1 | Bladsy

Naam: _______________________________

Graad: _______________________________

Naam van Onderwyser: __________________

SKOOL: _______________________________

Datum: _______________________________

Jou Selnommer:________________________

Jou e-posadres: ________________________

2 | Bladsy

Sistematiese benoemimg en strukture van organiese molekules

Organiese chemie - Benaming

NA

ME

VA

N H

OO

F- E

N S

YKET

TIN

GS

Vo

orv

oeg

sels

Hoof-

kettings

(aantal C

atome)

Aantal

Sykettings

Alkielgroep

(syketting)

Ander

substituente

Aantal

C’s

Naam

1 Met- 1 mono 1 Metiel Chloor - Cl

2 Et- 2 di 2 Etiel Broom – Br.

3 Prop- 3 tri 3 Propiel Jodium - I

4 But- 4 tetra 4 Isopropiel Fluoor - F

5 Pent- Alkohol – OH

6 Heks- Suur - COOH

7 Hept- Natrium – Na

8 Okt- Amien - NH2

9 Non-

10 Dek-

3 | Bladsy

Algemene naamgewing – IUPAC

Algemene reels:

Moet kan benoem tot: Aantal sytakke

Alkane, alkyne, alkene Hoofkettings: 8 koolstowwe in

ketting

Sytakke: 3 sytakke aan hoofketting wat

metiel en etiel sytakke is

Sikloalakane Hoofring: 6 Koolstowwe in

ketting

Sytakke: 3 sytakke aan hoofketting wat

metiel en etiel sytakke is

Reëls by naamgewing:

1. Kies die langste aaneenlopende koolstofketting as stam (primêre ketting) en gebruik die naam van hierdie ketting as die stamnaam.

2. Omkring die sykettings (alkielgroepe). a. As meer as 1 sy ketting aan dieselfde stam vas is

3. Nommer die koolstowwe in die basisketting en neem die volgende in ag: a. Begin by die kant naaste aan die dubbel- of trippelbinding. b. Indien daar nie ’n dubbel- of trippelbinding is nie, bepaal die syketting wat die naaste aan ’n punt van

die primêre koolstofketting is. Nommer die koolstofketting van daardiekant af. 4. Skryf al die sykettings en en subtituente in alfabetiese volgorde gevolg deur die naam van die basisketting.

a. Voeg di-, tri- of tertra- voor sykettings en sustitusies. Hierdie voorvoegsel sal dan aandui hoeveel keer hierdie spesifieke syketting groep of substituent voorkom.

b. Hierdie voorvoegsel by die syketting word nie in ag geneem b die alabtiese ranskikking van die name aan die sykettings nie

c. Sit kommas tussen numeriese waardes en koppeltekens tussen alfbetiese waardes in. d. Benoem in die volgende volgorde

Voorvoegsel Stam Agtervoegsel

Sy kettings en substituente: Funksione groepe

- watter tipe en waar op die ketting.

Aantal koolstowwe. Homoloë reeks.

4 | Bladsy

Numeriese

waarde van

C in

hoofketting.

Aantal keer

wat

syketting/

substituente

voorkom.

Naam van

syketting/substituente.

Begin van

hoofketting

naam.

Dubbel of

trippelbinding

in middel van

hoofketting

naam

Einde van

hoofkettin

g naam –

funksionel

e groep

2,2 -di metiel bu -1- yn

5. Naamgewing by ander homoloë reekse:

Homoloë reeks Funsionele groep Naam eindig op

Alkane

C -C

-aan

Alkene

C = C

-een

Alkyne

C ≡ C

-yn

Alkielhalied

C - Cl

Bv. chloor-, floor-, jodo-, broom-

voorvoegsel

Alkohole

C - OH

-ol

Aldehiede Karbonielgroep

-aal

5 | Bladsy

Ketone Karbonielgroep

-oon

Karboksielsuur Karbonielgroep

-suur

Ester -oaat

Arene -een

Amiene -ien

Amiede -amied

**Substituentes is die elemente wat ‘’n H vervang in ‘’n koolstofketting.

**IUPAC: International Union of Pure Applied Chemistry

Sikloalakane:’n Sikloalkaan is ’n alkaan waarvan die stamketting in’n ring vebind is - die stamnaam kry net silko-

vooraan.Verder geld al die reels vir die naamgewing

Naamgewing Alkene:

Sodra daar ‘’n dubbelbinding in ‘’n ketting is, eindig die naam op –een (Funksionele groep van alkene -C=C-)

Die C waarop die dubbelbinding is word van die kant naaste aan die dubbelbinding bepaal en word met koppeltekens in die middle van die naam geskryf.

Die langste koolstofketting is die ketting wat die dubbelbinding insluit.

CH2 =CHCH2CH2CH3

Pent-1-een

Meer as 1 dubbelbinding

Diëne (2); triëne (3);

CH2 =CHCH2CH=CH3

Pent-1,5-dieen

6 | Bladsy

Naamgewing Alkyne

Meer as 1 dubbelbinding

Di-yne (2); tri-yne (3); Pent-1,3-di-yn

Kom aan agtervoegsel van hoofketting, bv.

pentadieen. Heks-1,3,5-tri-yn

7 | Bladsy

Tipes bindings betrokke by Organiese Molekules:

Intermolekulere kragte van organiese molekules:

Intermolekulêre kragte

Fisiese Eienskappe

Word bepaal deur die sterkte van die intermolekulêre kragte tussen die molekules. D.w.s die kragte tussen die molekules (Van der Waalskragte en Waterstofbindings).

Kovalente kragte

Binding tussen nie-metaal en nie-metaal atome – elektrone word gedeel tussen

die atome.

Tipes:

Van der Waals-kragte o Dispersie kragte o Londen Kragte

Waterstofkragte

Van der Waals-bindings:

As 2 nie-polêre molekules mekaar nader, kan aantrekkings- en

afstotingskragte tussen e- en kerne ‘n oneweredige ladingverspreiding in

molekule veroorsaak.

Tydelike dipole word veroorsaak.

Hierdie dipole induseer weer dipole in naburige molekule.

Gevolg is ‘n swak aantrekking tussen 2 molekule.

Net só ontstaan ook dispersiekragte tussen tydelike dipole van

alkielgroepe van naburige organiese molekule.

Hierdie kragte neem toe met toename in aantal C-atome.

Swak van der Waals kragte onstaan.

Waterstofbindings:

Gewoonlik tussen ‘’n waterstofatoom van een molekule en ‘’n ander

molekule.

Die waterstofbinding word gewoonlik tussen waterstof en

‘n stikstof, suurstof, of floor atom.

Dipool – dipoolkragte

As atome met verskillende elektronnegatiwiteite met mekaar bind om ‘n

molekuul te vorm en die fatsoen van die molekuul nie-simmetries is,

onstaan ‘n oneweredige verspreiding van lading in die molekuul.

Dit veroorsaak dat ‘n polêre molekuul ontstaan en bevat die molekuul, 2

duidelike + en - pole wat dipole genoem word.

Permanente dipole.

Aantrekkingskragte tussen 2 verskillende pole van verskillende molekules

ontstaan.

Elektrostatiese kragte is sterker as kovalente kragte.

8 | Bladsy

Faktore wat die sterkte van intermolukulere kragte bepaal:

Eienskap Spesifikasie Sterkte van

intermolekulêre kragte

Aantal C atome in ketting Hoe langer die ketting - Hoe sterker is kragte

Oppervlak van molekuul Hoe meer vertak ‘n molekule is, hoe

kleiner is die oppervak van die molekuul -

Kleiner as onvertakte molekuul

Polariteit Hoe meer polêr - Hoe sterker is kragte

Massa van molekuul Hoe groter die massa - Hoe sterker is die kragte

Faktore wat die sterkte van intermolukulere kragte bepaal:

Fase: 𝐶1−4 = gasse

𝐶5−17 = vloeistowwe

𝐶18 → = vaste stowwe

Vlugtigheid: (die mate waarin ‘n vloeistof verdamp)Hoe swakker die intermolekulêre kragte hoe makliker verdamp die molekules, hoe hoër is die dampdruk.

Viskositeit: (graad van vloeibaarheid van ‘n vloeistof) – hoe groter die viskositeit, hoe moeiliker vloei die vloeistof

Smeltpunte en kookpunte: Hoe swakker die kragte tussen die molekules, hoe laer die smeltpunt en kookpunt van ‘n stof.

Fisiese eienskappe van organiese molekules

Viskositeit

Verwys na graad van vloeibaarheid van ‘n vloeistof.

Hoe groter viskositeit – moeiliker sal stof vloei.

Neem toe met sterkte van intermolekulêre kragte en met toename in aantal

koolstofatome.

Dampdruk Verwys na druk wat deur gevormde damp veroorsaak word.

Hoe sterker die intermolekulêre kragte, hoe minder vlugtig is ‘n stof en hoe laer is die

dampdruk.

Vlugtigheid

Is die mate waarin ‘n vloeistof in ‘n damp verander.

Neem af met toename in koolstofatome.

Hoe swakker die intermolekulêre kragte is, hoe makliker sal die stof verdamp.

9 | Bladsy

Oplosbaarheid

Word bepaal deur die sterkte van die intermolukulêre kragte relatief tot die

waterstofbinding tussen die watermolekules (polêr)

Polêrestowwe los in polêre oplosmiddels op en nie-polêre stowwe los in nie-polêre

stowwe op. Polêre stowwe los egter nie in nie-polêre stowwe op nie.

Nie polêre stowwe is oplosbaar in nie-polêre stowwe soos benseen + koolstof

tetrachloried.

Organiese molekules is onoplosbaar in polêre molekule soos water.

Wanner daar ’n O-atoom in die organiese molekuul is, word ‘’n waterstofbinding

gevorm en is die molekuul oplosbaar in water.

Alkane is minder dig as water.

Kookpunte en

Smeltpunte

Van der Waalskragte neem toe met molekuulgrootte. Hoe sterker die van der

Waalskragte, hoe meer energie is nodig om hierdie kragte te breek en hoe hoër is die

kookpunte en smeltpunte.

Hoe meer vertak die alkaan is, hoe laer is die kookpunte en smeltpunte.

Hoe langer die ketting is hoe hoër is die kookpunt.

Hoe meer polêr hoe hoër die kookpunt.

Hoe hoër die aantal haliede in die molekule, hoe hoër die kookpunte en smeltpunte .

Alkane met gelyke C-atome het hoër smeltpunte want hulle bind in ’n meer stabiele

struktuur.

Ongelyke aantal C-atome het laer smeltpunte want hulle bind nie in ‘n stabiele

verbinding nie.

Hoe meer meer onversadig (dubbel en trippelbindings) ‘n molekuul is hoe laer is die

kooktpunt.

Hoe swakker die intermolekulêre kragte, hoe laer is die kookpunt.

Sublimasie: Wanneer ‘n stof direk van vastestof direk na gas verander soos droë ys en jodium

Fases C1-4 - Gasse

C5-17 - Vloeistowwe

C>18 - Vaste stowwe

10 | Bladsy

Vergelykende opsomming: Aard van Molekuul

Die oplosbaarheid van ‘n stof in water word bepaal deur die sterkte van die intermolekulêre kragte relatief tot waterstofbindings tussen die watermolekules (polêr).

As ‘n molekuul ‘n suurstofatoom in die verbinding het, kan die molekuul waterstofbindings met water vorm en dus in water oplos.

Homoloë Reeks Aard van die

molekuul

Intermolekulêre kragte Kookpunte en

smeltpunte

Alkane

Alkene

Alkyne

Esters

Nie polêr

Swak van der Waalskragte

Laag

Alkielhaliede (Haloalkane)

Ketone

Aldehiede

Esters

Polêr

Dipool-

dipoolkragte

(vorm nie

waterstofbindings

nie)

Sterker van der Waalskragte

Hoër

Alkohole

O-H pool vorm

waterstofbindings

Sterker Waterstofbindings

Hoog

Karb

osielsure

O-H bndings

O-H-

WATERSTFBIBDING-H-

O

2 Sterk waterstofbindings

Hoogste

Homoloë reeks Aard van Molekules Oplosbaar in H2O Oplosbaar in nie polêre stowwe (HCl4 , C6H6)

Alkane Nie -polêr X Alkene Nie -polêr X Alkyne Nie -polêr X

11 | Bladsy

Haloalkane Polêr C-X Elektronegatiwitweits-verskil tussen C en X-as is relatief groot.

X nie-polêr genoeg om op te los in water nie

Alkohole Waterstofbinding

R – C – OH Nie-polêr Polêr

C1-4 oplosbaar (-OH kant dominant)

C>5onoplosbaar Vertakte alkielgroepe meer oplosbaar, omdat minde van die oplêre gedeelte nie-polêre gedeeltes kontak het met H2O

Eters

Klein molekules: Polêre kant dominant

Groot molekules: Groot nie-polêre kant dominant

X

Aldehied H

|

— C = O

Klein molekules: H-binding dominant

Groot molekules: Nie-polêre kant dominant

X

Ketone

Klein molekules: H-binding dominant

Groot molekules: Nie-polêre kant dominant

X

Karboksielsure

C1-9

C>10

Die nie-polêre kant is dominant

X

Esters

Klein molekules: H-binding dominant

Groot molekules: Nee Nie-polêre kant dominant

Definisies: Tipes reaksies wat plaasvind in organiese

molekules

2 sterk

waterstofbindings

12 | Bladsy

Ho

oft

ipe

re

aksi

es b

y

org

anie

se m

ole

kule

s Substitusie-reaksie

Substitusie by alkane vind plaas wanneer een of meer

waterstof- of ander atome in ‘n organiese molekuul deur ‘n

ander atoom of groep atome (bv. ‘n halogeen

atoom/atome) vervang word. Energie in die vorm van hitte

of sonlig is nodig om die reaksie te laat plaasvind en soms ‘’n

katalisator.

Addissie-reaksie

’n Dubbel/trippelbinding word verbreek en twee nuwe

bindings word gevorm. Nuwe atome/groep atomeword by

die molekuul gevoeg om meer versadigde produkte te vorm.

Eliminaisereaksie Behels die verwydering van ‘n kleiner molekuul uit ‘n groter

molekuul.

Tipe reaksie

Spesifieke reaksie

Sub

stit

usi

e-

of

Ad

dis

iere

aksi

e

Halogineering Dit is die addisie-reaksie wat plaasvind indien ‘n halogeen

tot ‘n onversadigde koolwaterstof toegevoeg word.

Hidrasie

Dit is die addisie-reaksie wat plaasvind indien ‘n

watermolekuul tot ‘n onversadigde koolwaterstof

toegevoeg word.

Hidrogenasie Dit is die addisie-reaksie wat plaasvind indien ‘n

waterstofatoom tot ‘n onversadigde koolwaterstof

toegevoeg word.Addisie van water.

Hidrohalogenasie

Hidrogineering is die addisiereaksie wat plaasvind indien

waterstof saam met ‘n geskikte katalisator tot ‘n

onversadigde koolwaterstof toegevoeg word.

Elim

inas

iere

aksi

e

Dehalogineering Die reaksie waarin ‘n haliedatoom uit alkielhalied te

verwyder word.

Dehidrasie Die reaksie waarin ‘n watermolekule uit alkielhalied te

verwyder word

Dehidrogenasie Die reaksie waarin ‘n waterstofatoom uit alkielhalied te

verwyder word

Dehidrohalogenasie Die reaksie waarin ‘n waterstofhalied uit alkielhalied te

verwyder word

Kraking Is die opbreek van molekule met groot molekulêre massa, in

molekule met kleiner molekulêre massa.

13 | Bladsy

Katalisator Katalisator verlaag en aktiveringsenergie van die reaksie

deur ‘n area te verskaf waar die reaktante in ‘n nadere

kontak met mekaar kan kom en dan produkte kan vorm.

Oksidasie

reaksie /

Verbranding

Dis wanneer ‘’n organiese molekuul met suurstof reageer in verbrandings-reaksies

(respirasie, vuur)

Suur-basis

Reaksies

‘’n Karboksielsuur is ‘’n swak suur. Die suur ioniseer gedeeltelik om H3O+ te vorm

−𝐶𝑂𝑂𝐻 + 𝐻2𝑂 → −𝐶𝑂𝑂− + 𝐻3𝑂+

Markarnikov

se reël

Gedurende die addisie van HX (X = haloalkaan) en water aan onversadigde bindings, heg

die H atoom aan die C atoom wat die meeste H atome het. Die halogeen/hidroksied

groep heg dan aan die ander een.

Zaitsev se

reel

Gedurende die dehidrasie van alkohol, om ’n dubbelbinding tevorm, word die H-atoom

afgegee deur die C-atoom wat reeds die misndte H-atome bevat.

Organiese Chemie Algemene Inligting:

Moontlike voorstelling van organiese molecule-strukture:

Koolstofketting vorm sigsag patrone en word soms so aangedui in sommige handboeke – ons gebruik gewoonlik die reguit struktiir in ons sketse.

C C C C

C C C

I

− C −

I

Daar is 4 kovalente bindings om die C-atoom en die bindings is in die vorm van ‘n tetraheder rondom C-atoom gerangskikskik.

die geometrie is tetrahedraal.

14 | Bladsy

Klassifikasie van Koolwaterstowwe

Koolstofverbindings wat slegs uit koolstof en waterstofatome bestaan is.

koolwaterstowwe

alifaties aromaties

versadig onversadig

Molekulêre formule Dui werklike aantal atome van elke element in molekuul, bv C4H10

Gekondenseerde struktuurformule

Dui aan hoe atome in molekuul gebind is, CH3 CH2 CH3

Struktuurformule H H H H I I I I

H - C - C - C - C - H I I I I H H H H

Toon alle atome en bindings in molekuul.

Struktuurisomere Is verbindings met dieselfde molekulêre formule, maar verskillende struktuurformules.

Definisies

Aromatiese verbindings

Een/meer ringe wat uit 5/6 koolstofatome bestaan.

Ringe van 6 koolstofatome = arene/benseenringe.

Aangename reuke.

Versadige koolstofatome Enkel bindings.

Maksimum aantal waterstowwe.

Onversadige koolwaterstowwe Dubbel / trippelbindings.

≠ maksimum waterstowwe.

15 | Bladsy

Alkane: Algemene formule: CnH2n+2

Naam van Molekule

Homoloë reeks

Funksionele groep

Verkorte (gekonderseerde) struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule Naam eindig op

Butaan

CnH2n+2

-C-C_

CH3CH2CH2CH3

C4H10

-aan

Algemene eienskappe

Enkel kovalente bindings

Vesadigde bindings

Redelik onreaktief

Allerddaagse

gebruike

Propaan en butaan –gasse in gassillinders in bv. gasverwarmers

Butaan in sigaretaanstekers

C4 – C12 word as petrol gebruik

Fisiese Eienskappe

Fases by kamer-temperatuur (25⁰C) & vlugtigheid

Oplosbaarheid

Kook- en smeltpunte Viskositeit

Dampdruk

C2 – C4 = gasse C5 – C15 = vloeistowwe C16 + = vastestowwe

Minder dig as water.

Nie-polêre verbindings.

Oplosbaar in nie-polêre oplosmiddels – benseen/trichloormetaan.

Intermolekulêre kragte: swak van der Waalskragte.

Onoplosbaar in water.

Neem toe met toename in molekuulgrootte omdat van der Waals kragte sterker word met groter molekule. Vertakte alkane het laer kookpunte a.g.v. van swakker Van der Waals bindings

Neem toe met ltoename van die lengte van die C-ketting.

Neem af met ltoename van die lengte van die C-ketting

16 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Oksidasie Brandbaar – dien as brandstowwe

Subtitusiereaksie Vind stadig plaas

Addisie reaksie

Eliminasie reaksie Kraking

Volledige verbranding – genoeg stuurstof

Onvolledig – nie genoeg suurstof

Halogenering (geen katalisator en hitte)

Eliminasie (kraking)

Vind selgs by Alkene en alkyne plaas

Dehidrogenasie

Kraking (Katalisator – Pt en ∆)

Chemiese Reaksies

OKSIDASIE: - respirasie/ verbranding / Oksidasie Volledige verbranding:

2𝑪𝟔𝑯𝟏𝟒(𝒍) + 𝟏𝟗𝑶𝟐(𝒈) → 𝟏𝟐𝑪𝑶𝟐(𝒈) + 𝟏𝟒𝑯𝟐𝑶(𝒍) Onvolledige verbranding:

2𝑪𝟔𝑯𝟏𝟒(𝒍) + 𝟏𝟑𝑶𝟐(𝒈) → 𝟏𝟐𝑪𝑶𝟐(𝒈) + 𝟏𝟒𝑯𝟐𝑶(𝒍)

Eliminasie:

𝐶4𝐻10(𝑔) → 𝐶2𝐻6(𝑔) + 𝐶2𝐻4(𝑔) etaan eteen

Halogenasie: (in die industrie)

Stap 1: 𝑪𝑯𝟒(𝒈) + 𝑪𝒍𝟐 (𝒈) →∆𝒉𝒇

𝑪𝑯𝟑𝑪𝒍(𝒈) + 𝑯𝑪𝒍

Stap 1: 𝑪𝑯𝟑𝑪𝒍(𝒈) + 𝑪𝒍𝟐 (𝒈) →∆𝒉𝒇

𝑪𝑯𝟐𝑪𝒍𝟐(𝒈) + 𝑯𝑪𝒍

Stap 1: 𝑪𝑯𝟐𝑪𝒍𝟐(𝒈) + 𝑪𝒍𝟐 (𝒈) →∆𝒉𝒇

𝑪𝑯𝑪𝒍𝟑(𝒈) + 𝑯𝑪𝒍

Stap 1: 𝑪𝑯𝑪𝒍𝟑(𝒈) + 𝑪𝒍𝟐 (𝒈) →∆𝒉𝒇

𝑪𝑪𝒍𝟒(𝒈) + 𝑯𝑪𝒍(𝒈)

Toets

Toets vir onversadigde koolwaterstowwe

Gooi ‘n paar druppels oranje broomwater by die verbinding.

As dadelik ontkleur = onversadig.

As glad nie ontkleur = versadig

𝐶2𝐻6(𝑔) →∆𝑃𝑡 𝑘𝑎𝑡 𝐶𝐻2𝐶𝐻2(𝑔) + 𝐻2(𝑔)

(eteen) Produkte is: ’n alkaan + kort ketting alkeen òf Een of meer alkane en H2

17 | Bladsy

Siklo-alkane: Algemene formule: CnH2n

Naam van Molekule

Homoloë reeks

Funksionele groep

Verkorte (gekonderseerde) struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule Naam eindig op

Sikl

oh

eks

aan

CnH2n

-C-C-

CH2CH2 CH2CH2 CH2CH2

C6H12

-aan

Be

nse

en Eenvoudigste aromatiese koolwaterstof

Komnatuurlik voor in steenkool

Nie-polêre oplosmiddel

Kleurloos, giftig

Benseen:

Alg

em

en

e

eie

nsk

app

e Hoë mate van onversadigdheid, minder reakstief

Het gedelokaliseerde bindings wat meerstabiel is as gewone dubbelbindings.

Word gebruik in verdowingsmiddels.

Word gebruik vir die vervaardiging van plistireen, nylon skoonmaakmiddels en plofstowwe.

Vo

orb

ee

lde

:

Basiese reaktante as boustowwe vir organiese stowwe

Tolueen - Organiese oplosmiddel

Fenol

Anilien

18 | Bladsy

Alkene: Algemene formule CnH2n

Re

aksi

es

Substisie-reaksies Addissie reaksies Voorstelling

+Br +HBr

Ondergaan nie addissie reaksies nie

Naam van Molekule

Homoloë reeks

Funksionele groep

Verkorte (gekonderseerde) struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule

Naam eindig op

Buteen

CnH2n

-.C = C -

CH3CHCHCH3

C4H8

-een

Gekonjugeerde dieen

Wanneer enkel/dubbelbindings mekaar in ‘n koolstofketting opvolg.Elektrone is gedelokaliseerd, elektrone is nie beperk tot dubbelbinding nie, maar is vry om uitgesprei te word oor dubbel- en enkelbindings.

19 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Oksidasie Brandstowwe

Subtitusiereaksie

Addisie reaksie

Eliminasie reaksie

Indien meer as 1 produk tydens eliminasie moontlik is, sal die hoofproduk die alkeen met die hoogste gesubstitueerde dubbelbindings wees.

Addissie reasksies van alkene

𝐻𝑖𝑑𝑟𝑜𝑔𝑒𝑛𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔: − 𝐶 = 𝐶 − +𝐻2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡

Onthou om Markarnikov se reël toe te pas. Markarnikov se reel: Die positiew gedeelte (H+)van die molecule wat bygevoeg word, heg aan die C-atoom met die meeste H-atome en die negatiewe gedeelte (bv. Cℓ-) heg aan die atom wat met ander atome verbind is (Die C-atoom met die minste H-atome)

𝐻𝑎𝑙𝑜𝑔𝑒𝑛𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔: −𝐶 = 𝐶 − +𝑋2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡

Hidrohalogenerig: −𝐶 = 𝐶 − +𝐻2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡

Hidrasie: −𝐶 = 𝐶 − +𝐻2𝑂 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡

Industrie

Hidrogenering:

Toepassing: Wanneer onversadige plantolies (sonneblom olie) hidrogenasie ondergaan in die teenwoordigheid van ‘n katalisator, word versadigde vette gevorm. Hierdie vette word gemeng met water as ‘n emulfiseermiddel. Kleurstowwe, sout, geurmiddels en vitamiene word bygevoeg en margarine word gevorm. Versadige vette = ongesond. Mense probeer baie gesonde “poli-onversadigde” vette by margarine te voeg

20 | Bladsy

Alkyne: Algemene formule: CnH2n-2

Algemene eienskappe

Trippel kovalente binding.

Onversadigde koolwaterstowwe

Meer reaktief as alkene.

Fisiese Eienskappe

Fases by kamer-temperatuur (25⁰C) & vlugtigheid

Oplosbaarheid Kook- en smeltpunte Viskositeit Dampdruk

C2 – C4 = gasse by kamertemperatuur

C5 – C17 = vloeistowwe

C18 + = vastestowwe

Minder dig as water.

Nie-polêre verbindings.

Oplosbaar in nie-polêre oplosmiddels – benseen/trichloormetaan.

Intermolekulêre kragte: swak van der Waalskragte.

Onoplosbaar in water.

Neem toe met toename in molekuulgrootte omdat van der Waals kragte sterker word met groter molekule.

Vertakte alkane het laer kookpunte a.g.v. van swakker Van der Waals bindings

Neem toe met toename van die lengte van die C-ketting.

Neem af met ltoename van die lengte van die C-ketting

Naam van Molekule

Homoloë reeks

Funksionele groep

Verkorte (gekonderseerde) struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule

Naam eindig op

Butyn

CnH2n-2

CH3CCCH2CH3

C5H8

Pent-2-yn

-yn

21 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Oksidasie

Allerdaagse gebruik

van ‘n alkyn

𝐶𝐻𝐶𝐻(𝑔) + 𝑂2 → 𝐶𝑂2 + 𝐻2𝑂 + 𝜀

Asitileen (Etyn) word gebruik in die sweisvlam wat metaal sny.

(Temperatuur + 2800⁰C)

Addissiereaksies

𝐻𝑖𝑑𝑟𝑜𝑔𝑒𝑛𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔: − 𝐶 = 𝐶 − +2𝐻2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡 of met Lindlar katalis

𝐻𝑎𝑙𝑜𝑔𝑒𝑛𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔: −𝐶 = 𝐶 − +2𝑋2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡 →

Hidrohalogenerig: −𝐶 = 𝐶 − +2𝐻2 →∆𝑘𝑎𝑡𝑎𝑙𝑖𝑠 𝑃𝑡 →

Hidrasie: −𝐶 = 𝐶 − +𝐻2𝑂 →∆𝐻2𝑆𝑂4 (𝑐)

→

22 | Bladsy

Alkielhaliede CnH2n+X (X = haloalkaan)

Algemene eienskappe

Meeste alkielhaliede is giftig

Hoe meer haliede in die molecule, hoe gitiger en hoe minder brandbaar is die molecule

Dipool-dipool intermolekulêre kragte

Fisiese Eienskappe

Oplosbaarheid

Kook- en smeltpunte

Nie polêr genoeg om op te los in water nie.

Kan ≠ waterstof bindings vorm nie.

Wel, oplosbaar in alkohol

Alkalhiede het hoër smeltpunte as alkane.

A.g.v. halogeen effens meer polêr.

Dispersie kragte a.g.v. tydelike pole in alkielgedeelte.

Dipool – dipool kragte a.g.v. polêre C-X binding

smelt, kookpunte neem toe met aantal C-atome.

smelt, kookpunte neem toe as grootte van x toeneem.

smelt, kookpunte neem af met toename in vertaktheid + onversadigheid.

23 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Nu

kleo

fiel

iese

su

bst

itu

sie

C − X + 𝑁𝑢−− → C − Nu + X−

Ondergaan nukleofiliese substitusie waar 1 nukleofiel ‘n ander nukleofiel verplaas.

Nukleofiel - ‘n atoom/groep atome wat ‘n elektronpaar kan skenk aan ‘n ander atoom/groep atome om ‘n nuwe kovalente binding te vorm.

1. Substitusie met verdunde basis:

−𝑪 − 𝑿 + 𝑵𝒂+𝑶𝑯− → −𝑪 − 𝑶𝑯 + 𝑵𝒂𝑿 alkohol

𝑵𝒂+𝑶𝑯− kan vervang wor met 𝑲+𝑶𝑯−

‘n Haloalkaan sal met NaOH of KOH reageer om ‘n alkahol te vorm.

2. Sustitusie met H2O (Hidrolise)

−𝐶 − 𝑋 + 𝐻2𝑂 ( 𝐻+𝑂𝐻−) → 𝐶 − 𝑂𝐻 + 𝐻 − 𝑋

Oplossing van water in haloalkaan lewer alkohole.

3. Sustitusie met NH3

−𝐶 − 𝐶 + 𝑁𝐻3 (𝑜𝑓 𝐻+ 𝑁𝐻2−) → 𝐶 − 𝑁𝐻2 + 𝐻𝑋

Amien

Verhitting van haloalkane opgelos in ‘n alkahol onder hoë druk en ‘n oormaat ammoniak = amiene.

Eliminasiereaksie

Dehidrohalogenasie: +𝑁𝑎𝑂𝐻 + 𝑨𝑳𝑲𝑶𝑯𝑶𝑳 ∆→

Dehidrohalogineering. Sterk basis oplossing NaOH. Verhit

Gebruike in die industrie

Chloroform – word gebruik in narkose

Koolstoftertrachloried – word gebruik in droogskoonmaak

CFC – word gebruik in verkoeling, aërosol afdryfmiddel

24 | Bladsy

Alkohole: Algemene formule: CnH2n+1OH

Fisiese Eienskappe

Fases by kamer-temperatuur (25⁰C) & vlugtigheid

oh

Oplosbaarheid

Kook- en smeltpunte

Viskositeit

Dampdruk

C1-4 : Oplosbaar

> C4 : Onoplosbaar

Vertakte alkielgroepe is meer oplosbaar in water.

Oplosbaar in nie-polêre stowwe.

Laer kook- en smeltpunte as gevolg van waterstofbindings.

Neem toe met toename in C atome in molekule

Vertakete alkoholmolekules het laer kook-en smeltpunte.

25 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Oksidasie van ‘’n primêre alkohol

Brandbaar – dien as brandstowwe

→𝐻

+(𝑎𝑞)

𝐾2𝐶𝑟2𝑂7 →𝐻

+(𝑎𝑞)

𝐾2𝐶𝑟2𝑂7

Alkohol Aldehied Karboksielsuur

Kat

alis

ato

rs: K

alu

imd

ich

rom

aat

− 𝐾

2𝐶

𝑟 2𝑂

7 (

ora

nje

) vo

rm g

roen

chro

mm

ion

e

òf

Kal

uim

pe

rman

gan

aat-

− 𝐾

𝑀𝑛

𝑂4 v

orm

kle

url

ose

man

gan

aat

ion

e

(oranje)Oksidasie van ‘’n sekondêre alkohol

Brandbaar – dien as brandstowwe

→𝐻+(𝑎𝑞)

𝐾2𝐶𝑟2𝑂7

Alkohol Ketoon

Subtitusiereaksie

Vind stadig plaas

+ 𝐻𝐶𝑙 → + 𝐻2𝑂

26 | Bladsy

Aldehiede en Ketone: 𝐶𝑛𝐻2𝑛𝑂

Eliminasie reaksie

Kraking

→∆𝐻2𝑆𝑂4 + 𝐻2𝑂

Dehidrasie

Zaitsev se eliminasiereël

Indien meer as 1 produk tydens eliminasie

moontlik is, sal die hoofproduk die alkeen met die

hoogste gesubstitueerde dubbelbindings wees.

Naam van Molekule Eienskappe Funksionele groep Molekulêre formule Struktuurformule Naam eindig op

Ald

ehie

d

Het net 1 alkielgroep

𝐶𝑛

𝐻2𝑛

𝑂

n=3,4,5…

Etanaal

-aal

Ke

too

n

Het 2 alkielgroepe

Die eenvoudigste molekule van die groep is propanoon

𝐶𝑛

𝐻2𝑛

𝑂

’n=1,2,3…

Propanoon

-oon

27 | Bladsy

Karboksielsure: Algemene formule & Esters

Naam van Molekule

Eienskappe Funksionele groep

Verkorte (gekonderseerde struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule

Naam eindig op

Karboksielsuur

Miersuur – Metanoësuur: in gif van miere en brandnetels

Bottersuur – Butanoësuur

Maak botter suur.

𝑪𝑯𝟑𝑪𝑯𝟐𝑪𝑶𝑶𝑯

Propanoësuur

CH3CH2COOH

Propanoësuur

-noësuur

Ester

Het kenmerkende reuk bv.roos-, piesang- of aarbeigeur

As die OH met Na vervang word vorm dit ’n sout.

CH3OCOCH3 Metielmetanoaat

Metieletanoëaat

-noaat

Fisiese eienskappe Smelt- en kookpunte Oplosbaarheid

Karboksielsure

Smelt- en kookpunte is hoer as die van alkane a.g.v. die watertofbinding.

Kort koolstofkettings: Besit ‘’n waterstofbinding en los dus op in water. Dipool- dipoolkragte oorheers.

Lang koolstofkettings: onoplosbaar in water. Van der Wallskragte is oorheersend.

Esters Vorm van der Waalskragte en dipool-dipoolkragte wat laer smelt- en kookpunte tot gevolg het.

28 | Bladsy

Chemiese eienskappe

Reaksie tussen akohole en karbosielsure →Ester

Esterifikasie

𝑪𝑯𝟑𝑪𝑯𝟐𝑪𝑶𝑶𝑯 + 𝑪𝑯𝟑𝑪𝑯𝟐𝑪𝑯𝟐𝑪𝑯𝟐𝑶𝑯 𝑪→𝑯𝟐𝑺𝑶𝟒 𝑪𝑯𝟑𝑪𝑯𝟐𝑪𝑶𝑶𝑪𝑪𝑯𝟐𝑪𝑯𝟐𝑪𝑯𝟐 + H2O (H2SO4 is katalisator & dehidrasiemiddel)

Propanoësuur Butanol Propielbutanoaat

Akohol + Karbosielsuur → Ester + Water

H2O

29 | Bladsy

Amiene & Amiede: Algemene formule: CnH2n-2

Homoloë reeks Funksionele groep Verkorte

(gekonderseerde) struktuurformule

Molekulêre formule

Struktuurformule Naam van die

molekule Naam eindig

op

Eter

CH3OCH3

C2H6O

Dimetieleter

-eter

Amien

CH3CH2NH2

C2H5NH2

Etielamien

-amien

Amied

CH3CONH2

C2H3ONH3

Etielamied

-amied

30 | Bladsy

Fisiese Eienskappe

Eter

Amien

Primêre Amien

Sekondêre Amien

Tersiêre Amien

Kook- en smeltpunte

Lae smelt- en kookpunte

Stem ooreen met die van alkane

In ou tyd gebruik as verdowingsmiddels

Primêre en sekondêre amiene besit ‘’n waterstofbinding(s).

Smelt-en kookpunte is hoër as alkane.

Smelt-en kookpunte is laer as alkohole.

Algemene eienskappe

Het ’n vrot-visreuk