NhữngVĩnhânthayđổiThếGiới©ĐỗChâuHuyền,HoàngTríĐứcbiênsoạn|NhàXuấtBảnThanhTân,1971,172trang.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Pdf:cailubietdiBìa:Tornad

Ocr,&soáttổngthể:tranngocanh

TỰA

Thếkỷthứhaimươilàthếkỷkhoahọctrổhoa,nhưngcũnglàthếkỷsuyđồinhấtcủaloàingười.Sựđộcác,íchkỷ,thamlamcủaconngườilênđếntộtđộ.Thếkỷhaimươisảnxuấtranhiềutênđồtểhơnlànhữngvĩnhân.Xãhộiloàingườisẽđivềđâunếukhôngcómộttưtưởnggiavĩđạixuấthiệnlàmngọnđuốcsoiđường?

NhữngVĩNhânThayĐổiThếGiớisẽphôdiễnmộtsựthựckháchquannhữngtưtưởnggiavĩđạicủanhânloạinhưPhậtThíchCa,ĐứcKhổngTử,Socrates,Aristotle,Mohammed,MartinLuther,Galilei,Newton,Rousseau,Darwin,KarlMarxvàGandhi,cũngnhưsẽpháchoạhànhtrìnhtưtưởngconngườitừĐôngsangTâyvàtừCổđếnCậnĐại.Vàchúngtanhậnthứcrằng,đuốcvănminhluânchuyểntừĐôngsangTâyvàdườngnhưsắptrởvềĐôngtheođịnhluậttuầnhoàncủavũtrụ.

NhữngVĩNhânThayĐổiThếGiới,cóngườilàgiáochủtôngiáo,triếtgia,khoahọcgia,v.v…nhưngtấtcảđềucóchungmộttiêuchuẩn,địnhnghĩavàgiảithíchvũtrụ,nhânsinhtheosựkhámphá,sángtạocủahọđểhướngdẫn,mởmắtcholoàingườiđếnnhữngchântrờimớimẻhuyhoànghơn.

ThámhiểmvàoNhữngVĩNhânThayĐổiThếGiớichúngtathấyrằng,cómộttưtưởngvĩđạilàmộtchuyệnkhó,đúckếttưtưởngtrởthànhhệthốnglạicàngkhókhănhơn,nhưngthựchiệntưtưởnglàcảmộtvấnđề.Vĩnhânlàgì?Đólàngườicósứcmạnhtinhthầnvôđịchvàsựđammêtrànđầy.Họchỉlànhữngconngườinhưnhữngconngườitầmthường,nhưngkháchơnlàhọvượtlêntrênmọicáitầmthườngcủaconngườiđểtrởnênbấtdiệtvớithờigian.

TriếtgiangườiĐức,NietzschequanhânvậtZarathoustracónói“Đừngbaogiờgiấumặtvàocátcủasựvậttrêntrời,màphảingạomạn

ngẩngđầulên,mộtcáiđầutrầngiansẽsángtạocácýnghĩatrầngian”.

Phảichăng,NhữngVĩNhânThayĐổiThếGiớiđánglàmộtquyểnsáchgốiđầuchờcácbạnSinhViênHọcSinh?

ĐỖCHÂUHUYỀN;HOÀNGTRÍĐỨC

PHẬTTHÍCHCA

(560–480TTL)

Trênthếgiớingàynay,haitôngiáolớnnhấtlà,ThiênChúagiáovớigần900triệuconchiênvàPhậtgiáovớihơn500triệutínđồ.

Chúngtanhậnthấyhaitôngiáonàykhácbiệtnhautrênđạolývàđốichiếunhaugiữahaiđứctin.HaivịgiáochủJesusvàPhậtThíchCacũngkhônggiốngnhau.

Tuynhiên,tìnhthươngcủaThiênChúagiáovànhânsinhquancủaPhậtgiáođềuđặttrêncănbảntìnhyêuthươngvôbờbếnđốivớichúngsinhcũngnhưcứurỗinhânloạibằngchínhsựchịuđựngvàhisinhcaocảcủahaivịgiáochủ.

Trongthếgiớiloàingườirộnglớnvàsốngquâyquầnnhau,cónhiềuđiểmtươngquanvàtìnhthânhữugiữaconngườivớiconngười.Dođó,nhìnvàokinhPhật,chúngtabiếtvềđạolýPhậtThíchCa,vàdườngnhưchúngtacũngcóthểnhậnradễdàngvàinétthấpthoángcủacánhânJesus.PhậtlàngườiđầutiênvàChúalàngườitiếptụclàmnảynởthêmsựtoànmỹcủanhânloại.

PhậtThíchCalàcontraicủatiểuvươngdòngSakya,thuộcgiaicấpquýtộc,xếpthứhaitrongbốngiaicấpởxãhộiẤnĐộ.PhậtThíchCacólẽsinhvàokhoảng560trướcThiênChúa,vàđượcnuôinấngtrongmộtgiađìnhquyềnquý,sốngtrongnhunglụasuốtcảthờithơấuchođếnlúctrưởngthành.

Chúngtakhôngthểnàonóivàothờikỳnàomàôngbắtđầulonghĩ,khilầnđầutiên,ôngnhậnthấysựrỗngtuếchcủathúvuiănchơivậtchấtvàthắcmắcvớimộtvấnđềvềsựkhổcủakiếpngười.Nhưngcómộtđiềuchắcchắnlàkhiđứacontraiôngchàođời,Phậtlúcđóvừa29tuổi,quyếtđịnhthayđổitấtcảlốisốngcủamình,vàcuốicùng

mangtheobênmìnhtưtưởngcáchmạngtôngiáoởphươngĐông.

Ngàyhômđó,tựnhiênPhậtkhámpháralàphảitừgiảgiađìnhêmấm,vợđẹp,conngoan,dứtbỏtấtcảnhữngcôngdanhsựnghiệp,đềnđàicungdiện,cũngnhưnhữngtàisảncủacuộcđờinày,dồnhếttâmtrítrongviệcđitìmmộtchânlýđíchthựccủacuộcđời.Phậtđãđạtđượcquyếtđịnhnàyvớithậtnhiềuýchívĩđại,vìphảidứtbỏtronggiâyphútnhữngràngbuộcvớigiađìnhkhỏngphảilàchuyệndễdàng.

Thứcdậytrongđêmkhuyathanhvắng,tưtưởngđãchuẩnbịsẵnsàng,nhưngPhậtkhôngthểnàocưỡnglạiýmuốnnhìnvợconlầncuốicùng.Khinhìnvợconyêngiấcgiữanhữngbônghoalaliệt,quàtặngcủanhữngngườiđếndựlễsinhnhật,lòngPhậtbừnglênýmuốnsiếtchặtđứacontraithânyêulầncuối.NhưngPhậtdằnlòngđược,vìsợvợthứcdậy,vàrồichiếnthắngđượcsựhammuốncủamình,Phậtrónrénbướcra,leolênngựavàbăngmìnhtrongđêmtối.

Đixakhỏiquêhươngđấttổ,saukhibăngquanhữngcánhđồngphìnhiêuởthunglũngsôngGanges,PhậtđếndãyđồiVindhya,vùngranhgiớicâycốiumtùm,táchrờiẤnĐộkhỏivùngđấtcaokhôkhancủaDecan,miềnđấtphíaNam.Phậtsốngtạiđâysáunăm,tìmđạolýbằngsựhànhxácghêgớmcủangườitukhổhạnh.

Ôngcạorâu,tóc,mặcquầnáomàuvàngcủacáctăngvàlangthangđikhấtthựccũngnhưchịuđựngsựhànhxácbằngcáchhạnchếăn.

Phậtsốngcôđộctrongmộtkhurừnggiàvớinămmônđồ.Phậtcốgắngtựépmìnhtronggiớiluậtvàđàyđoạthểxácđểtinhthầnđạtđếnmộtsựthanhtịnhhoàntoàn.

Phậttrởnênnổitiếng,đượckhắpnơitántụngnhưmộtconngườithánhthiệntrongsạch,nhưngchânlýmàPhậtmuốntìmkiếmvẫncònxalắc.Chođếnmộthôm,saumộtcơnmêmangbấttỉnhvìđãhànhxácquáđộ,Phậttỉnhdậyvàmộttiasánglóelêntrongtrí.Tấtcảnhữngsựnhịnănvàkiềmhãmconngườirakhỏinhữngđiềukiện

tiênquyếtcủađờisốngbìnhthường,nhưsựhànhxáckhôngchămsócđếnsứckhoẻsẽkhôngmanglạikếtquảgì,màchỉlàmgiatăngsựsuynhượcvềtinhthầncũngnhưthểxác.Đểcóthểgiữgìnlýtríđượcvữngbền,sựsuytưđượchoànmỹ,quansátđượcsựdiễnbiếncủatưtưởngvàđểcómộtcáinhìnsángsuốt,thấuđoạtđượckếtquảtốtđẹp,conngườiphảiănthứcăntinhkhiếtvàgiữmộtđờisốngkhoẻmạnh.Rùngmìnhtrướcsựkhámphá,Phậtvộivàngchiasẻsựxúcđộngđóvớinămmônđồ.Nhưngkhinghevịthầytônkínhcủahọtừbỏcuộcsốngkhổhạnhvàđòiăntrởlại,họvôcùngsửngsốtvàkhiếpđảmtrướcđềnghịcóvẽnổiloạnngoàisứctưởngtượngcủahọ,chonênhọbỏrơiPhật.

NhữngngàykếtiếpthậtđãgâynhiềuhậuquảchothếgiớiphươngĐông.Bịbỏrơitrơtrọi,PhậtlangthangkhắpcáckhurừngởGaya,ngàynaygọilàBihar.KhiđếnbờsôngNeranjara,Phậtmớiantoạdướitáncâybồđềhaycâysungrừng.MộtngườiđànbàđếndângchoPhậtmộtcốcsữa,Phậtnhậnlấyvàuốngđểbồibổsứckhoẻ,tiếptụckiêntâmtheođuổikhámpháchânlý.

Vàtạinơiđó,saunhữnggiờtriềnmiêntrongsuytưmãnhliệtcũngnhưsựkhổnãocủatinhthần.Phậtđãtrảiquatấtcảnhữngxúcđộngcủamộtconngười,từsựtuyệtvọngđentốinhấtđếnniềmhyvọngtuyệthảo,cuốicùngPhậtđãtìmđượcsựbìnhthảncủatâmhồn,vàkhámphárachânlý,ôngtrởthànhPhậtThíchCa,mộtvịPhậtrựcrỡsángchói.

Lúcđầu,quáđỗivuimừngvớisựkhámphácủamình,Phậtbịcámdỗgiữniềmvuiđómộtmìnhvàsốngnốtquãngđờicònlạitrongniềmhạnhphúccôđơn.PhậtkhôngmuốnsansẻvớiainiềmhạnhphúcvĩđạimàPhậtđãtìmrađượcbằngmộtgiárấtđắt.NhưngýmuốnquáíchkỷđókhôngthểtồntạitrongquảtimcủamộtngườinhưPhật,đãđạtđếnchânlýbằngsựthănghoacủaconngười,làphảivượtlêntrêntấtcảnhữnghammuốntầmthường.Vìthếchẳngbaolâu,PhậtThích

CalạilênđườngđếnBenaresphổbiếnchotấtcảmọingườichânlýđãngựtrịPhật.

Tạithànhphố,Phậttìmđượcnhữngmônđồcũ.HọmaumắntrởlạilàmđệtửtrungthànhcủaPhật,vìPhậtđãnóichuyệnvớihọ,vớitấtcảphẩmcáchcaocảvàlòngtựtin.Sựbìnhtĩnhđiềmđạm,sángsuốtcủaPhậtThíchCađãtrấnanhọ,dẹptantấtcảmọinghingờngầnngại.CảnhómhọplạitựxâycấtchỗởtrongcôngviênDeer,tạothànhmộtlàngcủanhữngngườihiềntriếtởBenares,vàtạiđóPhậtThíchCađãgiảngchotấtcảmọingườinghechânlýmàPhậtkhámpháđược.

PhậtThíchCanói“cóbốnđiềuchânlýcaoxamàtaphảithấuđáo.Thứnhấtlàchânlýcủasựkhổ.Sựkhổởthếgianvàkéodàisuốtcuộcđời.Sinh,lão,bịnh,tửđềulàkhổ.Khôngđượcthươngyêucũnglàsựkhổ.Bịchiasớttìnhyêucũnglàsựkhổ.Khôngđạtđượcýmuốncũnglàsựkhổ.Nóitómlại,nhữngđiềucănbảncủacátínhconngườilàsựkhổ”.

ChânlýđóđãđượckhẳngđịnhtronggiáolýnhàPhật.Phậtdạyrằng,nằmsâutrongsựhammuốncủaconngườilàđượctrườngsinhbấttửkèmtheobằngdụcvọngvàsựkhaokhátlúcnàocũngđòihỏiđểthoảmãn,thèmkhátsống,thèmkhátquyềnlợi.Đâylàchânlýthứhaiđượckhámpháralànhữngnguyênnhâncủasựkhổ.

Chânlýthứbalàdạycáchtiêudiệtnỗiđaukhổ,dậptắtngọnlửatham,sân,si,vàxuađuổikhôngchonócónơisinhtồn.

Chânlýthứtưlàbátchánhđạo,giảithíchphươngthứcgiảithoátconngườibằngcáinhìnxácđáng,trongýnghĩ,ngônngữ,hànhđộng,trongđờisống,trongsựnỗlựclàmviệc,cẩnthậnvàchútâm.Nhữngđiềuđóbaotrùmbaconđườngsinhhoạtchínhyếucủaconngườilà,thânxác,trínãovàngônngữ.

ÔngtựxưnglàPhậtThíchCa,vìđãnghiềnngẫmvàthôngsuốt

đượcbốnđiềuchânlýcaoquýấy,đãđạttớibựcthánh,mộtbựcchântutoànmỹnhấtcủanhânloại.

Bâygiờ,Phậtđãlĩnhhộiđượccáchgiảithoát,đượcmệnhdanhlàconđườngtrungdunggiữacựcđoan,sựhưởngthụvậtchấtquáđáng,cũngnhưsựhànhxáctháiquá.Dođó,PhậtThíchCađãđạttớiconđườngđưađếncõiNiếtBàn,trêncảsựchết,nơiconngườiđượccứurỗihoàntoàn,thoátrakhỏilònghammuốnvịkỷ,vàmỗilinhhồnđềuhợpnhấtquâyquầntronghoàbìnhthânáicủacõivôvi.

ChủthuyếtcủaPhậtThíchCa,tronglúcchiếmưuthếtốtđẹp,đãphảiđươngđầuchốnglạivớikhuônkhổđờisốngcũngnhưýnghĩcủaẤnĐộđươngthời,trướckhichúngtacóthểxácđịnhtầmquantrọngcủađạoPhật.TôngiáongựtrịmiềnBắcẤnĐộvàothờiPhậtThíchCalàẤnĐộgiáo,đượcngườiBàLaMôntruyềnbáđầutiênhaynhữnggiáosĩ.Đốivớihọ,đờisốngcănbảnlànghilễ,chỉbiếttrungthànhtuântheolờiphátnguyện,nhữngluậtlệvàquychếmớicóthểbảođảmđượcđạođứcvàthểchấtcủaconngười.Đờisốngđượcgiảmthiểutrongmộtphươngthứcmáymóc,khôngthayđổi,khôngtiếnbộ,giữgìnđờisốngkhắckhổtheokinhDharma.Xãhộibịchiaralàmbốngiaicấp,vàsựphânchiađượcấnđịnhtừthuởlọtlòng.Chonênđịavịconngườiđóngkhungbấtdibấtdịch,từkhimớisinhrachođếnlúcnhắmmắtlìađời.SựcứngrắnphânchiagiaicấptrongxãhộiẤnĐộđãtạonên,khiếnchogiớiquýtộcluônluôncốgắngthốngtrịgiaicấpbầncùng.Giaicấphạtiệnnàykhôngcócơhộiđểtựbàytỏtưtưởng.Bổnphậncủahọlàphảiphụcvụvàlệthuộchoàntoànvàogiaicấpđượcđặcquyền,dođóchủnghĩađịnhmạngđãđượcanbày.Chủnghĩanàylàmộtthiệtthòiquálớn,khôngmanglạichođámđôngdânchúngbấthạnh,nghèokhổ,vàngăncảnkhôngchomộttưtưởngtựdonàođượcdịppháttriển.Tínđiềuchínhcủahọlàlòngtintưởngmộtcáchmùquáng,vàhoàntoànnôlệtheoýmuốncủacácthầnlinh.Trongkhiđó,tưtưởngtôngiáobắtnhịpcầuthôngcảmgiữacon

ngườivớiconngười,khôngphânbiệtgiaicấp,làmpháttriểntìnhtươnggiaocủanhânloạilạikhôngđượcbiếtđến.

Mộtbứctranhutốicủađờisốngthấpkém,tuyệtvọngbịbỏrơicủađạiđasốquầnchúngđượcphơibàyra,khiPhậtThíchCađigiảngđạolýchodânchúngnghe.PhậtThíchCađếnvớihọ,khôngkêugọisựcảmđộngcủamọingười,nhưngPhậtđếnvớihọbằngchínhngônngữcủahọ,vànhữngđiềugiảngdạycủaPhậtđềuđặttrêncănbảntìnhyêuthương,cũngnhưônhoàtronglờinói,ýnghĩhaytronghànhđộng.CátínhnhântừvượtbựccủaPhậtđãhấpdẫntấtcảmọingười,giàcũngnhưtrẻ,giàucũngnhưnghèo,cóquyềnthếcũngnhưkẻhạlưu.

PhậtThíchCathừanhậnthuyếtluânhồivớisựtáisinhkhôngngừngnghỉcủakiếpngười,nhưngPhậtcũngđãtìmracáchđểthoátrakhỏivòngsinhtửấy.ThấusuốtđượcbốnchânlýcaoxađểđạtđếncõiNiếtBàn,conngườicóthểtựgiảithoátmìnhrakhỏicátínhmộtconngười,vàkhôngcònvướngtrongvòngsinh,lão,bịnh,tử.NhữnglờigiảngdạycủađứcPhậtmanglạikếtquảkhảquanđốivớinhữngđệtửnhàPhật.Triếtlýnàychỉcóthểđạtđượcbằngnhữngtâmhồnđầynghịlựcvànhiệttâm,vàphảiépmìnhtrongđạolýcũngnhưtựrănmình.BátchánhđạođặtramộtđạophápthậtcaolàmphươngchâmchoconngườiđếncõiNiếtBàn.

PhậtThíchCabỏđitưtưởngphânchiagiaicấp.ĐốivớiPhật,tấtcảmọingườiđềubìnhđẳng,vàtấtcảđềuđượcđốiđãinhưanhembạnbè.Khôngsinhvậtnàobịgiếtvìtấtcảmọiđờisốngđềulinhthiêng,Phậtcấmcácđệtửkhôngđượcnóidối,khôngđượctrộmcắp,thôngdâm,khôngđượcchìmđắmtrongmenrượuhayđòihỏinhữngquyềnlựcvượtquáconngười.

Đểtruyềnbáđạolývàgiúpíchcũngnhưcảithiệnđasốquầnchúngcómộtđờisốngkhảdĩhơn,PhậtThíchCathiếtlậpquychếcấpbựcchocáctusĩ.Cácluậtlệnàyrấtnghiêmkhắc,nhữngngườixuất

giađềubịbắtbuộcphảitừbỏthếgiớibênngoài,mọiliênhệvớigiađình,sốngmộtcuộcđờitrongsạch,tuyệtđốicựtuyệtvớitấtcảnhữngđòihỏicủachínhmình.Cáctusĩphảimặcáovàng,mangbìnhbátđikhấtthực,rồichianhauđikhắpcácngảđườngđểtruyềnbáđạolýnhàPhật.

Nhữngtínđồđượcthunhận,bổnphậnhọlàphảitiếptụcnghelờigiảngdạycủacáctusĩvàgìngiữgiớiluậtnhàPhật.TrongsốtínđồnàycónhiềuHoàngTửcũngnhưconnhàquýtộc.Sauđó,PhậtThíchCacònchophéppháinữcóthểtheotuhọc,thayvìtrướckiaxãhộiẤnĐộtinrằng,đànônglàsinhvậtvượttrênđànbà.PhậtThíchCakhôngđồngývớiquanniệmchungchorằng,tàinăngngườiđànbàchỉcógiớihạn.Hơnnữa,PhậtThíchCacònlàmchophụnữýthứcđượcuyquyềncũngnhưsứcmạnhtiềmẩncủahọ.

ĐứcPhậttựmìnhlàmmộttấmgươngchocácmônđồ,bằngcáchtựtrởthànhmộtkhấtsĩràyđâymaiđótrongsuốtkhoảngđờicònlại.RấtítchitiếtđượcbiếtvềbướcđườnglangthangphiêubạtcủaPhậtđếnmiềnBắcẤnĐộvàtrongcácquậnOudh,Bihar,nhưngtrongbốnmươilămnămtrời,đứcPhậttiếptụcgiảngđạovàtruyềngiáo.

Suốtmùamưa,Phậtluivềmộttỉnhhaylàngnàođó,vàtrongsuốtthờikỳgiómùalạnhlẽo,ĐứcPhậtlangthangkhắpnơikhấtthựcvàxintrúmưanhưmộttusĩbầncùngnhất.

VuachúatiếpđónPhậtnồnghậu,ngườigiàucócũngniềmnởvàdànhriêngcáckhuvườnchoPhậtvàcáctínđồcủaPhật,vìcáckhuvườnrộngrãi,mớithíchhợpchođámđôngdânchúngmộđạoxinyếtkiếnPhậtThíchCamỗingày,vàtrongcáckhuvườnmátmẻtịchmịch,Phậtvàcácmônđồcóthểthiềntịnh.

NhưngkhôngphảinhữnghoaviêncủacácHoàngTửvàdinhcơđồsộcủangườigiàucólúcnàocũnglànơimàĐứcPhậtvàcácđệtửcủaPhậtchọnlựa.Vìcâuchuyệndướiđâysẽtiếtlộrõràngsựthanhcao

trongsạchvĩđạicủabậcđạithánh,đạisưnày.

Mộtngàykia,mộtngườidâncưngụtạitỉnhAlavitrongkhurừngSinsapa,tìnhcờgặpĐứcPhậtđangtĩnhtoạbênvệđườngdànhchosúcvậtđi.TiếngầnđếnĐứcPhậtvớisựtônkính,ngườikiahỏi“ThưaThầy,kẻphẩmcáchvượtbựcnhưthầycósốnghạnhphúckhông?”

“Cóchứ,hỡichàngtuổitrẻ.Tasốngrấthạnhphúc.Talàmộttrongnhữngngườisốnghạnhphúcởthếgiannày”.

Ngườikiahỏitiếp“Thưathầy,cáilạnhlẽocủađêmđông,sươnglạnhlạisắpđến,mặtđấtthìlòilõmgồghềvìdấuchânsúcvậtdẵmlên,ládùnglàmchiếungủlạiquámỏng,áovàngcủatusĩlạiquámongmanh,trongkhigióđôngrétbuốtnhưcắtdanữa?”

Vớisựtrầmtĩnhsiêuphàm,ĐứcPhậtThíchCatrảlời“Hỡingườitrẻtuổi,quảđúngnhưvậy,tasốngrấthạnhphúc.Talàmộttrongnhữngngườisốnghạnhphúcởthếgiannày”.

Suốtnhiềunămlangthangđâyđó,thuđượcbiếtbaokinhnghiệmkhácnhau,ĐứcPhậtđãđạtđượcsựthanhkhiếtvĩđạicủatâmhồnvàlòngtintolớnvàochủđíchcứurỗichúngsinhcủaPhật.

ĐốivớicácgiáosĩBàLaMônvàcácgiáopháikhác,ĐứcPhậthaytổchứccáccuộctranhluậnvàkhôngbaogiờsợbịđánhbạitrongkhitranhluận,ĐứcPhậttuyênbố“Trongcuộctranhluậnvớibấtcứai,tôicóthểbịdồnvàonhữngvấnđềrắcrốikhókhăn,nhưngđiềuđókhôngthểcóđược,vàchínhvìtôibiếtrằngkhôngbaogiờviệcđócóthểxảyranêntôigiữimlặngvàtintưởng”.

ĐứcPhậtđãthuthậpđượcmộtphươngphápgiảngdạyquầnchúngvàriêngnhữngngườibìnhdân,ĐứcPhậtthườngdùngtụcngữvàcácbàithơngụngôn,chúngtakhôngthểnàobỏquakhôngkểlạicâuchuyệnanhchàngnôngdânBhardwaja,đãbảoĐứcPhậtđừnglườibiếngmàphảilàmviệcnhưanhtađểtựkiếmlấymiếngăn.ĐứcPhậttrảlờichoanhtabiếtPhậtcũnglàmộtnôngdân,vàtạođược

choôngbằngchínhsựcàycấyvàtrồngtrọt.AnhchàngnôngdânrấtngạcnhiênvìĐứcPhậtcóbaogiờlàmchủmộtmiếngruộngnàođâu?

ĐứcPhậtnói“Đứctinchínhlàhạtgiốngcủata,sựsuytưcủatalàmưa,tâmtrítalàchiếcáchbằngdatrêncổtrâubò,vàsựsiêngnăngcủatalàchiếcroichăntrâubò.Gìngiữcơthể,lờinóivàtríóc,hạnchếănuống,cùngvớichânlýmàtađãtìmravàsựcứurỗichúngsinhlàbổnphậnmàtađãkhẳngđịnh.Nănglựctacũnggiốngnhưchiếcáchđeovàocổchotrâubò,đưatađếnsựanlànhtuyệtđỉnhcủacõiNiếtBàn.Nóđưatađếnnơikhôngcònsựkhổnữa.Đólàsựcàycấytrồngtrọtcủatavàcôngviệcđóchotaquảbấttử”.

Cũnggiốngnhưthế,đốivớingườimẹbịcuồngtrísaucáichếtcủađứaconyêuquý,PhậtThíchCađãgiảngmộtbàivềsựkhôngthểtránhđượccáichếtcủakiếpngườibằngmộtcâuchuyệnngắnđặcsắctỏýkhuyênrănngườiđànbà.

LúcPhậtThíchCaquảtámmươituổi,sựbịnhhoạnbắtđầubáohiệusựnguyngậpngàycuốicủacuộcđời.Bằngtấtcảcốgắngýchívượtbực,ĐứcPhậttrìhoãnlạicáichếtvàthổlộ“Khôngđượcquyềnđikhỏisựsốngmàchưatrăntrốiđiềugìvớicácmônđồ”.

Chonên,mặcdầuphảichịunhiềuđauđớnvìbịnhhoạn,ĐứcPhậtcũngcốgắngsuốtmùamưa,vàchogọicácmônđồtụtậplạinghelờigiảngdạy.ĐứcPhậtnói“Cuộcđờitasẽchấmdứttrongvòngbathángtớiđây,vàcácconsẽkhôngcònđượcnghelờitagiảngdạynữa”.ĐứcPhậtkhuyếnkhíchcácmônđồphảitỏracươngquyết,tìmmộtchỗantoànvàtiếptụchọchỏikhôngngừng.VàgọiAnandađếngần,ĐứcPhậtdặndò,“Anandaơi,tacũnggiàquárồi,cuộchànhtrìnhcủatasắpsửachấmdứt,tađãtrảiquabiếtbaonhiêunămhànhđạovàtámmươituổirồi.

Anandaơi,tacũngnhưmộtchiếcxebòcũkỷ,chỉcóthểxêdịchđượcnhờsựgiúpsức.Chonên,tanghĩrằng,thânxáccủavịminhchủ

chỉcóthểtiếptụcgượnggạođượcnhờsựchămsócthậtnhiều”.

Rồi,vớisựcươngquyếtkhôngchútmệtmỏi.ĐứcPhậtlạilênđườngtiếptụccuộchànhtrìnhvàđiềunàychỉlàmchothểxáccàngchịuthêmsựdàyvòđauđớn.ĐếnKusinara,ĐứcPhậtđãtrảiquanhữnggiờphútcuốicùngtrongkhibanhuấntửchocáctusĩ“Hãyxemkìa,cáccon,takhuyênnhủcáccon,sựmụcnátthúirửalàlẽtựnhiêncủatấtcảmuônloài.Hãylàmsiêuđổchúngsinhmộtcáchthậntrọngtrongcôngviệccaocảnày”.Nóixong,PhậtThíchCavềcõiNiếtBàn.

NhữnglờigiảngdạycủaĐứcPhậtThíchCađãphongphúhoáđờisốngvàtưtưởngcủabiếtbaonhiêuthếhệphươngĐôngMặcdầusựtinhkhiếtcủagiáolýnhàPhậtchẳngbaolâuvẩnđụcđinhiều,mặcdầudânchúngtônsùngĐứcPhậtmộtcáchlinhthiêngvàthờphượngvịgiáochủcủaPhậtgiáomộtcáchngâythơkhờkhạo,thayvìcốgắngtìmhiểunhữnggiáolýcủaĐứcPhậtvàchútâmthựchànhđúngđắn,đạoPhậtcũngmanglạihaiđiềulợiíchquýgiáđốivớicáctínđồ,đạoPhậtđãgiảiphónghọkhỏibứctườnggiaicấp,vàđạoPhậtcũngđãdạyhọcuộcđờivẫntrànđầyhivọng.

TriếtlýbiếnhoávàtiếnbộcủaPhậtThíchCacónghĩarằng“Conngườihoàntoànchịutráchnhiệmchínhhànhđộngcủahọ”,vàchủthuyếtnàyđãthổimộtluồngsinhkhímớimẻvàođámđôngđangmêngủ.NhữnglờivàngngọccủaĐứcPhậtđãmanglạikếtquảrấtlớnchonhữngtínđồPhậtgiáovềlòngbácáiđộlượngcủangườiPhậtTử.Chonên,suốthànhtrìnhlịchsửdàihơn2000nămcủaPhậtgiáo,PhậtTửkhôngbaogiờkêugọisựchiếntranhbằnggươmgiáo,màchỉkêugọiđếnsựônhoàvàđạođức.Hơnnữa,khôngbaogiờcósựkỳthịhayngượcđãitôngiáokhácđốivớingườiPhậtTử.

NhữnglờigiáohuấncủaĐứcPhậtThíchCa,thậtrađãlótđườngchotôngiáolàsựngoanđạotíchcực,đặttrêncănbảnlàniềmtinởchân,thiện,mỹcủalinhhồnconngười.

ĐỨCKHỔNGTỬ

(550–497TTL)

Sựtrungthành,lòngđộlượng,nhânái,tinhthầnchutoàntráchnhiệm,sựtếnhị,điềuđộ,liêmkhiết,vớimộtchínhthểcaitrịônhoàtrongmộtxãhộivàngson.“Đừnglàmchongườikhácnhữnggìmàtakhôngthíchchochínhbảnthânta”,ĐólànhữngnguyêntắccănbảncủaKhổnggiáo,mộtquyluậtđạođứcđãchỉđạolinhhồnTrungQuốcbiếtbaothếkỷnay,ĐứcKhổngTử,bậcđạihiềntriết,bậcthánh,nhàcảicáchmàsựthôngtháivàđứchạnhcủaôngđãkhaisángchomộtphongtràomới.Ôngchết6thếkỷtrướcThiênChúa,nhưngcôngnghiệpcủaôngvẫncònsốngmãivớithờigian.

ThángHainăm1917,mộtcuộctranhluậngaycấnvàthúvịxảyratạiQuốcHộiTrungQuốc.Nămnămtrướcđó,khiHoàngĐếTrungHoathoáivịvàTrungQuốctrởthànhmộtnướcCộngHoàthìKhổnggiáođãđượcxemnhưmộtquốcgiáohơnhaingànnăm,nhưngảnhhưởngđãbịmấtdần.NgàynayKhổnggiáolạiđượcđềnghịphụchồivàthêmvàođó,KhổngTửđượctônlàmvịThánhcủaTrungQuốc.

Mặcdùvớisựnhiệtthànhcủasốđônghọcgiảtronggiớichánhkhách,đềnghịtrênvẫnkhôngđượcchấpthuận,nhưngsựkiệnđócũngchứngtỏảnhhưởngsâuđậmcủabậcđạihiềntriếtvẫncònđènặngtâmtríngườiTrungHoa.Sứcmạnhcủasựviệcđóđượctănggấpđôikhinhớrằng,quabaonhiêuthờiđại,KhổngTửđãđượcdânchúngTrungHoatônthờ,xemnhưthầnthánh,nhưngtrướcđó,ôngchưabaogiờđượcxemnhưvịthầnthánh.ÝnghĩthầnthánhcólẽhơikhôihàiđốivớiôngmộtchútvìtrongtấtcảcáchiềntriếtthờixưathìKhổngTửlạilàngườiítcótínngưỡngnhất.TheomộtnhậnđịnhcủahọcgiảDuBosethìKhổngTử“khôngphảilàmộtngườicuồngtín,ôngchỉthựchànhmộtítnhữngnghithứctôngiáo,nhưngkhônghề

giảngdạyvềtôngiáo”.NếuôngsốngđếnngàynaythìôngsẽđượcmệnhdanhlàBấtKhảTriLuận(chủtrươngtríngườikhôngthểnàobiếtđượctuyệtđối),vìtrongkhiôngthừanhậnsựhiệnhữucủacácquyềnlựcthầnthánhthìônglạikhôngràngbuộcnhiềuvàocáchquyềnlựcđó.Ôngnói“Hãytôntrọngthầnlinhnhưngphảiđứngxahọ”.

Ôngkhôngchúýđếnquákhứconngườicũngnhưkhilinhhồnconngườitáchrờithểxácsaukhichết.Nhưngôngchỉchúýđếnsựchỉđạothựctếtrongđờisốnghiệntạicủaconngười,ôngtựnói“Tôicốgắngđểtrởnênmộtconngườiđứchạnhhoàntoàn,vàđểdạyngườikhácmàkhôngmệtmỏi”.Lýtưởngcủaônglà“Mộtconngườiưutúlàđemphổbiếnsựhiểubiếtcủamìnhvớisựlãnhđạosángsuốtvàyêunghề”.

Đểtheođuổilýtưởngnày,ôngphảithíchnghituyệtđỉnh,vàconngườiônglàmộtsựkếthợphiếmcó,vừacólýtưởng,lạivừalàmộtconngườihếtsứcthựctếtrongcôngviệclàmăn.

Cóngườichorằngthờithếtạoconngười,trongtrườnghợpcủaKhổngTửthìthậtvôcùngxácđáng.Vìvàothếkỷthứ6trướcThiênChúa,hoàncảnhchínhtrịTrungQuốcgiúpôngcónhiềucơhộitraodồitríthức,hơnlàchoôngcócơhộiđểpháttriểntàinăngvềbuônbán.TrướcKhổngTử,hơn1.000nămTrungQuốcđượcthốngnhấtvàdướisựcaitrịcủacácHoàngĐếtuhành,vàtừkhiKhổngTửrađờitriềuđạivàngsonchấmdứtnăm1125trướcThiênChúa.Hơn500năm,TrungQuốcdầndầnphântánralàmnhiềutiểuquốc.Chođếnthếkỷthứ6trướcThiênChúamàcácsửgiaTrungQuốcgọilà“thờiđạinhiễunhươnghỗnloạn”,có5đến6nướctranhgiànhquấynhiễunhau.

MùaĐôngnăm551hay550trướcThiênChúa,KhổngTửrađờitạinướcLỗ.Chaông,làmTrihuyệnvàcórấtnhiềucongái,nhưngkhôngcócontraiđểnốidõi.Chonênkhiđã79tuổi,ôngcòncướithêmmột

nànghầu,vàcuộctìnhduyênnàyđãbanchoôngmộtcậuquýtử.

Cũnggiốngnhưnhiềuvĩnhânkhácthờixưa,sựchàođờicủaKhổngTửbaotrùmtrongmộthuyềnthoại.Tụctruyềnrằng,ngườimẹtrẻđẹpcủaôngcầuTrờikhẩnPhậtxinđượcmộtmụncontrai,bàđãtổchứcbiếtbaonhiêucuộcphướcthiệnđểmongnguyệnvọngđượcthoảmãn,vàmộtvịthầnhiệnratronggiấcmộngnói“Bàsẽcómộtngườicontrai,mộtvịthánhvàbàphảihạsinhhàinhitrongmộtcâydâurỗng”.Nghethế,bàmừngrỡvàsắpxếpviệcnằmchỗtrongmộtcáihầmtạiđồitênlà“Câydâurỗng”.

Khiđứabéchàođời,rồngvàngvànữthầngiữcâyxuấthiện,leolêncanhgiữtạilốiravàocủacănhầmvànhãrahươngthơmngàongạt.Mẹôngnghetiếngnhạcréorắt,dudươngvàmộtgiọngnóihuyềnhoặc“Thượnggiớivôcùngxúcđộngkhiđứaconthầnthánhcủabàchàođời,vàgởixuốngđâynhữngâmthanhhuyềndịuchàomừng”.Trênmìnhhàinhicóbốnmươichíndấuvớinhữngchữ“Ngườisẽkhaisángranhữngnguyêntắcvàsẽbìnhthiênhạ”.Phéplạhiệnravàmộtdòngsuốichảyrócráchtrongcănhầm,trongkhiđókỳlânxuấthiệnmangtấmbảngcókhắchàngchữ“Concủathuỷthầnsẽnốinghiệpcaitrịthiênhạvàsẽlàmộtvịvuakhôngngai”.

ĐiềurõrệthơnnhữnghuyềnthoạingụngônnàylàKhổngTửngaylúcthiếuthờiđãcónhữngdấuhiệuchứngtỏmộttàinăngkhácthường.TrướckhiKhổngTửđượcbatuổithìchaônglìatrần,giađìnhlâmcảnhtúngquẫn.Cậubéphảiđitìmkếsinhnhai,nhưngtrongđầuvẫnđểtâmhọchỏi,vàngườitachorằngôngquyếtđịnhtrởthànhbậcthánhhiềnvàonămmườilămtuổi.

Ônglậpgiađìnhnămmườichíntuổi,nhưngmặcdùvợôngsinhchoôngmộttraihaigái,hônnhânvàđờisốnggiađìnhdườngnhưkhôngràngbuộcđượcmộtconngườiđangdầndầnýthứctrởnênvĩđại.Đólàmộtsựhỗnhợpnhịnguyên,ôngkhôngnhữngmuốntrởthànhhọcgiảmàcònmuốntrởnênmộtthánhsư.Mộtthờigianngắn

sauhônlễ,KhổngTửnhậnlàmquảnlýcửahàng,vàsauđó,ôngđượcgiữviệccoisóccôngviênvàsúcvật.

Năm22tuổi,ôngbắtđầusựnghiệpcủamìnhvớivaitròmộtgiáosưkiêmnhàhọcgiả,lậpramộtlâmviệnhaytrườnghọcđểgiảinghĩanhữngnguyêntắcchỉđạovàphươngphápcầmquyền.Mônđồcủaôngđềulànhữngngườitrẻ.Nếuhọgiàuthìôngđãnhậnđượcmộtsốhọcphíđángkể.Nhưngrấttiếc,khôngaithoátkhỏisựnghèotúngcủamình.

Lấynăngkhiếuvàlòngnhiệtthànhlàmtiêuchuẩnôngđãgiảngdạycácmônđồ“Khitađưaramộtkhíacạnhcủađềtàimàtựmônsinhkhôngbàhọcđónữa”(câunàytheosáchin–khôngrõnghĩalàgì.TNA).

Ởvaitròmộthọcgiả,ôngamtườngsửhọcvàtriếthọc.Ởvaitròmộtnhàhànhchính,ôngđượcbiếtnhưmộtnhàcảicáchđầynhiệttâm,khôngngầnngạitấncôngvàquétsạchnhữngchếđộhàkhắclỗithời.Ôngtrởnênnổitiếngvàuytíncủanhàhọcgiảkiêmhànhchínhđãđượcnhiềungườingưỡngmộ.

Đếnnăm30tuổi,ôngkểrằngôngđãđạtđến“Mộtsựphánxétvữngchắckhiđãhọchỏitậntườngnhữngsựviệcởquákhứvàđúckếtcácnguyêntắccủaôngvềcáchcaitrịvàbổnphậnconngười”.

Năm517trướctâylịch,haingườitrẻcủagiaicấpquýtộcởnướcLỗtrởthànhmônđồcủaông.Ôngđãcùnghọđichuduviếngthămkinhđôcủađếquốcnày.Nơiđây,ôngtiếptụcnghiêncứusửkýtạithưviệnHoànggiavàhọcnhạc,mộtmônhọcmàônghếtsứcsaymê.Âmnhạcđãcóảnhhưởnglớntrongđờisốngông,khôngphảichỉvìôngyêunhạcđếnquênăn,nhưngvìôngxemâmnhạcnhưchiếcchìakhoágiữsựthăngbằngchomọiviệc,vàôngđãhoàhợpâmnhạctrongchínhsáchcaitrịcủaông.

Trongcuộcviếngthămnày,ngườitakểrằngôngđãgặpmộtnhân

vậtđươngthờirấtnổitiếng,đólàtriếtgiaLãoTử,bảnchấttráingượcông,nhưnglàmộtđốithủcủaôngvềsựvĩđại,ngườiđãsánglậpramộttrongbatôngiáolớnởTrungHoavànhữngtínđồLãogiáongàynaycũngchiếmhàngtriệungười.

Thậtlàkhómongđợihainhânvậtnàyhoàhợpnhauvìtừhìnhthứcđếntưtưởng,cảhaihoàntoàntráingượcnhau.LãoTửhaymơmộng,lýtưởng,thầnbí,tintưởngsùngkínhđấngTạoHoá,vàchorằngmuốnđạtđếnchânlý,conngườiphảidứtbỏmọiướcmuốntrầntụcvàphảithâmnhậpvàolinhhồnmộtýthứcvềTạoHoá,vũtrụnhưmộtbímậtcủabiếtbaosựmầunhiệm.Tráilại,KhổngTử,thựctế,giốngnhưmộtthươnggia,đầuóctrầntục,khôngbaogiờcôngnhậncómộtđấngTạoHoá,vàđểtấtcảtâmtrívàoviệccốgắngvuntrồngphẩmhạnhtrongtấtcảmọiquytắchìnhthứcmàôngchorằnglàmộtđộnglựcthíchnghiđểpháttriểnsựhoànmỹcủatinhthần.Tuynhiên,sựkiệnchéplạirằngtrongkhiKhổngTửtạomộtsốấntượngđốinghịchLãoTửthìchínhôngcũngbịthâmnhậpphầnnàoảnhhưởngcủavịgiáochủLãogiáo.

Trongnămđiviếngkinhđônày,mọiviệcdườngnhưanbàyđểđưađếnmộtsựnghiệplẫylừngchoKhổngTử.MộtcuộccáchmạngbấtngờbùngnổởnướcLỗ,khiếnnhàvuaphảichạytrốnsangđấtTề,KhổngTửcũngchạytheođếnđóvìôngcảmthấykhôngphùhợpvớidanhdựvàđạođứcôngnếuthamgiacuộcnổiloạn.Mộtcâuchuyệndanhtiếngdướiđâykểlạicuộchànhtrìnhcủaôngtrênđườngbôntẩu.

Khivượtquanúivớinhiềumônđồ,KhổngTửxúcđộngtrướccảnhtượngmộtngườiđànbàphủphụcthankhócbênmộtngôimộ.Ôngchomộtmônđồđếnhỏicớsự.Ngườiđànbànứcnởkểlại“Chachồngtôibịhổănthịt,chồngtôicũngvậyvàbâygiờcontraitôicũngchịuchungsốphậnđó”.Đượchỏivìsaokhôngrờibỏnơinày,ngườiđànbàxấusốtrảlờirằngtạivìchínhquyềnkhôngápbứchàkhắc.

KhổngTửkhôngchậmtrễcơhộiđểchỉgiáovềđạođức.“Hãynhớđây,cáccon,mộtchínhphủlạmquyềnápbứccòndãmanhungácvàđángsợhơnconhổnữa”.

Trongnhiềunăm,KhổngTửrờibỏnhiệmsở.ÔngkhôngởnướcTềlâuvìsợHoàngTửcủavươngquốcnàytrongtìnhtrạngrốitríkhôngbiếtphảicưxửcáchnàovớimộtconngườinổitiếngnhưKhổngTử,nhưnglạiởvàomộtgiaicấpthấpkém.Nhàvuađềnghịphụcấpchoông,nhưngvịhiềntriếtkhôngnhậnmộtlợitứcnàotrừphiônggiúpíchđượcgìhữudụng.

Thỉnhthoảng,ôngchudukhắpnơiđểgiảngdạynhữnglờirănđạođứcvàchỉdẫncáchcaitrị,nhưngphầnlớnthìgiờôngdànhchonghiêncứuvàgiảngdạycácmônđồcàngngàycàngđôngđảođếnnghelờirăndạycủabậcđạihiềntriếtĐứcKhổngPhuTử.

Trongnhữngnămnày,ôngrấtcảmđộngtrướclòngthànhkínhcủacácmônđồngưỡngmộông.Biếtgiátrịmọilờivàngngọccủaôngvàhọchỏimộtcáchtrangtrọngtấtcảmọihànhđộngvàtưtưởngcủaông.NhờsựsùngkínhcủacácmônđồmàchúngtacóđượcnhiềuchitiếtvềKhổngTửcũngnhưnhữnglờichâungọccủanhàhiềntriết.

Dángngườiôngcao,khiđidanghaitaygiốngnhưđôicánhchim,vàlưngtrônggiốngnhưconrùa.Mặcdùănuốngrấtkhiêmtốnđiềuđộ,ônglạichúýđặcbiệtđếnthứcăn,thíchăncơmnấuchínvàthịttháimỏng,cácmónănphảiđượcrướilênmộtthứnướcxốtđúngđiệu.Đểthưởngthứcmónănngon,khiănôngkhôngnóichuyệnvàphảiluônluôncógừngđểtrênbàn.Chúngtacóthểtưởngtượngraôngmộtcáchrõràngvớitháiđộlịchsựchínhchắnvàlạihaycâunệđếnđộnhưlúcnàocũnggiữgìnnghilễ.

Ônglàmộtnhânvậtmàngườitakhócóthểyêuthươngsâuxanồngnhiệtđược.Ôngrấtlạnhlùng,kiểucáchvàxalánhlãnhvựcyêuđương.Nóikháchơn,ngườitacảmthấyphảiđứngxađểchiêm

ngưỡngôngvàđểtỏlòngtônkínhtrungthành.Ônglàmộtconngườimàmỗilờinóicủaôngđượcxemnhưkhuônvàngthướcngọc,đốivớiôngngườitakhôngthểnàodámthânmật,haydámxemnhưngườibạn,KhổngTửlạicósựyếuđuốicủangườithường,điềunàycácmônsinhôngđềubiếtrõ,vìtheolờichéplại,khinghesấmsét,nétmặtôngbiếnđổihoặcvàonhữngđêm,ôngsẽmặcquầnáovàothậtnhanh.Nhữngấntượngmàônggieovàođầumỗingườilàmộtnhânvậtđãvươnmìnhlênnhờvàosựthôngtháivànhờsựtraudồiđứchạnhnênđãđứngrakhỏisựtầmthườngcủamộtconngườibìnhthường.

Phẩmhạnhvàsựnghiêncứucủaôngđãđạtđếnmứcthànhcôngrựcrỡtrongmôitrườngchínhtrịthựctiễn.Nămnămmươihaituổi,ôngđượcmờivềlàmviệctạiquốcgiaôngvàtrởthànhTổngĐốcmộttỉnhlớncủanướcLỗ.VớichứcvụnàyKhổngTửđãlàmđượcnhiềucảicáchphithường,ôngđượcthăngchứcvàđãđạtđượcchứcvụcaonhấttrongnước.Rồinhờvàothiêntàicủaôngcũngnhưsựphụtácủahaimônsinh,mộtđườnglốichínhtrịlấyđạođứclàmđầuđượcthihànhtíchcực.Sựtrungtíntrởnêncátínhcủađànông,sựđoanchínhdịudànglàcátínhcủangườiphụnữ,ôngtrởthànhthầntượngcủadântộc,vàđượccangợiquacácbàiđồngdaotruyềnmiệng.

NhữngsựcảicáchcủaKhổngTửthậtlàvôcùngmớimẻtrongtưtưởngconngười.Mộtvàiquanniệmvẫncòngiátrịđốivớixãhộingàynay.Ôngkhôngnhữngnuôikẻnghèo,lạicònphânphátthựcphẩmchongườigiàvàngườitrẻ.Đểtổchứcviệclàmchonhữngngườilaođộngđượccôngbìnhvàhợplý,ôngphânphốinhữngcôngviệckhácnhauchongườimạnh,kẻyếuđềucóthểlàmviệchữuhiệu,ôngấnđịnhgiáhànghoá,vàdùngtàisảnquốcgiatrongviệckhuếchtrươngthươngmại.Sựthôngthươnggiaodịchđượccảitiến,đườngxá,cầucốngđượcsửachữa,bọncườngsơnthảokhấucũngbịdẹptantành.Quyềnhànhcủagiớitrưởnggiả,quýtộcbịgiảmđi,ngườidân

đenđượcgiảiphóngkhỏisựápchếvàtấtcảmọingườiđềubìnhđẳngtrướccáncâncônglý.

Chínhsáchcủaông,mặcdùđượctánthưởngcủasốđôngquầnchúng,nhưngcũngkhôngtránhkhỏisựthùghétcánhânmànguyênnhânlàquyềnlợibịvachạm.Đặcbiệt,KhổngTửkhôngngầnngạitấncôngnhữngkẻcóquyềnthếnhấttrongnướckhihọlàmcảntrởcôngcuộccảicáchcủaông.Thậtsự,sựrờibỏquêhươngcủaKhổngTửcũngdonơixảothuậtchínhtrịcủavuanướcTề.

VuaTề,đãýthứcđượcsựnguyhiểmnếucómộtquốcgiahùngmạnhvàcáchmệnhởcậnnướcTề.Dântộcôngliệucóhọcđòicảicáchkhông?VàliệunướcLỗ,khimạnhmẽhùnghậucóđểcặpmắtcúvọtrêncácphầnlãnhthổvàtàisảncủacácnướclánggiềngkhông?

VuaTềbènnghĩkế,mộtchướcdiệukỳthuầntuýcủaTrungHoa.Nhàvuachochọnmộtpháiđoàngồmtámmươimỹnhân,cahaymúagiỏi,thêmvàođómộtsốngựathậtđẹpvàđemtấtcảlàmquàtặngchovuaLỗ.

Vuachúatrongtấtcảmọithờiđại,đềukhóchốnglạisựcámdỗcủadụcvọng,chonênnhàvuavàcácquantriềuđìnhcũngkhôngthoátkhỏiđịnhluậtđó.Sắcđẹpcủađámcungtầnvũnữđãlàmmọingườiđiênđảotâmthầnvàxaolãngbổnphận,nhữnglờikhuyêncủaKhổngTửkhôngcòngâysựchúýnàovàhoàntoànbịlumờtrướcnhữngmónquàtặnghấpdẫnnhấtcủavuanướcTề.

Ngầnngừ,cuốicùngvịthánhhiềnquyếtđịnhrờinướcLỗ,vàônglạidấnthânlầnthứhaivàocuộchànhtrìnhlưuđày.Thỉnhthoảng,ôngvẫnliếcnhìnvềphíasauđểxemcótênsứgiảnàotheogọiôngtrởlạitriềuđìnhhaykhông,nhưngtuyệtnhiênkhôngcótênsứgiảnàocả.

KhổngTửđãgiữchứcvụchỉtrongvòng3năm,còn13nămdàiônglaylắtnhữngchuỗingàymệtmỏitrướckhinhìnthấylạiquêhương

thânyêu.Mườibanămtrờiđầythấtvọng,ônglangthangtừxứnàysangnướckhác,hyvọngmộtngàynàosẽtìmthấymộtđấngminhquân,tintưởngvàgiaophóchoôngtoànquyềnbiếnđổiđấtnướctheochủthuyếtcủaông,nhưngrồiôngbịbắtbuộcbãibỏđiướcvọngkhôngthànhđó.

Đếnnhiềunơi,ôngđượctiếpđãiniềmnởnhưhàngvuachúa,nhưngkhôngbaogiờôngnhậnsựcấpdưỡngcủaai.Mộtvịvuađãđềnghịdànhchoôngnhữngnguồnlợitrongnướcđểyêucầuôngởlại,ôngđãtrảlờimộtcáchcaothượng“Ngườiquântửchỉnhậnphầnthưởngxứngđángvớisựlàmviệccủamình.Tôiđãkhuyênnhàvua,nhưngngàichẳngchịunghe,đãvậycònânthưởng.Quảthậtngàichẳnghiểuta.Ngàiđâubiếtrằngtavẫnlấysựbìnhdịlàmlạcthú,ăncơmhẩmuốngnướclã,vàlấytaylàmgối.Giàusangdanhvọngtạoradosựbấtchínhvẫnbịtaxemnhưđámphùdu”.

Ôngchịuđựngkhamkhổmộtcáchvuivẻcũngnhưnhữnglúchưởngsựgiàusang.Mộtngàykia,nhìnthấyôngđóikhátkhôngănuống,mộtmônđồbuồnrầuvàtứcgiậnmớihỏiôngrằng“Ngườiquântửphảichịuđựngnhưvậysao?”.Ôngchỉtừtốntrảlời“Ngườiquântửvẫnphảichịuđựngsựđòihỏicủacácnhucầu,nhưngvẫnlàngườiquântử.Kẻtiểunhântrongtrườnghợpđóthìlạimấtcảlýtríđểtựchủ”.

Cuốicùng,tintứcchờđợisựtriệuhồitừlâucũngvẫnđếntaivịthánhhiền.Đứcvua,kẻđãvìsaymêsắcdụcmàlàmchấmdứtcảmộtcuộcđờihoạtđộngcủaKhổngTửđãbănghà.Contrainhàvualênnốingôi,vịvuanàylàmộttrongnhữngtướnglãnhgiỏinhấtcủanướcLỗnhờhọcđượctàithaolượccủaĐứcKhổngTử,chonêntânvươngchovờiôngvề,vàmộtlầnnữagiaochoôngtrọngtráchvềchínhtrịcủanướcLỗ.

Nhưnglúcnày,KhổngTửgần80tuổi,vànhữngthángnămphiêubạtcàngchồngchấtsựgiàyếuchoông.Nămcònlạitrongcuộcđời,

ôngtiêukhiểnthìgiờtrongviệcviếtláchvàdạydỗđámmônsinhlúcnàocũngtúctrựcquâyquầnmộtbên.Trongthờigiannày,ôngsángtácquyểnsáchduynhất,quyểnXuânThughilạitấtcảcácsựkiệnlịchsửtrongsuốtthờigian242năm.

KhổngTửđãnóivềquyểnsáchnàynhưsau“VớiquyểnXuânThunày,mọingườisẽbiếtđếntavàsẽbuộctộita”.Nếuchúngtakhôngbiếtnhiềuvềvịthánhhiềnđóquanhữngsựkiệnkhác,thìchắcchắnlàchúngtasẽbuộctộiôngdựatheoquyểnsử,vì,mặcdùquyểnđóxemnhưkhuônvàngthướcngọcchocáchọcgiảTrungHoa,nhưngnólạilàmộttàiliệulịchsửtómtắtcácsựkiệnxấuxađồitruỵ,

Chỉmộtsốítcácvĩnhân,đặcbiệtthuộcthờicổ,sẽđạtđượctiếngtămlừnglẫynếuchỉxétđoánbằngnhữnggìmàhọminhchứngđượctrongkhiviết.SựvĩđạicủaKhổngTửcũngđượcxétđoán,nhưngkhôngphảidựavàoquyểnXuânThumàdonơiảnhhưởngtưtưởngcủaôngđượcnỗlựcvunbồitrênđấtTrungQuốcsuốtcácthờiđạivàchomãiđếnngàynay.

Hơnhaithếkỷsaukhiôngquađời,mộtvịHoàngĐếcóđầuóccấptiến,dùngtấtcảquyềnlựcđểtìmcáchquétsạchnhữngdấuvếtcủaKhổngTử.NhàvuaralệnhđốttấtcảsáchmàKhổngTửđãsángtácvàdùngtrongviệcgiảngdạycácmônđồ.NhàvuacònxửtửtấtcảcáchọcgiảcònngoancốduytrìchủnghĩacủaKhổngTử.Nhưngnhàvuađãthấtbại,vàcácvịvuakếtiếpđãkhônngoancủngcốuyquyềncủamìnhtrêncănbảnbảotồnuythếcho“bậcthánhsưvĩđạinhất”này.

KhổngTửtómlại,tượngtrưngchotấtcảnhữnggìbảothủ.“Ngườicẩnthậnkhôngbaogiờnhầmlẫn”.Ôngthườngnóinhưvậy.KhổngTửtuyệtđốikínhtrọnguyquyền“Quânxửthầntử,thầnbấttửbấttrung,phụxửtửvong,tửbấtvongbấthiếu”.Ôngdạynhưvậy.Ôngđặtranhữngchínhsáchquốcgiadựatrênnềntảnggiađình.Sựkínhtrọngchếđộphụhệlànềntảngchoviệcthờcúngtổtiên,mộttruyềnthốngcănbảncủaTrungQuốcquabiếtbaothếkỷ.

KhổngTửkhôngđòihỏiđượcxemnhưkẻsánglậpramộttôngiáo,mộttriếtlýhaymộtguồngmáychínhphủ,ôngtừchốitấtcả,chỉnóirằng“Ônglàngườiphổbiến,chứkhôngphảilàngườitạonên”.Ônglàngườivôđịchcủachếđộcũ,củatrậttựquycủđãcótừlúcbansơ,vàsẽcòntiếptụcduytrì.TrongkhiđươngthờivớiônglàtriếtgiaLãoTử,tượngtrưngchomộttinhthầnkhác,tìmkiếmmộtquyluậtmớimẻvàtântiến.

KhổngTử,nhưchúngtathấylàngườimiềnBắc,concháudòngdõiôngmanghọKhổng,cóhàngngànngườiởtỉnhKhổngPhu.Phíangoàichâuthành,trênmộtngọnđồirâmmátlànghĩatrangcủadònghọKhổng.Vànơiđó,nằmbiệtlậptrongsựcôđộcrựcrỡlàngôimộbiatruyniệmcủa“bậcđạisưthánhthiệnnhất,mộtvịchúatoànthiện,toànmỹ”.

Ôngmấtnăm497trướcThiênChúa,vớituổibảymươiba,giànua,đầythấtvọngvàvỡmộng.Ôngđãkêulêntuyệtvọng“Khôngaihiểuta,khôngmộtnhàlãnhđạonàothôngminhđểtôntalàmquânsư”.

Nhưngtìnhthươngcủađámmônsinhđốivớiôngđãchứngtỏmộtcáchhùnghồnchosứcmạnhcủaông,hơnbấtcứvịchúatểnào.Họđểtangôngtrongbanăm,chonênsaukhichết,uytíncủavịthánhhiềnbayđikhắpnơivàsốngmãiquacácthờiđại.

SOCRATES

(469–399TTL)

Mộtsốngười,cóýnghĩđiênkhùng,đãkhưkhưchorằngsựvĩđạicủaSocrateshoàntoànnhờvàongòibútPlato.NhưngSocrateskhôngphảilàngườiđầutiênhaycuốicùngtronghàngcácbậctriếtgiavĩđại,khôngđểlạimộtbúttíchnào,khôngsánglậpramộthọcviệnnào,vàsuốtđờichỉbiếtđitìmkiếmkhôngngừngđểđếnmộtchânlýsốngthực.CứucánhcủaSocrateslàđưatinhthầnconngườiđếnvớitưtưởnglà,HÃYTỰBIẾTMÌNH,vớiýhướngđóconngườicóthểsuynghĩvềđiềuhaylẽphải.Socratesquảquyếtconngườisẽkhôngcònmộtcứucánhnàokháchơncứucánhtrênconđườngđiđếnchânlýsốngthựccủacuộcđời.NhưngđứchạnhchóingờicủaôngkhiếndânAthensgiếtchếtông,vàsựnghiệpôngđãđượckhoátlênchiếcvươngmiệnbấttử.

Socrateslàmộtngườiđànôngnhỏthó,hìnhdạngxấuxí,mũitẹt,hểnh,bụngphệvàmắtốcnhồi.Ôngnóithậtnhiềumàhànhđộngchẳngbaonhiêu.Chúngtabiếtđếnôngnhưmộttrongnhữngtriếtgiavĩđạicủathờicổ,cólẽAthenslànơisảnxuấtranhữngvĩnhân.Têntuổiônggâysựthánphục,sùngkínhvàdanhdự.Thiêntàiôngbộclộkhiếnaicũngbiếtđếnôngvàcũngchínhvìtưtưởngkhácthườngkhiếnôngbịkếtántửhình.Mộtconngườihoàntoànthànhthật,ngaythẳngkhôngthểđứngvữngtrêncõiđời.Cuộcđờiôngchóilọinhưmộtsợichỉvàngóngánhtrongmộtkhungvảiđencủalịchsửthếgiớiconngười.

Tấtcảnhữnggìchúngtathâuthậpđượcvềôngđềudonhữngbúttíchcủabạnbèvàcácmônđồông,PlatovàsửgiakiêmtriếtgiaXenophon.TrongnhữngđoạnvănvấnđápcủaPlatođãtiếtlộđượcconngườisốngđộngcủaSocrates,nhữnglờiôngnói,nhữnggìông

tranhluận,nhữngtracứuđitìmchânlý,nhữngtưtưởngcủaông,tháiđộcủaôngđốivớisựsốngvàsựchết,cũngnhưsựvĩđạicủaông.Mặcdùôngchỉnóichuyệntrongvòngthânmậtvớimộtsốcácbạnvàmônđồ,nhưngdưâmcủaônghãycònđồngvọngkhắpnơi.

Socratessinhnăm469trướctâylịch,vàsốngsuốtthờiđạihoàngkimcủaAthens,khinơiđâycònlàmộtQuốcGiahùngmạnhcủadânHyLạp,vàsựhọchỏi,nghệthuật,thươngtrườngchưabaogiờdồidàonhưthế.Chaônglàmnghềđiêukhắc,vàtrongmộtthờigian,cậubéSocratescũngtậptễnhtheonghềđó.Mẹônglàmnghềcôđỡ.Sauđó,Socratesthấycầnphảitheonghềcôđỡcủamẹôngtrongkhoangôntừ.Ôngthườngsosánh“Mẹtôiđỡđẻchonhữngsảnphụ,tôiđỡđẻchonhữngbộóc”.

GiốngnhưtấtcảnhữngcôngdânAthenes,ôngcũnggianhậpquânngũ.ôngthamgiađánhtrậntạiPotidee,vàđãchiếnđấumộtcáchanhdũng.Suốttrậnchiến,ôngđãbảovệchoanhhùngAlcibiadesvàtrởnênbạnkiêmmônsinhcủaông.Sauđó,ôngđánhtạiDeliumvàtạiAmphipolis.Mangsẵntrongngườisựcanđảm,ôngđãchứngtỏđượctrongđờisốngdânsựkhiôngtựchủđượcnhữngcơnkhủnghoảngtrầmtrọngvànhữngbiếncốlớnlao.

Socratestiêuphanhữngnămthángcònlạitrongviệcdiễnthuyết.Chưabaogiờthờiđólạicómộtnhànóichuyệnhaynhưvậy,vàgiátrịnhữnglờiôngnóiđãđemlạivinhdựchoôngngaytrongthờiđạilúcbấygiờ,tiếngtămlừnglẫycủanhàthôngtháisiêuviệtnhất.Buổisángsớm,ôngđilangthangrangoài,dángdấpxốcxếchđặcbiệtcủaônglàmộtbộmặtnổitiếngnhấtcủaAthens.MùaĐôngcũngnhưmùaHè,ôngđềuđichânđấtvàkhôngmặcáolạnh,nhưngkhôngbaogiờôngmuốnkhoekhoangsựnghèonànđó.Ôngtựtậpchomìnhquenvớisựcựcnhọcthânxácvìôngchỉchútrọngđếnnhữnggìthuộcvềlinhhồnvàtinhthần.“Nếumộttênnôlệbịbắtbuộcsốngnhưvậythìnóđãchạytrốnmất”,Antiphonđãviếtnhưvậy.

NhưngSocratesthìlạikhôngchạytrốn.Thậtsự,ôngítkhiđirangoàicổngthànhAthens.Ôngkhôngcónguồnlợisinhsốngnàotrongnước,chủđềcủaônglàconngườivàôngcảmthấycósứmạngđốivớiconngười.Ônglangthangkhắpthànhphố,điđếnnhữngnơichợbúađôngđảovànơiôngthườngluitớilàsânvạnđộngcôngcộng.Rồibắtđầuhànhnghề,nghềnói.Ôngnóichotấtcảkhôngchừamộtngườinàocả.Tấtcảmọigiới,giàunghèosanghènđềuđếnngheôngnóivàôngsẵnsàngđốiđápvớihọbằngnhữnglờigiễucợtnhưnghàmchứachủđíchdạyđờicủaông.

Ôngcốýgiảvờlàmngườingungốcnhấttrongbấtcứmộtcuộctranhluậnnào.Ôngdùngnhữnghìnhảnhtầmthường,vàhỏinhữngcâuhỏilạicàngtầmthườnghơn,lốimỉamaichâmbiếmlừngdanhcủaSocratesđểlàmtrắcnghiệmnhữngngườingheôngnóivềsựTốt.Chủđíchcủaônglàmuốncatụngvềđiềutốt.Khôngcóbảntínhtốt,conngườikhônglàgìcả.Socratestinrằngconngườisẽđitìmđếnđiềutốtnếuhọthựcsựcókiếnthứchiểubiết,theoông:ĐạoĐứclàđứctínhvượtlêntrêntấtcảnhữngđứctínhcủamộtconngười.Mộtviệcgìchỉcóthểtốtvớiđiềukiệnlànóhữuích,hữuíchtrongcôngviệctạorahạnhphúcchochúngta.

KhônggiốngphầnđôngnhữngngườiAthenskhác,ôngthamgiarấtítvàoviệcnướcthờibấygiờ.Nhưngkhithamgia,ôngtỏrahếtsứcthànhthậtvàcươngquyết,điềumàchúngtachờđợiởmộtconngườicanđảmvàbấtchấpmọidưluận,doạcũngnhưbạolực.

Cólần,ônglàhộiviênhộiđồngquốcgia.VàitướnglãnhngườiAthensbịmangratoàxửvàvìbịáplựccủadânchúngnênhọphảichịuántửhìnhmộtcáchbấthợppháp.Toànthểhộiđồngđềuủnghộquyếtđịnhđó,chỉriêngcóSocrateslàchốngđối.Mặcdùgặpsựphảnđốicủaquầnchúng,ôngvẫncươngquyếtduytrìcônglývàluậtpháp.Mộtlầnnữatrongcuộcthanhtrừngnăm404trướctâylịch,khiđếquốcAthensđanghồisuyvong,Thirty,ngườiđangcầmquyềnở

Athens,ralệnhchoSocratesbắtbớbấthợppháp.Socratestừchốidùbiếtrằngsựtừchốicóhạiđếnsinhmạngông.Thậtra,mạngsốngôngchỉcóthểđượcbảotoànkhicósựnổidậycủaquầnchúngđểlậtđổThirty.Đólàsựcanđảmcủamộtconngườimàôngphảichịuđựng.Sựcanđảmôngcònvĩđạihơntrongkhiôngbịđemraxửtộivàphảichịuántửhình.

NhưngSocrateskhôngđểýđếncáichết,ôngtintưởngởsựtồntạicủalinhhồnvàôngtinởphầnđứchạnh.TôngiáocủaôngkhôngphảilàmộtthứlýthuyếtthừanhậncácvịthầnlinhtrongcáchuyềnthoạinhưdânAthensthườngtônthờ.NhữngnguyêntắcluânlýđạođứccủaônggầnvớiThiênChúagiáohơncáctôngiáokhác,ônglàmộtconngườicóvẻthầnbívàônglạirấtthựctế.Ngườitakểlạirằng,ôngđãđứngsuốthaimươibốngiờđểđắmchìmtrongsuytư.Vàôngnhưđangnghetiếnggọicủavịthầnlinhcủaông,mộtâmhưởngmơhồnhưđangbảochoôngkhôngđượclàmđiềugì.ĐiềudĩnhiênlàSocrateskhôngthểtiếptụcdiễnthuyếttrướccôngchúngvàlàmhàilòngtấtcảmọingườiđược.Sựthật,sựphêbìnhthẳngthắngcủaôngđãlàmphiềnlòngmộtsốngười.Aristophanes,hàikịchgiavĩđại,đãviếtvởhàikịchTheClouds(vàonăm423trướctâylịch)đểchâmbiếmSocrates,Socratesđượcxemnhưtiêubiểuchomộttriếtgiavừalàmộtônggiàđiênđiênkhùngkhùngvàdạychonhữngthanhniênnhữngtưtưởnggàndởđángkhinhbỉ.CáinhìncủahàikịchgiaAristophanesnhắmvàoSocratescólẽcũngđượcmộtsốđôngnhữngngườidânAthenshưởngứng,nhưngcũngkhôngngăncảnđượcmộtsốngườigiàucó,nghèocó,cácmônđồlúcnàocũngquâyquầnquanhSocrates.Vàingườitìmđếnôngđểthoảmãnchủđíchcủahọlàhọchỏithiêntàiôngvềkhoabiệnchứngpháp,vềkhảnăngbiệnluậnvàtranhluậncủaông.Nhữngngườikhácthìhọcôngcáchcảithiệnđờisống.Họkếthợpthànhmộtđoànthểhỗntạp.Critias,mộttrongbanhàđộctài,Alcibiades,thôngminhvàdâmđảng,Crito,Plato,Xenophone,Pericles,

CelestriếtgiaởThebesvàEuripides,kịchtácgiavĩđại,tấtcảđềutheotinhthầncủaSocrateslàchứngtỏchomọingườithấysựkhoángđạtvàbềnvữngcủalinhhồn.

Socratesbắtđầutựbiệnhộchochínhmình“HỡimọingườiởAthens,tôikhôngbiếtnhữnglờibuộctộitôiđãcóảnhhưởngđếncácbạnnhưthếnào,vìriêngtôi,khilắngnghenhữngngườibuộctộitôi,tôihầunhưquênmấttôi,nhữngcuộctranhluậncủahọcóvẻhợplýlắm,tuynhiên,khinói,họlạikhôngbaogiờnóisựgìđúngcả”.

Ôngkhônglolắngbốirốitìmcáchchạytội.Ôngchỉtỏbàymộtcáchhếtsứcgiảndịvàcaothượngchủđíchcủaông.ÔngđemtấtcảcủacảigiúpvàonhữngviệccôngíchchoAthens.Ýnguyệncủaônglàlàmchođồngbàođượchạnhphúc.Đólàbổnphậnmàôngthihànhtheolịnhcủathầnlinh,vàôngđãnóivớicácquantoàlà“Thầnlinhlànhữngngườimàtôixemlàcóđầyđủuyquyềnhơncácông”.

Dĩnhiênlàlờinóicủaônglàmmấtlòngtoàán,nhưngđiềuxảyracònbiđáthơn.Ôngnói“Nếuđồngbàođềnghịthabổngtôivớiđiềukiệnlàtôiphảichấmdứtviệcđitìmchânlýthìtôisẽnóirằng,tôicámơnđồngbào–nhữngngườidânAthens,nhưngtôiphảivânglệnhThượngĐếvìtôitinrằngThượngĐếđãgiaophónhiệmvụđóchotôi,vàkhinàotôicònsống,cònhơithởthìtôisẽkhôngbaogiờchấmdứttriếtlýcủatôi.Tôisẽtiếptụcđitheonhữngngườimàtôigặpđểnóivớihọrằng,bạnkhôngxấuhổsaokhichỉbiếtyêutiềntàidanhvọng,bạnkhôngnghĩgìđếnsựthôngthái,chânlývàtìmcáchlàmcholinhhồnđượcthănghoa?Tôikhôngbiếtchếtlàgì,cólẽđócũnglàmộtđiềuhay,vàtôikhôngsợchết.Nhưngtôibiếtrằngbắtmộtngườiphảixarờinhiệmvụcủamìnhlàmộtđiềuxấuvàtôithìthíchnhữngđiềutốthơnlànhữngđiềumàtôibiếtrằngxấu”.

Ôngbịmộtthiểusốbuộctội.Cácquantoàđềnghịxửtửhìnhông.TheoluậtphápởAthens,Socratesđượcquyềnchọnlựahìnhphạt,nhưlưuđàychẳnghạn.Ôngđềnghịđượcđốixửnhưtừtrướcđến

giờ,tứclànhưmộtngườilàmviệcthiện.Nhưthếlàôngphảikhoảnđãivàchitiêuchonhữngviệccôngcộng,nhưchịutốnkémbanthưởngchongườithắngcuộcởThếVậnHộiOlympic.Độtnhiên,ônglạiđềnghịchỉtrảsốtiềnchuộclàmộtđồngHyLạpđểthaychocáichết.Cácbạnôngvannàiôngtrảbamươiđồng,ôngcươngquyếttừchối.

Toàánđãnổigiậnthựcsự.Socratesđãtỏrakhinhbỉnhữngngườixửôngvìchínhsựthôngtháicủaông.Rồikhôngcốgắngkhónhọcgìnữa.Socratesbịkếtántửhìnhbằngcáchuốngđộcdược,mộtphươngpháptrừngphạtcủadânAthens.Triếtgiachấpnhậnbảnánđómộtcáchimlặng,vàvẫntiếptụctuyênbốtrướcphiêntoàđểchứngtỏphẩmhạnhcủamình“Bâygiờlàphútchiatay,đểtôichếtvàcácbạnđượcsống,nhưngtrongchúngtaaisẽđượcsiêuthoátthìchỉcóThượngĐếmớibiết”.

VìphảilotổchứclễtếthầnmàsựhànhquyếtSocratesđượchoãnlạibatuầnlễ.Ôngbịnhốttrongtùvàbịxiềng,nhưngôngvẫntiếpbạnbèvànóichuyệnvuivẻ.Crito,mộttrongnhữngmônđồtrungthànhnhấtcủaông,đãcómặttrongphiêntoàxửông,vàxinđượcgiúpđỡôngbamươiđồngđểchuộctội,đếngặpSocratestrongtùvàsắpxếpchoôngtrốnthoát,nhưngSocratestừchốiđềnghịđó.Ôngđãbịtoàánxửtửvàôngcóbổnphậnphảituântheoluậtphápởnướcông.

PlatotrongquyểnPhaedođãkểlạimànbikịchcuốivôcùngcảmđộng.Mộtnhómbạnđếnthămôngvàongàycuốicùng.Họthấyôngbịnhốttrongcủisắt,taychânvừađượctựdo,vớiXanthippevàđứacontraiút.Xanthippe,nứcnởkhóc.“Socrates,cácbạnôngsẽđếnnóichuyệnvớiônglầncuốicùng”.NhưngSocratesnhìnCritovànói“Crito,bảoaiđưabàtavềđi”.Saukhibàlặnglẻđira,tộinhânngồithẳngtrêngiường,đangxoabópchochânbịxiềngvàbắtđầudiễnthuyếtmộtcáchbìnhtĩnhvềtươngquangiữakhoáilạcvàđauđớn.Mọingườingồichungquanhôngvàbànvềcuộcsống,vềsựchếtvàvề

sựbấtdiệtcủalinhhồn.Trưahômđó,Socratesbỏhọngồiđóvàđitắm.Đếnkhiôngtrởlạivàolúchoànghônlàgiờhànhquyếtsắpbắtđầu.

Nhânviênhànhquyếtđivàovàxinlỗiôngđểđượcthihànhphậnsự.HắnxinSocratesđừnggiậnhắn,vàrồiquayđikhócnứcnở.Crito,cốgắngthuyếtphụcSocratesđừngvộivãvìmặttrờichưahoàntoànlặn,nhưngSocrateschỉmỉmcườivàralệnhchoCritođitìmngườimangđộcdượctới.Socratesnânglylên,rảivàigiọtcúngthầnlinhvàuốngcạnphầncònlại.Bạnbèôngđứngchungquanhkhôngđènénđượcnỗiđauđớn.NhưngSocrateskhiểntráchhọ“Cácbạnlàmgìvậy?”Ônghỏi.“Cũngvìlýdonàymàtôiphảiđuổiđànbàđivìsợhọsẽcónhữnghànhđộngđiênkhùngnhưvậy.Vìtôiđãthườngngherằngcáichếtđượcyênlànhvớinhữngdấuhiệutốt.Hãyimlặngđivàchịuđựng”.

Chấtđộcdượcdầndầnthấmvào,cơthểôngcànggiálạnhvàngaytrướckhiônglâmvàotrạngtháihônmê,ôngcònđưaranhữnglờigiáohuấnnóivềsựhysinhmàôngđãquêndạy.

Platokếtluậnnhưsau:“Đólàgiờphútcuốicùngcủabạnchúngta,mộtconngườixứngđángmangdanhconngườinhấtởthờiđạiông,hayhơnnữa,lànhàthôngtháisángsuốtnhất”.Đólàlờikhắctrênmộbiacủaôngđãphảnánhtrungthựcnhấtconngườiông.

ChẳngbaolâusaukhimaitángSocrates,dânAthensbắtđầuhốihận.Nhữngkẻtrướckiabuộctộiôngbịtẩychayhoàntoàn.Vàikẻtuyệtvọngquáphảitreocổtựtử.Nhưnggiờđây,triếtgiakhôngcònnữa,dânthànhAthensgiaochoLysippusđúctượngôngbằngđồng.

CuộcđờiSocrateslàmộttấmgươngcholýtưởngông.TriếtlýcủaôngđượcPlatophổbiến,đãđánhdấumộtkỷnguyênmớitrongtưtưởngconngười.Cicero,hùngbiệngiangườiLaMãviết“Ôngđãmangtriếtlýtừthượnggiớixuốngtrầngian”.VìSocrateslàngườiđã

khaisángnêntriếtlýđạođức.Ôngkhôngquantâmđếnsiêuhìnhhọc,nhưngvớichínhconngườivàsựgiáohuấnconngười,ôngđãbịgiễucợtkhiđưaranhữngthídụtầmthườngtrongđờisốnghằngngày,nhưngônglàmnhưvậyđểdẫndắtconngườiđếnđiềuthiện,đếnchânlývàcáiđẹp.Ôngđãdùnglýtríđểtựđiềukhiểnlấymình.

Cómộtlần,khinhìncặpmắtlồi,đôimôidày,chiếcmũixẹpcủaconngườilùnmậpnhỏthó,mộtthầytướngđãnóirằng,gươngmặtSocratesđãbiểulộônglàmộtconngườidâmđảng,mộttrongnhữngkẻbầntiện,tựđắcvàsađoạnhấtthếgiới.

Nhữngngườitônthờtriếtgianổigiậnvàgầnnhưmuốnámsáttênthầytướng,nhưngSocratesngănlạivàlưuýrằng“nhữngđiềutênthầytướngnóiđềuđúngnhưngnhờôngđãbiếtdùnglýtríđểsửachữanhữngkhuynhhướngphóngđảngtồitệcủamình”.

Nhưngnếuchúngtaphánđoáncuộcđờiôngthìchúngtathấyrằng,nhữngkhuynhhướngthấphèncủaconngườixấuxíđóđượckiểmsoátvàđiềukhiểnbằnglýtrívàsựluyệntậptinhthầnđểđiđếnsựtoànthiệntoànmỹcủaconngười,đólàsựvĩđạicủalinhhồn.

ARISTOTLE

(384–322TTL)

SửgiaLempriereviết“Aristotletuycómộthìnhdángtậtnguyềnxấuxí,nhưngthiêntàiôngcũngđủđểđềnbùlạitấtcảnhữngkhuyếtđiểmkháccủaconngườiông”.VàôngđãbàytỏsựngưỡngmộsaysưacủaôngquacâutántụngđểđờivềAristotle“ôngtađượcPlatogọilàtriếtgiacủachânlý,vàCicerođặtchoônglàmộtconngườitượngtrưngchosựlưuloát,kiếnthứcbaola,tinhthầnsángtạominhmẫn,maumắnvàsựsuytưphongphúsâusắc”.

Tấtcảnhữnglờikhentặngđóđãphảnánhđượcmộtkhíacạnhcủasựthực.ĐólànhữngnétđểđisâuvàothiêntàicủaAristotle.Ônglàmộtthánhsưcủakiếnthứcuyênbáchàngbaothếkỷnay,châuÂuxemôngnhưbậcthầy,vàchưacótriếtgianàonhưôngđãđểlạimộtảnhhưởngsâuxabấtdiệttrongtưtưởngvàcuộcsốngcủathếgiớiphươngTây.

“PhilipgởilờichàoAristotle,vàxinbáotincontraitrẫmvừachàođời.Trẫmrấttạơncácvịthầnlinh,nhưngđiềulàmtrẫmhoanhỷđộiơnhơnlàcontraitrẫmđượcrađờitrongthờiđạicủakhanh.Vìtrẫmhyvọngrằng,đượcsựdạydỗgiáodụccủakhanh,hoàngtửsẽtỏraxứngđángđểnốingôivua”.

ĐólàbứcthưmàvuaPhilipxứMacedoniađãgởichoAristotlekhihoàngnamrachàođờitứclàAlexanderĐạiđế,ngườiđãtừngkhócvì“khôngcònthếgiớinàođểchinhphụcnữa”.

Láthưthậtlàmộtphầnthưởngxứngđángchovịtriếtgiamàcólẽđãtạođượcảnhhưởngnhiềunhấttrongtưtưởngconngười.

Aristotle,nhàtưtưởngvĩđạicủaHyLạpcổđãmanglạichođấtnướcônghầuhếtnhữngcơquansinhhoạttríthức,quyểnChínhTrị

học(Politics)củaôngđãđặtnềntảngchotriếtlýchínhtrịmớimẻ,quyểnThiCa(Poetics)củaôngchứađựngnhữngkháiniệmđầutiênvềcácyếutốđồngnhấtcủabikịch,trongbàinghịluậnLinhhồn(OnTheSoul)ôngđãđặtnềntảngchokhoatâmlýhọcnhưchúngtabiếtngàyhômnay.Ônglànhàtiênphongtrongkhoasinhvậthọc,ngườiđầutiênđãphátbiểunhữngýkiếnvềluậthọcvàcũnglàchađẻcủabiếtbaonhữngquanniệmmàngàynayđượcchúngtachấpnhậnmộtcáchhiểnnhiênkhôngcầntrahỏi.KhivuaPhilipviếtthưchoông,lúcđóôngchưađầybamươituổi.

Aristotlesinhnăm384trướctâytịch,tạitỉnhStagirathuộcbiểnEgean,chonênôngcómộtbiệtdanhquenthuộclà“Stagirite”.Ônglàcontraicủamộtbácsĩuyênthâm,Nicomachus,vàthỉnhthoảngbaôngđượcmờivàohoàngcungđểlàmysĩchoVuaAmyntasII,chacủaVuaPhilipxứMacedonia.SựliênquangiữachaôngvàtriềuđìnhxứMacedoniađãcóảnhhưởngrấtlớnđốivớicuộcđờivàsựnghiệpcủaAristotle.ÔngbắtđầutheohọcvớiPlato,vàđượcthầygọilànhàtríthứccủatrườngTriếtHọcPlato.KhiPlatochết,cháutraicủaônglàSpeusippuslênthay,vàAristotlesaukhiviếtmộtángvănkiệttáckhắctrênmộbiacủavịthầyquácố,ôngrútluivềAtarneusvàởđóvớimộtngườihọctròcũkháccủaPlatolàHermias.Ngườicháugái(cótàiliệucholàemgái)củaHermiastrởthànhvợAristotle.Bàhạsinhchoôngmộtđứacontraivàôngđặttênconbằngtêncủachaông.CuộchônnhâncủaônglànhịpcầuthôngcảmnốiliềngiữaôngvàHermias,chonênkhiHermiasbịngườiBaTưbắtvàxửtửhình,Aristotleđãviếtmộtbàithơngắncảmđộngđểtưởngnhớbạn.

TrongkhihọchỏiđộngvậthọcvàmộtvàimônhọckhácởHitylene,ôngnhậnđượcchiếuchỉgọivềphụtráchviệcdạydỗchocậubéAlexandernhưlờiôngđãhứakhiHoàngnamvừachàođời.Mộtvănsĩđãviếtlạisựtươnggiaogiữatriếtgiavàngườihùngchinhphụcđịacầunhưsau:“Mộtngườicóquyềnlựcvàýmuốnthốngtrị

thếgiới,mộtngườiđãtìmtòikhaisángvàchinhphụcđượcmộtthếgiớimớichotrítuệconngười!”.

ChúngtakhôngđượcxemAristotlenhưmộtloạiquânsưchoĐôngCungTháiTửcủaĐếQuốcMacedonia,hơnnữangườiHyLạpkhôngcóquanniệmnhưchúngtathườngthấyởphươngĐông.

AristotleđượcphépmởtrườngdạyhọctạiMieza,gầnPellastrongtỉnhEmathia.Tạiđây,AlexandervàcontraicủacácnhàquýtộckhácđềuthấmnhuầnsựgiáohuấncủaAristotle.

Cácmônsinhxúmxítchungquanhchiếcghếđátocủathầy,vìAristotlethườnghayđidạovớiđámmônsinhquanhữngconđườngrâmmátgầnnhữngđềnthờđểhọchỏisuytưởng.

Tấtcảmônsinhđềutỏlòngthánphụcvịthầycủahọđếnnỗihọtônthờôngnhưbậcthánh,nhưngchỉriêngAlexanderkhôngbaogiờđểchosựkínhtrọngcủaôngđốivớisựsiêuviệtvàkiếnthứccủaAristotletrởthànhnôlệ.Mộtbuổisáng,Aristotlehỏimộtcậuhọctròmàgiaicấphơnhẳncảdòngquýtộc“Consẽlàmgìkhitheosựtuầnhoàncủalịchsử,consẽlênnốingôilàmVua?”.Cậubétrảlờimộtcáchkhiêmtốnrằngsaunàytrongtấtcảmọibiếncố,mọikhủnghoảng,cậusẽvấnkếthầyvàsẽtuântheolờithầydạy.Mộthoàngtửkhác,khiđượchỏicũngtrảlờigiốngnhưvậy.CâuhỏiđócũngđượcđặtrachoAlexandervàhoàngtửtrảlời“Conkhôngthểtrảlờiđược,vàcũngkhôngaicóthểbiếtđượcnhữnggìsẽxảyratrongngàymai.Khisựviệcđến,xinthầyhỏilạicâuhỏiấyvàconsẽtrảlờituỳtheohoàncảnh”.

VuaPhilipđãdànhtấtcảnhữngưuđãidanhdựchovịthầycủaconmình.NhàđộctàilúctrướcđãđịnhtànphátỉnhStagira.Nhưngbâygiờđểchứngtỏsựhâmmộđốivớitriếtgia,nhàvuachoxâycấttrùngtulạithànhphố,ralệnhtrảtựdochonhữngngườidânởthànhphố,trongđócómộtsốlànôlệvàtấtcảđềuchịucảnhnghèokhổ.Đó

làmộtcửchỉhếtsứcvĩđạivàxứngđángcủabậcđếvương,mặcdùchúngtaphảinhớrằngvàothờicổHyLạp,mộtthànhphốkhôngrộnghơnmộtquậnnhỏngàynay.

AristotlegieovàotâmhồncậubéAlexandertìnhyêunồngnànthihàoHomer,thisĩcổlừngdanhcủaHyLạpchuyênviếtloạianhhùngca,vàtìnhyêunàyđãkéodàisuốtcảcuộcđờingườihùngchinhphụcAlexander.NóicáchkhácsựdạydỗcủaôngvĩđạiđếnnỗivuaPhilipphảitấmtắckhenngợivớiAlexanderđểtỏlòngthánphục.“Thậtra,nhữngvinhdựchúngtadànhchoAristotlevìônglàmộtconngườixứngđángvớiphầnthưởngcaonhất,ôngđãchocontấtcảnhữngchủthuyếtvĩđạivềbổnphậnconngườivàcôngviệccủamộtvìvua”.

Dùkhihếtcòntheohọc,Alexandervẫngiữlòngtônkínhvàthươngmếnthầygiáocủamình.

Alexandernhìnnhậnrằng“Chatôiđãbanchotôisựsống,cònAristotlechotôisựkhônngoan,kiếnthứcvàphảisốngsaochoxứngđáng”.khiAristotlebắtđầumởcuộcnghiêncứuvềsinhvậthọc,Alexanderralệnhcho1.000ngườitheogiúpđỡvàchịusựsaikhiếncủaông.Nhữngngườinàygiúpôngtrongviệctìmhiểuvàtườngtrìnhlạinhữngthóiquencũngnhưnhữngđặctínhcủacácloàichimchóc,thúdữvàcácgiốngcá.Alexandertỏravôcùngrộngrãitrongcácchiphíchocôngcuộcnghiêncứunày.Nhiềuvănkiện,tàiliệucógiátrịcungcấpchoông,mộtđiềuvôcùngquýbáuvìtựôngkhôngthểnàođàithọnổinhữngnhucầuđó.

KhiAlexanderbắtđầucuộctrườngchinhchâuÁ,AristotlequayvềAthens,vàmộttrungtâmvănhoáđượcthànhlập,ởđókhôngphảichỉchodânHyLạpmàcònchotoànthếgiới.Tạiđây,lúcnămmươituổi,ôngmởtrườngdạyhọc,đặttêntrườnglàLyceumvìđặtgầnđềnthờcủathầnApolloLyceius.Họctròtụtậplạiđóđểthụgiáovàlãnhhộinhữnglờigiáohuấncủabậctriếtgiachóilòanhấtthờibấygiờ.Chữ“Lyceum”đượcdùngđểchỉtrườnghọccủaAristotlevẫncòn

sốngmãivớithờigianmặcdùmộtvàingườidùngnóđểchỉngôiđềnthờthầnlinh.NhữngmônsinhtheohọcởtrườngAristotlesaunàytrởnênnhữngtriếtgiatheotrườngpháiTiêuDao(trườngpháiAristotle),cólẽvìhọcóthóiquenđidạomỗikhibànluậntriếtlý.

ĐườnglốigiáodụcAristotlerấtphongphúrộngrãi.Triếtlýcủaôngđặtnềntảngvàonhữngsựkiện,vìôngcóđầuóchếtsứckhoahọccủanhàbáchọc.

Thậtralúcđầutiên,ôngcóýđịnhtheođuổinghềnghiệpcủachaôngvàđãthuđượcvàikinhnghiệmtrongvấnđềgiảiphẫuvàvàilãnhvựckháccủaykhoa.Nhưngcuốicùng,côngviệcnghiêncứusinhvậthọclàviệcôngthíchtheođuổinhất.

CáichếtcủaAlexandertạiBabylonlàmchoAristotlebịnghingờ.ÔngbịkếtánlàngườidânMacedoniacóuytínnhất,vàmộtkếhoạchđượcmưutoanđểbuộcchoôngtộibấtkínhtôngiáo.AristotlebiếtrấtrõvềtínhbấtthườngcủangườiHyLạp.ÔngnhớlạisốphậncủaSocratesvàcũngkhôngthíchbịbắtuốngthuốcđộcnhưvậy.Dođó,ôngtứctốcrờibỏAthensvàẩnnáotạilàngChalcistrênđảoEuboe.Năm322trướctâylịch,ôngtừtrầnsaukhiẩntrốnmộtítlâu.

NhữngngườiđươngthờicủaAristotlehaynhắcđếncặpmắtchămchúvàđôimôicươngquyếtcủaông,mặtdùhọthêmrằngôngbịnóingọngvàchămsócquáđángđếnquầnáo,đólàmộtđiểmkhácthườngđốivớimộttriếtgia.

Nhữngthếkỷsauđó,mộtthisĩngườiAnhJohnDrydenđãviếtlênmộtcâutántụngsaymêAristotle“Ôngđãđốtđuốcsoiđườngchonhânloại”.

Ôngquảthậtlàngườiđãmangánhsángđếnchobiếtbaonhiêuđầuócưutúởcácthếhệsau.Ôngkhôngnhữngchỉgiảngdạymàcònkhaisánglàmmớimẻcáckhođạođứchọc,siêuhìnhhọc,thica,chínhtrịvàtutừhọc.Triếtlýcủaôngđãảnhhưởngmộtcáchsâu

đậmtrongnhiềubộóckhácnhaunhưThomasAquinas,Dante,SpenservàGoethe,ngoàiracònbiếtbaonhiêungườikhác.

ChúngtasẽcóthểlãnhhộinhiềuhơntácdụngvĩđạiAristotleđãđểlạiquabiếtbaonhiêuthờiđại,trongviệctạodựngnềnvănminhconngườinếuchúngtađểýxemquanhữngtácphẩmcủaông,dùđạikhái,côngnghiệptrênđãkhiếntêntuổiôngtrởthànhbấtdiệt.Phươngpháptriếthọccủaôngđãtạonênnềntảngcủamộthệthốnghọcđườngvĩđại,vàngsoncủathờiTrungCổvàngàyhômnayvẫncòngiữđịavịquantrọngtrongbiếtbaonhữngtriếtlýkhác.NhữngnhàtrithứcvĩđạicủaThiênChúagiáođãápdụngphươngphápsuytưởngcủakẻvôthầnnàyđểbiếnchếnhữnghệthốngthầnhọccủahọ.

NhữngcôngviệclàmcủaAristotle,cóthểviếtlạithànhcảmộtbộsáchthamkhảovềtriếthọc.TrongquyểnOrganon,ôngđãđặtracácđịnhluậtvềLuânlý,vàcuộckhảosátvềlýluậncũngnhưsuytưởngđãvạchrađườnglốichohậuthế.QuyểnTutừhọc(Rhetoric)củaônglàmộttácphẩmđặtcănbảntrênnghệthuậtkhuyếndụlòngtincủangườikhác,sựsángtạokhôngngừngcủabộócông,kiếnthứcvĩđạivàsựsuytưsắcbénđãđượctrìnhbàytrongquyểnVậtlýhọc(Physics),Siêuhìnhhọc(Metaphysics)vàCácchủđề(Tepies).TrongbảnvănLinhhồn,ôngđivàothếgiớicủasinhvậthọcvàtâmlýhọc,trongkhiquyểnThicacónhiềuảnhhưởnghơntấtcảcáctácphẩmphêbìnhvănchươngkịchnghệ.NhưnghaitácphẩmcógiátrịvàảnhhưởngsâuxanhấtởtrờiTâylàĐạođứchọc(Ethics)vàChínhtrịhọc.NhữnghệthốngmàôngđềxướngralànhữngkhuônvàngthướcngọcchocácchínhkháchvàtriếtgiacảthờiTrungCổlẫnhiệnđại.KhôngcómộtcơquansuytưởngnàocủaconngườimàkhôngchịuảnhhưởngsựgiáohuấnmàAristotleđãkhaisáng.

Cuộcđờicủaônglàcảmộtcâuchuyệnhoangđườngvàítbiếttàiliệunhiềuvềông.

Ônghãycònlàmộtthídụđiểnhìnhnhất,tượngtrưngchomộtthiêntàivượtkhônggianvàthờigianvớimộtbẩmchấtthuộcvàohàngbấtdiệtcủanhữngvĩnhân.

D’ArcyThompsonviết“Chonêntrảiquatrênhaingànnăm,trênkhắphoàncầu,ngườitavẫncòntìmđếnAristotle,đểhọchỏinhữngsựgiáohuấnchỉdẫntrongnhiềumônhọc.Bấtcứnơinào,dùcóônghaykhôngcóông,ảnhhưởngcủaôngvẫncòntồntại,ngaycảgiốngdânMoorevàẢRậpngàynay,cũngtìmởôngmộtngườithầykhảkính;mộtbậcthánhsưcủasựthậtbấtdiệt,đãnóivềgiấcngủvàgiấcmơ,tuổitrẻvàtuổigià;sựsốngvàsựchết,củathờiđạivàsựsuyđồi,củasựtăngtrưởngvàtàntạ;hơnnữa,ôngcònlàngườihướngđạotrongcôngcuộckhámpháthiênnhiên,thếgiớicủatinhthầnvàlànhàtiêntricácviệclàmcủaThượngĐế.

MOHAMMED

(570–632)

Hơn250triệungườitrênthếgiớilàtínđồcủađạoHồi.SựquantrọngcủaMohammedvìlẽđókhôngcầnphảinhấnmạnhnhiều.Cuộcđờiôngquảthậtlykỳ.Trongvòngsáumươinăm,kinhnghiệmmộtđờingườinhưtrảiquanhiềubướcthăngtrầmcủacảmộtâmgiai,từnghèokhổđếngiàucó,từthấtbạiđếnthànhcông,từcôđơnkhôngbạnbèđếnthếlựcngấtngưỡng,từbịbạcđãiđếnđượcđốixửnhưquyềnhànhmộtônghoàng.MohammedđánhthứclạiđờisốngconngườiởphươngĐôngmàtôngiáođãbịvùichônvàohốthẳmcủatruỵlạc,phóngđảngvàdốtnát.

Suốttừnăm609–632,ánhsángcủađứctinloélêntừquảtimchânchínhMohammedvàbáotrướcmộttrongnhữngbiếncốquantrọngnhấtảnhhưởngđếnlịchsửthếgiớiconngười.

ThượngĐếtốicao!KhôngcómộtThượngĐếnàongoàimộtThượngĐếthậtsự!MohammedlàsứgiảcủaThượngĐế!

Tiếnglaầmỉtừcácgiáođườngvangdộiquabiếtbaothếkỷ.Nhữnglờihoanhôđóchứngtỏtrongvòngmườibathếkỷ,sựvĩđạivàngsoncủaThượngĐếđãđượctántụngkhắpcảphươngĐông.NhữngchữđóchứngtỏdisảnThượngĐếđãđượctuyênbốvànhữngâmthanhêakéodàimãimãigiữasựồnào,hỗnđộncủađờisốnghàngngày.

Bâygiờchúngtacóthểhỏi:conngườiđãđánhthứcvàthanhlọctôngiáoởphươngĐônglàloạingườinào?VàkẻđãtạoramộtcuộccáchmạngtôngiáovĩđạinhấttronglịchsửdùchỉtrongvòngvàinămởẢRập.

Mohammedsinhkhoảngnăm570sautâylịch,ôngxuấtthântrong

dòngdõiquýpháiởẢRập.GiađìnhôngthuộcvàobộlạcQuraish,vàtừkhichàođời,Mohammedđãgắnliềnvớimộttrungtâmtôngiáoquantrọng,thànhphốMecca,nơithấmnhuầntrongsựtônsùngtôngiáomộtcáchumêkhờkhạo(VềsautrởthànhthánhđịaHồigiáovìlànơisinhcủaMohammed).

Chaông,Abdullah,contraicủaAbdullMuttalibchếttrướckhiMohammedchàođờivàmẹôngAminacũnglìatrầnsauđómấynăm.Mohammed,mớisáutuổiđầuđãphảisốngtrơtrọitrêncõiđời,mồcôichalẫnmẹ.

Mohammedđượcôngnộisănsóc,nhưnghainămsauthìôngnộicũnglìatrần.Sauđó,MohammedđượcngườichúlàAbuTalibnuôinấng.Ôngđượcchúhếtsứcyêuthương,ngủcùnggiường,ăncùngmâmvàcùngđitheochúnhưbóngvớihình.TìnhcảmsâuxagiữacậubéMohammedvàôngchúAbuTalibđãđượcchứngtỏmộtcáchhiểnnhiên.AbuTalibsắpsửalàmmộtcuộchànhtrìnhđếnSyria.CảnhchialyphảixangườichúthânyêukhiếncậubéMohammedlúcđómớimườihaituổi,quámủilòngđếnnỗiôngchúphảiquyếtđịnhchocậubéđitheođếnSyria.CuộchànhtrìnhkéodàitrongnhiềuthángđãchoMohammednhữngấntượngđầutiênvềthếgiớibênngoàivàkhiếnôngcódịptiếpxúcvớinhiềugiốngngườikhácnhaucũngnhưnhiềutôngiáokhácnhau.

MộtsựkiệnkhácxảyratrongsuốtcuộcđờithơấucủaMohammed.ThunglũngMeccavàcácvùngchungquanhlănxảvàomộtcuộcchiếnxúcphạmthầnlinh,sựnổidậydocuộctranhchấpgiữahaibộlạcẢRập,QuraishvàBeniHawazin,tạihộichợhàngnămOkaz.MohammedđứngvềphecácchúôngởbộlạcQuraishvànhiệmvụcủaôngtrongcuộctranhchấpnàylàđinhặtcácmũitêncủakẻthùrơixuốngđểđemvềchonhữngngườichú.

TrongcuộcđờiniênthiếucủaMohammed,cũngcóvàiđoạngiốngvuaDavidcủaDoThái,ôngcũngđãtrảiquamộtthờigianlàmmục

đồng,chăndêvàcừuởMeccatrênnhữngngọnđồivàthunglũnglâncận.Nhưngmặcdùđeođuổibấtcứviệcgì,bấtcứbổnphậnnàohaybấtcứcôngviệcnàođặtđểchosốphậnông,ôngvẫnthihànhphậnsựvớitấtcảsựthànhthậttrunghậunhưchínhcôngviệccủaôngnênngườitađặtbiệthiệuchoônglàAl–Amin(kẻtrunghậu).

LịchsửkhắpnơiđềuđồngýrằngtuổitrẻcủaMohammedhếtsứctrongsạchvàkhiêmtốn.KhiphongtràoănchơiphóngđảngởMeccalantrànthìđứchạnhcủaMohammedcàngchóingời.Đượctrờiphúchomộtđầuóclỗilạcvàmộtnăngkhiếutếnhị,tiếtkiệmvàsuytư,ôngsốngvớinộitâmnhiềuhơn,khôngthèmkhátgiàusang,dườngnhưcuộcsốngẩndậtvàthầmlặngmàôngđangsốngtronggiađìnhAbuTalibrấtthíchhợpchokhuynhhướngtìnhcảmcủaông.

Tuynhiên,AbuTalibcũngkhônggiàucógì.Chonên,ôngđãđềnghịvớiMohammedmộtviệclàmthoảđángđểnuôithânlàđibảovệchođànlạcđàđếnSyriachoKhadija,mộtngườiđànbàgiàucóthượnglưuquýpháicủabộlạcQurairh.Mohammedsẵnsàngnhậncôngviệcđóvàdướisựchỉđạocủaông,đoànngườivàlạcđàđếnSyriathànhcôngtốtđẹpcùngvớisựhàilòngcủabàKhadija.SựđúngđắnvàconngườiquyếnrũcủaMohammedđãgâynhiềuấntượngsâuđậmtronglòngbàKhadija,goáphụđãbốnchụccáixuânxanh.Sauđóítlâu,năm595,hônlễđượccửhành,lúcđóchúrểMohammedmớivừahaimươilămtuổitròn.MặcdùbàkhadijalớnhơnMohammedđếnmườilămtuổi,nhưngcuộctìnhduyênvợgiàchồngtrẻnàyđượctrànđầyhạnhphúcvàmaymắn.Hạnhphúccủahọcólẽdotìnhyêuđứcđộvàsựkínhmếngiữahaingườihơnlànhờsựanủicủaconcái,vìmặcdùhaingườicóvớinhauhaicậucontraivàbốncongái,nhưngMohammedmấttấtcảnhữngđứaconnàykhicònsống,trừmộtđứacongáilàFatima,vềsaulấychồnglàAli.

TrongkhibàKhadijacònsinhtiền(bàchếtlúcsáumươilămtuổikhiMohammedđượcnămmươituổi,Mohammedmặcdùsốngmột

cuộcđờisungsướngtrongmộtnướctheotụclệđathê,nhưngôngvẫngiữmộtlòngtrungthuỷvớingườibạnđờimàôngyêuthươngduynhấtlàbàKhadijakhảáivàchântình.

TạiMecca,khibàKhadijaquađời,MohammedthànhhônvớiSauda,mộtgoáphụ,vàsauđótạiMedina,ôngcướiAyesha,congáicủamộtngườibạntrungthànhvớiônglàAbuBekr.

Năm605,vàinămsauhônlễcủaMohammedvớiKhadija,mộtnhucầuđòihỏixâycấtlạiđềnKaaba,mộttoànhàlinhthiêngởMecca.Nhữngvậtliệucầnthiếtđượccungcấp,bộlạcQuraishcũnggópphầntrongcôngcuộcxâycất.Trongkhixâycất,mộtcuộctranhluậnsôinổiđãxảyrađểxemailàngườicóđủtưcáchđểđặtviênđáđenlinhthiêngvàotrongbứctườngcủangôiđềnKaaba.DanhdựtotátnàyđãđượccácgiađìnhdònghọởbộlạcQuraishthiđuatranhgiànhnhau.Khicuộctranhluậnlênđếncaođộ,Mohammedlúcđóchừngbamươilămtuổi,bướcvàohộiđồngvàđượcchọnlàmtrọngtài.Mohammedtrảichiếcáochoàngcủaôngxuốngđất,đặtviênđálinhthiênglênđórồimờibốnngười,mỗingườiđạidiệnchomộtgiađìnhởbộlạcQuraishđangtranhđuanhau,cầmbốngócchiếcáochoàngvàcùngnhấcviênđálên.côngviệchoàntất;viênđáđượcnânglênvàdướisựchỉdẫncủaMohammed,đượcmangđặtvàotrongtườngcủađềnKaaba.Danhdựđãđượcphânchiađồngđềuvàhoàbìnhđượcvãnhồimauchóng.

Vốnbảnchấtconngườithấmnhuầnđạogiáo,MohammedthườngrútluivàomộtcănhầmởchânnúiHira,batrămdặmởvềphíabắcMecca,vàởđócảngàyđểcầunguyệnvàsuytư.Trongmộtcơhội,khithếgiớibênngoàiđãđượcôngđặtquamộtbên,thìmộtlờimờigọiđếnMohammed,tiếnggọinàychỉthịôngphảilậtđổlòngtínngưỡngtàgiáocủadânẢRậpvàkhôiphụclạiphươngĐôngánhsángcủatôngiáoAbraham,tintưởngvàomộtThượngĐếđộctôn,ThượngĐếđầutiênvàcuốicùngđầylòngnhânáicaocả.

LúcđầuMohammedlắngnghemộtcáchrunrẩysợhãi,nhưngvềsau,đặttấtcảniềmtinvàoThượngĐế,ôngchấpnhậnlờikêugọiđểtuyênbốsựhợpnhấtcủaThượngĐế,lậtđổtínngưỡngtàgiáovàphụchồilạisựsángchóingàyxưacủamộttôngiáochânchính,gồmtronglòngtinThượngĐếvàphụngsựnhânloại,trungthànhvàlàmđiềuthiện;phụctùngThượngĐếvàđốixửvớimọingườitrongtìnhhuynhđệ.

Tuynhiên,bộlạccủaônglàQuraishcónhiềungườithuộcbantrịsựchủtrươngduytrìtàgiáotạiMecca.CólờikểlạirằngnhữngtượngthầnđượcchúngtônthờvàothờiđạiđótạiMeccađếmracótớibatrămsáumươilămvịthần.TấtcảcôngviệckhókhăntrênđặtđểsứmạnglớnlaocủaMohammedtrởthànhsiêunhân.Ôngphảiđươngđầuvớisựchốngđốimãnhliệt,nàolàbịbạcđãi,bịnémđá,bịchửirủa,vàbịđedoạtrongđờisốnghằngngày,nhưngMohammedvẫntỏradũngcảm,tiếptụctốcáotàgiáođểtuyêntruyềnchosựvĩđạihuyhoàng,quyềnlựcvàsựtrừngphạt,sựthôngtháivàvịthacủaThượngĐế,đấngtạohoáduynhấtđãcấutạotổchứctấtcảmọisinhhoạtvàsinhtồncủaloàingười.

Nhữngngườitheođạomớinàygianhậprấtchậm.NgườiđầutiêntheođạolàbàKhadija,ngườivợyêuquýcủaông.Nhữngngườikhác,trongđócóAbuBekr,mộtngườiđángchúýởMecca,giàucó,ảnhhưởnglớnvàsựsángsuốtcôngminhcủaôngtatrongviệcxétxửphánđoánđãgieosựkínhphụctronglòngnhữngngườiđồnghương.Ali,ngườiemhọtrẻtuổicủanhàtiêntri;vàZaid,mộttênnôlệvừađượcphóngthíchlàbatrongsốnhữngngườiđầutiênvôđạo;saubahaybốnnămlãnhsứmạngmộtnhàtiêntri,Mohammedđãđượctớigầnbốnchụcngườitheođạo.

Sựbạcđãicàngngàycàngmạnhmẽvàvàonăm615,nhómngườiMuslims(têngọinhữngngườitheođạoMohammed)phảitrốnsangAbyssiniađểẩntrốn,nơiđâyhọđãđượcđốixửtửtế.Nhưngsựđàn

ápcủabộlạcQuraishcàngmạnhmẽkhốcliệthơnbaogiờ,vànămsau,mộttoánMuslimsthứhaiphảitrốnkhỏiMeccađểtìmđườngsốngtạivươngquốccủaxứAbyssinia.MohammedởlạiMeccamộtmình,hứngchịumọisựquấynhiễumắngnhiếc.BộlạcQuraishcốgắnglàmchoAbuTalibcóảnhhưởngkhuấtphụccháuônglàMohammed,nhưngAbuTalibvẫntỏratrungthànhvàtiếptụcbảovệchoMohammed.BộLạcQuraishralệnhtrụcxuấtlưuđàyMohammed.Lệnhtrụcxuấtkéodàibabốnnăm,đemlạibiếtbaosựđaukhổvàkhókhăntrongtìnhtrạngbịphongtoảvàtruấtquyềncôngdânmàMohammedvàbàconcủaôngphảihứngchịumộtcáchphũphàng.

Năm619,lệnhlưuđàyđượcthuhồi,nhưngcùngnămđó,Mohammedphảichịuđựngmộtsựmấtmáttotátnghiêmtrọng,đólàcáichếtcủangườivợtrungthànhlàKhadija,vànămsauôngchúyêuquý,vàcũnglàngườigiámhộcủaônglạiquađời.

ĐịavịnhàtiêntriởMeccatrởnênnguyngập.Nhữngngườitheoông,mặcdùvẫnhếtlòngsùngkính,nhưngkhôngđượclàbao,vàphầnlớnhọlạiởAbyssinia.Mohammed,bịápbứcđủđiều,quyếtđịnhlàmmộtcuộcthínghiệmởTayif,mộtthànhphốquantrọngcáchMeccasáuchụchaybảychụcdặmvềphíaĐông.Nhưngnơiđây,ôngchỉgặptoànnhữnglờichửirủa,gạchđávànhụcmạ.Máuchảyđầmđìatrênchân,ôngphảilêlếtrakhỏithànhphốngoancốvàtàgiáonày.

Nhưngmặcdùnhữngđámmâyđencònchephủ,nhàtiêntriMohammedvẫnbềnganđểtiếptụctruyềnbáHồigiáo.Vàýchícủaôngkhôngphảilàkhôngcóhiệuquả.MộtvàingườiđihànhhươngtừMedinatới,ngheđếnôngvàhọdườngnhưđượccảmhoá.Năm621,họđãtựhứatrungthànhvớiMohammedbằnglờithệnguyệnđầutiêncủaAquaba,nhưsau“chúngtôisẽkhôngtônthờaingoàivịThượngĐế,chúngtôisẽkhôngtrộmcắp,khôngthôngdâm,không

giếttrẻcon,cũngnhưkhôngbuộctộioanchongườinào,chúngtôisẽvânglệnhđấngtiêntrinhữngđiềugìđúng”.

Nămsau,mộtsựthànhcôngvĩđạihơn,mộtnhómngườiởMedinagồmbảymươibađànôngvàhaimươihaiphụnữđãtuyênthệtrướcMohammedbằnglờithềthứhaicủaAquaba.NhữngngườiMuslimsởMeccabắtđầuhợpthànhtừngnhóm,bỏthànhphốmàhọbịbạcđãiđóđểdicưsangmộtbầukhôngkhídễchịuthânthiệnhơnởMedina.Trongkhiđó,nhàtiêntribịbỏlạiMeccavớihaingườibạnđườnglàAbuBekrvàAli.

Bâygiờ,bộlạcQuraishnghĩcáchđểdiệttrừMohammed.Họbaovâynhàôngbằngmộtlựclượngvõtrang,sẵnsànggiếtôngnếuôngbướcra.NhưngMohammedđãđượcbáotrướcâmmưunàyvàđãbímậttrốnthoátvớiAbuBekr,cảhaibăngmìnhđitrongmànđêmđếnmộtcănhầmcáchMeccabadặm.Ngàyhômsau,bộlạcQuraishthấyconmồiđãtrốnthoát,liềnmởcuộclùngbắtMohammednhưngvôhiệuvìđêmthứbaôngđãrờicănhầmtrúẩnđểthẳngđườngđếnMedinangày20thángSáunăm622sauTâylịchvàkểtừngàynàybắtđầuquyểnlịchcủangườiMuslims.

MedinabâygiờtrởthànhmộtthànhphốcủaHồigiáo.Mohammedđãđượctiếpđóntrọngthể.ChẳngbaolâungườiMuslimổnđịnhđờisốngcủahọtrongthànhphốvàbằngtấtcảnhiệtthànhhọchungsứcxâycấtgiáođườngđầutiêncủaHồigiáotạiMedina.

NhữngngườiởbộlạcQuraishcũngchưahàilòngdùngườiMuslimsđãrờikhỏiMecca.MườinămsauđánhdấucảmộtmốithùhậnvàchiếntranhtiếpdiễngiữanhữngngườitheotàgiáoởMeccavànhữngngườitheoHồigiáoởMedina.

HainămsaucuộctẩuthoátcủaMohammed,bộlạcQuraish,vớimộtlựclượnghùnghậugồmvàingànngườikhoẻmạnhtiếnđánhMedina.ĐượcbáotrướcquânQuraishsắptấncông,dânMuslimschỉ

cóbatrămmườibangười,rờithànhphốđichặnđánhquânthù.MộttrậnđánhkhốcliệtxảyratạiBadr,cáchMedinabachụcdặmnhưngcáchMeccađếnhaitrămhaichụcdặm.Nhìnthấysựchênhlệchgiữahaiquânsố,vàthấyquânMuslimsíthơngấpbalầnquânđịch,Mohammedrấtlấylàmlolắng.

Dođó,trướckhitrậnácchiếnxảyra,ôngrútluivàocănlềucủaôngvớiAbuBekr,vàdốctâmcầunguyện.Trậnchiếnbắtđầu.QuâncủaMeccabịđánhbại,thiệthạinặngnềvànhiềutướnglãnhquantrọngcủaquânQuraishbịgiếttrênchiếntrường.

CuộcchiếnthắngởBadrđãkhuyếnkhíchngườiMuslim,nhưngquânQuraishchỉtẩuthoátđểrồichuẩnbịmộttrậnđánhtànnhẫnhơnvàonămsau,với3000quântinhnhuệ,tiếnđánhVhuh,cáchMedinabadặmvềphíaBắc.MohammeddẫnđạoquânHồigiáocủaôngtừMedinađếnđểđẩyluicuộctấncôngvàmộtlầnnữa,lựclượngđịchquânlạiđônghơnquânsốônggấpbalần.Tìnhhìnhlạicàngcóvẻnguykịchhơn,khiquânđịchxuấthiệnthìAbdullhUbaydẫn300quânbỏtrốnđi.Mohammedchỉcònlại700quân.Trậnđánhkhốcliệtxảyrabấtphânthắngbại.ĐạoquânHồigiáobịthiệthạinặngnềvàphảirútlui,nhưngvớimộtsựchịuđựngcanđảmphithường,họcũnglàmchođạoquânMeccakhôngcònlòngdạnàodámrượttheovàrồiquânđộihọrútluirakhỏichiếntrườngvớisựedècủađịchquân.

Mộtđiềuđángchúýlàtrongcảhaitrậnđánh,Mohammedlúcnàocũnggiữthếthủ,chỉđánhchốnglạinhữngkẻhiếuchiếntừxađếncóýmuốntiêudiệtcànquétdânHồi.

Hainămsau,bộlạcQuraishhọpcùngcáchộlạcđồngminh,mởcuộctấncôngquyếtthắngMohammedvàdânHồi.Vớimộtlựclượng24ngànngười,quânđịchtiếnđếnbaovâyMedina.NhưngsaumộtthángtrờicôngphádữdộimàkhôngphávỡđượccôngsựphòngthủcủathànhMedina,quânsĩMeccabắtđầumỏimệt,lươngthựccạn

dần,thêmbịphongbabãotáplàmhưhaotrạiđóngquân,AhuSufyan,tướnglãnhcầmđầuquânMeccaralệnhrútquân.

CuộchưuchiếncủaHudaibiyađượccôngbố,MohammedlàmmộtcuộchànhhươngđếnMeccavàtrongmộtkhôngkhíhoàbìnhcởimở,ngườiHồigiáolạiđoànkếttrongsứcmạnh.

Sauvàinăm,cácmốithùhậnvẫnchưahoàntoànrửasạch,MohammedvàdânMeccalạibắtđầuđốinghịchnhau.Nhưngbâygiờ,thếlựcngườiHồiđãmạnhmẽ.MohammedtiếnđánhMeccavàchiếnthắngvẻvangmàkhôngtốnmộtgiọtmáu,quânMeccađầuhàngmộtcáchnhanhchóngvàkhôngcómộtsựkhángcựnàođángkể.

ĐólàsựthànhcôngcuốicùngcủaHồigiáo.NgôiđềnlinhthiêngKaabađượctẩyuế,cáctượngthầnđềubịdẹpbỏ,chếđộđathầnđượchuỷbỏvànướcẢRậpcùngliênkếtđểthờmộtThượngĐếduynhất.

MườinămsaucuộcbônđàocủaMohammed,trongmộtkhôngkhíhoàbình,cáctàntíchcủatàgiáođềubịquétsạch,MohammedkhoácchiếcáocủangườiđihànhhươngvàđiMeccađểlàmmộtchuyếnhànhhươngcuốicùngtừgiả.ÔngcầunguyệnThượngĐếbanphéplànhchongôiđềnthờtạiMecca.Rồisaukhilàmtấtcảnghilễcủamộtcuộchànhhương,ôngrướclễđếnMinavàArafat,tạiđây,ôngkếtthúcbàikinhcầunguyệncủamìnhvớicâuthơQur’an“Ngàyhômnay,tađãhoànthànhsứmạng,lậpramộttôngiáochocácngườivớisựtoànmỹvàđólàHồigiáo”.

Năm632,saukhinhìnthấysựthànhcôngtoànvẹncủamìnhtrongsứmạngtiêntri,saukhiđãđộlượngthathứchocáckẻthùvàđạtđượccảmtìnhcũngnhưsựsùngkínhkhắpnơi,Mohammednhắmmắttrongđôitaycủangườivợtrẻđẹp,Ayesha,vàyêngiấcnghìnthutạiMedina.

Nhữngtưtưởngcuốicùngcủaông,nhữnglờinóicuốicùngcủaôngvẫnlànhữngđiềuthiêngliêng,bìnhannhấtlànhưmộtlờicầu

kinhthìthầm“ThượngĐế!ĐấngvạnnăngbấtdiệtcủaThiênĐường.Ngàiẩnmìnhdướibóngmáttrêncao”.

CáctínđồHồigiáođãmấtđimộtkhuônmặtthânyêusùngkínhcủanhàđạitiêntriẢRập.

Sựcảicáchvĩđạicủaônglàlậtđổtàgiáothờcáctượngthần,vàđưaranhữngnguyêntắchữuíchnhưhạnchếnạnđathê,cấmthôngdâmngoạitình,cấmchovayvớitiềnlờicắtcổ,chốngcờbạcvàrượuchè.Ôngcấmchỉchếđộnôlệvàcôngbốtìnhhuynhđệcũngnhưbìnhđẳnggiữatấtcảconngười,khôngđặcbiệtchoriêngmộtsắcdânhaymộtđẳngcấpnào.

QuyểnQur’anKinhThánhcủaHồigiáovẫncòngiữđượcvẻđẹptráctuyệtvàthầnthánhcủanóhơnmườibathếkỷnaycũngnhưđượcdịchsangnhiềuthứtiếng.

MARTINLUTHER

(1483–1546)

KhiMartinLutherđóngđinhnhữngbíchchươngđểtấncônglễchuộctộibằngtiềncủanhàthờWittenbergthìtiếngbúacủaôngnhưđánhvỡtínđồThiênChúagiáoralàmhai.Từđó,ôngtrởthànhlãnhtụcủatôngiáophụchưng,mộtlựclượngmớilậpnênTinLànhgiáongàynay.Ônglàmộtkhuônmặtlinhđộng,nhàtiênphongđãgâysựtanvỡchotoàthánhLaMã,vàcuộcđờicũngnhưsựnghiệpcủaôngđãđểlạiảnhhưởngkhôngbaogiờchấmdứttronglịchsửmaihậudướitrờiTây.

ChưabaogiờhệthốnggiáohộiởchâuÂuvàchưabaogiờcóthờikỳsuytànnhưnhữngnămđầuthếkỷthứmườisáu.NhữngthờiđạivàngsonhuyhoàngcủamộtthờiđạiphụchưngxuấtpháttừÝvànhữngbiếnđộnglớntheosauđãtàn.ỞBắcÂu,sựphụchưngchỉmớibắtđầu.Sựlừđừbiếngnhácvàtruỵlạcđãhạthấpuytíncủagiáohội,khôngphảikhắpnơiđềusuyđồi,nhưngsựđồitruỵlạidẫnđầuởmộtvàinơiquantrọngkhiếnmọingườiđềuthấy.Nhữngnhàtukhổhạnhphầnlớnđãbỏrơilýtưởngcủamìnhđểtrởnênthamlambiếngnhác.Lợitứccàngngàycànggiatăngvàcácgiámmụcchỉbiếtnghĩđếnvơvétcủacải,xâycấtdinhthựnguyngatránglệđểvinhthânphìda.Trongkhiđó,cácĐứcGiáoHoàngnhưAlexanderđệlụcvàJuliusđệnhịlạilợidụngvàođịavịthiêngliêngcủaGiáoHoàngđặtđểcácthếlựctrầntục.Thờigianđãchínmuồichomộtvậnhộimới.Mộtsựthayđổivĩđạibộcpháttrongđầumọingườivàchođếnngày01thángMườimộtnăm1517,tiếnsĩMartinLuther,giáosưthầnhọctạiĐạiHọcđườngWitterbergđóngtrêncánhcửanhàthờchínmươilămbàiđiềutrầntốcáosựthamnhũngsuyđồicủagiáoHội,thìmộttrậnbãolớnnổidậykhắpchâuÂungoàisựmongđợicủatácgiả.Ởđây,chúngta

phảichúýrằngsựcôngbốnhữngbảnđiềutrầnđócũnggiốngnhưmộtthểthứctuyêntruyền.

Lutherlàmộtkhuônmặtlạlùngđốivớivaitròmộtlãnhtụtôngiáo.Mộtconngườilinhđộng,tolớn,khicódịpcũngsẵnsàngăntụcnóiphét,mặcdùôngđãlàmộtcâyviếtkhábaybướm;hơnnữa,mộtconngườirấtdễphiềntoáivàkhóchịukhiphảichungđụngvớinhữngngườithuộcgiaicấpcaohơn,tómlại,ônglàmộtconngườicủađạichúng.Tuynhiên,trongngườiôngcómộtngọnlửađammêvàtinhthầntranhđấumãnhliệt.SaukhirờibỏnơichônnhaucắtrúnlàEisleben,nơiôngđãchàođờinăm1483,ôngđãtựchuốclấychomìnhnỗiphiềntoáitrongvòngnhiềunămvớinhữnghoàinghikhắckhoảikhôngngừngvềvấnđềsiêuthoátlinhhồn.Vớilòngnhiệtthànhquáđộ,ôngbấtchấpluậtpháp,gianhậptuviệnEnfurtthuộcdòngAugustinvàmộtlầnnữatạiđó,ôngđãnhìnthấyChúaTrờinhưmộtquantoàlúcnàocũngámảnhtâmtríông,ôngtậpkhổhạnh,tựkiêngănuống,tựtrừngphạtmình,cốgắngtậpluyệnnhữngđiềuvượtquáxanhữnggiáođiều.Nhưngtấtcảnhữngsựkhổhạnhcủaôngkhôngđiđếnđâucả.Nhữngmốihoàinghicủaôngvẫnchưanguôingoai,nhữngđiềulonghĩkhổsởcủaôngcànggiatănghơnlàgiảmđi.Sauđó,ôngphảithốtlên“NếucómộttusĩnàođãđượclênThiênĐườngdosựphánxétcủatuviện,thìchắctôisẽlàmđượcnhưvậy”.

Năm1507,Luthertrởthànhmộtgiáosĩ,năm1508,ôngdiễnthuyếtvềtriếtlýtạiĐạiHọcđườngmớixâycấtlàWittenberg.Nămsau,đềtàicủaônglàtrìnhbàyvềquyểnKinhThánh,nhưnglạicảmthấyôngkhôngbaogiờthíchhợpđểtheonhữngnghithứccổtruyềncủaThiênChúa.Năm1510,ôngđếnLaMã,nhưngtạiđâyôngđãnhìnthấysựlạmquyềncủahànggiáophẩmcaocấpvàđiềuđókhiếnôngxungđộtvớiToàThánh.Bảynămsau,lúcđóôngđãbamươibốntuổi,đanglàmgiáosưthầnhọctạiWittenberg.Ônggâyđượcthanhthếtiếngtămnhờnhữngbàigiảngđạo,trongđótrìnhbàymộtcáchrõràng

nguyênthuỷdòngtưtưởngcủaônglà“Tìmhiểuđếncáinhântrongmộthạtđậu,hạtlúatrongmộtcâylúavàtuỷtrongxương”.Ôngđãnóinhưvậy,nhưngôngcũngchưacómộttháiđộgìchốnglạigiáohộiThiênChúagiáo,mặcdùôngcóchỉtríchnhữngđiềuchướngtaigaimắtlạmdụngquyềnhànhcủahàngGiámMục.Nhưngrồicáigìđếnphảiđến,ôngtấncôngmạnhmẽsựchuộctộibằngtiềncủanhàthờWittenberg.

Đâylàmộtphongtụcđãbịlạmdụngrấtnhiềutrongsuốtthờikỳmàlòngtínngưỡngbịsuyđồi.Nóimộtcáchkhácgiảndị,lýthuyếtânxácónghĩalàcáctộiphạmcóthểđượcbãibỏtrongtrườnghợpcácphạmnhânsaukhithútộivớicácchavàbằnglònggópmộtsốtiềnchuộctộithìsẽđượcnhậnlễgiảitội.Vàothờiđó,lễgiảitộirấtđượcthôngdụngđểđónggópmộtcáchthựctếchonhữngnhucầucủagiáođường,vàkhivấnđềnàylọtvàotaycủanhữngkẻthihànhbổnphậnthiêngliêngquácẩuthảvàquáhăngháithìvấnđềcàngngàycàngthịnhhànhđểtrởnênmộtcôngviệcápphecótínhcáchtiềnbạc.

CứtheođàbànhtrướngnàythìsựgiảitộikhôngcònđúngýnghĩacủanónữanêntệđoannàyđãbịLuthertốcáonăm1517.Nhữngbảnđiềutrầncủaôngcórấtnhiềuđềtàiđểtranhluận,nhưngkhôngcótínhcáchtàgiáotrongđó.Cuốicùng,điềumàLuthermuốnlúcđólàtáchrờikhỏigiáohộiThiênChúagiáo.NhữngngườitheoônglạicàngtỏranóngnảytíchcựchơnvàvịgiáosưởĐạiHọcWittenbergcảmthấymìnhđangdấnthânvàomộtcuộchỗnloạnchínhtrịởchâuÂu.TuviệntrườngdòngDominican,JolinTetzel,mộttrongnhữngngườibịLuthernhắmvàođểchếgiễuchâmbiếm,đãlêntiếngtrảlờithẳngnhữngbàibìnhluậnnảylửacủaLuthervàbuộctộiôngđãchủxướngtàthuyết.Cuộcbútchiếnsôinổibắtđầu,vàtiếngđồnvọngtớiVatican.

ĐứcGiáoHoàngLeođệthập,mộtngườihọcthức,quyếnrũ,tênthậtlàMedici,lúcđầucũngkhôngmấychúý.Ôngxemvấnđềnhư

mộtcuộctranhluậnkhôngđángkểởĐạiHọcvàrồisẽtựđắmchìmtrongđạidươngcủatutừhọc.NhưngvấnđềthậtsựkhôngphảinhưvậyvàcuốicùngĐứcGiáoHoàngbắtbuộcphảithayđổiquanniệmcủamình.CuộctranhluậnlantrànkhắpnơiởchâuÂuvàtiếnsĩJohnEck,mộtgiáosư,cũngtốcáoLuther.Lutherquyếttâmbảovệchochủthuyếtcủamìnhvàbắtđầuphổbiến.Ôngđưaranhữngđiểmcănbảnđểchứngminhchủthuyếtcảicáchcủamình,vàbiệnminhbằngđứctinchứkhôngphảibằngcôngviệc“Nhữngcôngviệctốtsẽkhôngbaogiờtạoramộtconngườitốt,nhưngchínhconngườilàmranhữngcôngviệctốt;cũngnhưnhữngcôngviệcxấukhôngbaogiờtạoraconngườixấumàchỉngườixấumớilàmnhữngcôngviệcxấu”.Luthernóirằngconngườichỉlàkẻtộilỗi.HãyđểchoconngườiýthứcđượcsựkiệnđóvàdângmìnhchoChúa.Nếuconngườiluônluôntinrằngmìnhsẽtìmđượcsựcứurỗi,thìsựcứurỗisẽđếnvớimình.Đólànhữngtưtưởngđãhìnhthànhnơiông;đưaôngđếnnhữngnămsauđó,ôngđãbàytỏýtưởngnàytrongláthưgởichoMelanchthon,vừalàbạnvừalàmônđồ,cũngcùnglàgiáosưởĐạiHọcđườngWittenberg.“Hãylàmộtkẻtộilỗimộtcáchxứngđáng.NhưngphảiđặttấtcảniềmtinyêuvàhivọngnơiChúa,làngườiđãchiếnthắngquatấtcảmọitộilỗivàsựchết”.Dĩnhiên,đólàmộtcáchđểthúcđẩychomộtchủthuyếtmàchỉcóngườisinhviênmớicóthểlãnhhộiđược.

LaMãkhôngthểnàotiếptụclàmngơchoLuthertunghoànhđượcnữavànăm1520,ĐứcGiáoHoàngLeođiđếnquyếtđịnhlàbanhànhmộtchiếuchỉlênánvàibaquanniệmcủaLuthervànhấnmạnh,nếutácgiảnhữngtưtưởngnàykhôngrútlạinhữngđiềutrêntrongvòngsáumươingàythìôngsẽbịkhaitrừkhỏigiáoHộiThiênChúagiáo.LutherđãtrảlờisựđedoạđóbằngcáchđốtchiếuchỉcủaĐứcGiáoHoàngmộtcáchcôngkhai.Giaiđoạntrầmtrọngbắtđầu.UyquyềntốithượngcủaĐứcGiáoHoàngbịcoithườngvàLuthervẫntiếptụcdấn

thântíchcựcvàocuộccảicáchtôngiáo.

Kểtừđây,Lutherđãvôtìnhtạoramộttrậnđạihồngthuỷ,baogiờôngcũnglàcâyđinhcủanhữngbuổidiễnthuyếtcôngcộng,khôngcầncóchươngtrìnhnhấtđịnhchongàymai;mộtlãnhtụtànnhẫn,philý,hơilúngtúng,conngườiôngđãgieovàolòngdânchúngbiếtbaosựtưởngtượng,sẵnsàngứngkhẩulúcđingoàiđường;ônglàmộtkhuônmặtđượcxemnhưtrọngtâmcủacuộccảicáchtôngiáo,mặcdùôngcũngchưacómộtýniệmrõràngsẽdẫndắtdưluậnđiđếnmộtchủđíchcuốicùngnào.

Kếđó,ôngbịtânvươnglàCharlesđệngũ,mộtngườiTâyBanNha,chỉmớicóhaimươituổi,nhưnglạinắmquyềntốicao,rasắclệnhtriệuhồiLutherphảicómặttạiQuốcHộiđểnghebiểuquyếtvềtrườnghợpông.MộtdựluậtđượcbanhànhchốnglạiLuther,ralệnhchoôngphảichốibỏnhữngquanniệmtàgiáocủaông.TrướcQuốcHội,Lutherkhôngcósựxúcđộnggìđặcbiệt;ônglạicàngtỏracoithườngbuổihọpcótínhcáchnghiêmtrọngnhưthếnày.Ôngvẫngiữvữnglậptrường“Tôikhôngthểvàkhôngbaogiờrútlạiđiềugìhếtvìhànhđộngphảnlạivớilươngtâmmìnhlàmộtđiềuvôcùngnguyhiểmvàbỉổi”.KếtquảlàôngbịđặtđểsốphậnrangoàivòngphápluậtvàQuốcHộiđồngthanhtuyênbốtửhìnhvàôngphảichịutráchnhiệmchonhữngđiềutàgiáocủamình.Nhưnggiấythônghànhmàôngđượccấpvẫncònhiệunghiệm,vàkhiôngtrởvềvớitênsứgiảcủaHoàngGiathìôngbiếnmất.Tinđồnđượclantruyềnrộngrãigâynênniềmtínngưỡngtrànđầytrongdânchúng.Sốđôngquầnchúngtinrằngôngđãbịnhữngngườibuộctộichủmưuámsát;vìthếphongtràochốngThiênChúagiáotrởnênmạnhmẽvàbộcphátdữdội.

Sựthật,sựviệcxảyralàdoFrederick,ngườibạntốtvàcũnglàmộtủnghộviêntrungthànhnhất,đãtổchứcbắtcócLutherđểđemgiấuvàolâuđàicủaôngtaởWartburg,chonhàcảicáchtôngiáothoátkhỏilưỡiháicủaTửThần.Lutherđãsốngròngrãgầnmộtnămtrời

trongthànhluỹkiêncốnày,vàhàngngàynhìnthấyquêhươngthânyêulàtỉnhEisenachtrongtầmmắt.

Trongthờigiannày,Luthervùiđầuvàoviệcviếtlách,xemsáchvàsuytư,phatrộnvớiniềmcôđơnmanmác.Ônglàngườilàmviệcphithường,songsongvàoviệchoànmỹbảndịchquyểnKinhThánhbằngtiếngHyLạpsangtiếngĐức,ôngcònviếttruyềnđơntốcáonhữngthóixấucủalễMisa,nhữnglờithềởtuviệnvàphòngxưngtội;đồngthờiđểlắpđầythìgiờnhànrỗiôngphêbìnhnhữngbàithánhcamàôngthích.Tạinơiđây,biệtlậpkhỏisựphiềnnhiễucủathếgiớibênngoàimộtthờigian,ôngcódịpsuygẫmlạiquanniệmcủamình.LutherquyếtđịnhphảidẹpbỏnhiềuđiểmcănbảncủađứctinThiênChúacổxưa.Ôngkhôngnhìnnhậnquyềnhànhcủagiáosĩ,vàtuyênbốmỗiconngườitínngưỡngchânchínhđềulàmộttusĩ.Ôngyêucầuchohànggiáophẩmcũngkếthôn,vàlênánnhữnglờikhấnhứacủatuviện.Trênhết,ôngbácbỏlễMisavàphủnhậnxácthânChúacómặttrongbánhthánh.

VềđiểmnàymàsauđóôngcódịptranhluậnsôinổivớiUlrichZwingli,mộtnhàcảicáchngườiThuỵSĩ.Họđãtranhluậnbiếtbaongàychỉtrênnhữngtiếng“Đâylàthânxáctôi”.LuthervẫncươngquyếtgiữvữngchủnghĩaôngtrongkhiZwinglilạichorằngchỉcósựhiệnhữutinhthần.

Mặcdùcuộctranhluậndiễnravôcùnggaycấn,nhưngLuthervẫngiữtìnhthânhữutốtđẹpvớiZwingli,vàsauđóvớiBullingerngườithừakếZwingli.LuthercũngbịấntượngcôngviệclàmvàtháiđộcủaCalvincũnglànhàcảicáchThiênChúagiáotạiPhápvàThuỵSĩ,nhưngôngkhuyếnkhíchsựkhổhạnhcủanhữngngườichủtrươngtáitẩylễ(lễrửatộithứhaicủađạoTinLành)trongkhiđóCalvinxemviệctáitẩylễcungcónhiềunọcđộcnhưngườiThiênChúa.

Cùnglúcđó,phongtràocảicáchtôngiáochiachâuÂuralàmhai.PhilipdòngHesse,mộttrongnhữngônghoàngthếlựcnhấtcủaĐức

lêntiếngchấpnhậnlậptrườngcủaLuther.Nhữngngườicuồngtíncựcđoanxuấthiệntrongmộtlựclượngmớivàđámngườinàysáchđộngdânchúngnổiloạnđểđiđếntìnhtrạngvôchínhphủ.KhiLutherrờilâuđàiởWartburg,ôngkhôngcònsợchiếuchỉcủatriềuđìnhnữa.NhữngngườichấpnhậnlậptrườngcủaôngrấtmạnhvàthừasứcđểtháchthứclạiquyềnlựctolớnnhấtởchâuÂu.Năm1522,LutherđãviếtmộtbàinẩylửatrảlờisựtấncôngcủaHenryVIII,hoàngđếAnhquốc,ngườimàôngđãdùngnhữngdanhtừnặngnềđểgọinhưtênxấcxượcthôtục,xảotrádâmđảngvàvôlại.Vàbanămsauđó,ôngchoxuấtbảntácphẩmviếtvềvậnmạngconngườiđểchốnglạiErasmusđãchorằngconngườilàmchủlấymình.

Năm1525,cuộcnổidậycủagiớinôngdân,vàngườitachorằngđólàkếtquảcủanhữngcuộcnổiloạntôngiáođãkhiếnchonôngdânnổiloạnchốnglạigiớichủnhân.Trongtấtcảmọibiếncố,nhữngngườinổiloạnđềuhướngvềLuthermongmộtsựchechởgiúpsức.Nhưnghọvôcùngthấtvọng.Lutherbuộctộicảhaiphía.Khicuộcnổiloạnthựcsựbùngnổ,ônglêntiếngtốcáosựnổidậycótínhcáchngoancốnày.Ôngviết“LạyChúaơi,nếucómộtlinhhồnnàongựtritrongđámdânquênày,thìbâygiờđãđếnlúccắtcổchúngnhưcắtcổmộtconchóđiên”.Vàônglạicònnói“MộtconngườiphạmtộinổiloạnthìđặtdướisựcấmchỉcủaChúavàđứcVua,vàmỗingườiCônggiáođềucóthểgiếtkẻphạmtộiđóvàđượcxemnhưđãlàmmộthànhđộngtốt”.ĐólàmộtlờinóilạlùngxuấtpháttừmộtconngườiđãtừnggánhchịusựphẫnnộcủacảĐứcGiáoHoànglẫnđứcVua.

Sựcảicáchtôngiáolúcbấygiờđãtrởnênmộtphongtràokhiếnnhữngngườilàmchínhtrịphảivuốtve.Năm1526,QuốcHộicủaSpeyertuyênbốthôngcảmđốivớinhữngquanniệmmớimẽnày.Nhưngbanămsau,phongtràolạinổidậyvànhữngngườicóthếlựcủnghộLutherđãlàmmộtcuộcchốngđốicôngkhai.Dođó,chữProtestantđểchỉvềđạoTinLànhrađời.

Sauđó,vuaCharleslạiramộtsắcchỉtạiAugsburg,yêucầucáclãnhtụTinLànhgiáogiaohoànnhữngnhàthờcũngnhưtàisảnđãchiếmhữulạichoGiáohộiThiênChúagiáo.Luthermộtlầnnữabịđặtrangoàivòngphápluật,vàsựbùngnổchiếntranhtôngiáoởĐứcchỉcònlàvấnđềthờigian.NhữnglãnhtụTinLànhgiáonhấtđịnhcủngcốuythếcủahọ,vàthànhlậpliênminhđểchốnglạiGiáohộiThiênChúagiáovànhàVua.

Từđâytrởđi,sựquantrọngcủaLuthercũngnhưảnhhưởngcủaôngtrongchủnghĩacảicáchtôngiáovẫntolớnnhưbaogiờ.Vàôngcũngkhôngngừngnghỉđểtrởnênmộtlãnhtụtinhthầnđượcmọingườinhìnnhận,Luthertiếptụcgiảngđạovàbànhtrướngrộngrãiquanđiểmcủaôngvàoquảngđạiquầnchúng.

ThángSáunăm1525,LuthervềWittenbergvàthànhhônvớiCatherinevonBora,mộtnữtusĩdòngdõiquýpháivừarakhỏituviện.Mặcdù,ôngthườngnóirằngvẫndànhđặcânchogiớitusĩđượcquyềnkếthôn,nhưngchínhcánhânôngthìbaogiờcũnggiữlờithềnguyềnkhibướcchânvàotuviệntạiErfert.Lutherđãbảovệhànhđộnglấyvợcủamìnhbằngnhữnglờitranhluậnlạlùngnhất“Tôithànhhônvớinữtu.Tôiđãhànhđộngnhưvậyđểtháchthứcnhữngkẻchốngđối,cácônghoàng,cácvịlinhmụcvìhọđãngungốckhicấmđoántusĩcướivợ.VàtôisẽsungsướngkhitạoranhữngchuyệnkinhthiênđộngđịahơnnếutôibiếtđượcchuyệngìkhácmàcóthểvừalàmChúahàilòngvừakhiếnbọnhọnổiđiên”.Cũngtrongtinhthầnchịuchơiđó,ôngviếttiếpchomộtngườibạn“Ồ!Nếutôicóthểtưởngtượngramộttộilỗinàovĩđạiđểlàmbốirốibọnngườiđạođứcgiảvàsẵnsàngchobọnhọhiểurằngtôikhôngthútộivìlươngtâmkhôngcắnrứt”.

Trongnhữngnămcuốicùng,ôngcànglàmviệcnhiềuhơntrước,mặcdùconngườikiênganđóđãbắtđầusuykémsứckhoẻ,ôngsửachữalạibảndịchquyểnCựuướccủaôngđãlàmtừnhữngnăm1523–

1532vàluônquyểnTânước.Lutherđãgópphầnrấtnhiềuchovănchươngtronggiaiđoạncảicáchnày,tạochoôngmộtkhuônmặtvĩđạivàlànhàtừthiệntrongnước.NgoàitàinghệdịchKinhThánh,ôngcònxuấtbảnnhữnglờichúthíchcũngnhưôngcũngviếtnhữngbàithánhcavôcùngcảmđộngvìlờilẽrấtthànhthật.

Trongđờisốngđạichúng,ôngvẫntiếptụcchốngđốiviệcliênminhvớiLaMã,vìôngbiếtrằnghoàgiảivớiGiáohộiThiênChúagiáocónghĩalàphảihysinhthậtnhiềunhữngnguyêntắcmàôngđãchiếnđấu.

Đólàquanđiểmcủaôngvềvấnđềchophéptusĩlấyvợmàôngthườnghôhàovàcàngngàycànghăngsaymãnhliệtkhiếnnhữngngườiđươngthờivàkẻhậusinhcũngkhôngtiếclờichỉtríchông.Ôngkhôngthểgiảithíchtấtcảnhữnggìmàôngnói.Ônglàmộtconngườihếtsứccựcđoan,cótậthaynóinăngtháiquá.Ôngkhôngbaogiờbiếtănnóiônhoà.VàingườingưỡngmộôngđãcốgắngbiệnminhtrướchànhđộngtánthànhvàlàmphépcướichovuaPhilipdòngHesselấyngườivợthứhai.Ởđâysựlễđộkhúmnúmcủaôngtrướccácônghoàngcóvẻlộliễu,mộtđặcđiểmcủangườidânquêmàôngchưabỏđược.Lutherđãkýmộttờgiấychophépvànêuranguyêntắclàmặcdùkhôngchophépcướihaivợ,nhưngvìmụcsưtrongmộtvàitrườnghợpngoạilệcóthểthôngqualuậtlệđóvàhợpthứchoálễthànhhôndướisựchứngkiếncủaChúa.Đâykhôngphảilàmộttàiliệucótínhcáchdạyđời.

Lutherchếtnăm1546,lúcsáumươibatuổi,ôngđãlàmmộtcuộchànhtrìnhđếnEisleben,nơimàôngđãsốngsuốtcảthờithơấu,đểgiảiquyếtmộtvàitranhchấpnhỏ.Thờitiếtlạnhbuốtvàsứckhoẻônggiảmsútdần.Ôngtổchứcgiảngđạolầncuốicùngtạinhàthờ,nhưngbấtchợtngừnglạitrướckhibàigiảngchấmdứt,bốnhômsauôngquađờingày18thángHainăm1546.Ởgiâyphútcuốicùngcủacuộcđời,khiđượchỏicógiữkhăngkhăngmãiđứctinmàôngđãgiảngdạy

haykhông,ôngtrảlờitronghơithởhấphối“có”.

ThihàiôngđượcmangvềWittenberg,đượcnhữngngườiquýpháivàquânđộitheohộtốngcùnghàngngàndânquênốiđuôitheotiễnđưalàmthànhmộtconđườngdài.Ôngđượcannghỉtrongmộtthánhđườngnơimàhaimươichínnămtrướcôngđãđóngđinh95bàivănlêncánhcửa.

Lutherlàmộtkhuônmặtvĩđạinhấttrongcuộccảicáchtôngiáo.Thậtralúcđầu,ôngcũngkhôngcóýmuốnchếtngoàiGiáohộiLaMã,nhưngôngvẫnlànguyênnhânhứngkhởichocảphongtràocảicáchtôngiáo.Bảnchấtcủaôngkhôngphảilàgiáosưthầnhọc.Nhưngchủnghĩaôngđặtracóvẻmâuthuẫnnhau,vàtrướckhiôngchết,nhữngngườitheoôngđãphântảnralàmbanhómvàtìnhtrạngphứctạpđócũngvẫncòn.NhưngsứcmạnhởconngườiôngđãchekhuấttấtcảnhữngngườitheosauônglàZwingli,Melanchthon,Calvin.Sứcmạnhvànănglựctrànđầycủaônglànhữngđộnglựcdẫnđầuchomộtphongtràođãbiếnđổithếgiớithờitrungcổsangmộtthếgiớimới.

GALILEOGALILEI

(1564–1642)

GalileoGalileilàmộttrongnhữngnhàđitiênphongvĩđạinhấttronglãnhvựckhoahọc.Têntuổiôngsốngmãinhưmộtnhàthiênvănhọcđãcócônglàmtoànmỹchiếckínhviễnvọngchiếtquangđểchỉchoconngườixemnhữngthếgiớimớitrongvũtrụ.NhưngcũngchínhvìủnghộhọcthuyếtcủanhàthiênvănhọcCopernicuschorằngtráiđấtxoaychungquanhmặttrời,màôngbịlưuđàydonơiquyềnlựccủagiáoHộiThiênChúagiáo,vàcuộcđờicũngnhưsựhoànthànhcôngtrìnhnghiêncứucủaôngbịđentối.Côngtrìnhnghiêncứucủaôngvềcơgiớihọcvàđộnglựchọccònvĩđạihơncảnhữngkhámpháthiênvăncủaông,ôngcómộtphươngpháprấthữuhiệu,ápdụngsựphântíchtoánhọcvàonhữngvấnđềvậtlývàcôngtrìnhnghiêncứucủaôngvềluậtchuyểnđộngđãlótđườngchokhoahọcgiaNewton.

Vàomộtbuổisángngày22thángSáunăm1633,mộtngườiđànônggiàđứngtrongphòngcủatuviệnMinervatạiRome,vàtrướcmặtônglàhànggiáophẩmcaocấpcủatruytàphápđìnhLaMã(toàándịgiáoRome).Khoáctrênngườichiếcáobằngvảibaobốcủakẻtộinhânsámhối,gươngmặtôngxanhmét,taychânrunrẩy,rụtrènhìnnhữngkhuônmặtnghiêmtrangcủacácvịHồngYtronghộiđồngxửánnhưđểcốgắngđọctrênnhữngnétmặtđóbảnáncủacuộcđờiông.Cuốicùng,trongkhôngkhínặngnềkhóthở,mộtkhuônmặtđứnglêntronghàngnhữngngườithẩmvấnvàvớimộtgiọngđềuđều,trầmtrầmnói:“Quatấtcảnhữngkếtquảnàythìôngcóthểđượcxátộivìvớimộttấmlòngsaymêvàmộtđứctinchânthành,tuynhiên,ôngphảitựchửirủavàthềbỏđinhữngtàthuyếtmàôngtừngômấp,cũngnhưbấtcứtàthuyếtnàochốnglạigiáoHộiThiênChúagiáo,và

trongkhichờđợiôngsẽbịgiamvàongụccủaPhápĐình”.

Giọngnóiđềuđềungừnglại.KẻănnănđángkínhđóđãphảiquỳgốitrướchộiđồngvàthềtrướcgiáoHộilàsẽkhôngbaogiờdạynhữngtàthuyếtnữa.Ôngkểrõnhữngđiểmnàyra,chỉtrừmộtđiểmchánhôngkhôngkểramàbảnánnhấnmạnhđếnlàýtưởngđiênkhùngkhinóitráiđấtquaychungquanhmặttrời.Rồi,ôngđưabàntayrunrẩyrađểkýtênvàomộttờgiấythúnhậnnhữnghànhđộngsailầmcủaông.HộiĐồngcácđấngHồngYđứngdậyđểgiảitánvàkẻtộinhânsámhốiđượcmangrakhỏiphòng.Vừađira,ôngvừalẫmbẫmmộtcáchngoancố“Eppursimuove”(tuyvậynóvẫnxoay).NgườiđànôngđólàGalileo,mộtconngườicủakhoahọc,nhàthiênvănhọcvàlàmộttrongnhữnglãnhtụvĩđạinhấtcủathếgiớitrongnhữngkhámphákhoahọc.

GalileosinhtạiPisa,nướcÝ,vàothángHainăm1564,chaôngthuộcdòngdõiquýpháivàlàmộttriếtgiakhátríthức.Hìnhảnhđầutiênmàchúngtacóvềônglàmộtcậubéthíchtiêukhiểnnhữngthìgiờnhànrỗitrongviệcxâycấtrápnốinhữngvậtliệunhỏvànhữngmảnhmáymóc,tròchơinàyđãgâyrấtnhiềuhàohứngvàhấpdẫnchoôngcũngnhưchocácbạnhọc.Chaôngđãnhậnthấynhữngdấuhiệuthiêntàiđangtrầmẩntrongconngườicậubévàdùkhôngđầyđủphươngtiệngiúpchothiêntàiconmìnhnẩynở,ôngvẫnghitênchocậuvàohọcvềmỹthuậttạiĐạiHọcđườngPisanăm1581.

Cậusinhviêntrẻtuổinàycóýđịnhđểtấtcảthìgiờtheohọcngànhykhoa,nhưngkhinghiêncứunhữngcôngtrìnhcủaEuclidthìquanniệmcủacậuđổisangmộtchiềuhướngkhác.Vuimừngvớinhữngchânlýmớivừabộcpháttronglòng,Galileobỏdởykhoavàtừnhữngbướcsơđẳngcủahìnhhọc,ôngtiếptụchọchỏiđếnnhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaArchimèdes.Tríócônglãnhhộimauchóngcũngnhưnhữngphêbìnhmaulẹcủaông.ÔngnghiêncứutriếthọccủaAristotle,triếtlýđangbaotrùmtấtcả,bằngtấtcảnhiệtthànhvànẩy

nởcủatuổitrẻmườitám,ôngnhìnthấyđượcnhữngsailầmcũngnhưphilýtrongtriếthọcnàycàngngàycàngrõràngvàtrởnênmộtnạnnhânđươngnhiênchotríthứcông.ÔnghăngsaytấncôngnhữngngườitheohọcthuyếtcủaAristotle,vàkhibiếthọsẽkhôngnhìnthấynhữnglýluậncủaôngkhibácbỏnhữngđịnhlýcủaAristotle,ôngliềntháchthứcmộtcuộcthínghiệmtrựctiếp.

Năm1583,khinhìnsựchaođộngcủangọnđèntreolơlữngtrênnócnhàthờ,ôngkhámpháragiátrịcủaquảlắctrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,vìôngđểýrằngmỗimộtcáilắcđềutươngđươngtrongmộtkhoảngthờigiangiốngnhaudùbấtcứtrongmộtphạmvinào.Kểtừđó,ôngbắtđầunghiêncứuvềsựđồngđềucủathuỷtĩnh.Nhưngsựưathíchnhấtcủaôngvẫnlàtoánhọc,vànăm1588,ôngtrởthànhgiáosưtoánhọctạiđạihọcnày.Sauđó,ôngđãthựchiệnđượcmộtthínghiệmdanhtiếngcủaôngtạicáithápnghiêngởPisa.

MộttrongnhữngđịnhlýcủaAristotlevềcơhọclàkhihaingườirơixuốngthìngườinàonặnghơnsẽrơixuốngđấttrướcngườikia,vàtốcđộrơicủahọsẽtuỳthuộcvàotrọnglượng.NhàtriếtgiatrẻtuổiđầynhiệthuyếtnàyđãchếnhạođịnhlýcủaAristotle,ôngchorằngtấtcảmọivậtsẽrơicùngmộtthờigiantrongcùngmộtkhoảngcáchnếucácvậtthểcùngchungmộtsứccảncủaáplựckhôngkhínhưnhau.

Đểchứngminh,ôngtụtậpvàingườiđứngđầutrongnhómtheohọcthuyếtcủaAristotle,vàchỉchohọxemđịnhlýsailầmcủaAristotle.Vớivẻkhinhmiệttrênnétmặt,ôngleolênđỉnhcủathápnghiêngởPisavàchorơihaitrọnglượngkhácnhau.Nhữngkẻthùcủaôngtậphợplạiđóđãchứngkiếntườngtậnhaivậtrơixuốngmặtđấtcùngmộtlúc.Galileo,chiếnthắngleoxuốngvàôngnghesựphêpháncùngvớivẻbấtmãnkhôngnóiđượccủanhữngngườitheođịnhlýcủaAristotle.Nhữngngườinàylạnhlùngquylỗichokếtquảvớimộtlýdokhôngvữngchắc,vàlòngtinđịnhlýcủaAristotlevẫnkhôngbịlunglay.Nhưngôngđãkhámpháramộtnguyêntắcquantrọngvật

lýhọc.KẻthùépbuộcôngphảitừchứcvàrútluivềFlorence,nhưngnăm1592,GalileolạiđượcbổnhiệmchứcgiáosưởPadua.ÔngtrởnênlừngdanhkhắpchâuÂu.Rồinăm1604,ônglạiquaysanglãnhvựcthiênvănhọc.Mộtvìsaomớiđãxuấthiệnđanglôikéotấtcảmọisựchúýcủacácnhàthiênvăn.Cóngườichođólàmộtkhítượng,trongkhinhữngngườikhácthìsựthậtvẫncònđangđiênđầu.Trongphòngdiễnthuyếtchậtnức,Galileochứngminhrằngđókhôngphảilàmộtkhítượngvàcũnggiốngnhưnhữngvìtinhtúcốđịnh,ngôisaomớinàyđứngởvịtrívượtxakhỏigiớihạncủatháidươnghệ.Đềtàinàyđãgâyhấpdẫnchohàngngànngườiđếnngheông.Nhữngchiếcbăngtrongphòngnghẹtnhưcáhộp,ngườitachenlấndẫmlênnhaugầnmuốnngộpthởvìhọquyếtđịnhnghexemôngnóigì.Thôithiđủmặt,từsangđếnhèn,từtríthứcđếnhạlưu,hiệpsĩ,namthanhnữtúđếnnhữngônggiàchốnggậyyênlặngnínthởngheôngnói.Vàngườiđếnnghevẫncứtrànngập,tìmcáchchenlấnvàođếnnỗiGalileophảidờibuổidiễnthuyếtrangoàitrời.

Thậtlàmộtbứctranhlinhđộnghỗntạp.Mặttrờichiếurọichóichangtrênmặtđấtkhôcằn,vàtrướcđámđôngngườihiếukỳ.Nhàtriếtgiavĩđạiđứngtrênmộtmôđất.Ôngdángngườitầmthước,hơimậpnhưngcũngkhácânđối.Tócôngmàuhungvớiđôimắtsắc.nhấtđịnhlàôngkhôngđẹptrairồivìmũiôngtovàgầnnhưxẹp,nhưnggươngmặtôngđượccứugởnhờvẻlinhđộngphảnchiếukhiôngnói.Đámkhángiảtheosáttừnglờinóicủaông,vàcuốicùngôngcứngrắntráchbọđãquásốtsắnđốivớimộthiệntượngtạmthờimàquênđinhữngkỳquanvĩđạicứtiếptụcdiễnratrướcmắthọ.

Bâygiờ,Galileochoxuấtbảnnhữnglýthuyếtcủaông.Ôngviếtnhữngcôngtrìnhnghiêncứuvềcơhọc,vềsựchuyểnđộng,vềhệthốngvầnxoaycủavũtrụ,vềâmthanhvàtiếngnói,vềánhsángvàmàusắc.Nhưngđếnnăm1609mộtcảmgiáctotácđếnvớiông.

Trongnămđó,Galileocónghenóivềmộtdụngcụđểxem,tác

dụngduynhấtcủadụngcụnàylàlàmnhữngvậtởxahiệnragầnvàrõhơn.Ôngbắtđầusángchếvàthínghiệm,nhưngrấtnhiềulầnmàvẫnchưathànhcông.Khôngnảnchí,ônghuỷhếtnhữnggìđãlàm,vàcốgắnglàmmộtsángchếmớihơn.Cuốicùngôngloéramộtýtưởng,ôngtìmrađượchailoạikính,mộtkínhlòivàmộtkínhlõm.Rồiôngđặthaimiếngkínhvàomỗiđầucủamộtmiếngchì.Ôngnhìnxuyênquaốngkính…Chúaơi!Côngviệchoàntất.Ôngđãsángchếramộtốngkínhviễnvọngvàmởramộtcánhcửamớiđầyhuyềndịuthíchthú,nhìnxuyênquađó,ngườitacóthểđọcđượcquyểnsáchvĩđạicủathượnggiới.

ÔngmangdụngcụmớinàyđếnVenicetrongsựchiếnthắng,cũngnhưsẵnsàngtrìnhbàytrướcThượngViện,ôngđượcânthưởngbằngcáchgiữchứcgiáosưởđạihọcPaduasuốtđờivàlươngbổngcủaôngtăngtừ520đến1.000đồngvàng.

Chiếckínhviễnvọngcủaôngđãtạođượcnhữngxúcđộngdaidẳnghàngthángtrời.Sựtòmòsaymêcủadânchúngđãlênđếnmứcđộđiêncuồng.Hàngtrămngườiđổxôđếnnhàôngđểxemdụngcụkỳdiệunày.Mộtngàykia,mộtngườibạncủaôngđãleolênthápchuôngnhàthờSt.Mark,nơiđóôngtacóthểsửdụngdụngcụmớilạđómàkhôngbịquấyrầy.Nhưngđámđôngdướiđườngđãnhậnraôngbạnđóthậtlàhấpdẫnsôinổi,họtranhgiànhnhauốngkínhkỳdiệuđólàmanhchàngthínghiệmthiếukiênnhẫnphảichờhơnsáutiếngđồnghồ,saukhitấtcảmỗingườiđềuđượcxemtácdụngcủaốngkính.

Vàbâygiờ,vớimộtốngkínhviễnvọngđượccanhtân,Galileobắtđầulàmnhữngcuộckhámphágâyngạcnhiênchocảthếgiới,thayđổikhoathiênvănhọcvàmangtấtcảnhữngbănkhoănthắcmắctrongđờiraluyệntập.

Ôngđãtìmthấyvớisựsungsướngkhótinđược,nhữngdãynúivàhốtrũngcủamặttrăng.Trongsựyênlặngtốitămcủamộtcănphòng

nhỏtrênnócnhà,vớisựbaolavôcùngtậncủavũtrụmặctìnhchoôngthámhiểm.Ôngđãkhámpháramộtsốtinhtútrongchòmsaothấttinh(Pleiades),tìmrađượcbốnvệtinhquaychungquanhsaoMộc(Jupiter),vànhậnrađượcánhsángđầutiênvịtrícủasaoThổ(Saturn)vànhữngvànhđaichungquanhnó.

Nhữngcuộckhámpháđãđượcôngcôngbốliềnsauđó,gâynênmộttrậnbãolớnchốngđốiôngvàGalileotựthấymìnhbịkẻthùvâyquanh.Vàikẻtấncôngôngbằngcáchchorằngđólànhữngkhámphámàhọđãtìmthấytrướcông,nhữngngườikhácthìvộivànglalênrằngcácchủthuyếtcủaôngđềulàtàthuyết.

Năm1611,GalileođiRome,vànơiđâyôngđãnhậnđượcvinhdự.Lúcđóôngchưabịáccảmvìcácônghoàng,cácĐứcHồngYvàcácgiámmụcmuốngặpgấpnhàđạitríthứccủathếkỷ.Ôngmangtheobênmìnhốngkínhviễnvọngvàchỉchonhữngnhânvậtnàyxemnhữngkhámphámớinhấtcủaông,đólànhữngđiểmtrênmặttrời.

Lòngđammênhiệtthành,trigiácsángsuốtcùngtìnhyêucuồngtínđitìmchânlýcủaôngđãlàmchocáckẻthùnổigiận,vàGalileocũngkhôngtìmcáchxoadịuhọ.

Tráilại,vớibảnchấtgầnnhưcứngrắntáobạo,ônglạithườngtổchứcnhữngcuộctranhluậnvớicáckẻthù.Vớihaichụcngườihayhơn,phầnđôngđềubímậtghétông.Ôngthườngđểhọnói,chămchúnghetừngngườimộtvàrồichỉtrongvàicâugiảndịngắnngủi,ôngtấncôngtrảlại.Nhữngkẻchốngđốiôngkhôngthểlàmgìđược,chỉbiếtnhìnnhaubốirối,cắnmôi,vìôngđãlàmchonhữngýtưởngcủahọtrởthànhbuồncườingungốc.

Nhưnglúcbấygiờ,giáoHộiThiênChúagiáobắtđầubấtđồngvớinhữngchủthuyếtcủaGalileo.Caccini,thuộcdòngtuDominican,đứngtrênbụctrongnhàthờmáicao,hìnhcongkiểuGothickhôngtiếclờimắngnhiếc,chếnhạonhàthiênvănvànhữngngườitheo

Galileobằngmộtluậnđiệumànhữngngườinghephảingạcnhiênvàđànhnhìnnhaunởmộtnụcườigượnggạo.

SựchỉtríchmạnhmẽnàykhôngđượcGiáohộichấpthuận,vàvịTổngGiámMụccủadòngDominicanphảinhândanhcánhânxinlỗiGalileo.NhưngGalileokhôngđểýnhữnglờicảnhcáolàsẽcónhiềutrậnbãođếnchoôngnếukhôngthayđổiquanniệmcủaông.Galileovẫntiếptục.

SựtranhchấphoàntoàngiữaGiáohộivàGalileobắtđầunổidậykhiGalileolêntiếngbênhvựclýthuyếtnhựttâmcủaông,tứclàmặttrờicốđịnhvàtráiđấtxoay.Vàothờiđó,lýthuyếtcủaPtolemyđượccôngnhận,dạyrằngtráiđấtcốđịnhvàmọivậtquaychungquanhtráiđất.LýthuyếtnhựttâmđãđượcCopernicusđưaralúctrước,nhưngkhôngchứngminhđượcrõràng,mãiđếnkhiGalileonhìnthấynhữngvệtinhcủasaoMộcvànhữngsựdichuyểncủanhữngđiểmngangquamặttrời,ôngmớicóthểbiệnminhcholýthuyếtnày.

Galileođãgâyramộttrậnbãolớnchốngđối.NhữngngườibênhvựcchohệthốngcủaPtolemytuyênbốrằnglýthuyếtcủaGalileophảnlạivớiKinhThánhvàhọđưaracácquyểnJoshua,chương10,điều13“Vàtháidươngđứngyên…trongvũtrụ”,trongEcclesiastes,chương1,điều4“Địacầutồntạimãi,mặttrờimọcvàlặnrồivộivàngvềchỗcũ”.

Cuộctranhluậntrởnêncàngngàycànggaycấn,mãiđếnnăm1615,ĐứcGiáoHoàngPaulVtruyềnlịnhbánchínhthứccảnhcáoGalileo.Nămsauđó,nhữngnhàthầnhọccủaGiáohộiquyếtđịnhchorằnglýthuyếtmặttrờiđứngyêntrongtrungtâmvũtrụvàbọnngườichotráiđấtdiđộnglàtàthuyết,vàGalileobịkhiểntráchcấmkhôngđượcgìngiữ,giảngdạyhaybênhvựccholýthuyếtbịcấmđoánđó.

Trongsuốtthờigiandài,nhàthiênvănđãlàmviệcvànghiêncứutrongyênlặng.Vànăm1632,ôngchoxuấtbảntácphẩmvĩđạiĐối

thoạivềhaihệthốnglớncủavũtrụ(TheDialogueofthetwoPrincipalSystemsoftheworld).Quyểnsáchđãgâyramộtsựchuyểnhoádaidẳngvìquyểnsáchbaogồmmộtlốihànhvănlinhđộngbaybướmvớisựtrìnhbàykhoahọckhúcchiếtvàrõràng.NhưngtácphẩmrõrệtmộtsựtháchđốđốivớilịnhcấmcủaGiáohộinăm1616vàhơnnữatácphẩmcònđượcxemnhưcóẩnýmộtbứchoạtkêhàihướccủaĐứcGiáoHoàngUrbanVIII.

Hậuquảcủasựviệcđókhôngthểtránhkhỏi,GalileobịlôiratrướcPhápĐìnhLaMã.Đểđáplạinhữnglờikhuyếncáomạnhmẽ,ôngtuyênbốlà“khôngbaogiờcòngiữhaybênhvựcchoýtưởngtráiđấtxoayvàmặttrờiđứngyênvàôngchứngtỏlànhữnglýluậncủaCopernicusrấtyếuvàkhôngđưađếnđâu”.Bangàysau,tạiphiêntoàthứhai,Galileonghetheolờikhuyênvàchấpnhậnnhữnglỗilầmcủamìnhvìđãkhôngthànhthậtkhituyênbốvềlýthuyếtnhựttâm.Ôngbịkếttộivàlãnhántù;nhưngthayvàođó,ôngđượcphépđiSienavàphảitựrútlui,ẩnthânmộtcáchnghiêmngặtvàongôinhàriêngcủaôngtạiArcetri.

Nhưngcómộtđiềukhôngthểchốicãilàmặcdùcótháiđộthiếucởimởvànguđần,nhưngPhápĐìnhLaMãvẫnđốixửvớiGalileotrongsựdễdãimộtphầnnàovớiphạmnhânđặcbiệtnày.SựthậtĐứcHồngYBellarminecóvẻamhiểuvấnđềvàđãbênhvựcchoGalileomộtphầnnào,sauđóôngcóviết“Tôinóirằngnếutìmrađượcbằngchứngcụthểlàmặttrờicốđịnhvàkhôngxoayquanhtráiđất,thìđiềucầnthiếtlàphảirấtthậntrọngtrongviệcgiảithíchKinhThánhđãviếtnhữngđiềutráingượclại,vàchúngtanênnóirằngđãhiểulầmnhữnglờitrongKinhThánhhơnlàtuyênbốnhữngđiềuđósailầm”.

Khivụánkếtthúc,cuộcđờiGalileotừđótrởđithậtlàcảmộtbikịch,ôngbiếtrằngđượctựdonhưngvẫnbịsựkiểmsoátcủaPhápĐình.Vàsaukhivềsumhợpvớigiađìnhchẳngđượcbaolâuthìđứa

congáithânyêunhấtcủaônglâmbịnhbấtngờmàchết.Biếncốnàychẳngkhácnàomộtluồnggiócấuxétriếtgiakhiếnônglâmbịnh.Tuynhiên,ôngvẫntiếptụclàmviệc,năm1636,ôngviếtquyểnLuậnvềKhoahọcmới(DialogueoftheNewScience),gồmmộtsốnhữngtàiliệuthínghiệmđầutiêncủaôngvànhữngsuytưgiàdặntượngthànhvềcơgiới.Năm1637,ônglàmmộtcuộckhámpháthiênvăncuốicùngvềnhữngsựxuấthiệnlạlùngtrongvòngtrònmặttrăng,đượcbiếtnhưtínhbìnhđộngcủamặttrăng,chỉvàithángsaulàôngbịmù.

Khuônmặtbuồnthảm,corút,gầnnhưbịđènặngvớinhữngtaihoạnhưngđầycanđảm,ôngvẫnsiêngnăngviếtchoôngbạnmộtláthư“Tôihoàntoànbịmùrồianhà,khôngcòncáchnàochạychữakhỏi.Nàolàbầutrờitráiđất,vũtrụnàyvớisựnhậnxétkỳdiệu,tôiđãmởrộnggấpngànlầnniềmtincủanhữngthờiđạiquákhứ,tấtcảbịthuhẹpvàokhoảngkhônggianbénhỏmàtựtôichiếmcứđược,vàđiềuđólàmchoChúahàilòngthìdĩnhiênnócũngsẽlàmtôihàilòng”.

Bạncủaông,linhmụcCastelli,vềsaucóviết“Cặpmắttinhanhnhấtmàthiênnhiênđãtạorabâygiờđãđentối…”

NhưngGalileovẫntiếptụclàmviệc,ôngtựđemmìnhraápdụngvàonhữngtươngquankhoahọc.Ôngnghĩracáchdùngquảlắcđểsửalạimáychạyđồnghồ.CáchthứcnàyđượcHuygenmangrathựchiệnmườilămnămsauđó.

NhưnggiờphútcuốicùngđếnvớiôngkhiôngđangđọcchoVivianivàTorricellighichépnhữnglýthuyếtmớinhấtcủaông.Ôngđãrútluivàotrongchiếcvỏsòcủamìnhvàtronglúcôngvẫncòngắnliềnvớisựmầunhiệmcủavũtrụ,thìôngmắcphảimộtcơnsốtvàchếtngày08thángGiêngnăm1642,hưởngthọbảymươitámtuổi.

NhữngkhámphácủaGalileođượcxemnhưđãcáchmạnghoángànhkhoahọc.Trongbàinóivềthuỷtĩnhhọc,ônggiảithíchcách

cấutạocủacácbộphận,vàphươngphápmàArchimèdesnhờvàođóđểtìmsựdốitrácủatênthợkimhoànkhilàmchiếcvươngmiệnchovuaHiero,hơnnữa,phươngphápnàyđãgiúpchoconngườilàmthínghiệmchochínhmình,cũngnhưđưaconngườiđếnlãnhvựcthựchành.Côngviệcnghiêncứucủaôngnhằmvàotrọngtâmtrongcácvậtthểcũngnhưôngđãlàmnhữngcuộcthínghiệmvềtừtính,tấtcảđềumớimẻvàđềulànhữngkhámpháđầyngạcnhiên.

Ôngđãcáchmạnghoátưtưởngthếgiớivớinhữngcuộckhámphácácngọnnúitrênmặttrăng,cácvìtinhtúcủachòmthấttinh,nhữngvệtinhcủasaoMộc,tầngthượngquyểncủasaoKim(Venus),vànhđaiquanhsaoThổvànhữngdấuvếttrênmặttrời,sựcấutạobằngsaocủasôngNgânHà.

Tấtcảnhữngkhámphánàycũnggiốngnhưlýthuyếtcủaôngvềsựnổicủavậtthể,đãđưaôngvàoconđườngtranhluậnkhôngngừngtrongmôitrườngkhoahọcphụngsựconngười.Ngàynay,chúngtaxemôngnhưmộtngườiđitiênphong,mộtngườidẫnđầuchonhữngsựtìmkiếmvàsaymêtrongkhoathiênvănhọc.

SIRISAACNEWTON

(1642–1727)

Sựhiểubiếtcủachúngtavềđịnhluậtcủatrọnglực,củanguyêntắcmànhờđótoàncảvũtrụ,mặttrời,mặttrăng,tráiđấtvàcácvìsao,tồntạivàchuyểnđộng,đềunhờvàobộóccủamộtngười.ĐólàIsaacNewton.NếugọiônglàmộttoánhọcgiavĩđạinhấtcủaAnhQuốcthìthậtkhôngxứngđángchútnàocả,vớimộtcôngtrìnhvĩđạicủaông.Mớihaimươibốntuổi,ôngđãtìmrađượcđịnhlývềcơnănghọcvànhữngnguyêntắccủaphéptínhtíchphân,vàmườinămtrước,ôngchỉlàmộtcậubénhàquêmàđãphátminhđượcmộtốngkínhviễnvọngphảnxạ.NhữngkhámphánàyđãđượcHọcHộiHoàngGiaAnhQuốcchúývàôngđượcđắccửghếchủtịchcủahộinàymỗinămtrongsuốthaimươilămnămcuốicùngcủacuộcđờiông.Vinhdựđócùngvớiviệcôngđượcphonghiệpsĩchỉlànhữngphầnthưởngbềngoàichomộtconngườimàthiêntàiđãtạodựngracholoàingười“Thiênnhiênvàluậtthiênnhiên”.

PheDânchủvàBảohoàng,ngườinghèocũngnhưthươnggia,dânquêcũngnhưthànhthị,tấtcảdânchúngkhắpAnhQuốcđềuchuẩnbịkhígiới,nhưngkhôngbiếtchắcdânchúngởWoolsthorpe,trongquậnLincolnshirecóbịxáotrộnmãnhliệtvìchiếntranhvànhữngtinđồnđãivềchiếntranhkhông?Mùagiángsinhnăm1624gầnđếnvàhọđềucóvẻlạnhlùngvớimộtbiếncốsắpsửaxảyratronglànghọ,mộtbiếncốcólẽsẽcónhiềuảnhhưởngchocuộcđờicủaconcháuđờisaunhưmộtcuộcnộichiếnbùngnổvậy.

Đólàmộtnămđángchúý,khôngnhữngchỉquantrọngtronglịchsửAnhQuốcvìbắtđầuchomộtcuộcnộichiếnhuynhđệtươngtàn,màcòntrọngđạitronglịchsửkhoahọcvìvàongàyGiángSinh,bàHannahNewtonởWoolsthorpechorađờimộtđứabétrai,cậuIsaac.

Banămsau,bàNewtontáigiávớingườichồngthứhaicủabàlàôngBarnabosSmith,vịhiệutrưởngtrườngNorthWitham,thuộcquậnLincolnshire,vàcậubéđượcgiaochobàngoạinuôi,bàAyscoughtạiWoolsthorpe.Tạinơiđây,cậubébịhưđivìcáibệnhkinhniêncủacácbàngoạilàhaycưngchìucháu.Năm1654,khibàgởicậuđếntrườngtiểuhọctạiGrantham,thìcậucóvẻnhưkhôngmấychúýđếnsáchvở,vàcảmthấythuasútcácbạnhọctrongmônvậtlýhọc.

Tuynhiên,mộtngàykia,mộtsựthayđổibấtngờxảyđến.TạitrườngtiểuhọccủaôngStokes,cũnggiốngnhưtấtcảcáctrườngkhác,cómộtanhhùngrơmluônluôntheodõirìnhmòphápháchmộthọcsinhnạnnhânđángthươngnhỏbé.Newtonlúcđóchỉlàmộtcậubé,lạibịcácbạncùngtranglứabỏrơivàđượcchọnlàmnạnnhâncủacáccuộcchọcphávìbảnchấtcóvẻyếuđuốibởikếtquảcủasựnuôidưỡngcủamộtbàgiàlẩnthẩn.NhưngkhichúchànganhhùngrơmhunghăngrataydợtvỏmạnhhơnmọilầnvớicậubéhiềnlànhyếuđuốiởWoolsthorpethìchúchànghếtsứcngạcnhiênvìsứcquậtkhởimạnhmẽcủacậubénạnnhânlàmanhchàngtođầubịđovántrongsựngơngẩnnhưtừcungtrăngrớtxuống.

Từđó,IsaacNewtontựbiếtmình,tựtaochomìnhkiếnthứccũngnhưlòngtựtinvàchỉtrongvòngvàituầnlễcũngđủđểcậutheokịpbạnbètronglớphọccũngnhưcậutiếnlêndẫnđầulớptrongmộtthờigianngắn.

Nhưngsựđắcthắngcủacậucũngngắnngủi.Năm1656,BarnabasSmith,chaghẻông,ngườimàôngítkhibiếtđếnquađời,vàmẹônglúcđóphảisốngtrơtrọimộtmìnhvàphảilochămsócnôngtrại.Sựgiúpđỡcủamộtcậubémườibốntuổirấtcầnthiếtchobàđểmọiviệctrôichảy,vìthếbàbắtIsaacphảibỏhọc.

Khôngmaychobàlàcậubéđãcóđượcmộtsốkiếnthứcvềtoánhọcđủđểkíchthíchcậutìmtòitracứuthêmnhiềuhơnnữa,vàthay

vìchỉlàmcôngviệcgiảndịlàcàycấychongayhàngthẳnglốihayđếmđầucácsúcvậtthìcậulạidồntấtcảtâmtrívàoviệcsuytưđểđạtđượcsựhiểubiếtcácvấnđềmàcậuđãphảibỏdởởhọcđường.

BàHannahSmithcólẽcũngkhómàhiểuđượctâmsựcủacậucontrai,nhưngmaymắnchocậulàcómộtngườichúlàhiệutrưởngtrườngBurtonCoggles,ởLincolnshirevàcũnglàmộtnhânvậtĐạiHọcđườngCambridge.ÔngWilliamAyscoughhiểuđượcsựkhaokháthọchỏicủacậubénênkhuyênbảobàchịHannahchoIssactrởlạihọcđườngnăm1660đểcậucóthểchuẩnbịvàoĐạiHọc.NếuIsaacNewton,mộtcậubénhàquêđãphíthìgiờvôíchởnôngtrại,nhưngđiềurõrànglànăngkhiếucủacậuvẫnkhôngbịrỉsét,vìngày05thángSáunăm1661,cậuđượcnhậnlàmsinhviênphụkhuyếtđượchưởnghọcbổngtheohọctạitrườngĐạiHọcTrinityởCambridge.

Chúngtacũngkhôngđượcbiếtnhiềuvềcuộcđờisinhviêncủaông,ngoàimộtsựkiệnlàônghếtsứccầnmẫntrongviệchọc.Ngày08thángBảynăm1661,ôngđậukỳthinhậphọcởđạihọcđườngTrinityvàđượchưởnghọcbổngchínhthức.Ngày28thángTưnăm1664ôngđượcbầulànhàhọcgiả,vàthángGiêngnăm1665,ôngthiđậucửnhân.Trongsuốtbanămgiữalúcôngnhậphọcvàlúcchuẩnbịthicửnhân,ôngphảitựhọcđểlãnhhộihầuhếtnhữngcôngtrìnhnghiêncứuvềtoánhọc.Hainămsaukhitốtnghiệp,hoạtđộngtinhthầncủaôngthậtlàphithường,vìnăm1665,ôngđãkhámphárađịnhlývềcơnănghọcvàchẳngbaolâuthìtìmraphépviphânhệsố,màngàynaychúngtagọilànguyêntắctínhtíchphânvàphươngpháptínhdiệntíchcácđườngconghaythểtíchcủavậtthểđặc.

ThángNămnăm1666,ôngviết“Tôiđãtìmrangỏđivàophươngphápnghịchđảocủaphépviphânhệsố,vàcũngtrongcùngnămđó,tôibắtđầusuynghĩvềtrọnglựcmởrộngrađếnquỷđạocủamặttrăng…Tấtcảnhữngkhámphánàyxảyratronghainăm1665và1666,vìtrongnhữngnămnàytôiđãđếntuổichínmuồi.”

TheoquyểnLettressurlesAnglaiscủaVoltaire,trongkhidạochơitrongvườntạiWoolsthorpe,sựrơicủamộtquảtáođãkhiếnôngkhámpháramộttrongnhữngđịnhluậtvĩđạivàdanhtiếngnhất,đólàđịnhluậtvềtrọnglực.Dĩnhiênngàynaydânchúngcóvẻnghingờcâuchuyệngiảndịnày,nhưngcôcháugáicủaNewtonlàbàConduitt,ngườiđãkểcâuchuyệnnàychoVoltairemộtdanhnhânPháp,thìkhôngthểcóchuyệnbịađặtrađược.

Tuynhiên,thờibấygiờ,cốgắngđầutiêncủaônglàgiảithíchnhữngchuyểnđộngcủamặttrăngvàcáchànhtinhbằngnhữngphươngthứccủađịnhluậtđanghìnhthànhtrongtríông.Sựcốgắngnàykhônghoàntoànthànhcông,vìvớisựphỏngđoánthôngthườngvềchiềudàicủavĩđộmàNewtondùngđểtínhbánkínhcủaquảđịacầuthìquásaivàôngtìmrađượcsựtươngphảngiữalýthuyếtvàsứcmạnhthậtcủatrọnglực.

Năm1667,NewtontrởvềCambridge,vàcũngnămđó,ôngđượcbầuvàoHộiÁiHữucủaĐạihọcTrinity.Nhữngnămkếtiếp,ôngđểhếtmìnhvàocôngviệcnghiêncứuvềkính,phầnchínhgồmcósựkhảosátvềbảnchấtcủaánhsángvàsựthànhlậpcủaốngkínhviễnvọng.Năm1668,ôngchếraốngkínhviễnvọngphảnxạđầutiên,đólàdụngcụdàitới15phânvớimộtlỗhỏngtới2phânrưỡi.Vớidụngcụnày,ôngcóthểnhìnthấynhữngvệtinhcủasaoMộc.Vềsau,hìnhdángcủaốngviễnkínhcũngđượcchếratheokiểuđóvàtiếnđếnmộttrìnhđộhoànmỹnhờsựnghiêncứucủaôngWilliamHerschelvàquậncôngRosse.

Năm1669,Barrow,giáosưtoánhọctạiTrinitytừchức,vàNewtonđượccửvàochứcvụnày.ThángGiêng,1671,ôngđượcbầulàmhộiviênHọcHộiHoàngGiavìôngđãnổitiếngquaốngkínhviễnvọngphảnxạcủaông.TàiliệuđầutiênmàôngđãđónggópchohộiđoànliênquanđếnquanghọcvàvớinhữngthínghiệmđặcbiệtmàôngmuatạihộichợStourbridgenăm1666làkhốilăngtrụ.Tàiliệunàygây

tranhluậnkhásôinổilúcbấygiờ,đặcbiệtvềvấnđềsựtánsắcvàphânbiệtcácmàukhácnhaucủaquangphổ,nhữngmàusắcmàchúngtathườngthấytrongmóngtrời(cầuvòng).Newtonnghĩrằngchiềudàicủaquangphổđượctạoraởmộtkhoảngcáchlăngtrụ,thìvớicáclăngtrụởhìnhthểnàocónhữnggóccạnhkhiếncáctiasángđốichiếukhácnhau.(SựkhámphánàymàNewtonđãgiữsuốtđờikhiếnôngsailầm,nhưngnhầmlẫntotátnàyđãgiúpôngtrongviệcnghiêncứu.Vớilýthuyếtvềlăngtrụ,Newtonnhấtđịnhlànhữnghìnhảnhloạnthịhayloạnsắckhôngthểdonhữngthấukínhtạora,dođóôngthấtvọngtrongviệcchếtạomộtốngkínhviễnvọngkhúcxạloạnthịvàthayvàođó,ôngchuyểnsangmộtloạikínhphảnxạđãkhiếnôngđượcHọcHộiHoàngGiachúý.)

Newtonđãviếttrongmộtvănkiệnquantrọng“Ánhsánggồmnhữngtiatáchrời…Nhữngmàusắckhôngphảilànhữngnănglựccủaánhsángxuấtpháttừnhữngkhúcxạcủasựvậtnhưngườitathườngtinnhưvậy,nhưngdonhữngtínhchấtnguyênthuỷvàbẩmsinh,mỗitiamỗikhác…cùngmộtđộkhúcxạthuộcmộtmàusắcnhưnhau,vàmộtmàugiốngnhaucũngthuộccùngmộtđộkhúcxạ”.

VănkiệnđượcRobertHookeđemratrìnhtrướcHộiĐồngHoàngGia,ôngnàychấpnhậnnhữngđiềunhậnxétcủaNewtonnhưngkhôngđồngýởphầnkếtluận.Vănkiệnđượcpháthành,gâysựchúýđángkểtronglãnhvựckhoahọckhắpcảchâuÂu,vànhữngcuộctranhluậnkéodàimãiđếnnăm1675,nhưngsựviệcnàyđãlàmNewtonmỏimệtchánnản.Ôngviết“Tôiđãbịquấyrầy,hànhhạquánhiềuvớinhữngcuộctranhluậnồnàovìlýthuyếtvềánhsángcủatôi,đócũngtạitánhbấtcẩnvìđãtừbỏsựyêntĩnhcủamìnhđểchạytheomộtcáibóngcủachínhmình”.

Newtonlàngườiđầutiênsánglậpralýthuyếtvềquanghọc.Cóthểnóirằng,ôngđãchỉđịnhnguồngốccủaánhsángvàsựdiđộnglitivớitốcđộ190.000dặmmộtgiâytrongkhônggian.Lýthuyếtnàycó

ảnhhưởngmãiđếnnăm1801,khiThomasYounglêntiếngxácnhậnsựphỏngđoáncủaHookechorằngánhsángdichuyểntheolànsống.

Trongnhữngnămnày,vấnđềtàichínhcủaNewtonkhôngmấydồidàovàôngbắtbuộcphảixinHộiHoàngGiatrợcấpchomỗituầnmộtsốtiềnnhỏ.ThángHainăm1675,ôngđượcchínhthứclàmhộiviêncủahộinày.

CũngkhôngcógìrõràngkhiNewtonlạibắtđầunhữngtínhtoáncủaôngvềtrọnglựcđểcuốicùngđưaôngđếnnhữngsựkhámphákhiếntêntuổiNewtontrởnênvanglừngbấthủ.Từsựcốgắngđầutiêntrongnhiềunămôngđãtiếnbộdầndầnchomãiđếnnăm1684khiHalley,khámpháraNewtonđangthainghénđượcmộtlýthuyếtkiệntoànvàcũngnhưsựkhaitriểnphongphúcủanó,nênHalleyđốcthúcNewtonnênviếtramộtbàikháiluậncóhệthốngvềvấnđềnày.

BàikháiluậnđóđượcgọilàDeMotuCorporum,nhưngnhữngkhámpháđóđượcgiảithíchđầyđủhơntrongtácphẩmlớnNguyêntắctoánhọctrongvậtlýhọc(PhilosophiaeNaturalisPrincipiaMathematica)xuấtbảnnăm1687.

Năm1666,nhưchúngtađãbiếtNewtoncónhữngkháiniệmđầutiênvềtrọnglựcvàlàmnhữngtínhtoánsơkhởi,ôngbiếtrằng,ngaycảkhisuyluậntừđịnhluậtthứbacủaKepler,chorằngnếumặttrăngbịkiềmgiữtrongmộtquỹđạoxoaytròndomộthấplựcđiềukhiểntừtrungtâmquảđịacầuthìhấplựcđóphảitheotỉlệnghịchvớibìnhphươngkhoảngcáchgiữamặttrăngvàtráiđất.

Năm1679,trongkhicùngthamkhảovớiHook;Newtonđãtìmrađượccáchtínhquỹđạocủamộtvậtthểchuyểnđộngdướimộtđộnglựcpháttừtâmđiểm;vàôngchobiếtrằngnếuhấplựcđóthayđổinhưbìnhphươngnghịchđảo,thìquỹđạosẽlàmộthìnhbầudụcvớitrungtâmcủahấplựcđóởtrongmộttâmđiểm.

Vàrồi,năm1684,ôngđãvượtquađượcmộttrởngạichínhđểquy

địnhnênmộtlýthuyếtvềtrọnglực,trởngạiđólàkhôngthểnàotínhđượckíchthướccủamặttrờivàmặttrăngvìchúngcáchxatráiđấtdịuvợi.BâygiờNewtonchứngminhrằngmỗiphầntửđềuthuhútnhữngphầntửkhácvớimộthấplựctỉlệnghịchvớibìnhphươngcủakhoảngcáchgiữachúng.Sựthật,hấplựchútgiữahaicầuthểbằngnhaunếumỗicầuthểgiảmđithànhkíchthướccủatrungtâmđiểm.Nhữngtínhtoánkhôngcóvẻphỏngđoánnữanhưngcóthểtrởnênxácđángvàlầnnày,NewtondùngcáchtínhchínhxáccủaPicardđochiềudàicủavĩđộ,vàsựnghiêncứucủaôngđãđưađếnmộtkếtluậnthànhcông.

Ôngđãthiếtlậpnênmộtđịnhluậtvềtrọnglực;ôngđãtìmranguyêntắcđãđiềukhiểnsựtồntạivàchuyểnđộngcủavũtrụ.

ThếgiớingàynaycóđượctácphẩmPhilosophiaeNaturalisPrincipiaMathematicalànhờnhàthiênvănhọcEdmundHalley,ngườiđãkhuyếnkhíchthúcđẩyNewtonviếttácphẩmđóvàkhitácphẩmhoànthànhvớimộttốcđộkỷlục(1685–1686),hơnnữaHalleycònbỏtiềnraxuấtbảnvàHookethôngquađượcnhữngkhókhăn,HookelàngườiđãbiếtNewtontrongnhiềucuộckhámphámớimẻ.

Từ1692đến1094,côngviệccủaNewtonbịgiánđoạnvìônglâmbịnhnặng,trongsuốtthờigiannàyôngbịchứngmấtngủvàthầnkinhcăngthẳngmàcólờiđồnrằng,khôngchỉởnướcAnhmàtrongmôitrườngkhoahọcởkhắpnơi,Newtonbịmấttrívàphảivàođiềutrịtrongdưỡngtríviện.

Tronglúcđó,bạnbèôngvôcùngbậnrộntrongviệcthaythếông,vànăm1695,ôngđượcmờivànhậnlờiđảmtráchmộtchứcvụcủaViệnSángchế.Bốnnămsau,ôngtrởthànhGiámĐốcViệnSángChế.Sauđó,ôngđượcbầulàmmộttrongtámhộiviệncủaviệnkhoahọcPháp.

Năm1701,ônglạitáiđắccửvàoQuốcHộiởghếdànhriêngchoĐại

Học.Bâygiờnhữngcôngviệcởquốchộivàcácbổnphậnkhácđãchiếmquánhiềuthìgiờcủaông,nênôngchỉdànhchútítthờigianchoviệcnghiêncứukhoahọc.KhiđượcbổnhiệmlàmGiámĐốcViệnSángChế,ôngđãđềcửmộtngườikhácthếchỗgiáosưđạihọc,nhưngnăm1701,ôngtừchứccảhộiviênlẫngiáosư.

Ngaytừđầu,ônglàmộtGiámĐốchữuhiệunhấtcủaViệnSángChếvàônggiữnhiệmsởnàychođếnchết.Tuynhiên,ôngcũngkhônghoàntoànbỏdởnhữngchútâmvôvấnđềkhoahọc.Năm1703,ôngđượcbầulàmChủTịchHọcHộiHoàngGia,vàcứmỗinămlạiđượctáicửtrongvònghaimươilămnăm.TrongsuốtthờikỳgiữvaitròChủTịch,ôngđãđíchthânđiềukhiểnviệcxuấtbảnquyểnGreenwichObservationcủaFlamsteed,mặcdùôngvàFlamsteedđãtừngtranhluậnsôinổiđiđếngaycấnvớinhàthiênvănhọc.

Năm1705,nữhoàngAnneviếngthămđạihọcCambridgenhưmộtvịkháchcủađạihọcTrinity,vànhândịpnày,bàđượcchọnđểphongchứchiệpsĩchoNewton.

Cũngvàolúcđó,NewtonbắtđầumộtcuộctranhluậnvớiLeibniz,mộttoánhọcgiachâuÂu,vềailàngườitácquyềnđầutiêntrongphéptínhviphân.MởđầucuộctranhluậnnàylàmộtbàiphêbìnhcủatoánhọcgiaLeibniz,buộctộiNewtonđãmượnnhữngtưtưởngcủaôngvềphéptínhviphânhệsố.Cuộctranhluậnkéodàitrongnhiềunăm,vàngaycảsaukhiLeibniztừtrần,cũngvẫncòncónhiềungườiủnghộôngởkhắpcáctrườnghọcchâuÂu.Ngayđếnhômnay,cũngkhómàquyếtđịnhđược,mặcdùmộtsửgiacôngbìnhvôtưđãthiênvềLeibniz,nhưngNewtonvẫnlàngườiđầutiên;tuyrằngphươngphápcủaLeibnizdễhiểuvàđầyđủhơn.

Đầunăm1727,Newtonlâmtrọngbịnh.SứckhoẻôngbịsuygiảmquánhiềuvàtừtrầnvìbịnhkếtthạchtạiKensingtonvàongày20thángBanăm1727.

ÔngđượcchôntạiVươngCungthánhđườngWestminsterngày28thángBa,vàđếnnăm1731mộtmộbiađượcdựnglênđểtưởngniệmông.

CònnhiềubứcchândungcủaNewtonlúccònsinhtiền.MộtbứcdoKnellervẽvàmộtbứckhácdoThornhell,cảhaibứchoạnàythuộcquyềnsởhữucủabátướcPortmouth,mộtbứckháccủaKnellerthìđểtạiPetwath.HọchộiHoànggiacóbabứcchândungcủaôngdoJervasvẽvàtreophíatrênghếcủavịchủtịch.ĐạihọcTrinitycũngcóvàibứckhác.BứctượngtoànthânvĩđạicủaNewtondođiêukhắcgiaRoubilliacnắnvàđượcdựnglêntrướcmặttiềnđạihọcđườngTrinitynăm1750.VàđạithihàolừngdanhAnhQuốcWordsworthđãđềtặngmấycâuthơ:

“Bứctượngcẩmthạchkiacủamộtbộócbấtdiệt,

Mộtmìnhdulịchquanhữngđạidươnglạlùngcủatưtưởng.”

Tuynhiên,phầnthưởngquýgiánhấtđểtưởngnhớnhàvậtlýhọcvĩđạinhấtcủanhânloạicólẽlànhữngvầnthơbaybướmcủathihàoPopeđượckhắctrênbảngkỷniệmtrongphòngnơimàthiêntàiNewtonrađời:

“Vạnvậtvànhữngđịnhluậtthiênnhiêncònnằmkíntrongbóngtối.”

Chúabảorằng“HãyđểNewtonrađờithìmọivậtsẽbừngsáng”.

JEANJACQUESROUSSEAU

(1712–1778)

JeanJacquesRousseautừtrầnmườimộtnămtrướckhicuộccáchmạngPhápbùngnổ,nhưngôngđượcxemnhưngườiđãchâmngòichocuộccáchmạnglịchsửđó.Nhữngtưtưởngôngviếtraluônluônnhấnmạnhđếncácquyềnlợicủangườinghèo,quyềntựdobìnhđẳngcủamỗicôngdântrongnước,nhữngvấnđềnàyđãtạonênđượcmộtảnhhưởngvĩđạitrongđầuócquầnchúngvàđốivớilịchsửvềsaucủathếgiới,ôngđãbiểulộbảnchấtđặcbiệtkhôngnhữngchỉtrongnhữngtácphẩmnóivềsựxấuxacủaxãhộimàcòntrongnhữnglýthuyếtvềgiáodụccủaông,sựkiệnnàylàmnhữngngườiđươngthờisửngsốtcholàquá“Mới”cũngnhưđãgâynênmộtảnhhưởnglớnlao.CuộcđờicủaRousseau,vớinhữngđammêkỳlạ,nhữngphiêulưusinhđộngvàcuốicùnglàchứngloạntrí,tấtcảđiềunàycấutạoôngmộtbẩmchấtphithườngvàbiếnhoátrongcôngtrìnhvĩđạicủaông.

ThiêntàiRousseaucóliênhệvớibịnhđiênthìkhôngcótínhcáchtầmthường,vàchắcchắnkhôngcómộtthídụnàohấpdẫnhơnlànhữnggiấcmơkỳquáicủamộtbộócsiêuviệtđểrồicuốicùngbịchephủbằngmộtđámmâyđiênloạn,đãtừngđưađườngdẫnlốiđếntựdochonhữngdântộcbịnôlệvàsoisángnhữngconđườngmớichosựkhámphávềđạođứcchưađượctheođuổiđếnnơiđếnchốn.

RousseausinhtạiGenèvengày28thángSáunăm1712,contraithứhaicủamộtngườilàmđồnghồvàkiếmthêmtiềnchongânkhoảnthiếuthốnbằngcáchdạykhiêuvũtronglúcrỗirảnh.Mẹôngmấthaituầnsaukhiôngrađời,vàsuốtmườinămthơấuôngsốnghạnhphúcvớicha,ngườivúnuôiJacquelinevàmộtngườidì,mọingườicùngtìmcáchlấpđầysựthiếuthốntìnhmẫutửcủaông.

Chaôngđãdạyôngthưởngthứcnhữngángvăncổcũngnhưnhữngtiểuthuyếtsuynhượccủathờiđó.Nhưngnăm1722,chaôngdínhliếuvàomộtvụkiệnbắtbuộcôngphảichọnmộttronghaigiảipháp,hoặclàchịuđilưuđàyhaylàphảichịuởtù.ChaôngchọngiảiphápthứnhấtvàđiLyons,giaocậucontrailạichongườiemchămsóc.ChúBernardcũngcómộtđứacontraitrạctuổiRousseauvàcảhaiđềuđượcgởitớiBoissyđểtheohọcvớiLamberciervịmụcsưtrongtỉnhđó.Vịmụcsưkhảkínhnàyởchungnhàvớicôemgáiđộchừngbamươituổi.CậubéRousseaubấtthầnyêucôgáiđánglàmchịcủaông,vàchínhôngsaunàythúnhậnrằngsựđammêtrẻconđólạicótácdụngmạnhmẽđốivớicátínhsuốtcảcuộcđờimình.Cóvẻphóngđạihơn,chúngtacóthểchorằngsựxaođộngtìnhcảmthuởbanđầucủaôngđãtạochocuộcđờiniênthiếuRousseaucómộtkhoảngthờigiantìnháiđầysónggió.

Cũngtrongthờigianđó,ôngtrởvềnhàchúBernardđểtậpviệcvớimộtchưởngkhếvàsauđóhọcnghềthợchạmtrongvòngbanăm.Nhưngphongcáchônhoàusầucủacậubékhôngthíchhợpvớikhôngkhíồnàonáonhiệttrongphòngchạm.Ônghọchộihoạ,nhưngcũnghọcluônnhữngthóihưtậtxấucủanhữngbạnbèthuộcthànhphầnhỗntạp.ÔngchủlàngườikhóchịunênRousseaucảmthấylòngkiêuhãnhcũngnhưnănglựcôngbịlợidụngmộtcáchtànnhẫn,vìthếôngbỏđi.

Rousseaumongđợixãhộiđóntiếpôngnhưmộtconngườinổiloạnchốnglạinhữngphươngthứccủacuộcsốngbìnhthường.NhưngmọingườiđềulơlàvớiôngvàkhôngcòncáchnàohơnlàxinđếnCofignoncáchGenèvemộtđoạnđườngngắn.Tạiđây,ônggặpmộtgiáosĩCônggiáođãvẽranhữngbứctranhchóilọivềsựvữngchắccủaGiáohộiThiênChúagiáovàcuộcđờisẽgiảndịbiếtbaonếuchúngtalàmộttínđồCônggiáo.Vũtrụcómộtchươngtrình.Vàchínhông,JeanJacquesRousseausẽtìmrachỗđứngthíchhợpvới

ông.

ÔngđượcgởiđiAnnecy,tạiđâybàDeWarens,mộtngườimớivừanhậpđạosẽnuôiôngvàgiúpđỡRousseautrongthờigianhọcđạo.Ôngđếnởnhàbàtavàthỉnhthoảnglàmthưkýriênghaytheolàmbồichobà.Lúcđó,JeanJacquesđượcmườisáutuổi,đãlàmộtcậuthanhniênvớiđôimắtngờisáng,tócđen,datrắng,chântayrắnchắc,vàmộtýchíphấnđấudẻodaicũngnhưtựtinvềchínhmình.Bàchủcủaônglàmộtquảphụhaimươitámcáixuânxanh,tócvàngxám,cónhiềutiền,tánhtìnhrộngrãi.Bàtathuộcmộtloạingườikhôngbaogiờcảmthấyhạnhphúcnếukhôngcóchươngtrìnhnàođểhoạtđộngxãhộihaygiúpđỡmộtngườinào,vàtựnhiênlàsựthíchthúcủabàtagiatăngkhingườiđólàmộtthanhniêndễthươnglạicóvẻáimộbàta.

Nhưngchàngtacòntrẻ,vàlòngáimộcủatuổitrẻkhómàtếnhịthâmtrầmđược.Ôngquáhiềnlànhhayquághentuông.Ôngquátựtin,vàkhôngthànhcôngvìsựnhútnhátquáđộ.Ôngtựtinmộtcáchđángghét.

Chuyệnkểlạirằng,ôngphảiđiTurinvớiôngbàSabran.CảbangườibắtđầuđibộtừAnnecyđếnTurin.ChúngtakhôngthểnàobiếtđượcsựliênhệtìnhcảmgiữaRousseauvàbàDeSabran,nhưngbàDeSabranđãcónhữngnétpháchoạvềông.NhưngsauchuyếnđinàyRousseaucóchuyệnlụcđụcvớibàDeWarensvàôngphảirakhỏinhàbànày.

Sauđó,RousseauđếnởvớibátướcDeGouvon,vàđượcđốixửhếtsứctửtế.Tạiđâymộtthờigianngắn,ôngbấtchợtmuốngặpbàDeWarens,điềunàykhiếnôngvôlễđểbịđuổiđivàđượctựdotrởlạiAnnecy.Bàchủôngvuivẻđóntiếpôngtrởvề,nhưngchẳngbaolâulạibắtôngphảiđếnchủngviệnSt.Lazaređểhoàntấtviệchọc.Sựliênlạchaingườicóvẻkỳlạ.Ônglàngườigiúpviệcchỉđượclãnhmộtsốthùlaonhỏ.Nhưngbàlạibảobọcchoônghọchành,dạyôngâmnhạc

vàđượcôngđặtchomộtcáitênthânmậtlà“Mẹ”.Ônglạitiếptụctạmxabàvàmộtthờigiansauđilangthangônglạiquayvề.ÔnglạirờichủngviệnSt.LazarevớimộtngườibạnhọcnhưnglạibỏbandọcđườngđểquayvềAnnecythìđượcbiếtbàDeWarensđãđirồi.MộtthờigianởSavoieđểdạyâmnhạctạiNeuchâtelvàtổchứcmộtbuổihoànhạctạiLausanne,ôngtrởthànhmộtthơkýcủatuviệntrưởngởgiáođườngHyLạp.VớiláthưgiớithiệucủamộtnữđạisứPháptạiSoleure,ôngđiParis,vànơiđâyôngcódịpgiaothiệpcùngxãhộithượnglưutríthức,họcđượcnhữngphongcáchthanhnhã,bỏđinhữnggìthôlỗđãtừnglàmbạnbènổigiậnlúcôngcònởquênhà.Cuốicùng,nămhaimươituổiđượctinbàDeWarensđangởtạiChambery,ôngphảivượtquagầnnửanướcPhápđểđếngặpbà.

Cuộcgặpgỡcủahọthậtlàchanhoàyêuthương,ônglạitrởthànhngườiyêucủabàvàhọcùngthamgiavàohộinghiêncứuhoáhọc,âmnhạcvànghệthuật.

Năm1738,bàchọn“LesCharmettes”,mộtmiềnquêgầnChamberyđểRousseaucóthểphụchồisứckhoẻsaumộtcơnbịnhnặng.TuynhiênRousseaulạicómộtchươngtrìnhkhác,ôngnhấtđịnhđiMontpelierđểdưỡngbịnh.BàDeWarenskhámphárarằngcôngviệcchữabệnhcủaôngchỉlàmộtcáicớđểgặpbàDeLarnagevànhưthếlàtanvỡsựthânmậtgiữahaingườiKhiRousseaulangthangtrởlạiLesCharmettes,ôngbiếtđịavịôngđãcóngườithaythếtronglúcvắngmặt.Thảnnhiênôngkiếmchỗdạyhọcvànăm1741,trởvềthủđôParis.

NămnàykếtthúcthờikỳănchơivôdụngcủaRousseau.Từđâyvềsau,thiêntàiôngbắtđầubộclộ.

TạiParis,ônglàmquenvớiDiderotmộtvănsĩlừngdanhthờibấygiờ,đanglàmchủbúttờEncyclopedievàcácbạnôngtrongnhómTheDupins,sựquenbiếtnàyrấtcólợichoông.QuasựgiớithiệucủanhữngngườibạntrongnhómDupins,ôngtìmđượcchứcthơkýở

ToàđạisứPháptạiVenice,vàônglạitrởvềParisnăm1745.ÔngsoạnthảomộttàiliệuvềkýâmphápvàđãđượcHànLâmViệntiếpnhậnkhôngmấyniềmnở.TiếptheovởnhạckịchLesMusesGalantescủaôngđượcmangratrìnhdiễnvàDiderotdànhchoôngvàimụcviếttrênbáo.

Năm1742,ônggặpmộtcôthợmay,ThereseleVasseurvàsauđóôngcướilàmvợ.TheoquyểnNhữnglờithútội(LesConfessions)thìđâylà“mộtngườimẹxấuxí,ngungốc,đầnđộnvàđángghét”.Thậtkhómàtìmđượcmộtđiểmnàoquyếnrũ,nhưnghọcũngcóvớinhaunămđứacon,tấtcảđềubịbỏvàoviệnmồcôi“đểtiếtkiệmngânquỹ”.Nhưngconngườibấtbìnhthườngđósaunàylạicóthểviếtmộtbàikháiluậncảmđộngvàmớimẻnhấtvềđờisốngtrẻmồcôicũngnhưsựgiáodụcthờibấygiờ!

Trongnhữngnămnày,ôngkhôngngớtviếtlách,nhưngmãiđếnnăm1750,ôngmớigặtháiđượcthànhcông,đoạtđượcgiảithưởngLuậnVăncủaHànLâmViệnDijonvớiđềtài“Sựtiếnhoácủanghệthuậtvàkhoahọcgiúpchoviệcthanhlọcđạođứchaylàmđạođứcsuyđồi”.Vớichủđềnày,RousseauchorằngKhoaHọcvàNghệThuậtchỉlàmchoconngườicócáidángđẹpđẽởbềngoài,cònbêntrongthìđộcác,íchkỷvàbiếtcáchcheđậynhữngđiềutồibạiấy.Sựthànhcôngthứhaicủaôngtotáthơn,vớivởcakịchngắnLeDevinduVillage,ôngđượccấpluônlươngbổngvàđượcmộtchỗlàmtaitriềuđìnhPháp.Sựnghiệpthayđổinàyđãgiúpôngthấynhiềuđiềuxấu,nhữngkhuyếtđiểmvàsựphilýmàtriềuđìnhPhápthườngphôtrươngtrướcnhữngcặpmắtđóikhátcủadânchúng.Mộtthờigiansau,ôngtừchốitiềnphụcấpvàđịavịởtriềuđìnhmặcdùđólànơiôngkhôngphảilonghĩvềvấnđềsinhsốnghàngngày.

Sauđóítlâu,ôngxuấtbảntácphẩmLuậnvănvềnguồngốcvànềntảngcủasựbấtbìnhđẳnggiữaloàingười(Discourssurl’origineetlefondementdel’inégalitéparmileshommes)vàcũngnăm1754,ônglại

thămviếngGenève,tạiđây,ôngtuyênbốtừbỏđạoThiênChúa.KhitrởvềParis,ôngnhậnlờiởtrongngôinhànhỏ“TheHermitage”gầnMontmorencycủabàd’Epinay,bạncủaconrểbàDupin.Tạiđây,ôngviếtJuliehaylànàngHeloisemới(JulieouLanouvelleHeloise),rađờinăm1761vàđãgặtháithànhcôngtứckhắcmặcdùbịkếtánlàvôđạođứcvìchứađựngnhữngxuhướngquátựdocũngnhưnêulênquyềncủangườinghèovàbổnphậncủangườigiàu.

TrướckhiquyểnJuliehaylànàngHeloisemớiđượcxuấtbản,ônggâygỗvớibàd’Epinayvànhữngbạnbècủabà,rồidọnđiđếnởtạiMontlouisgầnđó,nơiđâyôngđượcsựgiúpđỡcủaCôngTướcvànữCôngTướcởLuxembourg.

Năm1762,quyểnDânướcLuận(LeContractSocial)làmộtquyểnsáchchínhtrịnóivềnhânquyềnvàdânquyền.Trongsáchnày,RousseauđòihỏimộtchínhthểcộnghoàvớiphổthôngđầuphiếuvàđưaranhữngyêusáchcủamộtcôngdânlàTựDo,BìnhĐẳngvàHuynhĐệ,cũngnhưôngnhấnmạnhđếnchủquyềncủanhândântrongmộtnước.Chínhtácphẩmnàyđãtrởnênmộtngòipháonổchocuộccáchmạngvàlà“KinhThánh”chohầuhếtcácchínhtrịgiatrongthờikỳCáchMạng1789tạiPhápmàđiểnhìnhrõrệtquanhàcáchmạngRobespierre.

Cũngtrongnămđó,ôngchoxuấtbảnquyểnEmilehaylàvềgiáodục(Emileoudel’Education),gồmnhữngtưtưởngcáchmạngtrongvấnđềgiáodụccontrẻ,đưaramộtthứ“TôngiáoTựnhiên”thayvìThiênChúagiáo,đềcậpđếnsựdạydỗđứabétừthuởlọtlòngđếnlúctrưởngthànhvàđâylàmộttưtưởngmớimẻchưangheainóiđếnbaogiờ.

Quyểnsáchđãlànguyênnhâncủanhữngcuộctranhluậnmạnhmẽ,vìRousseauđưaranhữngphươngphápítcótínhcáchmôphạmkhuônkhổtrongviệchuấnluyệnvàpháttriểnnhữngnăngkhiếutrítuệ,thểchấtvàđạođứccủađứatrẻ.Vàquyểnsáchtấtnhiênlàgây

đượcảnhhưởngtrongnhữngnămvềsauđốivớinhữngnhàgiáodụctêntuổicấptiếnnhưFroebelvàPestalozzy.

SaukhixuấtbảnquyểnEmile,RousseaubịdedoạbỏtùnênôngphảichạysangLuerdonvàsauđóđếnMotiers,đượcFrederickđạiđế,mộtngườiyêuchuộngnghệthuậtbảobọchếtmình.RousseautấncônglạinhữngđốiphươngtrongquyểnLettresdelaMontagne(1763),vàhậuquảđươngnhiênlàngaycảThuỵSĩcũngkhóchoôngdungthânnênRousseauphảichạysangnươngnáubênAnhQuốcvàđượcsựgiúpđỡcủatriếtgiaDavidHume(giốngnhưtrườnghợpcủavănhàoVoltaire).Suốtđoạnđườngphiêubạtnày,bàvợThereseđángthươngđãtheoông,nhưngđiềuthúvịlàbàđượcJamesBoswellhộtốngđiLondon.VàLondonđãlàmchoRousseaunổitiếng,ngaycảtrongcácquáncàphêvàcácphòngtranh,ngườitaluônluônđểývàbàntánvềnhữngtháiđộkìlạcủaconngườilừngdanhnày.TheolệnhHoàngGia,mộtbuổitrìnhdiễnnghệthuậtđượctổchứctạiDruvyLanedướiquyềnchủtoạdanhdựcủaông.

Nhưngchứngbịnhthầnkinhcủaôngbắtđầubộcphát,HumephảiđưaôngxuốngmiềnWootonởDerbyshine,tạiđâyôngđãlàmchohàngxómngạcnhiênbằngcáchmặcmộtbộquầnáodiêmdúacủaMỹ.Lúcnày,ôngcũngviếtđượcgầnhếttácphẩmNhữnglờithútội,đólàmộttàiliệukỳlạcủamộtconngườitruỵlạc;đãtựthuậtlạicuộcđờicủaôngtừthuởnhỏchođếnngàyrờikhỏihồBienne.ÔngtrởvềPhápnăm1762,saumộtcuộcgâygỗdữdộivớiHume.Langthangtừnhàngườinàysangngườikhácđểmonggiúpđỡ,thânthểxácsơ,gâygỗvớitấtcảmọingườivàrồicũngnhưbịámảnhbởinhữngsựdàydòmaquáilúcnàocũngthầmthìmộtcáchtuyệtvọngtrongtríócông.

Năm1770,ônghoàntấttácphẩmNhữnglờiĐốithoại(Dialogues)vàtiếptheolàquyểnNhữngcuộcđidạocủakẻcôđộc(Promenadesd’unSolitaire),cólẽđâylàmộttácphẩmhaynhấtcủaôngvìđược

xemnhưmộtcôngtrìnhnghệthuật.SáchnàyđượcxemnhưđãbổkhuyếtchotácphẩmNhữngLờiThúTộivàcatụngphongcảnhthiênnhiêncũngnhưnhiềubàibìnhluậnvềcácvấnđềphứctạpcủađờisống,sựđạođức,giàunghèo,sốngchết.QuatácphẩmnàychúngtabiếtôngđãtừngởThuỵSĩ,Menilmontant,ởđảoSaint–Pierre,ởhồBienne,Gentilly,Dauphine,ParisvàtrườngvỏbịClignancourt.

Năm1778,mộtnhàkinhtàigiàucótặngôngmộtngôinhàtạiErmenonille,nơiđâyôngcóthểsốngyênlànhtrongnhữngnămkhôngcóTherese,ngườiđãchungtìnhvớiôngsuốtbaonhiêunămđểrồilàmchoôngđauđớnvàtrởnênđiênloạnvìsựgiaothiệpcôngkhaicủabàtacùngtêngiữngựa.NhữnggìmàThereseđãphảnbộiônglàmộtsựkiệnkếtthúcviệccảthếgiớiđãchốngđốiôngvàothờiđó.

Ngày02thángBảynăm1778,ngườitatìmthấyxácôngvớigươngmặtđẫmmáuvàsưngvù.Cácysĩcũngkhôngthểnàochứngminhđượclàôngchếtvìbệnhphonghayvìtựsát.

Mộttrongnhữngnhàcảicáchvĩđạicủathếgiớiđãchếtmộtcáchlạlùngvàbiđát.Rousseauchốngđốimạnhmẽthờiđạiôngvìýthứcrằng,chínhthểquânchủchuyênchếlàmộtsựbấthạnhtotácnhấtchođạiđasốquầnchúng,vàôngcóđủlýdođểnóinhưvậy.Mặcdùcuộcđờikhôngcóýniệmnhiềuvềtráchnhiệmđạođức,ôngcũngvẫncóthểviếtmộtquyểnsáchgiáokhoathánhthiệnvàrấtcógiátrịđểdẫndắtthanhthiếuniên.TácphẩmXãước(SocialContract)củaôngđượcdiễntảnhưmộtquyểnsáchđãgâyhứngkhởisaymêchotácphẩmTreatiseonGovernmentcủaLocke.TheonhưnhàquýtộcMorleynói“NhờvàocôngtrìnhcủaônghơnbấtcứngườinàokháccủanướcPhápđãvùnglêntừsựsuytànlàmbạcnhượctấtcảmọihệthốngxãhộichínhtrịđểtìmthấylạisinhlựchầutránhkhỏisựhuỷdiệtbêntrongcũngnhưsựxâuxébênngoài”.

Trênbìnhdiệnvănchương,ôngđãlàchađẻcủaphongtràovăn

chươnglãngmạngtạiPháp.Chateaubriand,GeorgeSandđãđểlạinhữngángvănóngảbaybướmvớinhữngcâuchuyệntìnhtuyệtđẹpđềulàmônđệcủaông,cũngnhưhầuhếttriếtgia,vănthihàoĐức,NgađềuchịuảnhhưởngcủaôngnhưKant,Goethe,Tolstoi,Fichte,Herder,Schiller.

Nóicáchkhácthựctếhơn,chínhRousseauđãkhơimàochocuộcCáchMạngPháp1789,mặcdùhơnmộtphầntưthếkỷtrôiquatrướckhinhữngkếtquảcụthểthànhhình.

CHARLESROBERTDARWIN

(1809–1882)

MộtíttácphẩmkhirađờiđượctiếpđónbằngnhữngtrậntranhluậnbãotápchẳnghạnnhưquyểnNguồngốccácchủngloại(OriginofSpecies),trongđóCharlesDarwintrìnhbàylýthuyếtvềsựđàothảitựnhiêncủacácsinhvậtnhưmộtphươngcáchđểtiếnhoá.LýthuyếtmớimẻnàyđãlàmsửngsốtGiáohộiThiênChúagiáovàngaychínhngườithườngcũngphảilấylàmngạcnhiên.Nhưngcáckhoahọcgiasaukhinghiêncứukỹcàngđãủnghộlýthuyếtđó;vàđếnhômnay,mặcdùmộtphầncủalýthuyếtnàyđãđượcsửađổi,nhưngcáckhoahọcgiavẫncònchấpnhậnnó.TêntuổiDarwinsẽsốngmãimãi,vìônglàmộtbộócvĩđạiđãchochúngtamộtýniệmmớivềsựsángtạo.

Hậubánthếkỷthứmườitám,tạiLichfieldcóEramusDarwin,mộtysĩ.VìlàmộtdanhynênchínhvuaGeorgeIIIphảiđíchthânmờiEramusDarwinđếnLondon.NhưngEramus,mãiđếnkhikếthônlầnthứhai,ôngvẫncòngắnliềnvớiLichfield,vìônglừngdanhlànhàbácvậthọc,vừalàthisĩ,vừalàtưtưởnggiaphóngkhoáng,cấptiếnvànghiêncứucácsựvậtđếncănnguyêncộirễ;hơnnữa,mộtkhuvườnthựcvậtmàôngđãtạorađểsưutầmvàthínghiệm.Lànhàthisĩ,EramusDarwinkhôngđượcxếpcaolắm,nhưngtưtưởngôngthìrấthayvìchứađựngnhữngcănnguyêncủanhữngsựthậttotát.Phầnđôngcáckhoahọcgiathờiđóvẫncòntintưởnglýthuyếtvềsựsángtạođặcbiệt,tứclàđờisốngcủacácchủngloạiđãđượctạoranhưvậyvàvẫngiữnguyênkhôngthayđổi,nhưngônglạitinởsựtiếnhoákhôngngừngcủavạnvật.

EramusDarwintừtrầnnăm1802,mộtnămmànhàđộngvậthọcdanhtiếngcủaPháp,Lamark,bắtđầuchorađờinhữngkếtquảđầutiêncủacôngtrìnhnghiêncứuvềsựtiếnhoá.Lamarkđãphóngđại

côngtrìnhcủaôngtrongquyểnPhilosophieZoologiquexuấtbảnnăm1809,vàHistoirenaturelledesanimauxsansvertèbresnăm1815,cốgắnggiảithíchsựtiếnhoábằngảnhhưởngchungquanhvàtínhditruyềntrongđờisốngđộngvật.Nhưngnhữnglýthuyếtnàyvìthiếusựchứngminhnhưcácđịnhluậtnênkhôngđượcxemlàxácđáng.

Nghiêncứuvềsựhoáthạch,vềsựphânphốiđịalývànhữngkinhnghiệmtrongsựsanhsản,sựkiệnmàvấnđềtiếnhoáđưarađãđượcổnđịnh.NguyêntắccủaCharlesDarwinvềsựđàothảitựnhiênmàôngđãvạchratrongtácphẩmNguồngốccácChủngloạimộtđịnhluậttựnhiênchocôngtrìnhtiếnhoávàmộtchứngcớcóthểtinđượcvớithínghiệmvàquansát.

SựđàothảitựnhiêntừngđượcHerbertSpencertómtắtlạitrongcâu“Sựtồntạicủanhữngsinhvậtmạnhmẽnhấttrongcuộctranhđấuđểsinhtồn”.Darwinthìrộngrãihơn“Saunhiềunămquansátcácđộngvật,thựcvậttôiđãthấuhiểuthếnàolàđịnhluậttranhđấuđểsinhtồnngựtrịởkhắpmọinơi.Dođótôithấyrằng,cácchủngloạisẽtồntạinếugặpđượchoàncảnhthuậnlợivànếugặpnghịchcảnhthìsẽbịdiệtchủng,vàchínhyếutốhoàncảnhđãkhiếnphátsinhranhữngchủngloạimới”.

ContraithứbacủaEramusDarwinlàRoberttrởthànhbácsĩởShrewsburyvàtạiđâynăm1809,chorađờiCharlesDarwinngườiđãchothếgiớimộtgiảiphápđộcnhấtcóthểthựchiệnvềphươngpháptiếnhoá.

LýthuyếtcủaDarwinvềlýdovàhànhtrìnhtiếnhoáđượccáckhoahọcgiatêntuổichấpnhận,nhữngkhámphácủasựditruyền,sựđấutranhsinhtồnvàbiếnhoá.

LýthuyếtDarwincònđượcdùngđểmởmangkiếnthứcconngườivềnhânchủnghọcvàtâmlýhọc,mặcdùngàynaylýthuyếtđóđãđượcbổtúcmộtvàiđiểm,nhưngvẫnđượccôngnhậnlàcógiátrị.

CharlesDarwinsinhngày12thángHainăm1809.Ônglàđứaconthứnămtrongmộtgiađìnhgồmsáungườicon,khiđượctámtuổithìmẹôngtừtrần.Ôngđượcchavàcácchịsănsóc,vàsuốtcuộcđờiôngvẫnnhớmãinhữngngàyhạnhphúctrànđầycủatuổiấuthơdướimáigiađình.

Năm1818,ôngởtrọvàhọctạitrườngShrewsbury,nơiđâysựgiáohuấntheonềnếpcổđiển,chútrọngcănbảntrênnềntảngđãcótừlâu.Charlesnóirằngsuốtcuộcđờihọcsinh,ôngchỉthựcsựhọchỏiriêngrẽbằngcáchtựhọcnhữngbàivởtrongEuclidvàlàmnhữngcuộcthínghiệmhoáhọctạicănlầuchứadụngcụmàanhôngthiếtlậptạinhà.NhưngmônhoáhọcKhôngđượctrườngShrewsburyưathíchvàCharlesbịquởphạtvìđãphíthìgiờtrongmônhọcnày.Ngoàigiờhọc,sựđammêcủaônglàthunhặtnhữngvậtgìcólợichomộtnhàbácvậthọcvàôngrấtyêuthíchsănbắn.

Ôngkểlạirằng“Lúctôicònđihọc,tôiưathíchmônbácvậthọcvàđặcbiệtthuthậpcáctàiliệuchomônhọcnàynênkiếnthứcrấtmởmang.Tôicốgắngđặttênchocácloạithảomộcvàlượmcácvậtnhưvỏsò,hảicẩu,tem,đồngtiền,vàcácloạikhoángchất.Thúđammêgomgópcácđồvậtđểđưaconngườitrởnênnhàbácvậthọccóquycủ,mộtngườithíchchơiđồcổ,haymộtkẻhàtiệnbủnxỉn,lạirấtkíchthíchmạnhmẽconngườitôivàđólàmộtbảntínhbẩmsinhmàkhônganhchịnàocủatôicóđược”.

Charlescóvẻthíchtheonghềcủachavàôngnộilàtrởnênbácsĩ,chonênnăm1825,ôngghitênvàođạihọcEdinburgh.Nhưngykhoakhôngcógìhấpdẫnông,khoagiảiphẫukhiếnôngghêtởm,vàphòngmổ,thờikỳchưatìmrađượcthuốcmê,làmộtcănphòngđầyhãihùngđốivớiông.

Ôngquyếtđịnhbỏykhoavàcóýmuốnđitu;nhưngtrướckhirờiđạihọcEdingburg,bạnông,bácsĩGrant,nhàđộngvậthọcđãkhiếnôngđổiývàbắtđầuchúýnghiêncứuvềkhoahọcthiênnhiên.Dưới

ảnhhưởngcủaôngnày,DarwinlàmmộtcuộcquansátvềmộtvàiđộngvậtmiềnbiểnvàcũngsưutầmvàigiốngcôntrùnghiếmcóởAnh.

ÔngghitênvàođạihọcChristởCambridgenăm1827,ôngbỏramộtnămởnhàđểônlạinhữngbàicổhọcmàôngđãquênđivàmãiđếnnăm1828mớinhậphọc.Ônggianhậpđờisốngđạihọcvớilònghăngháithúvị,chỉhọcvừađủđểthiđậu,cònthìchiathìgiờrỗirảnhrađểsănbắn,cỡingựa,đánhbạc,đihộihètiệctùngvàsưutầmcôntrùng.

Ôngkểlạirằng“KhôngmộtmônhọcnàoởCambridgeđượctôitheođuổibằngtấtcảnhiệttìnhvàsaymêthíchthúchobằngviệcsưutầmsâubọ.Tôichỉcóthúđammêduynhấtlàsưutầm,tôikhôngmổxẻchúng,vàcũngítkhisosánhnhữngđặctínhbềngoàicủachúngvớinhữngtàiliệuđãdiễntả,nhưngtôicốgắngđặttênchochúng.Tôisẽdẫnchứngrađâyvềlòngnhiệtthànhcủatôi.Mộtngàykia,khixémộtvỏcâycũ,tôinhìnthấyhaiconsâurấthạ,tứcthìmỗitaytôivộivàngchụplấymộtcon;nhưngrồitôilạithấymộtconthứbacũnglàmộtgiốngmới,nhưthếlàtôikhôngthểnàobỏlởcơhộiđánhmấtconvậtđược,thếlàtôigiảiquyếtnhanhchóngbằngcáchbỏconsâuvàomiệngđểnắmlấyconvậtthứbanày.Thanôi!Nólạitiếtramộtchấtlỏngchát,chuacaymuốnđốtcảlưỡitôinêntôiphảibuộclòngnhổnórangoài,nóbaymấtvàtôicũngmấttoiluônconthứba”.

TrongkhitheohọctạiCambridge,ôngđọcquyểnTựThuật(PersonalNarrative)củaHumboldtvàthấynhiệthuyếttrànđầy,nungnấunỗikhaokhátnghiêncứukhoabácvậthọcvàđidulịchvớivaitròmộtnhàbácvật.ÔngbắtđầulậpnhómđềcùngđithămviếngTeneriffe.Cùnglúcđó,ôngtrởnênthânthiếtvớiHenslow,mộtgiáosưvềthựcvật.VàôngnổitiếngởđạihọcCambridgelà“ngườiluônluônđichungvớiHenslow”.

ChínhHenslowkhuyênDarwinnêntheodõinhữngbuổidiễn

thuyếtvềđịachấtvàcũngchínhHenslowgiữchoôngmộtchỗnhưvaitròcủanhàbácvậthọcđểđidulịchthámhiểmtrêntàuBeagle.BeaglelàmộttàunhỏchỉvừađủchocôngcuộcquansátcácbờbiểnNamMỹ,chuyếnđibắtđầunăm1826,dướisựđiềukhiểncủathuyềntrưởngKing.

SauchuyếnđiquansátvềđịachấtởNorthwales,DarwintrởvềnhàvànhậnđượcmộtbứcthưcủaHenslowmờiôngđithámhiểmtrêntàuBeagle.Henslowviết“Đừngcóquákhiêmnhườnghaysợhãivìkhôngđủtưcáchthamdự.Tôicamđoanvớianhlàanhđúngmẫungườimàhọđangtìm;chonênhãytựtinvàtưởngtượngngườibạnthânđangởtrênvaianh”.

ChacủaDarwinphảnđốiđềnghịnàynênôngviếtthưtừchối;nhưngchúông,JosiahWedgwood,contraicủamộtnhàlàmđồgốmlớn,lạisốtsắngtánthànhviệcđóvàcuốicùngRobertDarwinchiếnthắng.

Ngayhômsaukhitrờivừarạngđông,CharlesđãkhăngóilênđườngđếnCambridgeđểgặpHenslowvàrồisauđóđiLondongặpFitz–Roy,viênthuyềntrưởngtàuBeagle.VềsauFitz–RoytrởnênmộttrongnhữngngườiđốinghịchmạnhmẽnhấtvớithuyếtcủaDarwin,vàthanthởkhôngngừnglàôngphảichịutráchnhiệm,dùgiántiếptrongviệcgiúpDarwincócơhộithựchiệnthuyếtnày.ÔngtađãđểlộviệckhôngưaCharlesvàcóvẻnhưtaytổvềkhoaxemtướng,Fitz–RoyphànnànvớiHenslowlàôngnghingờnhữngngườicócáimũinhưCharles,mộttrongnhữngđiểmđángchúýnhấttrênkhuônmặtDarwin,lạicóthểbấtngờcóđủnghịlựccũngnhưýchíchomộtcuộchànhtrìnhdaidẵng.SauđóCharlesviết“Nhưngtôinghĩrằng,sauđóôngtađãlấylàmhàilòngvìcáimũicủatôinólạinóikhácđi”.

CharlesDarwinthamgiacuộchànhtrìnhkhảocứunàyvớivaitrònhàđịachấthọc,nhàthảomộchọc,nhàđộngvậthọckhỏitốntiềnvàngày27thángMườihainăm1831,chiếctàuBeagle,dướisựđiềukhiển

củathuyềntrưởngFitz–Roy,nhổneotrựcchỉphíaNam.

Cuộchànhtrìnhkéodàitrongnămnăm;thêmvàonhữngcuộcquansátcácbờbiểnNamMỹ,tàuBeaglecònđithămquầnđảoGalapagos,Tahiti,châuÚc,NewZealand,Tasmania,quầnđảoMaldive,Mauritius,St.Helena,Ascension,VerdeIslardvàAzores.Darwintrởvềnhàvớimộtsốsưutầmkhổnglồvàmộtkiếnthứcuyênthâm,tinhthầnthựctiễnvềđịachấtvàđộngvật.SựnghiêncứucủaôngvềcácvậthoáthạchởmiềnNamMỹvàđờisốngcủamộtgiốngchimduynhấtởquầnđảoGalapagoscũngýthứcrõràngcácđộngvậtsốngđềucóliênquanvớinhau,nhữngsựkiệnnàyđãđưaôngtớinhữngsuytưởngvềvạnvậttiếnhoá.

Charleskểlạirằng“CuộchànhtrìnhtrêntàuBeaglelàmộtbiếncốtrọngđạitrongđờitôivàđãquyếtđịnhchocảtươnglaisựnghiệpcủatôi.Tôiluônluôncócảmtưởnglànhờvàochuyếnđiđómàtôiđãđượchọchỏithậtsựlầnđầutiên,tôiđượcdẫndắtđểtheodõivàingànhcủakhoabácvậthọcvànhờđónhữngkhảnăngxétđoáncủatôiđượccảitiến,mặcdùvẫnphảipháttriểnkhôngngừng”.

Thờikỳsauchuyếnhànhtrình,ôngphảibậnrộnvớibiếtbaonhiêuvấnđềvìlàmthếnàođúckếtnhữngthànhquảcôngviệcnghiêncứucủaôngtrênchuyếntàuBeagle.Năm1838,ôngtrởthànhthưkýcủaHọcHộiĐịaChấtvàgiữchứcvụnàytrongbanăm.

Đầunăm1839,DarwinthànhhônvớiWedgwood,congáicủachúôngvàhọchungsốngvớinhautạiLondon,nhưngvìsứckhoẻsuykémbắtbuộcôngphảigiảtừthànhphốvànăm1842,ôngluivềlàngDowneởtỉnhKent.Ôngviếtrằng“Điểmchínhyếulàkhôngkhíhếtsứcđặcbiệtcủamiềnthôndã.Tôinghĩrằngchưabaogiờđượcsốngtrongmộtvùngquênàohoàntoànyêntĩnhhơnnhưởđây”.

Ôngbịđauyếuluôn,nhấtlàchứngkhótiêuđãhànhhạsuốtcuộcđờiông,mặcdùôngcóthóiquenchegiấusựđauđớn.Thóiquencủa

ônglàlàmviệclặnglẽtrongsựẩndậtyêntịnhtạilàngDowneđếnkhicuốicùngsứckhoẻônghoàntoànkiệtquệ,ôngphảinghỉmộtthờigianngắnđểphụchồisứclựcvàchuẩnbịchomộtsựsaymêkháctrongcôngviệc.

NhữngnămđầusốngtạiDowne,ôngbỏthìgiờtrongviệcnghiêncứuvềcácquầnđảonúilửavàđịachấthọcởNamMỹ,cùngvớibiểuđồcógiátrịvềcácloạisònhỏ,nhưngtrongkhilayhoaycáctàiliệuđó,Darwinđãchuẩnbịvàcósẵntrongđầumộtdựđịnhsẽhoànthànhhọcthuyếtvĩđạicủaông.Đólàthuyếttiếnhoá.

Ôngbắtđầucónhữngýniệmấykhiôngkhởisựviếtnhậtkývàonăm1834“Thậtkhôngthểnàophỏngđoánđượcnhucầucủaloàivậtcóthểnhờvàongườinàosángtạoravìđấtnướcnàyđãmọclêntừbiển”.

Nhưngnăm1842,ôngđãpháchoạlýthuyếtsựđàothảitựnhiêntrongmộtbảnthảodầytớibamươilămtrang.Từnăm1838,tácphẩmDânSố(Population)củaThomasMalthusđãảnhhưởngđếnsựsuyluậncủaDarwincũngnhưdonhữngquansátcủariêngông.Hainămsau,ôngsửađổilạibảnthảovàviếtthêmdầytớihaitrămbachụctrang.Từđó,ôngbắtđầuthuthậptàiliệuvàlàmthínghiệmrấtchuyêncần;ôngsửachữalạicácbộxươngchim,làmnhữngcuộcthínghiệmvềchănnuôivớigiốngchimbồcâu,điềutraviệcchuyênchởhạtgiống.TấtcảnhữngcôngviệcnàyônglàmtrongsựthamkhảovớicácbạnôngnhưLyell,nhàđịachấtlừngdanh,HookervàAsaGray,hainhàthựcvậthọc.Cuốicùng,năm1856,Lyellyêucầuôngcôngbốnhữngkếtquảđãtìmđược,vàDarwinbắtđầuviếtra.

Rồimộtbuổisáng,DarwinnhậnđượcmộtbứcthưtừMãLai.ĐólàbứcthưcủaAlfredRusselWallace,nhàvạnvậthọcvàcũnglànhàthámhiểmdanhtiếngAnhQuốc.LáthưgồmcómộtbàisơlượclýthuyếtmàDarwinđangnghiêncứu.Darwinviết“Tôichưabaogiờthấymộtsựtrùnghợpnàohihữunhưvậy,nếuWallaceđọcbảnthảo

củatôiviếttừnăm1842,thìchắcchắnkhôngthểnàolàmmộtbàitómtắtngắnhơn”.

Darwinbốirốitrướcsựkhaitriểnmớimẻnày.Wallacekhôngnóigìvềviệccôngbố,nhưngDarwincảmthấythiếuthànhthậtnếuôngtứckhắccôngbốnhữngkếtquảcũngdochínhsựnghiêncứucùngvớikiếnthứccủariêngôngmàkhôngđềcậpđếnWallace.ÔngbàytỏvấnđềnàyvớicácbạnLyellvàHooker.

Tấtcảđiđếnquyếtđịnhlàcôngbốcảhailýthuyếtcủahaingười,mộtđườnglốihaynhấtđểgiảiquyếttìnhtrạngbốirốinày,tàiliệucủaWallaceđượckèmtheomộtláthưcủaDarwingởichoAsaGraythángChínnăm1857,trongđóđưaramộtdànbàivềlýthuyếtvàmộtđoạnrúttrongbảnthảocủaôngviếtnăm1844.

Bâygiờ,Darwinbắtđầuviếttácphẩm,nhưngcôngviệcnàykhókhănvàkhóchịuđốivớiông,ôngrấtthíchlàmthínghiệm,nhưnglạithùghétviếtlách,hơnnữatìnhtrạngsứckhoẻcứcảntrởcôngviệc.Cuốicùngtácphẩmcũnghoàntấtngày11thángChínnăm1859,Darwintuyênbố“Ồ!thậtlàrảnhnợ!Thậtlàmộtsựcốgắnghếtmìnhđểtốngcảmộtđềtàirakhỏiđầuóctôi.”

Cũngnhưbaogiờ,ôngcôngbốkếtquảcôngtrìnhmiệtmàinghiêncứucủaôngvớisựhoàinghivàrụtrè.Bàimởđầuôngviết“Khitôinghĩđếncónhiềutrườnghợpmànhữngngườinghiêncứuhọchỏimộtđềtàitrongvòngnhiềunăm,vàtựkhuyênlấyhọtìmrachânlýcủanhữngchủthuyếtđiênkhùngnhất,thìđôikhitôicảmthấyhơisợhãi,vìkhôngbiếtmìnhcóphảilàmộttrongnhữngngườilẫnthẫnnàykhông”.

TácphẩmNguồngốccácChủngloại,đượcxuấtbảnngày24thángMườimộtnăm1859vàsốsáchpháthànhgồmmộtngànhaitrămnămchụcquyểnđãbánhếtsạchtrongngàyđầutiênramắt.Tácphẩmđãgâynênnhữngcuộctranhluậngiôngbãodữdộinhất,vìThiênChúa

giáođặttấtcảniềmtinvàoquyểnsáchSángThế,nóivềsựsángtạođặcbiệtcủaTạoHoá,nêncáclinhmụctứctốcnhảyvàovòngchiếnđảkíchtơibờiDarwin,vàcáckhoahọcgiacũngmaumắnứngchiếnbênhvựcDarwin.Trậnchiếnkéodàitrongnhiềunăm,vàDarwinđãthuphụcđượcnhiềumônđồtrongđámngườimàôngrấtcầnsựủnghộ.ÔngviếtkểchoHookerlàôngrất“ngạcnhiênvàkhoankhoái”vìđãcảmhoáđượcmộtsốngườitheolýthuyếtDarwin,vàkèmtheomộtbảndanhsáchxếphàngnhữngngườitinvàosựthậtmàôngtìmra.Tấtcảđềulànhữngkhoahọcgiacựpháchgồmcó:

Cácnhàđịachấthọc:Lyell,Ramsay,JulesvàRogers.

Cácnhàđộngvậtvàcổsinhvậthọc:Huxley,Lubbock,Jenyns,Searl,Wood.

Cácnhàsinhlýhọc:Carpenter,SirH.Holland.

Cácnhàthựcvậthọc:Hooker,Watson,AsaGray,Dr.Boott,Thwaites.

MộtcuộctranhluậnbithảmnhấtliênquanđếntácphẩmNguồngốccácchủngloại,đãxảyratạimộtbuổihọpcủahọchộinổitiếngởAnhvàocuốithángSáunăm1860,diễnđàntranhluậnđượcđặttạiđạihọcOxford.Darwinkhôngcómặttạibuổihọpnày,nhữngkẻthùcủalýthuyếtcủaôngchuẩnbịcuộcđánhlớnvàGiámMụccómáumặtlàWilberforcecủađạihọcOxfordđượcbiếtlàsẽcầmđầucuộctấncôngnày.PhíabênhvựcDarwingồmcóHookervàHuxley.Cuộctranhluậntayđôithậtlàlykỳhấpdẫn.Mộtquansátviênđãghilại“phòngdiễnthuyếtđượctổchứcchomộtbuổitranhluậnthậtlàquánhỏđốivớisốkhángiảđôngđảo,vàbuổihọpphảidờiđếnthưviệncủaViệnBảoTàng,cănphòngđôngnghẹttrướckhinhữngđịchthủbướcvàohàngngũ.Vịgiámmụcđứnglênmởđầuvànóitrongvòngnửatiếngđồnghồvớimộtluậnđiệukhóthểbắtchước,nóinăngrỗngtuếchvàkhông

chínhđáng;cólẽđềtàimàôngnóilàmchongàingántớicổhaysaomàlắpbắpvìkhôngbiếtnóicáinàotrướcvàphảinóicáinàosau.Trướckhidứtlời,ôngquaysangHuxleyđangngồibêncạnhvàhỏivớinụcườimaimỉa,cóphảiôngtổcủaHuxleylàkhỉđộtkhông?Saulờichếgiễucóvẻtrẻconnày,vịGiámMụckếtthúcbàithuyếttrìnhcủaôngbằngcáchtuyênbốnhữngquanđiểmcủaDarwinphảnlạinhữngđiềudạycủaKinhThánh.Rồiôngngôixuống,cóvẻtựhàilònggiữatràngpháotaycủanhiềugiáosĩhiệndiệnvàsựtánthưởngbằngnhữngchiếckhăntaycủanhiềuphụnữtrongđámkhángiả.”

Huxley,khinghevịGiámMụcnói,đãnắmchặttayđểlênđùinóirằng“Chúađãgiaohắnvàotaytôi”,lúcbấygiờôngchờđợimộtcáchimlặng,chođếnkhikhángiảkhắpbốnphíagọitênôngvàvịchủtoạbuổihọplêntiếnggọiôngnói.Đứnglênvớigiọngđiệusắcbénnhưthườnglệ“Tôiđếnđâychỉvớilòngsaymêkhoahọcvàtôikhôngchấpnhậnđiềugìmangthànhkiếnhẹphòiđốivớivịthânchủoainghiêmcủatôi”.RồisaukhivạchrõsựvôthẩmquyềnvàthiếutưcáchcủavịGiámMụcđãnhậpcuộcvàobuổitranhluậnnày,vàôngđềcậpđếncâuhỏivềsựsángtạoravạnvật.ÔngchorằnglýthuyếtmớimẻnàyđuổicổTạoHoá.NhưngôngquảquyếtlàChúađãtạoraôngvànhưvậychínhôngcũngbắtnguồntừmộtmiếngnhỏxíukhônglớnhơntrườnghợpcủađầucâyviếtchìvàngnày.

Cuốicùng,ôngđặtcâuhỏitrởlạiôngcóphảilàconcháucủaloàikhỉkhông?VàônghướngnhìnvềGiámMụcSamuelWilberforce,kẻđãchếgiễuôngtổcủaôngchắclàkhỉđột.Huxleynói“Tôinhậnthấykhôngcógìlàxấuhổkhinguồngốctôilàgiốngkhỉ.Nhưngtôisẽtìmthấyxấuhổnếuphảixuấtpháttừmộtconngườiđánhđivănhoácũngnhưlạmdụngsựănnóichảichuốtcủamìnhđểphụcvụchothànhkiếnlỗithờivàsựdốitrá”.Tiếngồnàobấtngờnổilên.GiámMụcSamuelWilberforcetheothóiquenkhibịđảkíchnặngnề.Vẫnnởmộtnụcườidịudàng,nhưngtoànthểkhángiảđềuđứngdậy,kẻ

tunghôvanglừng,ngườiphảnđốicũngquyếtliệt.BàBrewsterquáxúcđộngngấtxỉuvàđượcmangrangoài.Từhàngngũcácgiáosĩhiệndiệnphátranhữngâmthanhgiậndữtrầntụcnhất.

Khitrậttựđượcvãnhồi.ThuyếttrìnhviênkếtiếpkhôngaikháchơnlàđôđốchảiquânFitz–Roy,lêntiếngđảkíchDarwinmạnhmẽvàchomìnhđangkhổsởvớiýnghĩlàchínhôngphảichịutráchnhiệmgiántiếpchonhữngtàthuyếtkhủngkhiếpnàyvìtácgiảlàkẻđượcôngbảotrợvàgiúpđỡphươngtiện.ĐưacaoquyểnKinhThánhlên,ôngtuyênbốquyềnnăngbấtdibấtdịchcủasáchnày.

SauvịđôđốclịchsửnàylàđếnphiênHooker,thấyrằngHuxley,mặcdùcốgắnggiảithíchchođámkhángiảvôýthứcnhưngcũngchưađủđểgieovàođầuhọmộtấntượng,vàbâygiờđếnlượtôngcứugỡ.Vàrồi,vớiýkiếnriêng;ôngđảkíchmạnhmẽGiámMụcWilberforcecóbiệthiệulà“tênnịnhhótbợđỡ”.Sauđó,ôngkểlạichoDarwinnghecũngnhưnhữnglờitánthưởngnồngnhiệtcủakhángiả“Tôihấttunghắnlêntrờibằngphátsúngđầutiên,đánhđổtấtcảlậpluậnxuấtpháttừcáimõmthốicủahắn,vàchứngminhlà:

1. Hắnkhôngthểnàođọcđượctácphẩmcủaanh.

2. Hắnhoàntoàndốtnátngaytừbướcsơkhởicủakhoathựcvậthọc.

Thếlàhắncâmmiệng,khôngthểtrảlờilạimộttiếngnàovàbuổihọpgiảitán,rốtcuộc,anhvẫnlàmchủchiếntrườngsaubốngiờgiaotranhdữdội.”

Trongkhitrậnbãohãycònđiêncuồng,Darwinlàmviệcmộtcáchlặnglẽđểkhaitriểnlýthuyếtcủaông,mặcdùđókhôngphảilàsựnghiêncứuduynhấtxâmchiếmtâmtríông.Ôngbỏranhiềuthìgiờđểkhámphávềthựcvậtvànăm1862chorađờicôngtrìnhnghiêncứucủaôngtrongtácphẩmSựthụtinhcủahoalan(Fertilizationof

Orchids).Hainămsau,ôngxuấtbảnTheMovementsandHabitsofClimbingplants(Hoạtđộngvàthóiquencủaloạicâyleo).

SựkhaitriểnthuyếtTiếnHoáđầutiêncủaôngtrongtácphẩmSựbiếnhoácủađộngvậtvàthựcvậtquenmộtthuỷthổ(VariationofAnimalsandPlantunderDomestication).Từđó,ôngtiếptụcchorađờiquyểnDòngdõiloàingười(TheDescentofMan)năm1871,trongtácphẩmnày,ôngđặtđểconngườitáchrờikhỏiquyềnnăngsángtạocủaThượngĐếvàchorằnggiốngngườixuấtpháttừmộtconvậtcólôngvàbốnchânthuộcgiốngngườitolớn,liênquanđếntổtiêncủaloàihắctinhtinh,giốngđườiươivàkhỉđột,ôngcũngphongphúnhữnglýthuyếtcủaôngvềsựđàothảitínhdục.NhưnglýthuyếtmàôngđềratrongquyểnDòngdõiloàingườichưađượckhắpnơicôngnhận.

Năm1872,DarwinthêmvàocôngtrìnhnghiêncứuvềsựtiếnhoátrongtácphẩmSựbiểulộnhữngcảmxúccủangườivàthúvật(ExpressionoftheemotionsinManandAnimals).Suốtcuộcđờicònlại,ôngdànhthìgiờviếtlách,phầnlớnlànhữngđềtàivềthựcvật.

Ônglàmviệcchuyêncầnchođếnphútcuốicùngcủacuộcđời.Ôngchiathìgiờmộtngàyrachútítnghỉngơi,cònthìlàmviệctheothờikhoábiểu,ônggiảithíchsựthànhcôngcủaôngbằngcáchthúnhậnrằngdườngnhưông“vượtlêntrênhếtmọingườithôngthườngtrongviệcchúýnhữngvậtmàngườitachỉnhìnqualoa,riêngôngthìquansátchúngrấtcặnkẻ”.

Thútiêukhiểnchínhcủaônglàđọctiểuthuyết,vàôngthườngcầunguyệnchonhữngtiểuthuyếtgiakhiviếtsáchvớinhữngkếtcuộchạnhphúc.

Ngàycuốicủacuộcđờiônglàngày19thángTưnăm1882tạiDownevàkhoahọcphảichịutangmộtnhàtưtưởngvĩđạiđãthayđổicảmộtnhânsinhquancủaconngười.

MOHANDASKARAMCHANDGANDHI

(1869–1948)

Nhiềukhuônmặtđãphôdiễnquasânkhấuhiệntại,đầyvẻtựtinvàtựphụhơnMahatmaGandhi,thậtra,rấtítngườigâyđượcảnhhưởngquantrọngđốivớilịchsửcủathờiđạichúngta.

Vớimộtthânhìnhmảnhdẻyếuđuối,vàvớimộtíttruyềnthốngcủavaitròlãnhđạo,nhưngđượctrờiphúchomộtcáinhìnsángsuốtcùngmộtđứctinbềnbỉ,conngườiđặcbiệtnàyđãđánhthứcnơinhữngdântộcbịápbứcmộtýthứcvềnhânphẩmvàmộtýchíquyếttranhđấuchođộclập.CuộctranhđấutrườngkỳcủaôngnhândanhdântộcẤnởNamPhivàsựxuấthiệncủaôngsauđónhưmộtvịtiêntritrongtráitimcủahàngtriệuđồngbào.

Sựsángsuốtvềchínhtrịvàthôngminhvềpháplýđãgiúpôngbiếnđổiđứctinsanghànhđộnghữuhiệu.Trênhết,ôngđượccảthếgiớibiếtđếnnhờchủnghĩatranhđấubấtbạođộngcủaông.Bỏtấtcảcủacảiđểsuốtđờiphụngsựchodântộc.Côngnghiệpcủaông,rấthiếmnếukhôngmuốnnóilàduynhất;đãmanglạitrongchínhtrịsứcmạnhcủađạođứcnơimộtvịgiáochủtôngiáovĩđại.

GiađìnhGandhithuộcgiaicấpphúhàođãmấyđờigiữnhữngđịavịquantrọngtrongchínhtrườngởxứKathiawar.ChacủaMahatmalàKabaGandhi,tộctrưởngởRajkotvàVankana.MohandaslàcontraiútcủaKabavàngườivợthứtư.

Gandhilớnlêntrongmôitrườngtínngưỡng,mẹôngrấtnghiêmkhắcvớinhữnghìnhthứcvàbổnphậntôngiáo.Bàcũnglàmộtngườiđànbàrấtthôngminhvàsâusắc.Chaôngtuyhọcít,nhưngđãthuthậpđượcnhiềukiếnthứcthựctiễnvàsựthôngtháitrongđờisống.

Gandhisinhngày02thángChínnăm1860tạiPorbandar(tiểubang

Kathiawar).Ôngsốngởđóchođếnnămlênbảytuổi,cũngnhưtheohọctạitrườngnơiđây,nhưngôngkểlạirằng“thậtlàcảmộtsựkhókhănmớithuộcnổibảncửuchương”.Sauđó,giađìnhôngrờiPorbandarđểđiRajkot,tạiđâyKabaGandhigiữmộtvàichứcvụởtriềuđình.

Gandhilậpgiađìnhnămmườibatuổi.Ngườianhkếvàanhhọôngcùngcướivợcùngngàyvớiông.Saumộtnămtrờibỏdở,ôngtiếptụchọctrunghọc.ÔnghọcmộtíttiếngSanskrit(cổngữ)vớisựkhókhăn,nhưngsauđóôngvẫnnỗlựccốgắngvàcóthểđọcđượcvàiquyểnThánhthưẤnĐộ.ÔngnghĩrằngtấtcảtrẻconẤnĐộphảiđượcdạytiếngHindi,Sanskrit,BaTư,ẢRập,vàtiếngAnh.

Suốtthờikỳchaôngbịnhvànằmliệtgiường,chínhGandhilàngườihầuhạvàchămsócchuđáochocha.Cáichếtcủachalàcơnlốcbuồnthảmchoông.

GandhiđậukỳthinhậphọcvàtheohọcmộtniênkhoátạiĐạiHọcSamaldasởBhavnagar.Nhưngôngkhôngquenvớiđờisốngởđóvàtrởvềnhà.MộtbạngiàngườiBàLaMôncủagiađìnhôngkhuyênnêngởiGandhisangAnhQuốchọcluật.Saukhingầnngạihếtsứcvàtimnhưđốtcháy,ôngquyếtđịnhđi.SựkiệnnàylàmộttrườnghợpđộngtrờitronggiaicấpphúhàovàvịtộctrưởngtuyênbốGandhiđãbôilọdanhdựcủagiaicấpmình.ÔnglêntàuởBombaythángChínnăm1887,bỏlạimộtđứacontraivừađượcmấytháng.

TạiLondon,ônggặpcácnhàlãnhtụthôngthầnhọcgồmcóbàBesantvàbàBlavatsky.Quanhữngngườinày,ôngđâmrasaymêvănchươnghuyềnbícủaẤnĐộ,màtừtrướctớinaybịôngthùghét.Ôngrấtxúcđộngkhinghemộtbàigiảngđạonhấnmạnhđếnviệccảmhoánhữngngườixấuvềnẻotốt,vàôngsosánhnhữnglờigiảngđạođóvớinhữnglờidạytươngtựnhưvậytrongThánhThưẤnĐộ.

ÔngcùngvớiNarayanHemchandrađếnphỏngvấnĐứcHồngY

ManningvàcảhaingườiẤnnàybàytỏlòngkínhphục,vìĐứcHồngYđãbênhvựcchođámphubếntàutrongcuộcđìnhcôngnổitiếngnăm1889.

Saugầnbốnnăm,ôngmớihọcxongtạiLondonvàtrởvềẤn.ÔnghànhnghềtạiRajkot,nhưngkhônggặtháiđượcnhiềuthànhcông.MộthãngbuôncóchinhánhtạiNamPhi,mờiôngsangđâyđểgiúpviệckiệntụngvềvụhànghoácủahãng.

ThángTưnăm1893,GandhisangNamPhiđượcmộtnăm.Ôngởđóhơnhaimươinăm.NgaysaukhiôngvừađếnNatal(ThủđôNamPhi),mộtloạtnhữngxúcđộngnhưđánhthứcýthứcchínhtrịnơiconngườiông.Chođếnlúcnày,ôngchỉmớigặpthànhkiếnvềchủngtộcdosựtànácdãmancủamộtnhânviênchínhquyềnởKathiawar.TạiNatal,hìnhnhưkhắpnơi,trongcácmôitrườngxãhộivàchínhtrị,đềuthiđuanhauchửimắngtúibụivàocánhâncũngnhưtoànthểngườiẤnĐộ.

Mộtngàysaukhiôngđến,GandhidựkhánmộtphiêntoàcủavịthẩmphánởDurban.Vịthẩmphántrơmắtnhìnônggiâylát,rồiralệnhchoôngtháochiếckhănbịtđầura.Thayvìlàmnhưvậy,Gandhilạibỏrakhỏitoàán.Vàingàysau,ôngđápxelửađiPretoria.CuộchànhtrìnhtủinhụcvàđầynguyhiểmnàychoôngthấyvaitròhạtiệncủađồngbàoẤnĐộtạiNamPhi.Mặcdùmuavéhạngnhất,ônglạibịtốngcổrakhỏitoahạngnhấtvàtrongsuốtchuyếnđitrênxelửađó,ôngbịbắtbuộcngồiphíangoàivớitàixế;vàsauđó,ôngcònbịgãthâutiềntrênxelửađánhđậptơibời.Ôngbịnhữngnhânviênxelửagọibằngtên“Sammy”,mộtbiệthiệumàngườichâuÂuđặtchotấtcảdânẤnđểbiểulộsựkhinhthị,cũngnhưhọmuốnámchỉtấtcảdânẤnlà“Coolies”.Dođó,GandhibịgọilàluậtsưCoolies.

CôngviệcmàôngnhậnlàmtrướckialạikéodàitạiPretoriahàngtháng.NhữngthânchủcủaônglàngườiHồivàlúcđóôngbắtđầuchúýđếnHồigiáo,ôngđọclạibảndịchkinhđiểnHồigiáo.Cùnglúc

đó,nhữngngườitheoThiênChúagiáoởPretoria,cốgắngthuyếtphụcôngtheođạoThiênChúa.Cuốicùng,bằngtấtcảcốgắngcủachínhcánhânGandhi,vụthưakiệngiữangườiHồivàThiênChúacũngđượctrọngtàiphápđìnhgiảiquyết.

GandhitrởlạiDurbandựđịnhlêntàutrởvềnước.TronglúcởPretoria,GandhiđãquansátđượcnhữngkhuyếtđiểmcủacộngđồngẤntạiNamPhivàôngcũngcótổchứcmộtbuổinóichuyệnvềđềtàinày.TạibữatiệcchiatayđểtiễnôngtạiDurban,mộtngườinàođóđãdúivàotayôngtờbáoởNatal,vàôngbiếtđượcnguồntinchínhquyềnNatalrútlạiquyềnđầuphiếucủadânẤn.Trướcnhucầukhẩnthiếtcủađồngbào,GandhiđồngýởlạiNamPhiđểtranhđấusátcánhcùngđồngbàoông.

Đêmđó,ôngthảoramộtbảnkiếnnghịđểtrìnhlênQuốcHộilậpphápởNatal.ĐólàbảnkiếnnghịđệtrìnhlênquốchộilầnđầutiêncủangườiẤntạiNamPhi.DânchúngẤnnhiệtliệtủnghộbảnkiếnnghịđó.MộtđơntìnhnguyệngồmmườingànchữkýđượcgởiđếnchoLordRipon,viêntổngthưkýphủtoànquyềncoivềthuộcđịa.

BâygiờGandhilạimuốntrởvềquêhương,nhưngnhữngngườiđồnghươngyêucầuôngởlạiđểlãnhđạohọ.Ôngbằnglòng,nhưngtừchốikhôngnhậnsốlươngmàhọđềnghị.Mọiviệccũngsắpxếpxong,ôngđượcgiaochomộtcôngviệclàmtronghãngbuônlớncủaẤnvànhưthếôngsẽcóthểtựmưusinhđượctrongkhitiếptụctranhđấutrongvaitròlãnhđạotinhthầnngườiẤntạiNamPhi.

Ôngbắtđầuloviệctổchức.ThángNămnăm1894,ôngthànhlậpquốchộiẤntạiNatal.ÔngcũngmởđầumộtchiếndịchnângcaotrìnhđộdânẤntrongcácvấnđềsạchsẽ,cảithiệnnhữngđiềukiệnvệsinh,nhàởvàgiáodục.

Năm1896,GandhivềẤnĐộnghĩhètrongsáutháng.Tạiquênhà,ôngdiễnthuyếtkhắpnơiđểnóivềthựctrạngcủadânchúngẤntại

Natalcũngnhưviếtmộtquyểnsáchnhỏđượcphổbiếnrộngrãi.

NhữnghoạtđộngnàygâygiậndữchongườiphươngTâyởNatal.SựgiậndữlênđếncựcđiểmnênnhữngngườidatrắngởDurbanquyếtđịnhcấmgiađìnhGandhivàtámtrămhànhkháchẤntrênchiếctàuchởGandhivànhữngchiếctàukháckhôngđượcđặtchânlênđếnNatal.ChínhquyềnbắtcácchiếctàuphảiđậungoàikhơitronghaimươibangàyvàtấtcảmọiáplựcđódùngđểkhuyếnkhíchhãngtàuẤnphảiđưatàutrởvềẤnĐộ.

Cuốicùng,hànhkháchđượcphéplênbờ.Tuynhiên,Gandhibịbaovâyđánhđập,vàcóthểbịámsátnếukhôngnhờsựcanthiệpcủavợmộtviêncảnhsátgiámthị.Cũngtrongngàyhômđó,đámđôngbaovâylàmầmĩcănnhànơiGandhiở,nhưngônglạiđượccứuthoátnhờmưumẹocủacảnhsát.

BiếncốquantrọngkếtiếptrongcuộcđờiMahatmalàchiếntranhBoer.NhiềudânẤntạiNatalrấtthùghétngườiAnhnênkhôngmuốntrợlựcnhưngGandhiđãthuyếtphụchọbằngcáchchorằng,vìhọchưabaogiờkhôngmuốnxemhọlàcôngdânnướcAnh,nênbổnphậncủahọlàphảigiúpAnhQuốctrongcuộcchiếnnày.Chínhlúcnày,GandhicũngvẫncòngiữlòngtrungthànhvớiĐếQuốc.Nênôngtíchcựctổchứcđoàncứuthươnglàmcôngtáchếtsứcanhdũngtạimặttrậnvànhiềulầndướilàntênmũiđạn,Gandhivẫnxôngxáođiđầu.

Sauchiếntranh,GandhirờiNamPhivàhànhnghềluậtsưtạiBombay.Nhưngchỉhànhnghềđượctrongvòngvàitháng.DânẤntạiNamPhiyêucầuôngtrởlạiđểlãnhđạocuộctranhđấucủahọthêmmộtlầnnữa?

DướisựcaitrịcủaAnhtạiTransvaal,địavịngườiẤntạiđâysaukhinhómBoerđầuhàng,lạicàngtrởnêntệbạc.Nhữngđiềulệtuchínhvềdândamàubịsiếtchặclại;sựditrúbịkiểmsoátgắtgao,tất

cảngườiẤnđềuphảighitênvàosổvàphảixinphépkhidichuyển.GandhibắtđầuchoramộttờbáotạiNatalđểlêntiếngkêugọisựphẫnnộcủadânẤn,đólàtờẤnĐộDiễnĐàn(IndianOpinion).Tờbáođượcpháthànhởmộtvùngđịnhcưcộngđồng,màGandhirấthứngkhởikhiđọcbàiUntothisLastcủaRuskin,khuđịnhcưdânẤnđượcthiếtlậptạiPhoenix,gầnDurban.ChínhGandhicũngđếnsốngtạiJohannesburg,trungtâmcủadânẤnởTransvaal.

KhicuộcnổiloạncủadânZulubùngnổtạiNatal,ôngđưagiađìnhđếnPhoenixvàchínhôngcầmđầuđoàncứuthươngchoquânđộiAnh.CôngcủaônglàsănsócđámtùbinhZulubịthương,mộtcôngviệcmàkhôngngườinàokháccóthểgánhvác.Saumộtthánghoạtđộng,đoàncứuthươngđượcgiảitánvớilờitánthưởngnồngnhiệt.Cùnglúcđó,chínhquyềnTransvaalđềnghịbanhànhmộtđạoluậtkiểmsoátnghiêmngặtnhữnghoạtđộngcủadânẤntạiTransvaal.ĐạoluậtcònđưarasựcưỡngbáchphảiindấutaycủamỗingườiẤnthànhniên.

ThángChínnăm1906,mộtsốđôngkiềubàoẤnhọpmíttinhtạiJohannesburg.BangànngườiẤnhiệndiệntuyênthệchốnglại“đạoluậtđốivớingườidađen”(BlackAct)chođếnđạoluậtđượcthâuhồi,vớiphươngphápbấtbạođộng.Dođó,lợikhikhángchiếnbấtbạođộngcủadânẤnđượcđemratậpluyện.

Gandhichưađặttênchophongtràonày,vàragiảithưởngtrêntờbáo“DiễnđànẤnĐộ”(IndianOpinion)choaitìmđượcmộtcáitênvớiđầyđủýnghĩacủanó.MaganlalchiếmgiảivớichữSadragrahavàGandhisửalạilàSatyagraha(nghĩalàtranhđấubấtbạođộngnhữngluậtlệnàoxétrabấtcôngvàngườibấttuânsẵnsàngchịuđựngtấtcảmọisựđànápcũngnhưhìnhphạt).Mộtphongtràovĩđạivớiphươngpháptranhđấubấtbạođộngrađời.

Cuộctranhđấuchốnglại“đạoluậtdađenvẫntiếpdiễn”GandhicầmđầumộtpháiđoànđạibiểusangAnhđểphỏngvấncácvịTổng

Trưởngcoivềthuộcđịa.Trênđườngvề,đoànđạibiểunhậnđượcbứcđiệntíntạiMadenabáotin“đạoluậtdađen”đãbịbãibỏ.NhưngkhiđặtchânđếntỉnhCape,họnhậnthấychínhquyềnởTransvaalđượcgiaochotoànquyềnthihànhcácbiệnpháp.

Đạoluậtđượcbanhành.Nhưngrấtítngườiđếnlàmthủtụcđểghidanh.Mộtsốngườibịbắt,trongđócócảGandhi.Cuốicùng,GandhiđiđếnmộtthoảhiệpvớichínhquyềnlànếuđasốngườiẤntựýđighitênvàosổthìđạoluậtđượcxemlàhợppháp.KýkếtnàyđãlàmthấtvọngnhiềungườitheoGandhi.Họcảmthấyôngđãphảnbộihọ,vàmộtnhómngườiquátứcgiậnđếncựcđộnêntấncôngmạnhbạoGandhingoàiđườngphố.

ĐạiTướngSmutskhôngthihànhđúngnhưlờicamkết.Cuộctranhđấulạitiếptụctrởlại.Mộtđạoluậtmớirađời,cấmchỉngườichâuÁkhôngđượcvàoTransvaal,vàcùnglúcđómộtbiếnđộngêchềkháclạidồndậpđếnchokiềubàoẤn.TốicaoPhápviệnNamPhiralịnhlàchỉcónhữnghônlễtheoThiênChúagiáomớiđượcviênchứchộlạighivàosổvàchínhthứchợpphápởNamPhi.LànsóngphẫnnộdângtrànmạnhmẽtronglòngẤnKiều.DướisựlãnhđạocủaGandhi,nhữngngườiẤnởTransvaalcốýlàmchovàotùđểbiểulộýchíchốngđối.

Tiếptheo,nhữngngườithợcógiaokèovớicácmỏthanởNatalđìnhcôngđểphảnđốibađồngbảngAnhtiềnthuếmàhọbịcưỡngépphảiđónglúccuốigiaokèo.GandhiđếnNatalyểmtrợtinhthầnhọ.Ôngcầmđầumộtđámđôngkhổnglồgồmhàngngànngườiđìnhcôngthấthọc,nghèokhổlàmmộtcuộcdiễuhànhđếnTransvaal.Gandhivànhữngngườitheogiúpôngđềubịbắt,ôngbịgiamriêngtạiBloemfontein,nơiđâykhôngcóngườiẤnnàongoàimộtvàitênbồiởkháchsạn.

Nhữngngườithợđìnhcôngbịbắtcảbọn(dướiảnhhưởngcủaGandhihọsẵnsàngchấpnhậnsựbắtbớmộtcáchthảnnhiên).Tấtcả

bịlùatrởlạiNatal,họbịdùngvõlựcnhưđánhđập,bắnbỏvàbắtbuộcphảitrởlạilàmviệctrongcáchầmmỏ.SựđốixửtàntệlàmngườiẤnĐộphẫnnộđiêncuồngvàphóvươngLordHardingephảiđọcmộtbàidiễnvănvạchtrầntộiácvàbuộctộihànhđộngdãmancủachínhquyềnNamPhi.

ĐạiTướngSmutsbịhạbệ.MộtuỷbanđượcchỉđịnhđểgiảiquyếtvấnđềvàGandhicùngnhữnglãnhtụkhácđượcthảravôđiềukiện.Cuốicùng,bảnkýkếtgiữaGandhivàSmutsđượcmangrathảoluận,vàhợpthứchoámộtđạoluậtbảovệẤnkiều,huỷbỏnhữngbấtcông.ĐâylàđiểmvinhquangcaonhấtcủagiaiđoạnđầutrongcuộcđờitranhđấucủaGandhi,ôngđãtỏchothếgiớibiếthiệuquảvĩđạicủamộtthứvõkhímớicủakẻbịápbức,đólàSatyagraha.

GandhilêntàuđiAnhQuốc.CuộcđạichiếnthếgiớibùngnổgiữaĐồngMinhvàpheTrục,khiôngcònđanglênhđênhngoàibiểncả.Saukhiđếnnơi,ôngtứctốcxinphépchiêumộnhữngngườiẤntạiAnhthànhlậpđoàncứuthươnglưuđộng.NhưngbấtngờchứngsưngmàngphổibộcphátbắtbuộcôngphảibỏdởcôngviệcvàtheolờikhuyêncủaBácSĩ.GandhiphảitrởvềẤnĐộ.

Tạiđây,trongnăm1916–1917,ôngcầmđầucuộcnổidậyyêucầuhuỷbỏviệcbắtbuộcngườiẤnlàmtrongcáchầmmỏđãkýgiaokèophảiđiđếncácnơikháccủaĐếQuốcđểlàmviệc.Chínhquyềnđồngýtrênnguyêntắcnhưngkhôngthihànhđúngđắn.GandhihôhàocảnướcẤnnổiloạn.Ôngbắtđầubịcảnhsátlưuýtheodõi.Cuộcnổidậythànhcông,quychếgiaokèođượcbãibỏ.

Sauđó,GandhiđiđếnChamparanđểgiúpnhữngngườidânquêbịápbứcdướiquychếtrồngcây.Ôngphảiđươngđầuvớisựthùghétthậmtệcủacácđịachủvàchínhquyền;nhưngôngvẫnlãnhđạocuộctranhđấuđếnthànhcôngbằngphươngphápônhoà.ĐólàcuộcvùnglênSatyagraha.Ôngnóirằng“chínhnhờvậymàcuộchàkhắckéodàibaolâunayđượckếtthúctrongmộtvàitháng”.

CuộctranhđấukhiếnôngphảiđươngđầuvớimộtvấnđềtrọngđạicủanướcẤn,đólàsựnghèonàn,thoáihoácủacáclàngmạc;vàtừđâytrởđi,tâmtríônglúcnàocũnglonghĩđếnviệchồisinhđámdânquê.

TừChamparan,ôngđiđếnKharađểgiúpnhữngngườidânquêởđây.Chốnglạiviệcchínhquyềnđòihọphảibồithườngsaumộtvụthấtmùa.Cuộctranhđấukếtthúcbằngmộtbảnhợpđồngchưađượcthoảmãn.NhưngbâygiờGandhiđãcóhậuthuẫnmạnhởẤnĐộ.VịphóvươngmờiôngthamdựmộthộinghịchiếntranhtạiDelhiđểnhờônghỗtrợchoviệcchiêumộnhữngngườiẤntìnhnguyệnđiphụcvụởnướcngoài.Trướcsựngạcnhiêncủamọingười,GandhibằnglònggiúpđỡvàtựôngphụtráchviệcchiêumộlínhtạiKhairan.Ôngkhônggặtháiđượcthànhcôngvàbịlâmtrọngbịnhvớichứngkiếtlỵ.

TrongkhiởNamPhi,Gandhiphátnguyệnkhônguốngsữa,vìvắtsữalàmộthànhđộngtànnhẫnđốivớibòcái.Suốtthờigianôngbịbịnh,vợôngvàbácsĩkhuyênôngnênuốngsữadê,vàôngtiếptụcuốngsaukhiphụcsức.Tuynhiên,ôngvẫnxemviệcuốngsữadêvẫnlàđiềucóvẻácđộc.

SauđócuộcbạođộngbấtphụctùngchốnglạiđạoluậtRowlatt.CuộcbấtphụctùngbắtđầuvớingàylễQuốcTángtrêntoànlãnhthổẤnĐộđểtưởngniệmnhữngthànhcôngvĩđại.CơngiậndữcủadânchúngđãlênđếnđộnguyhiểmvàmâuthuẫnvớinhữngnguyêntắcbấtbạođộngSatyagraha,cuộcbạođộngbùngnổdữdội.NhưngtạiPunjab,chínhquyềntrảthùmạnhmẽlạicuộcnổidậybạođộngcủadânchúng.Thiếtquânluậtđượcbanhành.CuộcthảmsátAmritsarxảyra.GandhibịtừchốikhôngđượcvàoPunjab.Trướcsựthấtvọngnhiềungườitheoông,Gandhikêugọichấmdứtcuộcbạođộng.

CuộcthảmsátAmritsarchứngtỏmộtsựchuyểnhướngtrongtháiđộcủaGandhiđốivớiĐếQuốcvànướcAnh.Đếnnaylòngtrung

thànhcủaôngđốivớiAnhQuốccàngngàycàngsuygiảm,vìôngcảmthấynướcAnhđãlàmchoẤnĐộtrởnêndốtnát,điêutàn;chonênẤnĐộphảitiếnbộtrongvàngoàinước.

Cùnglúcđó,ôngnhậnthấyrằngẤnĐộkhôngthểnàođạttớimụctiêunếucứbịxâuxégiữaẤnvàHồi.ôngdấnthânvàoviệchoàgiảisựtranhchấpgiữahaitôngiáonày.ÔngủnghộngườiHồitrongtrậnKhilafatvàđốcthúcxintrảtựdochoanhemAli.Cólẽcũngvàolúcđó,phongtràoKhadiđãđượckhaimạcvàlantràn.

Đầutiên,GandhihỗtrợnhữngcuộccảicáchMontagu,ChelmsfordtrongQuốcHội;thángTưnăm1920,ônghôhàotẩychayhàngngoạiquốc.Việctẩychayhàngngoạiquốclàmộtđiềuquantrọngvàđãđưađếnnhiềucuộcđụngđộkinhkhủngvớicảnhsát.ViệcđốtcháyhàngngoạiquốcđượcGandhitổchứctrongcuộcbiểutìnhkhiHoàngTửxứWalesđếnBombay,cơhộihiếmcóchomộtcuộcbạođộng.SaucuộchỗnloạnởBombaylànhữngcuộcámsátvàđốtnhàtạiChauriChaura.

ViệcbạođộngphảnlạitinhthầnSatyagrahanhưmộtcơngióhànhhạGandhi.Ôngcảmthấycólỗivìđãtincậyvàolợikhíbấtbạođộngnơidânchúngtrướckhihuấnluyệnhọ,chonênôngkêugọichấmdứtphongtràobạođộng.ÔngrútluivàochùanhỏởSabarmatiđểănnănsámhốibằngcáchtuyệtthực.Tạiđây,lầnđầutiênởẤnĐộôngbịbắt.

TrướcphiêntoàxửôngởAhmedabad,ôngđọcmộtbàidiễnvănbiệnhộchophongtràoSatyagrahavànhữngphươngpháptranhđấucủaông.Quantoàýthứcđượcnhữngđộnglựccủaôngcótínhcáchtrongsạch,nhưngvìluậtphápphảikếtánôngsáunămtùở.ÔngbịnhốttạinhàtùYeravdaởPoonachođếnthángGiêngnăm1924,ônglâmbịnhnặng,ôngđượcchởđếnbịnhviệnPoonavàgiảiphẫuruộtdư.

Ôngluônluôntỏlòngnhớơnxâuxađốivớisựsănsócchuđáoởbịnhviện.Saukhibìnhphục,ônglạituyệtthựctạiDelhiđểphảnđốisựtranhchấpđổmáugiữahaiđoànthểẤngiáovàHồigiáo.

Năm1927,uỷbanSimonđượcchỉđịnhcuộctẩychaylantrànkhắpnướcẤn.Dựatheobảnphúctrìnhcủauỷban,chínhphủAnhnhấtđịnhhọphộinghịBànTròn.Gandhi,lãnhtụQuốcHội,lưuýchínhquyềnlàQuốcHộisẽkhôngcanthiệpvàohộinghị,vàđedoạmộtcuộcnổiloạndânsựbấtphụctùngnếunhữngđòihỏicủaẤnkhôngđượcchấpthuận.

MộttrậnchiếnmớibắtđầumởrộngvàothángBanăm1930.Trướcđó,GandhiviếtthơchophóvươngđểbáotinlàôngsẽcầmđầumộtphongtràosẵnsàngtháchđốvớiđạoluậtMuốibằngphươngphápbấtbạođộng.Ngày12thángBa,ônghướngdẫnmộtđoànngườitừamcủaôngởSabarmatidiễuhànhquakhắplàngmạc,điđếnđâuGandhicũngsáchđộngquầnchúngthamgiavàocuộctranhđấunày.Đặcbiệtôngkhuyếndụnhữngđạidiệncủachínhquyềnrờibỏnhiệmsởđểhưởngứngcuộcbiểutìnhcủadânchúng.

CuộcdiễuhànhđôngđảokhôngnhữngchỉgâychúýởẤnĐộmàcònkhắpchâuÂuvàchâuMỹ.Phảiđimộtthángtrời,đoànSatyagrahasmớiđếnbờbiểntạiDandi.Tạiđây,ngày06thángTư,Gandhitheonghilễ,nhặtmộtnắmmuốitrênbãibiểnvàbằngmộtbiểutượngchosựphạmluậtdochínhquyềnđặtra,ôngkhaimạcchophongtràovậnđộngdânsựbấtphụctùng.

Cuốitháng,ôngtuyênbốsẽcầmđầumộtcuộccướpphábấtbạođộngvàokhomuốicủachínhquyềntạiDharasana.Nhưngcuộccướpphákhôngbaogiờthựchiệnđượcvìngày05thángNăm,GandhibịbắtgiamvàonhàtùởBombay;nơiđâyôngcóthểbịtốnggiamvôhạnđịnhmàkhôngđượcxétxử.

SaukhiGandhibịbắt,khắpcáctỉnhlớnởẤnđềulàmlễQuốc

táng.Cuốicùng,cuộchưuchiếnđượcđưarathảoluậnvớibảnkýkếtgiữaIrwinvàGandhi.Gandhichấpnhậnviệcquốchộiphảiđìnhchỉhànhđộngtrựctiếp,đồngthờivịphóvươngcũnghứarútlạinhữngbiệnphápđànáp.

Sáuthángsau,Gandhithamdựhộinghịbàntrònlầnthứhai,vớitưcáchđạidiệnquốchội.Ôngchỉhoàntấtđượcmộtítvấnđề,vàtronglúcđó,cuộctranhđấulạibùngnổởẤnĐộ.CuộchưuchiếncủaGandhibịtanvỡ.KhitrởvềBombay,Gandhitiếpxúcvớiphóvương,bâygiờlàLordWillington.Mụcđíchcủaônglàtìmcáchhoàgiảivấnđề.MộtsốđiệntínđượctraođổigiữaGandhivàviênthưkýriêngcủaphóvương.Vịphóvươngcóvẻngoancố.Vàchỉngàyhômsau,khibứcđiệntíncuốicùngđượcgởiđi,Gandhibịbắtvàolúcrạngđông.DânchúngởBombayđồnrằnglịnhbắtôngđượcbanhànhtronglúcđangtraođổinhữngbứcđiệntínvớinhau.

GandhilạibịtốnggiamvàongụcYeravdavàkhôngđượcxétxử.ViệcGandhibịbắtđãgâyranhữngcuộcbiếnđộnglantrànmạnhmẽ,GandhitrongtùvẫnlàmộtsứcmạnhđángngạicũngnhưlúcGandhiđượctựdo.Sauđó,cũngtrongcùngmộtnăm,Gandhiđãtỏmộttháiđộhếtsứccanđảmnhấttrongđờiôngnhândanhnhữngkẻcùnđinhkhốrách.ĐâylàmộtcuộctuyệtthựcchođếnchếtđểchốnglạiôngRamsayMacDonald.Cuộctuyệtthựcthànhcông.VìtấtcảgiaicấpởẤntíchcựchoạtđộngđểđiđếnmộtthoảhiệpbảovệmạngsốngchoMahatmavàhiệpướcPoonarađời.

Gandhiđượctrảtựdo,rồilạibịbắtmàvẫnkhôngđượcmangraxétxử.Ônglạituyệtthựcđểchốngđốisựđànápcủanhàtù,cũngnhưđòiquyềnsốngchonhữnggiaicấpbịápbứcmàônggọinhữngngườiđólàHarijan(concủathượngđế),ôngđượctrảtựdo,vàsauđóthamdựhộinghịPoona;vàhộinghịđiđếnquyếtđịnhtháiđộdânsựbấtphụctùngcủađạiđasốquầnchúngphảichấmdứt,riêngcánhânGandhithìđượctựdobàytỏtháiđộSatyagraha.

Ônglạibịbắtvàđượcthasaumộtcuộctuyệtthựcđểchốnglại“khôngaicóđặcquyềnngoàilýlẽcủasựthật”vàothángTámnăm1933.Năm1934,ôngkhuyênlơncáclãnhtụởquốchộiủnghộquanđiểmcủaông.Vàithángsau,ôngcảmthấysựliênlạcvớiquốchộigâysựphiềntoáichonhữngngườikhôngthểlãnhhộiđượclýtưởngđạođứctrongnhữnghoạtđộngchínhtrịcủaông,vàôngtừchứchộiviêntrongquốchội.Tuynhiên,ôngvẫncònlàmộtbậcthầykhảkínhcủacácnghịsĩvànhữngquanniệmcủaôngvềcácvấnđềnhưsựcấmbánrượumạnh,nângcaođờisốngtrongcáclàngmạcvàcảithiệnmứcsốngdânnghèođềuđượccácbộkhắpnơithihành.

Năm1938,vàomộtbuổichiềutrongphiênhọpQuốcHội,ôngkêugọicácnhânvậttrongchínhphủtừchứctậpthểđểphảnđốichánhsáchânxátùnhâncủaphóvương.LờikêugọicủaGandhiđếntaivịphóvươngvàôngnàyđãchỉthịchocácbộtrưởngxemxéttừngtrườnghợpcủacáctùnhânchínhtrịđểđượcânxá.

SựdịbiệtgiữaẤnvàHồicànggiatăngvàGandhicốgắngbắtnhịpcầuthôngcảmbằngđườnglốihoàgiảivớiJinnah,lãnhtụliênminhHồigiáo.Nhưngnhữngcuộctranhluậnkéodàiđểrồikhôngđiđếnđâu.

GandhilạitrởthànhtiêuđiểmtrênsânkhấuchínhtrườngẤnĐộvàonăm1939,vàtrướcphiênnhómTripuricủaquốchội,ôngtuyệtthựctạiRajkotđểphảnđốiviệcviphạmhiệpướcgiữachínhquyềnvàcáclãnhtụphongtrào.TìnhtrạngGandhitrởnênnguykịch,vàsaucuộctranhluậncủaphóvươngvớiSirMauriceGwyer,chánhántoàánliênbangẤn,ôngđượckhuyênnênchấmdứttuyệtthực.

GandhikêugọitấtcảngườiAnhhãychấpnhậnphươngphápbấtbạođộng,ôngcũngyêucầuchocácnhânviênquốchộiđượctựdođituyêntruyền,giảngđạochốnglạinhữngsựgiúpđỡdướibấtcứhìnhthứcnàochocuộcthếchiếnthứhaimàngườiAnhđanglâmvàovòngchiếnmộtcáchtíchcực.Theosauđólàmộtphongtràodânsựbất

phụctùng,bắtđầulẻtẻtừngcánhân,vàcàngngàycàngtrởnênmộtlựclượngkhổnglồ.Tớihaimươilămngànnhânviênquốchộivàongồitrongtùtrongsuốtnămmàphongtràovẫnkhôngbịdậptắt.

Ngày09thángTámnăm1942,GandhivàmộtsốnhânvậtbịbắttạiBombaysaukhitungraquyếtđịnh“HãyrờikhỏiẤnĐộ”.ÔngbịgiữtạidinhAgaKhanởPoonatrongkhinhữngnhânviênQuốcHộibịgiamvàonhàtùởAhmednagarFort.

Gandhibắtđầumộtcuộctuyệtthực“tuỳthuộcvàokhảnăng”vàongày10thángGiêngnăm1943khiđưaravấnđềđạođứccủaSatyagrahalà“hànhxác”.Tìnhtrạngsứckhoẻcủaôngtrởnêncựckỳtrầmtrọngtrongtuầnlễthứhai.Trướccuộckhủnghoảngnày,banhânvậtcủahộiđồngphóvươngtừchức.Cuộctuyệtthựcchấmdứtngày03thángBa.Gandhimấtvợkhicònởtrongtùngày22thángHainăm1944.

MộtcuộcbiếnđộngvĩđạichốnglạichínhquyềnsaukhiGandhibịbắtlàmkinhđộngcảnướcẤn,kéodàitrongvàithángvàlàmkiệtquệtiềmnăngchiếntranhcủaAnhQuốcđangcầnđểđốiphóvớinhữngcuộctiếnquânàoạtcủaHitlertrênkhắpcácchiếntrường.Sựthiệthạivềnhânmạngtrầmtrọngvàcảngànngườibịbỏtù.Từtrongnhàtù,Gandhiliênlạcvớiphóvương,phảnđốichánhsáchđànápdãmancủachínhquyềnkhôngthểnàodungthứchonhữngsựbấttuânluậtpháp.

Gandhiđượcthảrasaukhibịmộtchứngsốtrétrừngnguykịchhànhhạ.ÔnglạiđếngặpJinnah,lãnhtụliênminhHồigiáođểcốgắngdànxếpsựđòihỏicủaHồigiáomuốntáchrờirakhỏiẤnĐộ.Mộtlầnnữacuộchoàđàmlạiđổvỡ.

Sauđó,phóvươngmớinhậmchứclàLordWaveltriệutậphộinghịSimla,cácđạidiệncủaliênminhHồigiáo,quốchộivàmộtsốnhânvậtkhácđềuđượcmờithamdự.Hộinghịlạithấtbạikhibiểuquyếtvề

vấnđềtỉlệ,Gandhitừchốikhôngthamdựtrựctiếp,vàchỉgiữvaitròcốvấnchotấtcảcácđảngpháicũngnhưphóvương.

Tronglúcđó,chínhquyềnAnhthayđổivàđảngLaoĐộnglênnắmquyền.Vịtânthủtướng,AttleelongtrọngtuyênbốtạiQuốcHộiAnh,sựđộclậpcủaẤnĐộkhôngcònlàvấnđềtranhluậnnữavàAnhQuốcsẽsẵnsànggiúpẤnsoạnthảobảnhiếnpháp.BađạisứcủanộicácAnhđếnẤnvàtriệutậpmộthộinghịhoàgiảinhữngdịđồngcủacácphephái.GandhihoannghênhsựcốgắngnỗlựccủapháiđoànAnhQuốcđãcótháiđộthànhthậtmuốngiúpđỡẤnĐộ.

LiênMinhHồigiáochấpnhậnkếhoạchcủapháiđoànAnhđầutiên.QuốcHộiẤnchấpnhậnkếhoạchdàihạn,nhưngbácbỏkếhoạchtạmthờiđặttiêuchuẩntrênnhữngđềnghịcủaphóvương.LiênminhHồigiáosauđólạibácbỏcảhaiđềnghịdàihạnvàngắnhạn,rồinhấtđịnhdấnthânvàomộthànhđộngtranhđấutrựctiếp.

Tronglúcđó,phóvươngmờiPanditJawaharlalNehru,lãnhtụđảngđasốđứngrathànhlậpchínhphủ.Ngàyramắtcủatânnộicáclạilàdấuhiệuchonhữngcuộcphiếnloạnlantrànkhắpnước.CácđạidiệnLiênMinhHồigiáođượcmờivàonộicác,nhưngcáccuộcnổiloạnvẫntiếpdiễn.

Ngày20thángHainăm1947,chínhquyềnAnhtuyênbốquyếtđịnhrútluikhỏiẤnĐộ,traotrảquyềnhànhlạichocácngườiđịaphươngvàlựclượngđảngphái.SauđólàviệcHồigiáođòitraotrảlạiquyềnhànhbịtướcđoạttrongnhữngmiềnmàngườiHồigiáochiếmđasốvàLiênMinhHồigiáophảiđượctrôngcoivềviệchànhchánh.

MộtcuộcbạođộngđổmáukhôngtiềnkhoánghậubùngnổởTâyBengal,sauđólàcuộctrảthùtạiBihar,kếtiếpPunjabvàbiêngiớiởphíaTâyBắc.

Gandhi,lúcđóđangởDelhiđểgiúpýkiếnchophequốchộitrongchínhquyền,phảiđimiềnTâyBengal.Tạiđây,ônglàmmộtcuộckinh

lýquatừnglàngmạcđemlạiniềmtinchođámdânchúngkinhhoàngvìnhữngcuộcđổmáugiữaẤnvàHồigâynên,vàôngghikhắcvàotimhọsựtincậylẫnnhaucũngnhưnhữngýtưởngtốtlành.Sauđó,ôngđiBiharcũngvớisứmạngđó.

TrongsuốtthờikỳchuyểngiaoquyềnhànhvàtìnhhìnhchínhtrịtạmổnđịnhgiữahaiquốcgiatựtrịriêngbiệtẤnvàHồi,Gandhitiếptụcdùngtấtcảsứclựccònlạicủamìnhhysinhchođồngloại,đichudukhắpcácmiềnnổiloạnđểtuyêntruyềnchonhucầuhoàbìnhvàthiệnmỹchodântộccũngnhưtổquốcẤnĐộ.

Ôngsốngđểnhìnthấyhoàibảovĩđạicủamìnhđượcthựchiện.ĐólàmộtnướcẤnĐộtựdo,nhưngcuộctranhchấpgiữaẤnvàHồilạigiatăngđểđiđếncuộcphânchialãnhthổnăm1947.

Đầunăm1948,Gandhigiờlàmộtônggiàốmyếubảymươitámtuổi,vẫncốgắngmanglạihoàbìnhchođấtnướcbằngmộtcuộctuyệtthực.HànhđộngnàyđãkhuyếnkhíchnhữngđềnghịquantrọngchonướcHồivàthiểusốdânHồi,vànămngàysauGandhichấmdứttuyệtthực.CảẤnĐộvuimừng.

TấtcảmọicốgắngcủaônglàkhuyênbảonhữngtínđồẤngiáocuồngtínkhôngcònnhìnngườiHồinhưnhữngkẻphảnbội.Tạibuổilễcầunguyện,Gandhiđãhailầnsuýtbịthiệtmạng.LầnthứnhấtlàmộtquảbomkhônglàmthiệthạiaivàGandhimongmuốnkẻnémbomsẽkhôngbịthiệtmạng.Vàingàysauđó,30thángGiêngnăm1948,Mahatmabịbắnchếttạimộtđồnđiềnvắng.

SựvuimừngcủaẤnĐộlạitrởnênđauđớn.CảẤncũngnhưHồiđềuchịutangvàđểtỏlòngtônkínhtrongbuổitanglễ,dânchúngđiđưaôngdàihàngmấycâysốđếnvùnghoảtánggầnconsôngJumnalinhthiêng,nơiđâytrocốtcủaôngtrôilảtảtheodòngnước.

Gandhi,mộtconngườisuốtcuộcđờichỉbiếttranhđấuchođạinghĩađãrađivĩnhviễn.Nhưngsựhiệnhữucủaôngđốivớidântộc

ẤnĐộvẫnsốngmãivàtuyệtđốivớithờigian.NhữnglờigiảngdạycủaGandhivẫncònhiệulựcvàsựquantrọngtolớncủachủthuyếtbấtbạođộngtrongmộtthếgiớibịxâuxénhauvìbạođộng,mộtngàynàođócóthểđượchoàntất.