttur virtur.

Efnahagslögsaga 200mílur:Einkaréttur á nýtingu hafsins og auðlinda á hafsbotninum.Strandríki geta set lög til að vernda hafsvæðin í kringum landið (Ísland).Ef hafsvæðið er ekki nægilega stórt skal fara eftir miðlínu t.d. á milli Grænl. og Ísl.

LAN-103 18

200 mílur

LAN-103 19

Íslenskur sjávarútvegurÁ hverju byggir íslenskur efnahagur?Sjórinn umhverfis Ísl. er mjög auðugur af næringarefnum og birtuskilyrði eru góð.Fyrir A og V land mætast hlýir og kaldir hafstraumar. Við slík skilyrðir berst næringarríkur djúpsjór upp á yfirborðið. Næringarsöltin nýtast í ljóstillífun.Svifþörungar eru í hlutverki frumframleiðenda í hafinu.

LAN-103 20

Íslenskur sjávarútvegur 2Að vori tekur yfirborð sjávar að hitna. Lóðrétt blöndun er lítil en birta eykst, vöxtur hleypur í þörungagróðurinn sem gengur á næringarsöltin. Framleiðni minkar svo þegar líður á sumarið.Um haustið eykst svo lóðrétta blöndunin svo aftur og þá verður annar kippur.Plöntusvif dýrasvif uppsjávarfiskur (loðna) botnfiskar (ýsa, þorskur, steinbítur).

LAN-103 21

NytjastofnarHelstu nytjastofnar við Ísl: Botnfiskar: þorskur, ýsa, steinbítur.Liðdýr: Humar og rækjaLindýr: Hörpudiskur og kúfiskurSpendýr: Hvalur og selur (áður fyrr)Flestir stofnar eiga sín kjörsvæði s.s. Þorskur og ýsa sem eiga hrygningarstöðvar fyrir vestan land (verbúðir) og uppsjávarfiskur sem gengur fyrir austan land (bræðslur).

LAN-103 22

Saga sjávarútvegsinsUppistaða íslensks sjávarútvegs síðan um landnám hafa verið árabátar eða fram á 20.öld.Algengastir voru sexæringar, flestir urðu þeir 3000 talsins í lok 19.aldar.Útgerð þilskipa hófst í byrjun 19.aldar og í lok hennar barst um ¼ af afla landsmanna með þeim (flest urðu þau um 100-200).Seint á 19.öld hófust tilraunir með vélbáta eða 1881.

LAN-103 23

Saga sjávarútvegsins 2Fyrst í stað settu menn vélar í gömlu sexæringana.Á fyrstu áratugum 20.aldarinnar komu fyrst til sögunnar eiginlegir togarar. Í kringum 1940 höfðu þeir leyst árabátana af hólmi. Bátar fyrri alda þurftu ekki hafnarmannvirki. ATH!Við það breyttust landfræðilegar forsendur hina ýmsu bæja.

LAN-103 24

Saga sjávarútvegsins 3Útgerðin fluttist á staði sem voru skammt frá fiskimiðunum og hafnarstaða var góð.Afleiðingin varð sú að byggðarlög við sjávarsíðuna í kringum landið stækkuð.Framan af öldinni voru helstu útgerðastaðirnir Hafn. og Rvk.Eftir WWII voru keyptir 40 togarar og dreift niður á bæjarfélögin (nýsköpunartogarar).Þeim fylgdi uppbygging í bæjarfélögunum, betri hafnaraðstaða, aukin atvinna, frystihús o.s.frv.Um togarana voru stofnaðar svokallaðar bæjarútgerðir

LAN-103 25

Saga sjávarútvegsins 41970 komu til sögunar ný tæki, skuttogarar (ísfisktogarar).1984 breyttust landfræðilegar forsendur aftur þar sem frystitogararnir komu til sögunnar.Frystitogarar eru ekki háðir neinni staðsetningu þar sem þeir vinna aflann um borð og frysta.

LAN-103 26

Vinnsla sjávarafurða1)Mikilvægast vinnslugreinin er frysting.

50% útflutningsverðmæta af sölu sjávarafurð.Frystihús 150 en fer fækkandi v/ frystitog.Nú er 30% af aflanum unnin um borð.

2)Söltun20% útflutningsverðmæta50% þorsk sem veiddur er fer í söltun

LAN-103 27

Vinnsla sjávarafurða 23) Bræðsla (mjöl & lýsi)

Uppsjávar fiskurinn fer í bræðslu.Staðsetning verksmiðja er mikilvæg í þessu.

Fram á 19.öld var helsta útflutningsvara hertur fiskur.Nú er farið að bera á útflutningi á flugfiski.Fullvinnsla: Niðursoðnar vörur auk fiskrétta.Ný vinnsla hefur verið í farvatninu og er það vinnsla á kítini.

LAN-103 28

KvótinnAðgangur að sjó var frjáls fyrst í stað.Tæknivæðing fiskiskipaflotans leiddi til þess að setja varð hömlur á nýtingu nytjastofna sjávar.Segja má að kvótakerfið hafi fært fiskistofnanna úr sameign í einkaeign.

LAN-103 29

Kvótakerfið Markmiðin eru þríþætt: (Fyrstu tvö voru efnahagsleg en það þriðja var samfélags.)

1. Koma í veg fyrir ofnýtingu og hámarka lífrænan afrakstur sem hafið gefur frá sér.

2. Koma í veg fyrir sóun á fjármagni vegna offjárfestingar í skipum og öðrum búnaði, hámarka fjárhagslegan afrakstur .

3. Að dreifa arðinum með sem réttlátustum hætti aftur til samfélagsins.

LAN-103 30

Kvótakerfið 2Fyrsta veiðistjórnin tók til síldar, rækju og loðnu (ekki þorsks).Eftir að svartaskýrslan kom út árið 1975 og sett var heildaraflamark þorsks fyrir árið. Árið 1978 var skrapdagakerfið sett á þar sem fjöldi daga sem stunda mátti þorskveiðar var kynntur.

LAN-103 31

Kvótinn 3Árið 1983 var kynnt til sögunar kvótakerfið eins og það er í dag. Upprunalega var það tvískipt, afla- og sóknarmark. Sóknarmarkskerfið var fljótlega lagt til hliðar en aflamarkið (kvótinn) varð meginreglan.Hverju skipi var úthlutaður kvóti í heildarafla 7 botnfisktegunda og fór það eftir veiðireynslu áranna 1981-83 hvað hver fékk úthlutað.Í upphafi var framsal milli fyrirtækja/skipa bannað en árið 1991 var það gefið frjálst.Afleiðing: Samþjöppun á fárra hendur aflaheimilda.