New GÜMRÜK BİRLİĞİ VE SERBEST TİCARET ANŞLAŞMALARININ … · 2019. 6. 27. · 2013...

EconWorld2014@Prague International Conference in Economics Prague, Czech Republic September 03-05, 2014

1

GÜMRÜK BİRLİĞİ VE SERBEST TİCARET ANŞLAŞMALARININ TÜRKİYE

İLAÇ SEKTÖRÜ İTHALATINA ETKİSİ

Füsun YENİLMEZ1

Esin KILIÇ2

Özet

Türkiye ilaç sektörü ithalatı zaman içerisinde artan bir eğilim göstermekte ve bu sektördeki dış ticaret açığı sürekli artmaktadır. Sektör piyasası ilaçların parasal değerleri açısından incelendiğinde, piyasanın yarısı ithal ilaçlardan oluşmaktadır. Ayrıca, Türkiye’nin AB ülkeleri ile yaptığı Gümrük Birliği Anlaşması ve son yıllarda sayısı hızla artan serbest ticaret anlaşmaları, imalat sanayi dolayısıyla da ilaç sanayi sektörü ithalatının gümrük vergilerine tabi olmadan yapılmasını sağlamaktadır. Bu çalışmada, Türkiye’nin yaptığı Gümrük Birliği Anlaşması ve serbest ticaret anlaşmalarının ilaç sektörü ithalatı üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Bu amaçla 2003-2012 yılları arasında Türkiye’nin 33 ülke ile yaptığı ilaç sektörü ithalatı, panel veri analizi yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Elde edilen bulgular, Türkiye’nin yaptığı Gümrük Birliği Anlaşması ve serbest ticaret anlaşmalarının ilaç sektörü ithalatını arttırıcı yönde bir etkisi olduğunu işaret etmektedir. Anahtar Kelimeler: İlaç Sektörü, Gümrük Birliği, Serbest Ticaret Anlaşmaları, Panel Veri Analizi Jel Kodları: F14, F53, C23

Abstract

Turkey’s imports of pharmaceutical sector shows an increasing trend over time and the foreign trade deficit in this sector is growing continuously. When the market in this sector is analyzed in terms of the monetary value of drugs, the half of the market is consists of imported drugs. Furthermore, Turkey's Customs Union Agreement with the EU countries and the rapidly growing number of free trade agreements in recent years ensure that imports are made without being subject to customs duties on manufacturing industry sector and accordingly pharmaceutical sector production. In this study, the effects of Customs Union Agreement and free trade agreements on Turkey’s pharmaceutical sector imports are investigated. To this end, Turkey’s pharmaceutical imports from 33 countries during the period 2003-2012 are examined using panel data analysis method. The findings indicate that Customs Union Agreement and free trade agreements have an increasing effect on Turkey’s pharmaceutical sector imports. Key Words: Pharmaceutical Sector, Customs Union, Free Trade Agreement, Panel Data Analysis Jel Classification: F14, F53, C23 1Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisat Bölümü, [email protected] , Tel: 02222393750-‐‑1152

2Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisat Bölümü, [email protected] , Tel: 02222393750-‐‑1120


2

GİRİŞ

Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda ilaç sanayii “beşeri ve veteriner hekimlikte tedavi edici,

koruyucu, besleyici, tanı aracı olarak kullanılan sentetik, biyolojik, bitkisel ve hayvansal

kaynaklı ilaç etkin ve yardımcı maddeleri ile farmasötik teknolojiye uygun olarak müstahzar

ilaç üreterek sağlık hizmetlerine sunan bir sanayi dalı” olarak tanımlanmaktadır (DPT, 2007:

1). Sağlık ve tedavi hizmetlerinin ülkelerin refah seviyesiyle ilgili önemli bir gösterge olması

ilaç sanayiinin stratejik sektör olarak görülmesinin temel sebeplerindendir. İlaç sanayii ulusal

güvenlikle ilişkisi nedeniyle de kilit bir sektördür. Bunların yanı sıra ilaç endüstrisi yoğun

AR-GE faaliyetleri oluşturulduğu durumlarda yüksek katma değer sağlayabilme kapasitesi ile

ekonomik açıdan da stratejik bir konum elde etmektedir (TOBB, 2012).

Dünya ilaç sektörü son yıllarda hızla artan bir büyüme trendi izlemektedir. Dünya ilaç

sektörünün büyümesinde demografik değişim, ortalama yaşam süresinin artışı, hastalık

paternlerindeki değişimler, sosyal küreselleşme, sağlık hizmetlerine erişimdeki anlamlı artış

ve sosyal devlet olgusunun doğuşu gibi etmenler rol oynamaktadır (T.C. Ekonomi Bakanlığı,

2014:1).

2012 yılında 961 milyar dolarlık değere ulaşan dünya ilaç piyasası ABD, AB ve Japonya

pazarlarında yoğunlaşmaktadır. ABD ilaç pazarı dünya pazarından %50 pay alırken, Avrupa

ilaç pazarının dünya pazarından aldığı pay %29, Japon ilaç pazarının ise küresel pazardan

aldığı pay %9.9 olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu ülkelerin piyasadaki büyümenin lokomotifi

olma rolleri, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu pharmerging adı verilen gelişmekte olan

ilaç pazarlarının önemi ve büyümeye etkisinin artması dolayısıyla önemini kaybetmektedir.

Bu ülkeler artan milli gelirlerinin yanı sıra yükselen sağlık kaliteleri ve erişimi kolaylaşan

sağlık hizmetleri ile ilaç piyasasında güçlü bir konum kazanmaktadır (İlaç Endüstrisi

İşverenler Sendikası, http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/32/dunya-ilac-pazari). Bölgelere

dayalı toplam dünya ilaç pazarı 5 yıllık bileşik büyüme rakamlarına bakıldığında, 2007-2011

yılları arasında Çin en yüksek büyüme oranına sahip ülkedir. 2012-2016 dönemi için

öngörüler ise Çin, Brezilya, Hindistan ve Rusya’nın en fazla büyüme artışları yaşanacak

ülkeler olacağı yönündedir (TC Ekonomi Bakanlığı, 2014).

Dünya ilaç pazarının %95’ine uluslararası alanda faaliyet gösteren şirketler sahiptir. İlaç

sanayi teknolojik gelişme için yüksek AR-GE harcamaları gerektirmekte olan bir sektör

olduğu için pazarda yoğun bir rekabet ortamı mevcuttur. Bu durum ilaç şirketlerinin


3

faaliyetlerine devam edebilmek ve pazardaki konumlarını koruyabilmek için birleşme ya da

anlaşma yoluna gitmelerine sebep olmaktadır. Son yıllarda çok sayıda şirket birleşmesi ve

şirket satın alma anlaşmaları meydana gelmiştir. Yapılan uluslararası bir araştırmaya göre

toplam 500 anlaşma yapılmış olup bunların 289’u Avrupa, 157’si ABD ve 30’u Japonya

firmalarına aittir. (Yılmaz, 2010: 7).

İlaç sektörü küresel dış ticaret rakamları incelendiğinde; dünya ilaç ihracatının 2012 yılında

bir önceki yıla oranla %0,86 azalış kaydederek 490 milyar dolar olarak gerçekleştiği

görülmektedir. Dünya ilaç ithalatı ise, 2012 yılında bir önceki yıla oranla %1 azalışla 512,5

milyar dolar değerine gerilemiştir. Dünya ilaç üretiminde olduğu gibi ihracat ve ithalatta da

önde gelen ülkeler; AB ülkeleri ve ABD’dir. 2012 yılı itibariyle dünya ilaç ihracatında

Almanya, İsviçre, Belçika, ABD, İngiltere ve Fransa; ithalatta ise ABD, Almanya, Belçika,

Fransa, İngiltere ve Japonya ilk sıralarda her almaktadır. Gelişmiş ülkeler ilaç ticaretini

birbirinden yapmakta ve gelişmekte olan ülkelerle yaptıkları ithalat oldukça sınırlı olmaktadır.

Türkiye, yüksek ilaç ihracatı yapan ülkeler sıralamasında toplam ihracattan aldığı %0,1

oranındaki pay ile 37., ilaç ithalatçısı ülkeler arasında ise 22. sırada yer almaktadır. (TC

Ekonomi Bakanlığı, 2014).

Türkiye ilaç sektörünün tarihsel gelişimine bakıldığında önemli yatırımların gerçekleştiği iki

dönem söz konusudur. Bunlardan ilki, 1952 yılından 1970’li yılların başlarına kadar geçen

dönemdir. Bu dönemde ‘1954 Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu’nun kabulünden sonra

başlayan yabancı yatırımlara paralel olarak yerli firmalar yeni ve modern fabrikalar kurmaya

yönelik yatırımlar yapmışlardır. İkinci dönem ise Dünya Sağlık Örgütü’nün İyi imalat

yöntemleri (Good Manufacturing Practices-GMP) gereklerinin karşılanması ve gerekli

teknolojik ilerlemenin sağlanması amaçlarına yönelik olarak yatırımların arttığı 1984 yılından

günümüze kadar geçen zaman dilimini kapsamaktadır (TOBB, 2008).

Türkiye 1984 yılında yürürlüğe giren İyi Üretim Uygulamaları’nın gerektirdiği yatırımları

yaparak teknolojik gelişimini hızlandırmış AB ülkeleri ile kıyaslanabilir bir teknolojik düzeye

ulaşmıştır. Türkiye, üretim standartları ve kapasitesi itibarı ile de oldukça gelişmiş bir ilaç

sanayiine sahiptir. Türkiye ilaç sanayi pek çoğu lisans anlaşması çerçevesinde de olsa önemli

miktar ve çeşitlilikle üretim ve ihracat imkanına sahip ve katma değeri yüksek olan

sektörlerden biridir.


4

Ancak Türkiye ilaç endüstrisinin mamul üretimi ve hammadde üretim kapasite kullanımı

düşüktür. Türkiye ilaç sektöründe, hammadde üretiminde kullanılmayan kapasite oranı %62

ve mamul üretiminde kullanılamayan kapasite oranı %38’dir. Kullanılamayan kapasite

yüksekliğinde üretimde uygulanan GMP kurallarına uyum ve bunun gereksinimleri;

ruhsatlandırma sürecindeki uygulamaların yasada öngörülen 210 günden çok daha uzun süre

alması gibi etkenlerin yanı sıra hammadde üretiminde hammadde girdilerindeki pahalılık,

teknoloji zafiyeti, AR-GE noksanlığı, kalifiye eleman noksanlığı gibi rekabeti zorlaştıran

faktörler önemli etkenler olarak öne çıkmaktadır (TOBB, 2012)

Tüm bunlara rağmen Türkiye ilaç sektöründe önemli ve büyüyen bir pazar konumundadır.

2013 yılında, Türkiye ilaç pazarı, 2013 yılında kutu bazında %0,6'lık bir artış ile pazar

değerlerini korurken, iskonto düşüşleri ve ithal ürünlerdeki artışın etkisi ile TL bazında %6,5

büyümüştür. 2012 yılında tutar ölçeğinde %37,7 olan eşdeğer ilaçların pazar payı, 2013

yılında %36,7’ya gerilemiştir. Kutu ölçeğinde ise %51,8’den %52'ye çıkmıştır. (İlaç

Endüstrisi İşverenler Sendikası, http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/33/turkiye-ilac-pazari)

Türkiye, Intercontinental Marketing Services Health tarafından Çin, Brezilya, Meksika, G.

Kore, Hindistan ve Rusya ile birlikte gelişmekte olan 7 pazardan biri olarak

değerlendirilmektedir. İlaç sanayi ürettiği ilaçların kalitesi etkinliği ve güvenilirliği ile birçok

ülke ile rekabet edebilecek düzeye gelmiş ve dış pazarlara açılmaya başlamıştır. Türkiye’nin

sektörde sahip olduğu potansiyele rağmen, hem iç hem de dış kıyaslamalarda Türk ilaç

endüstrisinin potansiyelini kullanamadığı görülmektedir. Sektörün dünya pazarı içinde payı %

0,2 dolayındadır. (TC Ekonomi Bakanlığı, 2014). Türk ilaç endüstrisi, dünya ticaretinde

ortalamanın çok altında bir paya sahiptir.

Türkiye’nin ilaç ihracatı 1978 yılında başlamış ve yıllar itibariyle hızlı bir artış göstermiştir.

2013 yılında ihracatı önceki yıla göre %13,7 oranında artarak yaklaşık 818 milyon dolar

olarak gerçekleşmiştir. Son yıllarda ilaç üretiminde merkez konumunda olan AB ülkeleri ve

ABD gibi ülkelerin de aralarında bulunduğu 100’den fazla ülkeye ihracat yapılmaktadır.

Türkiye’nin 2013 yılı ilaç ihracatında ilk sırayı İran almaktadır. Irak, Almanya, İsviçre, ABD,

G. Kore, Azerbaycan ve KKTC diğer kayda değer ihracat pazarlarıdır. Irak’a yönelik önemli

miktarda gerçekleştirilen kayıtsız ilaç ihracatı da göz önüne alındığında, Türkiye’nin

potansiyeli en yüksek pazarlarından birisinin Irak olduğu düşünülmektedir. (TC Ekonomi

Bakanlığı, 2014).


5

Türkiye’nin ilaç ve diğer eczacılık ürünleri ithalatı ise 2013 yılında önceki yıla oranla %3

oranında artış göstermiş ve 4,5 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. (TC Ekonomi Bakanlığı,

(2014). . Türkiye çok yeni yüksek teknoloji gerektiren veya biyoteknoloji ürünü olduğu için

belirli üretim merkezlerinde yapılabilen ilaçların yokluğu ve ithalatı, ilaç hammadde ve ara

maddelerinde yüksek oranda ithalata bağımlılığın olması, tüketimi az olduğu için ülkede

üretimi ekonomik olmayan ilaçlar ithal edilmesi ve gereksiz bitmiş ürün ithalatı nedeniyle

ihracat potansiyelini tam olarak kullanamamakta ve dış ticaret açığı artmaktadır.

Türk ilaç sanayi teknolojik altyapı, dünya standartlarında üretim ve canlı bir iç pazara sahip

olmasına rağmen yeni teknolojiler, AR-GE yatırımları ve çalışmaları konularında ciddi

sıkıntılar yaşamaktadır. Ayrıca hammadde konusunda yerli üretimin azalması ve buna bağlı

olarak hammadde ithalatının giderek artması, sektörün rekabet edebilme şansını azaltmaktadır

(Yılmaz, 2010). Devlet, endüstriyi stratejik sektörler arasına alarak bu yönde adımlar atmakta

ancak fiyatlandırma ve geri ödemeye ilişkin politikalar düzeltilemediği için sektör arzu edilen

yönde gelişme göstermemektedir. (TOBB, 2012)

1.1.1996 tarihinde AB ile Gümrük Birliği’nin gerçekleştirilmesiyle birlikte tıbbi

müstahzarların terkibinde bulunan ilaç başlangıç maddeleri ile ilaç hammaddeleri üretiminde

kullanılan maddeler ve tıbbi müstahzarların AB’den ithalat ve bu ülkelere ihracatı gümrük

vergisinden muaftır. Ancak Türkiye’nin Dünya Sağlık Örgütü’nün ilkelerini belirlediği İyi

Üretim Uygulamaları (GMP) kurallarına uygun üretim yapılmaması durumunda AB’ye ilaç

ihracatı mümkün değildir. Benzer şekilde Türkiye’de de İlaç Tanıtım Yönetmeliği,

Ambalajlama ve Etiketleme Yönetmeliği, İlaç Araştırmaları Yönetmeliği, Kozmetik

Yönetmeliği, Biyo Yararlanım Yönetmeliği, Ruhsatlandırma Yönetmeliği, İyi Klinik

Uygulamaları (GCP), İyi Laboratuvar Uygulamaları (GLP), İyi Dağıtım ve Depolama

Uygulamaları (GDP) ile ilgili yönetmelikler AB kuralları ile uyumlu hale getirilmiş ve

yürürlüğe girmiştir. Eylül 1995’te Patent Yasası yayınlanmış ilaç ve hammaddeleri ürün ve

üretim yöntemi bazında 1.1.1999 tarihinde başlayacak şekilde patent kapsamına alınmıştır.

AB İlaç Ruhsatlandırma Kriterleri de kabul edilerek ruhsatlandırmadaki yükümlülükler

genişletilmiştir.

Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının Türkiye dış ticaretine etkisi literatürde

genellikle çekim modelleri çerçevesinde incelenmiştir. Karagöz ve Karagöz (2009), Türkiye


6

dış ticaretine Gümrük Birliği ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Konferansı’nın etkilerinin yanı

sıra komşuluk, ortak din ve tarihsel-kültürel yakınlığın etkilerini panel çekim modeli

çerçevesinde ele alan bir çalışmadır. Çalışmada elde edilen bulgular, Gümrük Birliği

Anlaşması’nın tek başına dış ticareti arttırıcı bir etkisinin olmadığı, ancak diğer etkenlerle

birlikte dış ticareti arttırıcı etkisinin ortaya çıktığı yönündedir. Özkaya (2011), ikili ve çok

taraflı ekonomik ve ticari anlaşmaların Türkiye’nin 113 ülkeyle olan ihracatına etkisini panel

çekim modeli ile test etmiştir. 1996-2006 dönemini kapsayan çalışmada ikili ticari

anlaşmaların ve Gümrük Birliği’nin ihracat üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı, diğer çok

taraflı anlaşmaların ise ihracatı arttırıcı etkisi olduğu sonucuna varılmıştır. Aysun, Öksüzler

ve Yılgör (2012), Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin AB-15 ülkeleri ile yaptığı dış ticarete

etkilerini, 1980-2009 dönemi verileriyle panel çekim modeli kullanarak incelemiştir.

Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre ilgili dönemde Gümrük Birliği’nin ihracat üzerindeki

etkisi anlamsız iken, ithalat üzerindeki etkisi ithalatı ve dolayısıyla dış ticaret açığını arttırıcı

yöndedir.

Fisunoğlu ve Yücel (2008), Gümrük Birliği’nin Türkiye ile 12 AB üyesi ülke arasındaki

sektörel dış ticareti üzerindeki 1988-2002 dönemi verileriyle ele almıştır. Panel veri analizinin

kullanıldığı çalışmada, Gümrük Birliği’nin sektörel ithalat üzerindeki etkisini inceleyen

modelde bağımsız değişken olarak Türkiye’nin GSYH’si, sektörel katma değerler, sektörel

kapasite kullanım oranı ve Türkiye’nin ele alınan AB ülkeleri dışındaki ülkelerle yaptığı

ithalat değerleri yer almaktadır. Elde edilen bulgular Gümrük Birliği Anlaşması’nın genel

olarak ithalatı arttırdığı yönündedir. Sektörel olarak ise metal ana sanayi ve işlenmiş metal

ürünler, makine ve ekipmanları ve taşıma araçları ve ekipmanları sektörlerinde Gümrük

Birliği’nden sonra bir ithalat artışı olduğu sonucu elde edilmiştir. Çalışmada Gümrük Birliği

Anlaşması’nın ilaç sektörünün de içerisinde yer aldığı kimyasallar ve plastikler sektörü

ihracatı üzerine ise anlamlı ve negatif etkisi olduğu tespit edilmiştir.

Çolpan Nart (2009), Türkiye’nin Gümrük Birliği öncesi ve sonrası ihracat ve ithalat talebini

1990-2006 dönemi için panel veri analizi ile tahminlemiştir. Gümrük Birliği etkisi, gayrisafi

yurtiçi hasıla ve reel döviz kuru bağımsız değişkenleri ile birlikte Gümrük Birliği öncesi ve

sonrası dönem kuklası, AB üyesi ve üye olmayan ülke kuklası ve AB-GB arasında interaktif

kukla olmak üzere üç farklı kukla kullanılan altı model kullanılarak araştırılmıştır. Çalışmada

Gümrük Birliği’nin hem ithalatı hem de ihracatı arttırıcı yönde anlamlı etkiye sahip olduğu

şeklinde sonuçlar elde edilmiştir. Ayrıca Gümrük Birliği sonrası dönemde GB öncesi döneme

göre Türkiye’nin AB ülkelerine olan ihracatında gerçekleşen artışın, AB ülkelerinden yaptığı


7

ithalatta meydana gelen artıştan daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Türkiye’nin AB dışı

ülkelerle olan dış ticaretinin ise Gümrük Birliği sonrasında da istikrarlı olarak artığı, diğer bir

deyişle Gümrük Birliği’nin ticaret saptırıcı etkisinin olmadığı çalışmada ulaşılan bir diğer

sonuçtur.

Bekmez (2002), Türk imalat sanayi için eksik rekabet koşullarının geçerli olduğu varsayımı

altında geliştirdiği genel denge modeli çerçevesinde, Türkiye’nin Avrupa Birliği ülkeleri ve

diğer ülkelerle olan ticaretini dört farklı senaryo üzerinden incelemektedir. Çalışmada

Gümrük Birliği’nin, Avrupa Birliği ülkeleri ile yapılan ilaç sektörünü de kapsayan kimyasal

ürünler sektörü ithalatını %4.3 oranında arttırırken, diğer ülkelerle olan kimyasal ürün ithalatı

artışının %3.2 oranında olacağı yönünde bulgular elde edilmiştir. Türkiye’nin AB’ye tam üye

olması senaryosuna göre AB ülkeleri ile olan kimyasal ürün ithalatı %9.3 oranında artarken,

diğer ülkelerle yapılan ithalatta anlamlı bir değişme gözlenmemektedir. Tüm ülkelerle serbest

ticaret anlaşması yapılması senaryosu altında ise Türkiye’nin AB ülkeleri dışındaki ülkelerle

yaptığı ithalatın, AB ülkeleriyle yapılan ithalattan daha fazla artış göstereceği sonucuna

ulaşılmıştır.

Literatürde gümrük vergisinden muaf olarak yapılan dış ticaretin sektörel etkilerini araştıran

çalışmalar oldukça sınırlı kalmaktadır. Bu çalışmada, Gümrük Birliği ve serbest ticaret

anlaşmalarının katma değer potansiyeli yüksek olan ilaç sektörü ithalatına etkisi Türkiye

özelinde incelenerek literatüre katkı sağlanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın bir sonraki

bölümünde analizde kullanılan model ve veri seti tanıtılacaktır. Ekonomik Analiz başlığı

altında Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının Türkiye ilaç sektörü ithalatına etkisini

belirlemek amacıyla yürütülen panel veri analizi sunulacaktır. Çalışmanın son bölümünde ise

elde edilen sonuçlar değerlendirilerek politika önerilerinde bulunulmaya çalışılacaktır.

Model ve Veri Seti:

Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının Türkiye ilaç sektörü ithalatına etkisinin

araştırıldığı bu çalışmada, ithalat talep modeline Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşması

kuklası eklenerek Eşitlik (1)’de sunulan model elde edilmiş ve ekonometrik analiz bu model

üzerinden yürütülmüştür.

𝐿𝑜𝑔 𝐼𝑀 = 𝛼 + 𝛽!𝐿𝑜𝑔 𝑌 + 𝛽!𝐿𝑜𝑔 𝑅𝐸𝑅 + 𝛽!𝐷!"!!"# + є (1)

Modelde IM Türkiye’nin ilaç sanayi reel ithalatını ifade etmektedir. Reel ithalat, TL cinsinden

541 kodlu Eczacılık ve Eczacılık ürünleri sektörü nominal ithalatının SITC 54 kodlu Tıp ve


8

Eczacılık Ürünleri ihracat birim değer indeksi ile deflate edilmesiyle elde edilmiştir. İhracat

birim değer indeksi için baz yılı 2005’tir. Y, TL cinsinden Türkiye nominal GSYİH değerinin

TÜFE kullanılarak fiyat etkisinden arındırılmasıyla elde edilen reel milli gelir değişkenidir.

Fiyat etkisini arındırmakta kullanılan TÜFE için baz yılı 2005 olarak alınmıştır. RER, ikili

reel döviz kuru endeksini göstermektedir. İkili reel döviz kuru; E ithalat yapılan ülke para

birimi’nin TL cinsinden değeri şeklinde ele alınan nominal döviz kurunu, P* ithalat yapılan

ülkenin TÜFE değerini ve P Türkiye’nin TÜFE değerini göstermek üzere RER=P*xE/P

formülü ile hesaplanmıştır. Daha sonra elde edilen reel döviz kuru serileri baz yılı 2005=100

alınarak endekse dönüştürülmüştür. 𝐷!"!!"# Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşması

kukla değişkeni olup, Türkiye’nin Gümrük Birliği ya da serbest ticaret anlaşması yaptığı

ülkeler için 1 değerini, diğer ülkeler için 0 değerini almaktadır. Kukla değişken dışındaki tüm

değişkenler modelde logaritmik formda yer almaktadır. Teorik olarak 𝛽! katsayısının pozitif,

𝛽! katsayısının ise negatif değer alması beklenmektedir. 𝛽! katsayısının işareti ve anlamlılığı

ise bu çalışmanın araştırma konusunu oluşturmaktadır.

Türkiye’nin ülke bazında SITC Rev 3. 541 kodlu eczacılık ve eczacılık ürünleri ithalat verileri

ile sektörel bazda ihracat birim değer indeksi verileri Türkiye İstatistik Kurumu web

sitesinden alınmıştır. Nominal GSYİH verisi ile döviz kuru verileri TCMB web sitesinden

temin edilmiştir. Döviz kuru verisi oluşturulurken efektif alış kurunun yıllık ortalaması

alınmıştır. Türkiye ve ilaç sanayi ithalatı yapılan ülkeler için TÜFE verileri WorldBank’tan

sağlanmıştır ve tüm ülkeler için baz yılı 2005’tir. Tayvan için TÜFE verisi WorldBank veri

tabanında bulunmadığından National Statistics Republic of China veri tabanından 2011 baz

yılında elde edilmiş ve baz yılı 2005’e dönüştürülmüştür

(http://eng.stat.gov.tw/mp.asp?mp=5 ).

Ekonometrik analize 19’u Türkiye’nin Gümrük Birliği ya da serbest ticaret anlaşması

kapsamında ilaç ithalatı yaptığı ülkeler olmak üzere toplam 33 ülke dahil edilmiştir.3 2012

3 Gümrük Birliği ya da Serbest Ticaret Anlaşması çerçevesinde ticaret yapılan ülkeler: Fransa, Hollanda, Almanya. İtalya. İngiltere, İrlanda, Danimarka, Yunanistan, İspanya, Belçika, Norveç, İsveç, Finlandiya, Avusturya, İsviçre, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Mısır. (Gümrük vergisinden muaf olarak ticaretin başladığı yıl, Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan için bu ülkelerin Avrupa Birliği’ne üye olduğu 2004, Mısır için serbest ticaret anlaşmasının yapıldığı 2007 yılı olarak alınmıştır.) Gümrük Birliği ya da Serbest Ticaret Anlaşması bulunmayan ülkeler: Rusya, Güney Afrika, ABD, Kanada, Meksika, Brezilya, Hindistan, Tayland, Malezya, Singapur, Çin, Güney Kore, Japonya, Avustralya.


9

yılında, ele alınan ülkelerle yapılan ilaç sanayi ithalatı, Türkiye ilaç sanayi ithalatının

%97.7’sini oluşturmaktadır.

Ekonometrik Analiz

Türkiye ilaç sektörü ithalatına Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının etkisi

incelenirken panel veri analizi yöntemi kullanılmıştır. Analize geçilmeden önce modelde yer

alan verilerin durağan olup olmadıkları Levin-Lin-Chu (2002) panel birim kök testi ile test

edilmiştir.

Levin, Lin ve Chu (2002), panel birim kök testinde sıfır hipotezi değişkenlerin birim kök

içerdiği şeklindedir ve birim kökün varlığı üç adımda test edilmektedir. Öncelikle

değişkenlere ADF regresyonu uygulanmakta ve ortogonalleştirilmiş artıklar üretilmektedir.

Ardından uzun dönem standart sapmaların kısa dönem standart sapmaları hesaplanmakta ve

son aşamada panel test istatistikleri hesaplanmaktadır. Birinci aşamada t zamanı göstermek

üzere her i yatay kesiti için ilgili y değişkeni hesaplanan ADF regresyonu Eşitlik (2)’de

verilmektedir:

∆𝑦!" = 𝛿𝑦!"!! + 𝜃!"∆𝑦!"!!!!!!! + 𝛼!"𝑑!" + 𝜀!" , 𝑚 = 1, 2, 3 (2)

Burada ∆𝑦!" = 𝑦!" − 𝑦!"!! , 𝜀!" ise beyaz gürültü hata terimini ifade etmektedir. pi gecikme

derecesi göstermekte ve modelde yatay kesitler arasında değişlik göstermesine izin

verilmektedir. Elde edilen otoregresyon derecesi pi’ler için ortogonalleştirilmiş artıkları elde

etmek amacıyla iki yardımcı regresyon hesaplanmaktadır. Yardımcı regresyonlar, ∆𝑦!" ve

𝑦!"!! bağımlı değişkenleri ile ∆𝑦!"!! , 𝐿 = 1,… ,𝑝! ve uygun deterministik değişken olan 𝑑!"

bağımsız değişkenleri kullanılarak oluşturulmaktadır. Yardımcı regresyonlar kullanılarak elde

edilen artıklar, 𝜎!" standart hataları ile normalleştirilmektedir. İkinci adımda uzun dönem

varyansın kısa dönem varyansa oranını hesaplamakta kullanılacak uzun dönem varyansı birim

kök boş hipotezi altında elde edilmektedir.

LLC panel birim kök testi, 𝑡! = 𝛿 𝑆𝑇𝐷 𝛿 t istatistiğine dayanmaktadır. Birinci ve ikinci

adımda elde edilen ortogonalleştirilmiş artıklar ve uzun dönem varyanstan elde edilen uzun

dönem standart sapmalar 𝛿 ve 𝑆𝑇𝐷 𝛿 değerlerinin hesaplanmasında kullanılmaktadır. Levin,

Lin ve Chu (2002) hesaplanan bu t istatistiğine düzeltme uygulayarak elde ettiği t-

istatistiğinin asimptotik normal dağılıma uyduğu da göstermiştir. Elde edilen LLC


10

düzeltilmiş t istatistikleri için hesaplanan olasılık değerleri de asimptotik normal dağılım

varsayımı altında hesaplanmaktadır.

Türkiye’nin ilaç sektörü ithalatına Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının etkisini

incelemek amacıyla oluşturulan modelde yer alan değişkenlere LLC panel birim kök testinin

uygulanmasıyla elde edilen sonuçlar Tablo 1’de verilmektedir.

Tablo 1. LLC Panel Birim Kök Test Sonuçları

Model (1) (Sabit terim ve trend

yok)

Model (2) (Sabit terim dahil)

Model (3) (Sabit terim ve trend

dahil) Değişken t-İstatistiği Olasılık(t) t-İstatistiği Olasılık(t) t-İstatistiği Olasılık(t) Log(im) 11.3551 1.0000 -3.30089 0.0005 -13.6943 0.0000 Log(y) 13.8773 1.0000 -8.72741 0.0000 -8.36794 0.0000 Log(𝑹𝑬𝑹) -4.1827 0.0000 -10.6684 0.0000 -6.15237 0.0000

Tablo 1’de verilen sonuçlara göre Log(IM) ve Log(Y) değişkenleri modele sabit ve trend dahil

edilmediğinde birim kök içerirken Log(𝑅𝐸𝑅) değişkeni birim kök içermemektedir. Modele

yalnız sabitin dahil edildiği ve trend ve sabitin birlikte dahil edildiği model göz önünde

bulundurulduğunda ise değişkenlerin birim kök içerdiği şeklindeki birim kök hipotezi tüm

değişkenler için %1 anlam düzeyinde reddedilmektedir. Bu noktada Log(IM) ve Log(Y)

değişkenlerinin grafikleri incelenerek değişkenlerin yukarı yönlü trende sahip oldukları tespit

edilmiştir. Dolayısıyla sabitin ve trendin modele birlikte dahil edildiği LLC panel birim kök

test istatistikleri esas alınarak değişkenlerin hiçbirinin birim kök içermediği sonucuna

varılmıştır.

Değişkenlerin birim kök içermediği saptandıktan sonra, Türkiye ilaç sanayi ithalatına Gümrük

Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının etkisini araştırmak amacıyla kurulan modele panel

veri analizi (sabit ve rassal etkiler) uygulanmıştır. Basit bir panel regresyon modeli i birimleri

ve t zamanı göstermek üzere Eşitlik (2)’deki gibi yazılabilir (Greene 2012, 259).

𝑦!" = 𝛼 + 𝑥!"! 𝛽 + 𝜀!" 𝑖 = 1,… ,𝑁, 𝑡 = 1,… ,𝑇 (3)

Burada 𝛼 sabiti, 𝛽 K×1 boyutlu matrisi göstermektedir. Hata terimi 𝜀!" , 𝑢! modele dâhil

edilememiş bireye özgü bileşeni ve 𝑣!" bileşeninden oluşmaktadır (Baltagi, 2011). 𝑢!, zaman

içinde sabitken, 𝑣!" hem zamana hem de bireye göre değişmektedir. Hata terimi 𝜀!", hata

bileşenlerine ayrıldığında sabit etkiler modeli Eşitlik (4)’teki gibidir.


11

𝑦!" = 𝛼 + 𝑥!"! 𝛽 + 𝑢! + 𝑣!" (4)

Bu modelde 𝛼 + 𝑢! burada tahmin edilebilir bileşenlerdir ve bu toplam 𝑎! şeklinde

gösterilebilir. 𝑎! zamana bağlı olarak değişmediğinden modelin tahmininde EKK tahmincisi

kullanılabilmektedir. Sabit etkiler modeli T sabit ve N→ ∞ ise, 𝛽 için sabit etkiler tahmini

tutarlı iken 𝑎! için elde edilen tahminciler tutarlı değildir (Greene, 2012).

Rassal etkiler modelinde ise hata bileşenleri sıfır ortalama ve 𝜎! varyansla normal

dağılmaktadır (𝑢!~𝑁 0,𝜎!! ve 𝑣!"~𝑁 0,𝜎!! ). Ayrıca bağımsız değişkenler ile 𝑢! ve 𝑣!"

arasında ilişki bulunmamaktadır. Dolayısıyla rassal etkiler modelinin varyansı sabit ve

𝑣𝑎𝑟(𝜀!") = 𝜎!! + 𝜎!!’e eşit olmaktadır. Bu durumda hata terimleri arasında seri korelasyon

ortaya çıktığı için, diğer bir deyişle korelasyon katsayısı 1 olacağı için GLS tahmincisi en iyi

doğrusal sapmasız tahminci olmaktadır.

Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının Türkiye ilaç sanayi ithalatına etkisini

incelemek amacıyla oluşturulan modelin sabit ve rassal etkiler modeli kullanılarak analiz

edilmesiyle elde edilen sonuçlar Tablo 2.’de verilmektedir.

Tablo 2. Panel Veri Analizi (Sabit ve Rassal Etkiler) Sonuçları Sabit Etkiler Modeli (Bağımlı Değişken: Log(IM)

Açıklayıcı Değişkenler Katsayı Standart Hata (robust)

t istatistiği Olasılık(t)

C -21.87204 9.3273 -2.34 0.025 Log(𝒀) 3.4050 0.9193 3.70 0.001 Log(𝑹𝑬𝑬𝑹) -0.7450 0.7381 -1.01 0.320 𝑫𝑮𝑩!𝑺𝑻𝑨 0.3394 0.1403 2.42 0.021 𝐹 = 40.53 Olasılık(𝐹)= 0.000

Rassal Etkiler Modeli (Bağımlı Değişken: Log(IM)

Açıklayıcı Değişkenler Katsayı Standart Hata (robust)

t istatistiği Olasılık(t)

C -21.2394 9.2196 -2.30 0.021 Log(𝒀) 3.3491 0.9093 3.68 0.000 Log(𝑹𝑬𝑹) -0.8248 0.7330 -1.13 0.261 𝑫𝑮𝑩!𝑺𝑻𝑨 0.3777 0.1363 2.77 0.006 Wald 𝜒! = 118.71 Olasılık(𝜒!)= 0.000

Sabit ve rassal etkiler modelleri kullanılarak yürütülen panel veri analizi sonuçları birbirine

oldukça yakın elde edilmiştir. Her iki model de bir bütün olarak anlamlı modellerdir. Analiz

sonucunda Türkiye’nin reel geliri (Log(Y)) değişkeni için elde edilen katsayı teorik

beklentiyle uyumluluk göstermektedir. Reel gelir değişkenine ait katsayı Türkiye’nin


12

GSYİH’sında %1’lik bir artışın ilaç sanayi ithalatında %3.40 oranında bir artış yarattığını

göstermektedir ve istatistiksel olarak anlamlıdır.

Reel döviz kuruna ilişkin elde edilen katsayı ise teorik beklenti ile uyumlu olarak negatif elde

edilmekle birlikte istatistiksel olarak anlamlı görünmemektedir. Diğer bir deyişle, reel döviz

kurundaki bir artış ilaç sanayi ithalatında anlamlı bir düşüşe neden olmamaktadır. Bu sonuç

birkaç nedene bağlanabilir. Birincisi ilaç sektörü, ihracatı ithalata bağımlı bir sektör

görünümü sergilemektedir. Döviz kurundaki artış ihracatta fiyat rekabeti avantajı yaratması

dolayısıyla ihracatı arttırıcı bir etkiye sahiptir ancak ihracatın ithalata bağımlılığı söz

konusuysa ihracatı arttırabilmek için ithalatın devam etmesi gerekmektedir. TL’nin değeri

düştüğünde ithalatta yeterli bir düşüş gerçekleşmiyor olmasının bir diğer nedeni de eşdeğer

ilacın yurtiçinden temin edilememesidir. Patentlerle korunan ya da yüksek maliyet ve

teknoloji yetersizliği nedeniyle Türkiye’de üretimi yapılamayan hayati tedavi grupları için

gerekli ilaçların ithalatını düşürmek mümkün olmamakta; bu durum ithalatın pahalı olduğu

durumda bile ithalata devam etmeyi gerektirmektedir.

Çalışmanın asıl araştırma konusunu oluşturan Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşması

kukla değişkeninin katsayısı ise pozitif elde edilmiştir. Elde edilen pozitif katsayı, Gümrük

Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının Türkiye ilaç sektörü ithalatını arttırıcı bir etkisi

olduğunu göstermektedir. Bu durum ihracat artışı sağlanamadığı durumda dış ticaret açığını

arttırıcı bir etkiye neden olacaktır.

Sonuç:

İlaç sektörü gerek sosyal, gerek ekonomik, gerekse ulusal güvenlik açısından stratejik bir

sektördür. Yüksek katma değerin yüksek AR-GE harcamalarına bağlı olduğu sektör üretimi

ve ihracatında ABD ve AB ülkeleri gibi gelişmiş ülkelerin payı oldukça yüksektir. Türkiye

ilaç sektörü üretimi ve ihracatında geçen zaman içinde önemli gelişmeler gösterse de, ilaç

sektörü ihracatı ithalata bağımlı bir görünüm sergilemektedir. Türkiye, 1996 yılından beri

Gümrük Birliği Anlaşması çerçevesinde sektördeki ciddi rakiplerinden olan AB ülkeleri ile ve

serbest ticaret anlaşması yaptığı diğer ülkelerle gümrük vergisine tabi olmadan dış ticaret

yapmaktadır.


13

Bu çalışmada Gümrük Birliği Anlaşması’nın ve diğer ülkelerle yapılan serbest ticaret

anlaşmalarının Türkiye’nin ilaç sanayi ithalatı üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Söz konusu

etki, Türkiye’nin 33 ülke ile yaptığı ilaç sanayi ithalatı için ve 2003-2012 dönemi ele alınarak

panel veri analiziyle araştırılmıştır. Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının etkisi

araştırılırken, ithalat talep fonksiyonuna Gümrük Birliği Anlaşması ve serbest ticaret

anlaşması kukla değişkeninin eklendiği model kullanılmıştır.

Panel veri analizinin (sabit ve rassal etkiler) kullanıldığı çalışmada gelir ve reel döviz kurunun

ilaç sanayi ithalatına etkisini gösteren katsayılar teorik beklentiyle uyumludur. Gelir değişkeni

için elde edilen katsayı, Türkiye’nin GSYİH’sında %1’lik bir artışın ilaç sanayi ithalatında

%3.40 oranında bir artış yarattığını göstermektedir. Reel döviz kuruna ilişkin elde edilen

katsayı istatistiksel olarak anlamlı görünmemektedir. Hayati tedavi gruplarında yurtiçinden

eşdeğer ilaç temininin mümkün olmadığı durumlarda ve ilaç sektörünün ihracatının ithalata

bağımlılığı nedeniyle, döviz kurunda bir artış yaşansa bile ilaç ithalatında anlamlı bir düşüş

gözlenmiyor olması beklenebilecek bir durumdur. Çalışmanın asıl araştırma konusunu

oluşturan Gümrük Birliği ve Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin ilaç ithalatına

etkisine yönelik elde edilen bulgular ise yapılan anlaşmaların Türkiye’nin ilaç ithalatını

arttırdığını göstermektedir. İlaç sektöründe AB ülkeleri gibi gelişmiş ülkeler birbirleriyle dış

ticaret yapma eğiliminde olduğundan, Gümrük Birliği ve serbest ticaret anlaşmalarının

Türkiye ihracatına etkisi aynı miktarda arttırılamadığında bu durum dış ticareti açığını arttırıcı

etkiye neden olacaktır.

19 Haziran 2012 tarihinde yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararı, büyüme potansiyeli olan

sektörlerin ara malı ithalat bağımlılığını azaltmak ve yüksek katma değerli yatırımları

yükseltmek adına KDV istinası, gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi, sigorta primi

işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi, faiz desteği, KDV iadesi gibi destekler

getirilmiştir (TOBB, 2012). 2012 yılında yürürlüğe giren bu Teşvik Yasası’nda ilaç

endüstrisinin stratejik yatırımlar kapsamında yer alması umut verici adımdır. Teşvik

Yasası’nda büyük ölçekli yatırım teşviklerinden faydalanılabilmesi için gerekli asgari yatırım

tutarının düşürülmesi ve Türkiye’de üretim ve yatırım açığı bulunan biyoteknoloji, onkoloji

ve kan ürünleri gibi özel alanlara atıfta bulunulması önemli gelişmelerdir. Ancak sunulan bu

desteklerin yanı sıra öngörülebilir ve sürdürülebilir bir ilaç politikası ve AR-GE faaliyetlerine

daha fazla önem verilmesi Türk ilaç sektörünün rekabet gücünün sağlanması noktasında

zorunlu görülmektedir. Bu noktada üniversite ve araştırma merkezleri ile işbirliği sağlanması


14

ve sektörde daha fazla ve yetkin bilim adamı yetiştirilmesi ilaç sektöründe sahip olunan

potansiyeli açığa çıkarmak için son derece önem arz etmektedir. Ayrıca yenilikçi ilaçların ilk

adımı olan molekül keşfi de Türkiye’de henüz yapılmamıştır. Türkiye’nin AR-GE

kapasitesini geliştirebilmesi için uluslararası klinik araştırmalara dahil olması var olan

potansiyeli geliştirmek için son derece gerekli bir adımdır.

Kaynakça

Aysun, A., Öksüzler, O. ve Yılgör, M. (2012). Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin dış ticareti

üzerine etkisi: Panel çekim modeli uygulaması. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, 13(2), 15-26.

Baltagi, B. H. (2011). Econometrics. Fifth Edition, New York: Springer.

Bekmez, S. (2002). Sectoral impacts of Turkish accession to the European Union: A general

equilibrium analysis. Eastern European Economics, 40(2), 57–84.

Çolpan Nart, E. (2010). Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin dış ticareti üzerine etkileri: panel veri

analizi. Journal of Yasar University, 17(5), 2874-‐2885.

DPT, (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013 İlaç Sanayii Özel İhtisas Komisyonu

Raporu. Yayın No: DPT: 2747-ÖİK: 694. Ankara.

Fisunoğlu, H. M. ve Yücel, F. (2008). Panel veri yaklaşımı altında Gümrük Birliği

anlaşmasının Türk imalat sanayine etkilerinin bir analizi. Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari

Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), 1-18.

Greene, W. H. (2012). Econometric analysis. (7. edition). New Jersey: Prentice Hall.

İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası. Temel Göstergeler: Dünya İlaç Pazarı.

http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/32/dunya-ilac-pazari (Erişim Tarihi: 13.07. 2014).

İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası. Temel Göstergeler: Türkiye İlaç Pazarı.

http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/33/turkiye-ilac-pazari (Erişim Tarihi: 13.07. 2014).


15

Karagöz, K. ve Karagöz, M. (2009). Türkiye’nin küresel ticaret potansiyeli: Çekim modeli

yaklaşımı. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 10(2), 127-144.

Levin, A.; Lin, C. F. ve Chu, C. S. J. (2002). Unit root tests in panel data: asymptotic and

finite-sample properties. Journal of Econometrics, 108(1), 1-24.

Özkaya, H. (2011). İkili ve çok taraflı anlaşmaların Türkiye’nin ihracatı üzerindeki etkisi.

Doğuş Üniversitesi Dergisi, 12(2), 279-288.

T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Sektör Raporları: İlaç ve Eczacılık Ürünleri Sektörü. www.ibp.gov.tr/pg/sektorpdf/sanayi/ilac_eczacilik.pdf (Erişim Tarihi: 12.7.2014).

TOBB, (2008). Türkiye İlaç Sanayi Meclisi Sektör Raporu. Yayın Sıra No: 2008/76. Ankara.

TOBB, (2012). Türkiye İlaç Sanayi Meclisi Sektör Raporu 2011. Yayın Sıra No: 2012/170.

Ankara.

Yılmaz, N. (2010). İlaç Sanayi. www.ceidam.com/FileUpload/bs238314/File/ilac_sanayi.pdf

(Erişim Tarihi: 12.1. 2014)

New GÜMRÜK BİRLİĞİ VE SERBEST TİCARET ANŞLAŞMALARININ … · 2019. 6. 27. · 2013...

Documents

Transcript of New GÜMRÜK BİRLİĞİ VE SERBEST TİCARET ANŞLAŞMALARININ … · 2019. 6. 27. · 2013...