MụcLục

LỜITÁCGIẢCHƯƠNGICHƯƠNGIICHƯƠNGIIICHƯƠNGIVCHƯƠNGVCHƯƠNGVICHƯƠNGVIICHƯƠNGXVIIICHƯƠNGIXCHƯƠNGXCHƯƠNGXICHƯƠNGXIICHƯƠNGXIIICHƯƠNGXIVCHƯƠNGXVCHƯƠNGXVICHƯƠNGXVIICHƯƠNGXIXCHƯƠNGXXCHƯƠNGXXICHƯƠNGXXIICHƯƠNGXXIIICHƯƠNGXXIVCHƯƠNGXXVCHƯƠNGXXVICHƯƠNGXXVII

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜIGIỚITHIỆU

Trongnhữngnhàbáchọclớncủathếkỷ20,thếkỷcủavậtlýhọc,có

mộthìnhảnhsángngờirấtđỗigầngũichúngta.ĐólàMa-riQui-ri,nữbáchọcngừơiBaLan,màtêntuổicùngvớichồnglànhàvậtlýPhápPi-eQui-ri,gắnliềnvớimộtgiaiđoạnphátminhkhoahọcvàpháttriểnkỹthuậtvôcùngrạngrỡtronglịchsửvănminhloàingười.

Một khám phá đảo lộn cả nền triết học và vật lý củamấy thế kỷtrước,làánhbìnhminhcủathờiđạinguyêntử,trongđiềukiệnnghiêncứuthôsơ, tạmbợ“bốnnămởmộtnhàxe”nghenhưchuyện thần tiên lạidomộtphụnữrụt rè, thầmlặng, tính tìnhnếpsốngchẳngkhácgìchịemlaođộngbìnhdị,chấtphác,nhưngtâmhồn,tưtưởngcótầmvócthờiđại.

Cuốithếkỷ19,nướcBaLancònbịvùidậpdướiáchphongkiếnphụthuộc.Dotưtưởngtrọngnămkhinhnữ,thờiđóphụnữkhôngđượcvàoĐạihọc,Ma-ri-aXkhua-dốp-xka, conmộtgiađìnhnhàgiáoyêunướcbị chènép,đãkhôngchịusốngtróibuộc,thấphèn,rasứchọchỏitíchluỹkiếnthứcvớimộtlýtưởngquánxuyếncảcuộcđờisaymêkhoahọc.

Embéchưađầymườihaituổimồcôimẹ,thờithơấubịđauthươngđènén,càngyêuquêhươngđấtnước,yêutừtiếngnóiđếnlịchsửdântộc.Đanghọctrunghọc,mặcdầubịcấmđoánMa-ri-aXkhua-dôp-xkavẫnlénlút tìmdựcácbuổi“Đạihọcdiđộng”.Saysưavớinhững luồng tư tưởngtiếnbộhướngvềtầnglớplaođộng.

Côgáimười bảy, hiếu thảo tận tình,muốngiúp chị có tiền ra họcnướcngoài,đỡđầnchavàdànhdụmthêmchomình,đãđi tỉnhxadạy tưtámnămròngrã,gầngũiconemnôngdânvớimộtlòngyêuchânthành.Thathiết khêugợi cho các em thấyvẻđẹp của tiếngnóimẹđẻvà lịch sửđấtnướcBaLan.Côtìmthấyởcácem“niềmvuilớnvànguồnanủichính”củamình,ởđịaphươnghẻo lánh,khôngngườihướngdẫn,côvẫn tựmìnhcốgắnghọcthêm.

Cô nữ sinh viên 25 tuổi, miệt mài sách vở, kham khổ ba năm đểgiànhhaibằngcửnhântoánlý,đỗnhấtvànhìđồngthờitrangbịchomìnhmộtvốnkiếnthứckhoahọccơbảnvữngchắc.Khitốtnghiệpxong,côđã

hoàn lạihọcbổngmìnhnhận trướckia,đểsố tiềnnày lạicó thểgiúpmộtbạnhọcnghèpkhác.

Ngườimẹhaiconvẫnthithạcsĩđỗđầu,lạichuẩnbịthitiếnsĩ.Bốnmươilămthángtrờivấtvả,nghiêncứucácchấtphóngxạ,cùngchồngtìmrahaikimloạimới,vàcảphươngthứckhaithác.MộtthànhcôngkỳdiệuđãđemlạichohaivợchồnggiảiNobenvậtlý1903,chungvớimộtnhàbáchọcnổitiếngđươngthời.

Ngườiquảphụ38tuổi, trongbướcthảmkhốccủađờimìnhđãnénđau thương, tần tảo laođộngnuôiconvàchămsócbốchồnggià, lạiđảmđương trọng trách thaychồngmộtcáchxuấtsắc, tiếp tụcnghiêncứu,phátminh,đặtnềnmóngchomộtkhoahọcvàmộtcôngnghiệpmới,giật thêmmộtNobenvềhoáhọc.Cóthểchoconcáimộtgiatàilớn,nhưngbàđãđemlạichonhànướcPhápmảnhkimloạitrịgiámộttriệu“francs”vàđemtiềnthưởngNobencùngtrangsứccủamìnhchuyểnthànhquốctrái,vớiýnghĩđơngiảnmàcaođẹp:“concáinóphải tựkiếmsốnglàđiềulànhmạnhtấtnhiên”.dạydỗcongáithànhtài,saunàycũngnốinghiệpmẹvàcũngđượcgiảiNoben(1934).

Nữ bác học nổi tiếng vẫn giữ bản chất tốt đẹp củamột người laođộng,cầnmẫn,giảndị,khônghaynóiđếnmình,khôngthíchtiềntài,danhvọng,chỉsaysưanghiêncứu,chỉmuốnlàmviệcvàcốnghiến.Trongchếintranh,ratiềntuyếnvớichiếcxeđiệnquangtựthiếtkế,bàlănlộnkhắpchiếntrườngcứuchữathươngbinh,nhưmộtchiếnsĩ,chẳngnềhàgiankhổ,chẳngđòihỏiđốixửriêngbiệt.Nhìnrõtráchnhiệmcủangườitríthức“khôngthểđứngtrêncuộcchiếnđấuvàsẽphảnlạisứmệnhcủamình,nếukhôngkiêntrìbảovệvănminhvàtựdotưtưởng”.Chínhnhờđivàothựctếcuộcsốngchiếnđấumàbàđãcóthêmnhiềuthànhtựuđộcđáovềkhoahọcứngdụngvà kỹ thuật thực hành. Như đã thấy được đây là cả một sự nghiệp quầnchúng,bàđãđàotạohàngtrămngườilàmcôngtáckhoahọckỹthuậtlàconemnhân dân lao động cho yêu cầu thời chiến.Càng tha thiết đến tiền đồkhoa học, bà càng quan tâm đến “những tài năng chưa phát triển, trongnhữngtầnglớpxãhộiítđượcnângđỡ”vì“mộtnôngdân,mộtcôngdân,biếtđâuchẳnglàmầmmốngmộtnhàvăn,nhàbáchọc,hoạsĩ?”

Nhà tri thức chân chính và từng trải đã thànhmột người có tài tổchứcvàcổvũ,rasứcvunđắpthếhệtrẻvớilònghysinhcaocả,vừachỉđạochuyệnmôn,vừahoạtđộngxãhội“chútrọngpháttriểncáchọcbổngquốc

tếvềnghiêncứukhoahọc,đấutranhchomộtnềnvănhoáquốctếvẫntôntrọngcácnềnvănhoádântộc,bảovệnhâncáchvàtàinăngbấtcứnơiđâu,củngcốsứcmạnhtinhthầnlớnlaocủakhoahọctrênthếgiới”.

Quahình ảnhMa-ri, người phụ nữBaLangiàu tình cảmướcmơ,nhưngcòngiàunghịlựcvàýchíhơnnữa,luônluôncưỡnglạisốphậntànkhốc,vươn lên làm trònnhiệmvụmàcuộc sốngvà lịch sửđặt chomình,ngaycảlúcđaukhổnhất,hàngvạnchịemphụnữViệtNamcóthểtìmthấynhữngnét về thời tuổi trẻvàđời sống tình cảmcủamình, củanhữngconngườidũngcảm,bấtkhuất,trunghậu,đảmđangtrênhaimiềnđấtnước.VàkiềubàotatrênthếgiớibấylâudadiếtnhớquêchađấttổgiờđâythôngcảmhơnbaogiờhếtvớingườitríthứcBaLanbốnchụcnămxaquêhươngvẫnkhôngquênđượctiếngmẹđẻvàdòngsôngVit-xtuyn,vẫnthathiếtvớivậnmệnhvàtiềnđồtổquốcBaLan,đãtìmcáchtặngthủđôVác-xô-vicủalòngmìnhmộtviệnRa-đi-om,đểđềnđápơnnghĩachônnhaucắtrốnvìđãgửigấmcảcuộcđờihoạtđộngkhoahọctrênđấtnướcngười.

Ngày nay trên đất nước đang lớn lên, có bao khó khăn, thử tháchchúngtacàngđượckhíchlệvàtintưởngkhinghĩđếnđiềukiệnlàmviệcrấtđỗikhókhănmàlạithànhcôngrựcrỡcủaMa-riQui-ri.ChịemphụnữtađềucóthểhọctậpnhữngđiềubổíchởcuộcđờivàsựnghiệpcủaMa-riQui-riởlòngsaymêhọchỏinghiêncứuphátminhkhoahọckhôngvìtiếnghaydanhvọngvàđứctínhcầncù,nhẫnnại,giảndị,thanhliêm.

Họctậpgiờđâyđâuchỉlànhucầucuộcsốngmàcònlàphẩmchấtđạođức,làđấutranhvớithiênnhiênvàbảnthânkhắcphụcmọitrởngạikhókhăndodốtnátsinhra,nângcaomạitrìnhđộtiếpthuvàtíchluỹkiếnthứccủa dân tộc và thế giới nhằmgiải quyết tốt đẹpmọi vấn đề đời sống conngườivàxãhội,vìngàymaihạnhphúchuyhoàngcủanhândânta,dântộcta,Tổquốcta.

Trântrọnggiớithiệuvớibạnđọccuốn“NữbáchọcMa-riQui-ri”docongáibàlàE-vơQui-riviết,nguyênbảntiếngPhápđãđượcdịchra26thứtiếng.Mộttácphẩmsinhđộngchânthậtvềmộtphụnữđạitài,mộtnhàkhoahọcchânchính. Tháng4năm1982

ĐÀOTRỌNGTỪ

MỤCLỤCLỜITÁCGIẢCHƯƠNGICHƯƠNGIICHƯƠNGIIICHƯƠNGIVCHƯƠNGVCHƯƠNGVICHƯƠNGVIICHƯƠNGXVIIICHƯƠNGIXCHƯƠNGXCHƯƠNGXICHƯƠNGXIICHƯƠNGXIIICHƯƠNGXIVCHƯƠNGXVCHƯƠNGXVICHƯƠNGXVIICHƯƠNGXVIIICHƯƠNGXIXCHƯƠNGXXCHƯƠNGXXICHƯƠNGXXIICHƯƠNGXXIIICHƯƠNGXXIVCHƯƠNGXXVCHƯƠNGXXVI

CHƯƠNGXXVII

LỜITÁCGIẢ

Cuộc đời củaMa-riQui-ri rất nhiều nét cao siêu đến nỗi người tamuốnkểlạinhưmộtcâuchuyệncổtích.

*

**

Mộtphụnữthuộcmộtdântộcbịápbức,nghèovàđẹp.Theotiếnggọicủamộtchíhướngmãnhliệt,bàrờitổquốcBaLancủamình,đếnPa-rihọc,sốngnhữngnămcôđơntúngbách.

BàgặpPi-eQui-ri,cùngmộtthiêntưhiếmcó.Haingườilấynhau.Hạnhphúccủahọcómộtchấtlượngduynhất.

Quanỗlựckiêntrìvàvôvàngiankhổ,Ma-rivàPi-eQui-ri tìmramộtchấtmàunhiệm:đólànguyêntốRa-đi.Phátminhnàykhôngchỉkhaisinhramộtkhoahọcmớivàmột triếthọcmới,nócònmangđếncholoàingườicáchđiềutrịmộtcănbệnhkhủngkhiếp.

Giữalúcvinhquangcủahainhàbáchọclankhắpthếgiới,taiươngđổxuốngđầuMa-ri. Phút chốc, cái chết cướpđi củabàngười bạnđời kìdiệu.

Đaukhổvàbệnhhoạnkhông sờn lòng,bà tiếp tụccôngviệcđangtiếnhành,pháttriểnmộtcáchrựcrỡbộmônkhoahọcdohaivợchồngsánglậpra.

Cho đến cuối đời,Ma-ri Qui-ri chỉ biết có cống hiến. Với thươngbinh,bàđãhiếndângtấtcảlòngtậntụyvàsứckhỏecủamình.Saunàybàdànhtoànbộkiếnthứcvàthìgiờchonhữngsinhviêntừkhắpnămchâuđếnhọc,đượcbàhết lòngkhuyênrăn,đàotạothànhnhữngnhàbáchọctươnglai.

Xongsựnghiệp,kiệtsức,bàtừgiãcuộcđờisaukhiđãkhướctừphú

quývàdửngdưngvớidanhvọng.

*

**

Câuchuyệnkhôngkhácgìtruyềnthuyếtnày,tôicảmthấycótộilỗinếu đặt thêmvào dù chỉ làmột điều trang trí nhỏ bé nhất.Mỗi giai đoạnđượckểrađâyđềuđãxácminhchắcchắn,mỗilờichủyếulàtrungthực,cảđếnmàusắcmộtchiếcáo.Sựviệcđãxảyra, lời lẽđượcnói rađúngnhưvậy.

HọhàngbênmẹtôiởBaLan,nhấtlàdìruộttôilàbàDu-xki,ngườichịthânthiếtcủamẹtôi,đãcungcấpchotôinhữngláthưquýgiá,vànhữngkỷniệmsốngvề tuổiniên thiếucủanhànữbáchọc.ViếtvềcuốiđờicủaMa-riQui-ri,tôiđãdựavàogiấytờriêngcùngnhữngghichépvắntắtcủabàvà những câu chuyện và thư từ của bạn bè người Pháp và ngườiBaLan,nhữngkýứccủachị tôi làI-renGiô-li-ôQui-rivàanhrể tôi làPhơ-rê-đê-richGiô-li-ô.

Mong rằngbạnđọc, quanhữngdiễnbiếnnhất thời củamột quãngđời,nhậnrõđiềumàởbàQui-ricònquýhơncảsựnghiệpvàcuộcsốngnêntranhcủabà:đó là tínhkiênđịnh, sựnỗ lựckiên trì, tất thắngcủa trí tuệ,lònghysinhcủamộtconngườiđãbiếtchotấtcảmàkhôngbiếtlấymộtthứgì,thậmchínhậnmộtthứgì.Vàsaucùnglàtâmhồnmàkhôngcógì–thànhcôngxuấtsắchayhoạnnạn–làmvẩnđụcđượctínhtrongtrắngtộtbực.

ChínhdotâmhồnnhưvậymàMa-riQui-riđãkhôngchútngầnngạigạtxanhữngthuậnlợimàdanhvọngvẫnđemlạichonhữngthiêntàichânchính.

Bàđãphảiđaukhổvìthếgiớiđươngthờicứmuốnbàđóngvaimộtnhânvậttiếngtăm.Conngườivốnnghiêmkhắcvớimìnhvàsốngnhiềuvềnộitâm,đãkhôngthểchọntháiđộthườngđiđôivớidanhvọng:thânmật,hòanhãmộtcáchmáymóc,nghiêmnghịcốý,khiêmtốnbềmặt.

Ma-riQui-rikhôngbiếtkiểucáchcưxửcủanhữngngườidanhtiếng.

*

**

Tôisinhrakhimẹtôiđã37tuổi.Lớnlên,đủtríkhônnhậnxét,tôithấybàQui-riđãlàmộtphụnữcótuổi,lừnglẫy.Thếnhưngchính“nhàbáchọcnổitiếng”lạixalạvớitôihơncảcólẽvìMa-riQui-rikhônghềbậntâmvớiýnghĩrằngmìnhcódanhvọng.VàtôiluônluôncảmthấynhưvẫnsốngvớimộtnữsinhviênnghèodạtdàoướcvọngtênlàMa-ri-aXkhua-đốp-xka,từrấtlâutrướckhitôirađời.

Chođến lúc thởhơi cuối cùng,Ma-ri vẫngiốngngười congáiđó.Mộtsựnghiệplâudài,vấtvả,sángchóiđãkhônglàmchobàlớnhơnhoặcthấpkém,hóathầnthánhhoặcsađọa.Vàđếnngàycuốicùng,vẫnmộtvẻdịuhiền,bướngbỉnh,dútdátvàhamhiểubiếtnhưthuởhànvi.

Đốivớimộtconngườinhưvậy,lúcchết,giácóđượcnghilễlinhđình,theokiểumàcácchínhphủthườngdànhchocácvĩnhâncủahọthậtlàmộtđiềuphạm thánh,bấtkính.Bàđượcan tánggiảndị, lặng lẽ tạimộtnghĩa

trangthônquê[1]

,giữahoaláđồngnội,dườngnhưcuộcsốngvừachấmdứtcũngbìnhdịnhưtrămnghìncuộcsốngkhác…

*

**

ƯớcgìtôicókhiếuviếtvănđểmiêutảngườinữsinhmuônthuởmànhàbáchọcAnh-xtanhđãnói:

“Trongtấtcảnhữngdanhnhân,bàQui-rilàngườiduynhấtkhôngbịvinhquanglàmchohưhỏng”.

Bàđãbướctrênđườngđờinhưmộtngườingoàicuộc,nguyênvẹn,hồnnhiên,gầnnhưdửngdưngvớisốphậnlạlùngcủamình.

E-VƠQUI-RI

PHẦNTHỨNHẤT

CHƯƠNGI

“AN-CHIU”

Nhưmọichủnhật,trườngtrunghọcởphốNô-vô-lip-xkichìmđắmtrongimlặng.DướitấmdamặtnhàcókhắcmấytiếngNga“TrườngNamtrunghọc”,cổngchínhkhóachặt,hànhlangtoàncộttrôngnhưmộtngôiđềnbỏhoang.Cuộcsốngđãrútkhỏicáicôngtrìnhkiếntrúcchạydài,thấp,chỉcómộttầnggácnày,khỏinhữnggianphòngsángsủa,bànkêhàngdọc,gỗđen,mặtbànxâyxátđầyvếtdaoconkhắctênkỷniệm,chỉnghethấytiếngchuôngchiềuởnhàthờĐứcMẹĐồngTrinhthongthảgióng,thỉnhthoảngxenlẫntiếngxebòlọccọchoặcvóngựauểoảicủachiếcxekhách“đô-rốt-sca”từngoàiphốvọngvào.Phíatronghàngràovâyquanhsântrường,bốncâytửđinhhươngkhẳngkhiu,bụibậmđangtrổhoa.Mùihươngngàongạtthườnglàmkháchquađường,mặcdiệnngàychủnhật,bấtgiácngoảnhlại,ngạc nhiên. Chưa sang tháng sáumà trời đã nóng.ỞVác-xô-vi cái nóngcũngkhắcnghiệt,thấmthíanhưcáirét.

Bầukhôngkhítĩnhmịchcủangàychủnhậtấyđangbịkhuấyđảo.Từgiantráitầngdưới,nơiởcủaôngVla-đi-xoápXkhua-đốp-xki,giáosưvậtlýđồngthờilàhiệuphó,vọngranhữngtiếngđộngbímậtnhưbúađậpkhôngthànhnhịp.Bỗng thấyxoảngmộtcái,mộtcông trìnhxâydựngnàođóđổnhào;tiếptheolàtiếngtrẻconhòla,thethé.Rồilạitiếngkhua.

Rồinhữngmệnhlệnhngắngọn,bằngtiếngBaLan:

-Hê-laơi,taohếtđạnrồi!

-Cáitháp!Dô-dếpngắmcáitháp!

-Ma-ni-a!Tránhra!

-Ấychớ!Emmangthỏigỗđếnmà!

Lại ầm ầm, bao nhiêu thỏi gỗ vuông rơi tung tóe xuống sàn đánhbóngxinhưlệnhvỡ:ngọnthápkhôngcònnữa.Tiếnghòhétcàngloạnxạ.Đạnbaytớitấp,trúngđích.

Bãichiếntrườnglàmộtphòngrộng,vuôngvắn,cửasổmởtrôngra

sântrườngphíasau.Bốnchiếcgiườngconkêbốngóc.Bọntrẻnhỏtừnămđếnchín tuổi rưỡiđangchơi trậngiả, lahét inhỏi.Chẳng làôngcậu,vốnthíchchơibài,đêmNô-encótặngmấycháubộđồchơixếpgỗnày.Vàchắcôngkhôngngờđượccôngdụngcuối cùngcủanó.Vàingàyđầu,Dô-dếp,Brô-ni-a, Hê-la và Ma-ni-a còn ngoan ngoãn chơi xếp thành quách, cầucống,nhàthờtheomẫuvẽtrênhộpgỗto.Nhưngrồicácmảnhgỗấymauchóngđitheosốphậncủachúng.Cộtnhàbằnggỗsếnngắnbiếnthànhpháo,ôvuôngthànhđạntráiphávàmấynhàkiếntrúctíhonđãnghiễmnhiênlànhữngnguyênsoái.

Dô-dếpđangnằm rạp xuống sàn, lấn dần tới và lần lượt đẩy khẩupháocủamìnhvềphíađịch.Ngaygiữa trậnđánhgaygo,nétmặtđứa trẻkhỏemạnhtrôngvẫnnghiêmtúcnhưhệtmọiviêntướngratrận.Nólớntuổihơncả,sángtrínhấttrongbốnđứatrẻ,vàcũngchỉmìnhnólàcontraiởđây.Mấyđứakiatoàncongái,ănmặcnhưnhau,cóviềnxếpnếptrênbộáongàychủnhật,yếmmàunâusẫmthêuhoadây.

Phảinói rằngbọncongái cũngcừđây.Hê-la, đồngminhcủaDô-dếp,mắtlonglênsòngsọc.Nóuấtứcvìmớichỉsáutuổirưỡi,khôngđượcnémnhữngthanhgỗxahơn,mạnhhơn.Chao,giánócũnglêntámnhưBrô-ni-a,côbémúpmíp,hồnghào,cómớtóchungcứngquậtgiótrongkhinókhoachânmúataychốngđỡchođạoquâncủamìnhđangdànởgiữahaicửasổ.

CạnhBrô-ni-a,mộttiểuđộiphótíhonmặcyếmcóhoadâylontontừtốpquânnày,sangtốpquânkhácnhặtđạn,bậnrộn,mặtmũiđỏbừngmôikhôlạivìhòhétvàcườinhiềuquá.

-Ma-ni-a!

Đangchạy,đứabésửngsốtdừnglại,buôngrờivạtyếmnóđangômgọnvàongực.Thỏigỗrơiloảngxoảngxuốngsàn.

-Gìcơ?ChịDô-sa?

Trongnămđứaconônggiáo,Dô-sanhớnnhất.Tuychưađếnmườihai tuổi,nhưngđốivới4em,côđãravẻchữngchạc.Tócmàutro,hấtvềphíasau,xòaxuốngngangvai,mặtxinhxắnnhiệt tình,đôimắtcũngmàu

tro,mơmàngtuyệtđẹp.

-Mẹbảolàđãchơiquálâurồi,phảinghỉthôi.

-NhưngBrô-ni-acòncầnđếnemcơmà.Emmangthỏigỗđếnchochịấy.

-Mẹgọiemravớimẹđấy.

Saumộtgiâyphútlưỡnglự,Ma-ni-acầmtaychịungdungđira.Kểmới năm tuổi mà chơi đánh trận thì cũngmệt đấy, cô bé cũng nhọc rồi,chẳngphảilàkhôngmuốnthôi.Cótiếngngọtngào,âuyếmtừbuồngbên:

-Ma-ni-a!...Ma-ni-u-sa!...An-xi-u-pê-trôcủamẹđâu?

ỞBaLan,ngườitaưagọinhaubằngnhữngtênnựngnịuấy.

Tronggiađìnhônggiáo,từtrướcđếnnaycôcảXô-phivẫnđượcgọithânmậtlàDô-sa,côhaiBrô-nhi-xoa-valàBrô-ni-a,Hê-lê-nathànhHê-la,cònDô-dếp làDô-sô.Nhưngcónhiều tênnhất làMa-ni-a,côút,yêunhấtnhà.Ma-ni-alàtêngọithườngngày,Ma-ni-u-salàgọiâuyếm,vàtừkhicònđặt trongnôi,côđượccảnhàđặtchomộtcái tênngộnghĩnh:An-xi-u-pê-trô.An-chiubénhỏ.

-Saotócconbùthế?Saomặtconđỏthế?An-chiubénhỏcủamẹ!

Haibàn tayxanhxao,gầyguộcdịudàng thắt lạidảiyếm,vuốtvenhữngbúptócquăn,đểlộragươngmặtcươngnghịcủamộtnữbáchọcvĩđạitươnglai.Dầndần,đứabétrởlạiyêntĩnh.

*

**

Ma-ni-arấtyêuquýmẹ.Trên tráiđấtnày,có lẽchẳngaixinhđẹp,dịuhiền,đoantrangbằngmẹ.Bàgiáolàcongáiđầulòngcủamộtgiađìnhkhágiảởnôngthôn.ThânsinhlàFê-líchBô-gu-xki,thuộctầnglớpquýtộcnhỏthườnggặpởBaLanthờiđó.Khôngđủsốngtrênmảnhđấtcủamình,ôngphảilàmquảnlýchocácnhàquýtộckhácgiàusangvàcóthếlựchơn.Trongsáuchịem,cólẽbàgiáotínhtìnhthăngbằngvàsángtrínhất,không

bị ảnh hưởngmột kiểuXla-vơ nào.Chẳng lập dị, không sôi nổimà cũngkhôngtháiquá.TốtnghiệpxongtrườngphốPhrê-taởphốVác-xô-vi,đượctiếpthụmộtnềngiáodụcưutú,bàquyếtđivàosưphạm,saumộtthờigiandạyhọc,đượccử làmhiệu trưởng.Năm1860,khigiáo sưXkhua-đốp-xkihỏicưới,ôngđãchọnđượcmộtngườivợhoàntoàn.Bàkhôngcócủahồimônnhưnglàconnhàgiáo,mộđạo,hoạtbát,cómộtnghềnghiệpchắcchắnvàlạibiếtâmnhạc.Bàchơidươngcầmvàhátnhữngbàiháttrữtìnhthờiấyvớimộtgiọngsaysưa,tuyệtdiệu.

Bàrấtđẹp.Bứcảnhhồimớicướichotathấymộtkhuônmặtđềuđặn,máitócdàyóngmượtbệngiảndị,đôimắtxámcóđuôitheokiểuAiCậpcócáinhìndịuhiền,huyềnảodướicặpmàyngài.

Mộtcuộchônnhânnghenóilà“tươngxứng”.HọnhàtraicũngthuộctầnglớpquýtộcnhỏmàthảmhọacủanướcBaLanthờiđólàmchosasút,gốctíchởXkhua-đi,mộtvùngthôntrạicáchVác-xô-viđộmộttrămcâysố.NhiềugiađìnhthônggiavớinhaucùngquêquánởXkhua-điđãlấytênlàXkhua-đốp-xki.

Nghềnghiệptựnhiêncủanhữnghộnàylàcanhtác,trồngtrọt.Gặpthờitaoloạn,đấtđaingàycàngcằncỗivàphântándần.Đếnthếkỷ18,ôngtổ trực tiếp củaVla-đi-xoápXkhua-đốp-xki có vài trămmẫu ruộng, sốngphonglưunhànhạ,đờiconhãycònlàđiềnchủsungtúcnhưngđếnDô-dếp,thânsinhcủaônggiáothìkhôngthếnữa.

Muốnnângcaothânphậnbạcbẽothấphèn,vàlàmvinhdựchocáitênmàôngtựhào,Vla-đi-xoáphướngvềđườnghọcvấn.Saunhiềunămlănlộnvớinghềmàcáccuộcđảochínhvàchiếntranhlàmchobiđát,ôngđượcbổnhậmlàmhiệutrưởngtrườngNamtrunghọcmộtthànhphốquantrọnglàLu-blin.Đólàngườitríthứcđầutiêntronghọ.

HaigiađìnhBô-gu-xkivàXkhua-đốp-xkiđềuđônganhem,mộtnhàsáu,mộtnhàbảy.Nhiềungười làmruộng,đigiáohọc,mộtngười là thẩmphántòaán,mộtnữđituvàcũngcómộtvàinhânvậtkìquặc.Hen-rich,mộtem trai của bà giáo là tay chơi bất trị, cứ tưởng mình tài giỏi về nhữngchuyệnphithường,mạohiểm.VàanhchàngDi-xoáp–emônggiáo–sống

lôngbônghưởnglạc,đanglàsinhviênởPê-téc-bua[2]

,gặpcuộckhởinghĩa

ởBaLan,đãđilính,trongthờigianlánhnạnởTu-lu-dơ[3]

đãtừnglàmthơ

bằng tiếngPrô- văng-xơ rồi trở về nước, làmquản lý văn khếở các tỉnh,cuộcđờicứluônluônphấtrồilạimạt.

Trong hai dòng họ, những tâm hồn mơ mộng, đắm đuối ở cạnhnhữngtínhtìnhđiềmđạm,nhữnghiềntriếtsốngbênnhữngnhàduhiệp.

Chamẹ củaMa-riQui-ri là nhữngngười khôn ngoan.Vla-đi-xoápnoigươngbố,họchếtđạihọcởPê-téc-bua,trởvềVác-xô-vidạytoánvàlý.Bàgiáomởtrườngnữhọccókítúcxámàcácnhàgiàusangtrongthànhphốđềuchocongáiđếnhọc.GiađìnhởphốPhrê-ta trêngác,sốngởđây támnămtrời.Mỗibuổisángkhithầygiáobướcchânquacửa;nhìnrasân,thầythấycácbao lơnnhẹnhàngnhưnhững trànghoagiăng từcửasổnàyđếncửasổnọ, thìmấybuồngphíatrướcđãrộnràngtiếngcườinóicủacáccôhọcsinhđợigiờhọcđầutiêntrongngày.

Năm1869,ônggiáođượcbổnhiệmvềdạyvàlàmhiệuphótrườngNam trunghọcphốNô-vô-lip-xki,bàgiáophải thíchnghivới sự thayđổinày.Không thểđếnchỗởmớidochứcvụcủachồngđược thuxếp,đồngthờitiếptụcquảnlýkítúcxávàchămsócconchochuđáo.Bàđànhnhườnglạitrườngtưthục,lòngrấtluyếntiếc,rờiphốPhrê-ta,nơitrướcđâyítlâu–ngày7tháng9năm1867–côbéMa-ni-arađời.

Ma-ni-achưahiểunổicáilýdokhekhắtcủanhữngcửchỉấyvànỗicôquạnhmàmẹemđanggiamhãmmìnhvào.Bàgiáolâmbệnhnặng.TriệuchứnglauphổiđầutiênchớmnởngaytừkhimớisinhMa-ni-achođếnnayđãnămnămrồi,khámvàchữarấtnhiều,bệnhvẫncứpháttriển.Ngườiđànbàngoanđạoấyrấtcanđảm,luônluôngọngàngtrongănmặc,bậnrộnviệcnội trợ, làm ravẻnhư làmìnhvẫnkhỏe.Nhưngbà tự ràngbuộcvàomộtkhuônkhổchặtchẽ:dùngthìa,bátriêngvàkhônghônhítcáccon.Mấyđứatrẻchỉbiếtphảngphấtvềcănbệnhnguyhiểmcủamẹ:thỉnhthoảnglạimộtcơnhokhanchúngnghethấytừbuồngbên,nétmặtrầurĩcủaônggiáovàmột câu ngắn gần đây được thêm vào đoạn cầu nguyện buổi chiều: “Cầuchúachomẹchúngtakhỏelại”.

NgườimẹtrẻđứngdậyđẩynhẹbéMa-ni-acứbámchặtlấyváybà.

-Ma-ni-u-sa,chomẹyênnào.Mẹbận.

-Conởđâyđượckhông?Conđọcmộttímẹnhé?

-Mẹthíchconravườn.Ngoàikiatrờiđẹpquá.

Cứnóiđếnđọc sách thì đôimáMa-ni-a lạiửnghồng.Nămngoái,Brô-ni-aởthônquêhọcchữcáimộtmìnhthấychánmớirủbéchơilàm“côgiáo,họctrò”.Trongmấytuần,haichịemxếpcácchữbằngbìacắt,đặtlộnxộn.Rồimộtbuổisáng,trongkhiBrô-ni-aêađánhvầnmộtbàirấtdễchobốmẹnghe,Ma-ni-asốtruộtgiằnglấysáchđọcmộtmạchhếtcâuđầu.Mớiđầunóthấythíchthúvìmọingườilắngnghenêncứkéodàicáitròsaysưaấy.Nhưngbỗngnóthấysợhãi.SựkinhngạclộtrênmặtôngbàXkhua-đốp-xki,cònBrô-ni-athìnhănnhó,phụngphịu.Nóbậpbẹvàicâulínhírồibậttiếngkhóckhôngnénđược.Đứatrẻxuấtchúnggiờđâychỉcònlàmộtembébốntuổi,đangnứcnở,vànhắcđinhắclạirấtthiểunão:

-Conxinlỗi…conkhôngcốý,chẳngphảilỗicon…chẳngphảitộicủaBrô-ni-a.Tạilàdễquá.

Tâmhồntrẻthơcủanóchợthiểurarằngcólẽkhôngbaogiờđượcthatộivìđãtậpđọcsớmthế.

Từbuổi sáng đángghi nhớ ấy,Ma-ni-a làmquen dần với cácmặtchữ,vànếukhôngtiếnbộrõrệt,đólàtạichamẹkhôngbaogiờđểemcầmđếnquyểnsách.Lànhữngnhàsưphạmthận trọng,ôngbàXkhua-đốp-xkikhôngmuốnconhọcquásớm;mỗikhiđứabégiơtaymuốnlấymộttrongnhữngtậptranhcóchữtođểquanhtrongnhàthìlạiđượcgợiý:“Conchơixếpgỗnhá!Búpbêcủaconđâurồi?Conhátchomẹnghenào!”.Vànhưhômnay:“Mẹthíchconravườnhơn”.

-ConđitìmchịDô-savậy

-Cũngđược.

-Dô-sa!

Quacáisânnhỏhẹpnơihằngngàychúngvẫnchơi“đuổibắt”và“bịtmắtbắtdê”,haichịemcầmtaynhauđidọctheotrườngtrunghọc,đếnmộtcái vườn lớn, cửagỗmọt ọp ẹp.Giữabốnbức tường, những thảmcỏ lưathưa,nhữngcâycaotùhãmthoảngmộtmùiđất,mộthươngvịđồngnội.

-ChịDô-saơi!BaogiờlạiđiDơ-vô-lađây?

-Sauthángbảymớiđicơ.EmcònnhớDơ-vô-laà?

Ma-ni-acómộttrínhớlạlùng,khôngquêncáigìhết.Cáithácnướcmùahènămngoáimấychịembìbõmhànggiờ,mòđấtnặn“nhữngbánhxàphòng”rồiđemphơinắngtrênmộttấmvánởmộtchỗchỉcóchúngbiếtmàthôi,đứanàođứanấyváyvàyếmbùnbêbết.Bảytámđứatrẻrủnhautrèolêncâychègià,đemtheocảcôbécóđôitayquáyếu,đôichânngắnngủn.Họlấynhữnglácảivừalạnhvừagiòn,phủlênnhữngcànhtovàgóitrongnhữnglácảikhác,nàolàquảdâutây,củcàrốtnonmơnmởn,quảanhđào,đểgiấutronghốctườngchotươi.LạinhớđếnlàngMác-kinữa,cáikholúanóngkhiếp,Dô-dếpvẫnđếnhọccửuchương,chúngchơivùiMa-ni-adướiđốnglúa.CònbácXkri-pốp-xkimỗilầnđánhxengựaqua,hayquấtcáiroidangheđếnlàvui!À,cònđànngựacủachúXa-vi-ênữa!

Bọntrẻtỉnhthànhấythườngcónhữngngàyhèsaysưanhưvậy.Họhàng đông chỉmột nhánh ra ở thành phố. Tỉnh nào cũng có hai dòng họXkhua-đốp-xkivàBô-gu-xkilàmruộng,nhàcửaởthônquêtuykhôngrộngrãilắm,nhưngcũngcóđủbuồngđểđónônggiáocùnggiađìnhvềnghỉmát.Dođómặcdùhoàncảnhbốmẹkhônglấygì làmphonglưu lắm,Ma-ni-achưahềbiếtđếnnhữngnhàtrọtầmthườngtạinhữngnơinghỉmátbìnhdânởVác-xô-vi.Vàcứmùahè,côbégiađìnhtríthứcấylạitrởthànhmộtemgáithônquêthậtsự,đúngvớibảnchấtsâuxacủadònghọ.

-Chúngmìnhchạythinào…chịcuộclàsẽđếncuốivườntrướcMa-ni-ađấy.–Dô-savuivẻthốtlênvớigiọngchữngchạccủamộtchịcả.

-Emchảmuốnchạyđâu.Emmuốnnghekểchuyệncơ.

KhôngaibiếtkểchuyệnnhưDô-sa,cảônggiáovàbàgiáo,trítưởngtượng của cô thêm thắt nhiều chi tiết li kì vào những giai thoại, nhữngchuyệnthầntiênnhưnhữngkhúcbiếntấutàitìnhcủamộtngườichơiđànrấtgiỏi. Dô-sa còn tự nghĩ ra những đoạn hát kịch ngắn và đóng rất sôi nổitrướcconmắtngạcnhiêncủacácem.Chúnghoàntoànbịchinhphụcbởitàitácgiảvànghệsĩ.Ma-ni-alúcthìcườingặtnghẽo,khi thìrunbắnlênkhinghenhữngchuyệnhoangđườngquáiđảnmàtuổilênnămcủanókhómàtheodõiliêntục.

Haichịemquayvềnhà.Càngđếngầntrường,Dô-sacànghạgiọng,vàtựkiềmchế.Câuchuyệncònđangnghĩvàkểdở,côbỗngdừnglại.Điquagiannhàphíatayphảicócửasổtreorèmcứng,haiđứabéimbặt.

Saunhữngrèmcửaấy,cómộtconngườimàgiađìnhônggiáo rất

ghétmàcũng rất sợ, đó làviênhiệu trưởng I-van-nốp,đại diện của chínhphủSahoàngtrongtrườngnày.

*

**

Năm1872.CònaikhổnhụcbằngngườidânBaLan“thuộcNga”ởvàohàngngũtríthứcđacảm,màthầnkinhđãcăngthẳng,vàđầuóccáchmạngđangâmỉ,họcayđắng,nhứcnhốihơnmọitầnglớpkhácvìáchđôhộđènặngtrênđầu.

Đúngmộtthếkỷrồi,nhữngvuachúatànbạo,lânbangđángsợcủamộtnướcBaLansuynhượcđãquyếtđịnhbópchếtnướcnày.Đức,Nga,Áođãbalầnchiađicắtlạimảnhđấtđauthươngđó.NgườidânBaLanđãđứnglênchốnglạibọnđôhộ.Mỗilầnthấtbại,cáithònglọngbuộcvàocổhọlạicàngthắtchặt.Saukhicuộcđảochínhoanhliệtnăm1831khôngthành,SahoàngNi-cô-laiIđãralệnhtrừngtrịkhốcliệt:hàngloạtngườiyêunướcbịtùđày,tịchthutàisản.

Năm1863,lạimộtlầndấylên,lạimộtlầnbịdìmtrongmáu.Nghĩaquânchỉcóđinhba,lưỡiliềmvàgậygộcchốngvớisúngđạncủaSahoàng.Mười tám thángchiếnđấu thấtbại,ngoài thànhquáchVác-xô-vidựng lênnămgiátreocổ,thâybaongườiyêunướcvậtvờtrướcgió.

Sauthảmhọađó,bọnthốngtrịtìmmọicáchkhuấtphụcnướcBaLankhôngcam tâmchịuchết.Từngđoàn tùchính trị taycùmchânxíchbịápgiảiđiXi-bê-ri,đếnnhữngnơiquanhnămphủtuyết.HàngloạtngườikháckéovàoBaLanđểNgahóavùngnày.Đólànhữngcảnhsát,giáosư,viênchức,mànhiệmvụlàdothámdânBaLan,khủngbốtôngiáocủahọ,cấmđoánsáchbáotiếnbộ,dầndầnxóabỏtiếngnóicủanướcnày,tómlại,tiêudiệtlinhhồnmộtdântộc.

Nhữngcuộcđềkhángđượctổchứcngayởhàngngũbênkia.KinhnghiệmxươngmáuchongườiBaLanthấyrõrànglúcđó,thờicơchưađếnđểgiành lại tựdobằngvũ lực.Họbuộc lòngphảiđợivàchống lạinhữngnguycơcủasựchờđợilànhunhượcvàchánnản.

Thế là cuộc chiến đấu thay đổi trận địa.Những anh hùng giờ đâykhôngcòn lànhữngchiếnsĩchỉcó liềmhái trong tayxôngvàođámquânCô-dắc và ngã xuống, miệng hô như nhân vật Lu-i Mác-buyt nổi tiếng:“SungsướngthayđượcchếtchoTổquốcta!”màlànhữngtríthức,nhữngnghệsĩ,nhàtuhành,thầygiáo–nhữngngườiquyếtđịnhtinhthầncủathếhệmới.Sựdũngcảmcủahọ làcốnén lòng,giấunhữngýnghĩ tìnhcảmcủamình,chịunhẫnnhụcbámlấynhữngvịtrímàSahoàngcònthíchohọđểtừđó,cóthểbímậtđàotạolớptrẻ,hướngdẫnđồngbào.

Thế là trongmỗi trường trunghọcởBaLan, thườngcómâu thuẫnsâusắcgiữanhữngngườichiếnbạivànhữngkẻchiếnthắng,nhữnggiáosưbịchènépvànhữnghiệutrưởngdothám,nhữngXkhua-đốp-xkivànhữngI-va-nốp,dướibềmặtlịchthiệpgiảtạo.

ĐặcbiệtđángghétlàtênI-va-nốp.HắnkhôngmộtchútthươngxótnhữngngườilàmviệcdướiquyềnbịbắtbuộcphảidạytrẻnướcmìnhbằngtiếngNga.Đươngngọtngào,đườngmật,hắncóthểtrởmặtngay,văngtụccụccằn, thôlỗ.Tuydốtđặccánmai,hắnvẫnsoimóixemlạibài làmcủacáchọcsinhngoạitrúđểbớitìm“nhữngcáchnóiBaLan”.GiữaI-va-nốpvàôngXkhua-đốp-xkiquanhệtrởnênlạnhnhạtnhưbănggiákểtừngàyônggiáo,muốnbênhvựchọctrò,đãbìnhtĩnhnóithẳngvàomặthắn:“ThưaôngI-va-nốp,embénàychẳngquachỉsơýnênmớiviếtlỗi.Bảnthânôngcòncóthểviết tiếngNgasai,vàrấtnhiềulầnnữalàkhác.Tôichắcrằngcũngnhưnhữnghọcsinhcủatôi,hẳnôngkhôngcốý…”

Dô-savàMa-ni-ađichơivề,bướcvàophòngônggiáo,thấybốmẹđangnóichuyệnvềI-va-nốp.ÔngXkhua-đốp-xkikhẽbảovợ:

-Bàbiếtkhông,tuầntrước,ởnhàthờ,bọnhọcsinhnămthứhaitổchứcmộtbuổicầunguyện“chomongmuốnthathiếtnhấtcủahọđượctoạinguyện”.Chúnggóptiềnvớinhauđểtrảphítổnvàkhăngkhăngkhôngchochaxứbiếtđiềumongmuốnấylàgì.Thếmàhômqua,thằngBa-đin-xkithúhếtvớitôi:“BọncontraiđượctinlàcongáitênI-va-nốpbịthươnghàn,vìcămghéthắnmàchúngcầukinhchoconbéchếtđi”.Chacốmàbiếtđiềunàythìhắnphátđiênlênvìđãvôtìnhnhậnmộttráchnhiệmtrọngđạinhưvậy.

Ônggiáotỏvẻthíchthúvềchuyệnđó,nhưngbàgiáovốnngoanđạonênkhôngcười.Bàlúihúivớicôngviệcđanglàm,mộtcôngviệckhávất

vả:taydao,taydùi,bàkhâugiầy.Nàongườimẹtầntảoấycónềhàmộtviệcgì.Từdạosinhnởvàbệnhtậtgiữchânởnhà,bàđãhọcnghềđónggiầyvàgiờđây,nhữngđôigiầydamàđànconđimònnhưpháchỉtốntiềndamàthôi.Cuộcsốngchẳngdễdàngchútnào…

-Đôinàykhâuchoconđấy,An-chiuà.Conxem,sẽrấtđẹp.

Ma-ni-achămchúnhìnđôibàitaydàicắtđế,rútsợidâynhớpnháp.Bêncạnh,ônggiáongồithoảimáitrongcáighếbànhôngưngngồinhất…chao,giờmàtrèolênlòngbốthìthíchnhỉ,tháocáinơbốthắtrấtcẩnthậnởcổáo,đùanghịchbộrâumàuhungtrênkhuônmặtđiềmđạmđangnởmộtnụcườihiềnhậu…

Chuyệnngườilớnnghechánlắm!ChỉnhữngI-va-nốp…cảnhsát…Sahoàng…điđày…âmmưuchốngđối…Xi-bê-ri…NhữngtiếngấyvẫnrìrầmbêntaiMa-ni-akểtừkhimớilọtlòng,nhưbaohàmmộtýnghĩđángsợ.Tựnhiên,đứabélảngraxa,saunàynósẽhiểu.

Rờichỗbốmẹđangtròchuyện,giọngnóithìthầmđầyyêuthương,xenlẫntiếngcắtdaxoènxoẹtvàtiếngbúađóngđinhláchcách,Ma-ni-athathẩntrongphòngđểtâmhồnchạytheonhữngchuyệnngâythơ.

Ma-ni-athíchnhấtphònglàmviệcnàymànóthấylàđẹphơncả,thúvịhơncảtrongnhà,mộtcáibàngiấykiểuPháp,rộngthênhthangbằnggỗđàohoa tâm,bộghếbành thờiPhụchưngbọcnhungđỏ làmcho lòngemtrànđầytrântrọng.Saonhữngđồđạcnàysạchsẽthế,bóngloángthế!Saunày,khiđếntuổiđihọc,Ma-ni-asẽđượcngồichỗđằngđầucáibàngiấyđồsộrấtnhiềungănkéocủaônggiáomàcứmỗibuổitrưa,bọntrẻquâyquầnxungquanhđểlàmbài.

BứchọaĐứcgiámmụcnghiêmtrangđứnggiữakhungmạvàngtreoởtườngcuốibuồng–màtrongnhà,chỉtrongnhàthôi,bảolàcủahọasĩTi-

tiêng[4]

– không làmMa-ni-a chú ý bằng cái đồng hồ đá cẩm thạch vânxanh,bóngloángđặttrênmặtbàngiấyvàchiếcghếđẩudomộtngườianhhọmangtừPa-lec-mơvềnămngoái.Mặtghếlàmộtbàncờmàmỗiôlàmbằngmộtmẩuđáhoakhácnhau.

CómộtcáigiáđặtchiếcchénsứXe-vrơmàuxanhlơtrongvẽchândungvuaLu-ithứXVIIItrôngmặtrấthiền,nhưngvìbốmẹcứluônnhắclà

khôngđượcsờvàothànhthửMa-ni-ađâmrasợ.Emcứđitránhcáigiárồidừnglạitrướcnhữngđồvậtmàemthíchnhất.Đólàcáiphongvũbiểukimvàng,nềntrắngtrôngrấtnổi,ônggiáothườngvặnlạivàlauchùirấtđềuđặnvàonhữngngàynhấtđịnh,trướcnhữngcặpmắtchămchúcủađàncon.Rồiđếncái tủkínhnhiềungănđựngbaonhiêulà thứkỳlạvàhấpdẫn:nàolàốngthủytinh,chiếccânbénhỏ,mẩuquặngvàcócảmộtcáiđiệnnghiệmcólá bằng vàng. Trước kia, ông giáo thườngmang các đồ lề ấy đến lớp đểgiảngbài nhưng từ ngày có lệnhgiảmbớt nhữnggiờ khoa học thì cửa tủluônluônđóngchặt.

Ma-ni-achưahiểuđượcmấy thứđồchơimê liđódùngđể làmgì.Mộthôm,emđangkiễngchânngắmnghía,mồmháhốcra,thìônggiáonói:“Đólànhữngdụngcụvậtlý”.

Cáitênnghemớikỳlạ.

Emkhôngquên–Ma-ni-acóhềquêncáigìbaogiờ -vànhân lúcđangvui,emcứnhắclạimãimấychữđó,vừađivừahát.

CHƯƠNGII

NHỮNGNGÀYĐENTỐI

-Ma-riXkhua-đốp-xka.

-Cótôi.

-EmhãynóivềXta-ni-xlatO-gut-xtơ.

-Năm1764,Xta-ni-xlatO-gut-xtơPô-ni-a-tốp-xkilênlàmvuanướcBaLan.Ngườirấtthôngminh,giàukiếnthức,làbạncủavănnghệsĩ.Ngườihiểuthấucáctệnạnlàmsuyyếunướcnhàvàmuốntìmphươngcứuchữa.TiếcrằngNgườiđãthiếucanđảm…

Emhọc sinh đứng tronghàngghế thứba, gần cửa sổ cao trông ranhữngthảmcỏphủtuyếtcủacôngviênXắc-xơđangđọcbàibằngmộtgiọngdễ thương, vững vàng. Em trông không khác các bạnmấy trong bộ đồngphụcởkýtúcxámaybằngthứlenmỏngmàulơtím,khuysắt.Cổcồntrắnglàthẳngđứnglàmcôbélênmườitrôngnhưrụtcổ.ĐâurồinhữngbúptócquănluônrốibờicủabéAn-chiuxưakia?Mộtmớtócbímquáchặtbuộcbằngmộtcáidảivảibé,kéobộtócquănrasauhaitainhỏxinhxắnlàmchokhuônmặt cươngnghịhóa ra tầm thường.Mộtmớ tócbímkhácdàyhơncũngđãthaynhững“búpkiểuăng-lê”củaHê-la,chịcủaMa-ni-angồiởbànbên.TheonộiquycủatrườngtưthụcXi-coóc-ca,ănmặcphảichỉnhtề,tócchảinghiêmtúc.

Côgiáocũngchẳngdiêmdúagìhơn.Vảlại,vớichiếcáolụađen,cổcồnkhôngtheothờitrang,côTu-pac-xcachẳngcógìlàđẹp.Mặtthôvàxấu,đượccáidễthương.CácemthườnggọithânmậtlàcôTup-sa.Côdạytoánvàsử,đồngthờicònlàmgiámthị, thỉnhthoảngvẫnphảinghiêmkhắcvớitínhtìnhphóngkhoángvàngangbướngcủa“conbéXkhua-đốp-xka”.

Tuy thế nhưng cô nhìn Ma-ni-a bằng ánh mắt âu yếm. Làm saokhôngtựhàokhicómộthọctròxuấtsắcnhưvậy.Ma-ni-akémcácbạnhaituổi,vàđốivớiem,hìnhnhưkhôngcógìlàkhó.Mônnàocũngnhất,toán,sử,văn,đềunhất,nhấtcảtiếngPháp,tiếngĐứcvàkinhbổn.

Cảlớpimlặngnhưtờ.Mộtcáigìhơncảsựlặnglẽ.BàiSửmớirồi

tạo ramộtkhôngkhí saysưa tha thiết.Haimươinhăm tâmhồnyêunướcngây thơ,nồngnàn,haimươinhămcặpmắtbừng sángcùngvẻmặtkhắckhổcủacôgiáotrẻánhlênmộtniềmhàohứngnghiêmnghị.

Ma-ni-anóiđếnmộtnhàvuađãmất từbaonhiêunăm,giọngchanchứanhiệttình.

-Tiếcrằngvuađãthiếucanđảm.

TừcôgiáoíttươicườiđếncáchọctrònhỏquánghiêmtúchọclịchsửBaLanbằngtiếngmẹđẻ,lớphọccóvẻnhưđanglàmđiềugìmờám.

Họ bỗng run lên, không khác gì những người âmmưu thật sự: từngoàithềm,vừacótiếngchuôngđiệnrungkínđáo.

Haitiếngdài,haitiếngngắn…

Mộtcảnhnhốnnháohồihộpnhưnglặnglẽtứckhắcdiễnra.CôTup-sađứngphắtdậy,thuvộisáchvởtảnmạn.CácquyểnsáchvàvởviếtbằngtiếngBaLantrêncácbànhọcsinhcũngđượcnhữngbàntaynhanhnhẹnvơhếtvàchồngvàocáctạpdềcủanămhọcsinh.Họbiếnthoắtsaucánhcửathông sangbuồngngủnội trú.Có tiếngxôghế,mởnắpvàđóngnắpnhẹ.Nămcôbéthởchẳngrahơiquayvềchỗ.Cửaphòngngoàichầmchậmmở.

LãoHoóc-no-be, thanh tra các ký túc xá của thành phốVác-xô-vixuấthiệntrênngưỡngcửa.Ngườilãobóchặttrongbộđồngphụcđẹpmàuvàng,áoxanhlơkhuybóngloáng.Thânhìnhnặngnề,tóchúingắn,mặtbéophị,mắtrấtsâusauđôikínhgọngvàng.

Hắnnhìnhọcsinhkhôngnóimộtlời.CôhiệutrưởngXi-coóc-cađitheo,đứngcạnhhắn,cũngnhìncácem–ngoàimặtthảnnhiênnhưngtronglònglosợbằngchừngnào.Hômnay,khônghiểusaokhoảngcáchthờigianquángắn.NgoàicổngvừamớibấmchuôngbáohiệuHoóc-no-beđãđitrướcngườihướngdẫn,bướclênthềm,vàotronglớp.Trời,khôngbiếtmọiviệccóđâuvàođấykhông?

Đâuvàođấycả.Haimươinhămemgáinhỏđanglúihúihọckhâu,ngóntaylồngtrongđê,tậpthùakhuyếttrênnhữngmảnhvảivuôngxơmép.

Kéovàchỉđểbừaratrongcácngănbànrỗng.Côgiáongồitrênbụcmặtđỏgay, gân trán hơi nổi, chưng ra một quyển sách mở in bằng chữ “chínhthống”.

-Thưangàithanhtra,cácemcóhaigiờnữcôngmỗituần.CôhiệutrưởngkhoanthainóibằngtiếngNga.

Hoóc-no-bebướctớichỗcôgiáo:

-Côvừađọctoquyểngìđấy?

-Truyệncổtíchkri-lốp.Hômnaychúngtôimớibắtđầu.-GiọngcôTup-sathảnnhiênvàđôimácôcũngđãtrởlạisắctháibìnhthường.

LơđãngHoóc-no-bemởmộtngănbàngầnnhất.Chẳngthấygìbêntrong.Khôngmộtquyểnsách,mộtquyểnvở.

Cácemcẩnthậnđínhxongmũikhâuvàcáikimvàovảirồixếpcôngviệclạingồikhoanhtay,imlặng,tấtcảđềugiốngnhautrongtrongbộđồngphụcmàusẫmvàcổcồntrắngtoát.Haimươilămkhuônmặttrẻthơấybỗnggiàđi,vớimộtvẻkínđáochegiấunỗisợhãi,trímưumẹo,lòngcămghét.

Hoóc-no-benhậncáighếTup-satraocho,nặngnềngồixuống:

-Côgọichotôimộthọcsinh.

Ma-ni-angồibàn thứba tựnhiênquaymặt racửasổ,nétmặtđămđăm.Lòngthầmcầuxin:“LạyTrời,đừnggọitôi!Đừng,đừnggọitôi!”

Nhưnglạichắcchắnthểnàomìnhcũngsẽđượcgọi.Đãthànhlệrồi,mỗilầncóthanhtrachínhquốctớihỏivấnđáp,baogiờcôgiáocũnggọiemhọcsinhthôngtháinhấtlớpvàtiếngNgarấtgiỏi.

Nghegọitênmình,Ma-ni-ađứngdậy.Emthấynóngbừngàkhông,lạnhtoátcảngười.Vàthẹnđếnchíndừ,cổhọngnhưtắclại.

-Đọckinh.-Hoóc-no-bebuôngmộttiếng,dửngdưngchánchường.

Ma-ni-a đọcmộtmạch bài kinh “Đức Cha của chúng ta” vớimộtgiọngđềuđều.Sahoàngquảđãkhôngtìmđượccáchlàmnhụcquáiáchơnlà bắt các trẻ emBaLanhằngngàyđọc kinhThiên chúa giáo bằng tiếng

Nga!Mộtmặtthìlàmnhưtôntrọngtínngưỡngcủacácemnhưngđồngthờilạithóamạđiềucácemtônkínhnhất.

Lạiimlặng.

-CácSahoàngnàotrịvìtrênđấtthánhNgasauCa-tơ-rinII?

-Ca-tơ-rinII,PônI,A-léc-xangI,Ni-cô-laiI,A-léc-xangII.

Lão thanh tra tỏvẻbằng lòng.Conbécó trínhớ tốt.VàgiọngnóitiếngNgamớihaylàmsao!CứynhưđẻởPê-téc-buavậy.

-NóichotanghetênvàchứctướccácvịtrongHoàngtộc.

-Đứchoànghậu,ĐứcHoàngtửTxa-rê-víchA-léc-xang,ĐứcQuậncông…

Danhsáchdài,đọcmộtmạchlàmHoóc-no-benhếchmépcười.

-Ừ,tốtđấy!-Lãokhôngthấy–haykhôngmuốnthấyvẻmặtbốirốivàđanhlạicủaemgáiđangcốnénbựcdọctronglòng.

-DanhvịcủaNgaHoàngtrongtôntiquyềnquý?

-ĐứcHoàngđế.

-Cònchứctướccủata?

-Ngàiđạithần.

Lãothanhtrathíchthúvềnhữngchitiếtngôithứấymàhắncòncoitrọnghơncảsốhọchayngữpháp.Hắnlạihỏithêm.

-Aitrịvìchúngta?

Nhữngcặpmắtbốclửacủacôhiệutrưởngvàcôgiámthịcốchămchúngắmnghíaquyểnsáchgọitênđặttrướcmặt.Chưađượcngaycâutrảlời,Hoóc-no-becáu,sẵnggiọngnhắclại.

-Aitrịvìchúngta?

-ĐứcHoàngđếA-léc-xangII,SahoàngcủatấtcảnướcNga.

Ma-ni-amặttáinhợt,đáplại,giọngnặngtrĩu.

Cuộclụcvấnđãxong.Lãokiabướckhỏibục,khẽhấtđầuchàorồisanglớpbêncạnh,côhiệutrưởngXi-coóc-catheosau.

Lúcnày,côTup-samớingẩngđầulên.

-Emlạiđây,linhhồnbénhỏcủata.

Ma-ni-arakhỏihàng,bướcđếngầncôgiáo,côlặnglẽhônlêntránem.Vàtronglớphọcđangnhộnnhịphẳnlên,embéBaLan,thầnkinhquácăngthẳngbỗngòakhócnứcnở.

*

**

“Lãothanhtrađãđến!Lãothanhtrađãđến!”

Đànemgáinhỏríurítbáocáitinmớiấychocácbàmẹ,cácchịđứngđợiở cổng trườngvào lúc tanhọc.Nhữngnhómhọc sinhmặc áo rét dầycộp,cácngườilớntosùtrongchiếcáobôngrảobướctảnnhanhtrênvỉahèphủ tuyết đầumùa, ai nấy chỉ nói chuyện thì thầm.Mỗi người lảng vảngngoàiđường,mỗianhchàngnghênhngangbướctrướccáccửahiệu,biếtđâuchẳnglàmộttênchỉđiểm?

Hê-lahuyênthuyênkểlạicâuchuyệnbuổisángchocôMi-sa-lốp-scathườnggọilàcôLu-sa–đếnđónhaicháu.

-Hômnay lãoHoóc-no-be hỏiMa-ni-a nhiều lắm cô ạ.Nó trả lờiđượccả.Thếrồinókhóccôạ.Cháunghebạncháunóiởtấtcảcáclớp,lãothanhtrakhôngbớimócđượcđiềugì.

Hê-lavốntínhbộctrựccứrủrỉkểmãi,Ma-ni-alữngthữngbêncạnh,khônghénửalời.Cuộcđốiđápđãquađượcmấygiờrồimàemvẫnthấyxúcđộng,bànghoàng.Ma-ni-arấtghétnhữnglầnsợhãibất thầnnhưthếnày.Emkhôngưalốiđóngkịchnhụcnhã,cứphảinóidối,lúcnàocũngnóidối,khôngđúngvớilòngmình…

SaulầnlãoHoóc-no-beđếnthămtrường,Ma-ni-acàngcảmthấyđời

mìnhcómộtnỗibuồn.Cònđâuembévôtưlựxưakia?Bốnnămgầnđây,baotaihọađãliêntiếpgiángxuốnggiađìnhônggiáolàmchoemtưởngnhưmộtcơnácmộng.

Đầu tiên là bà giáo điNi-xơ cùng vớiDô-sa.Cả nhà bảoMa-ni-arằngmẹđinghỉdưỡngởbờbiểnchokhỏihẳnsẽvề.Mộtnămsau,gặplạimẹthìthấymẹđãgiàxọpđi,khôngnhậnranữa.Vàsốmệnhnhưđãđịnhtrướcrồi.

Rồiđếnthu1873,mộtngàyảmđạmsaukìnghỉhè.Khicùngvớigiađình trởvềphốNô-vô-lip-xki để tiếp tục làmviệcvàonămhọcmới, ônggiáothấytrênbàngiấymộtlácôngvăn:theolệnhtrên,ôngbịrútlương,đòinhà,cáchchứchiệuphó.

ĐólàcáchtrảthùcủatênI-van-nốpđốivớinhữngngườidướiquyềnkhôngchịucúiđầunịnhnọt.

Saunhiềulầnđổichỗở,giađìnhXkhua-đốp-xkichuyểnđếnmộtcănnhàgócphốNi-vô-li-xkivàCác-mê-lít.

Hoàncảnhônggiáolúcnàyđãthayđổi,ngàycàngtúngbấn,lúcđầuôngchỉnhậnhai,bangườitrọhọc,vềsauđếnnăm,mườingườivừaăn,ởvàhọc tư,nhà thànhnhưcáichợ,chẳngcònkhôngkhígiađình thânmậtấmcúngnữa.

KhôngchỉvìđịavịđãsútkémhoặcvìmuốnđểvợđiRi-vi-e-rachữabệnhmàônggiáophảithuxếpnhưvậy.Cũngcònmộtlýdokhác.Đólàvìôngđãnhẹdạnghengườiemvợgọichungvốnmuamộtcốixaymáyđểtínhchuyệnlàmgiàu.Vàconngườivốncẩnthậnđó,bỗngchốcmấtnhẵnbamươinghìnrúp,kếtquảmộtđờilàmviệcvàkycóp.Vừahối,vừatiếc,lạilonghĩvềtươnglai,ôngcứtựtráchlàđãlàmchogiađìnhnghèotúngvàmấycongáimấtcủahồimôn.

Nhưngchỉcáchđâyhainăm–vàothánggiêng1876–Ma-ni-amớibiếtthếnàođauthương,bấthạnh.MộtngườihọctròtrọhọcbịlênđậuđãlâyraBrô-ni-avàDô-sa.Trời!Nhữngtuầnlễkhủngkhiếp!Buồngbênnàybàmẹlaocốnéncơnho,buồngbênkia,haicôgáilêncơnsốtrênrỉvàrunlậpcập.

Rồimộtbuổithứtư,ônggiáogọiDô-dếp,Hê-lavàMa-ni-avàdẫn

chúngđếnvớichịchúng.Dô-samặctoàntrắngnằmtrongquantài,mặtnhợtnhạtvànhưmỉmcười,đôitaychắplại,đầucạotrọc,nhưngtrôngmớiđẹplàmsao!

Lầnđầutiên,Ma-ni-atrôngthấycáichết.Lầnđầutiên,emmặcmộtáochoàngđenđiđưatang.Brô-ni-amớikhỏinằmtronggiườngnứcnởvàbàgiáokiệtsứckhôngđiđược,cốlêđếnkhắpcáccửasổđểnhìntheolinhcữucủacongáichầmchậmđixuôiphốCác-mê-lít.

*

**

-Nàycáccháuthânyêu,tađiquànhmộttínhé.Mùarétđếnnơirồi,côphảimuatrướcíttáo.

BuổichiềuthángmộtnàyởvườnhoaXắc-xơnhưvắngngắt.CôLu-sa xinh đẹp và tốt nết thường tìm cớ dẫn các cháu đến đây, đi chơi chothoáng, khỏi giannhà chật hẹpmàbàmẹho laongồi thẫn thờ suốt ngày.Nếulâythìđếnkhổ!Hê-lacònkhá,chứemnóthìxanhlướtnhưtàulá,yếuthếkia!

Ba cô cháu rảo bước qua vườn, đi đến khu phố cổ củaVác-xô-vi.Ma-ni-ađẻởnơinàyđây.Đườngphốtrôngvuihơnởtrongthànhphốmới.TạiquảngtrườngXta-rơMi-at-xtơ(Thànhphốcổ)nhànàonhànấymáidốcđồsộ,mặtnhàmàuxámphôbàyhàngnghìnchạmtrổ:nàolàđườnggờ,nàolàhìnhthánhhoặchìnhsúcvậtđãbiếnthànhbiểnhàngchocácquántrọvàcáccửahiệu.

Tiếng chuông nhà thờ đối đáp nhau ở nhiều điệu thức trong bầukhôngkhígiálạnh,gợilạibaokỉniệmvềthờithơấu.LễrửatộiởnhàthờXanhMa-ri,lễchịumìnhthánhởnhàthờĐô-mi-ni-canh.Ma-ni-avẫncònnhớmãicáingàyấy,cùngvớiHa-ri-ét,mộtcôemhọthềvớinhausẽkhôngghérăngcắnvàobánhthánh.ỞnhàthờThánhPôn,cứchủnhật,cáccôbéthườngđếnnghegiảngđạobằngtiếngĐức.

Quảng trường Nô-vơMi-at-xtơ (thành phố mới) bốn bề lộng gió,thoángđãng, vắng vẻ, cũng rất quen thuộc đối vớiMa-ni-a.Gia đình ông

giáođãđếnđâymộtnămsaukhirờikhỏitrường.Mỗisáng,emcùngmẹvàcácchịđếnnhàthờĐứcbà,mộtkiếntrúcrấtđộcđáokhangtrang.Cáithápvuôngvàcáckhuxâybằngđáđỏđãmònnhẵnvì thờigiannhưbámvàongọnđồicaochếngựdòngsông.

HaiembétheocôLu-sabướcvàonhàthờ,Ma-ni-abướcquakhungcửakiến trúckiểugô-tích,đi thêmvàibước trongbóng tối rồiquỳxuống.Em rùngmình, hôm nay đến đây chạnh nhớ Dô-sa, thật chua xót, Dô-sakhôngcònnữavàthiếucảngườimẹcótínhtìnhthầnbímàChúahìnhnhưchẳngđoáihoài.

Ma-ni-acầukhấnvớilòngtindạtdàovàochúa.Emcầuchúađemlạisứcsốngchomẹem,ngườimàemyêuquýnhấtđời,vớitấtcảlòngthathiếtnhưngcũngvớimộtnỗituyệtvọng,emxinhiếndângđờimìnhđểđánhđổiđiềucấunguyệnđó.Emsẵnsàngchếtđểmẹemđượcsống.

Cô Lu-sa và chị Hê-la cũng cúi đầu gần đây, khấn khấn, niệmniệm…

Ba cô cháu ra khỏi nhà thờ, bước từng bậcmấpmô xuống tận bờsông.Dòng sôngVit-xtuyn trải ramênhmông, không có vẻ dịu tính chútnào.Nướcsôngvàngbệchuốnquanhnhữngcồncátbồi thànhnhữnghònđảonhànnhạtnhấpnhôgiữadòng.Nướcvỗvàohaibờkhúckhuỷu,chenchúc nhà tắmvà bến giặt,mấy chiếc thuyền nghỉmát, hình thon dàimàuxám,mùahènhộnnhịpnhữngđoànngườiđichơisông là thếmàbâygiờnằmim,buồm,cộttháodỡhết,chỉcònquanhđámthuyềntáolàtấpnập.Haichiếcxuồngto,hẹpvànhọnđằngmũi,nướcmấpméđếntậnmạn.

Chủthuyềnvùimìnhtrongmộttấmdacừu,bớitừngômrơmrạchokháchmua xem hàng. Dưới ổ rơmmềmmại phủ lên để chống băng giá,nhữngquả táođỏmọng, rắn tươi, bóng loáng trông rất thíchmắt.Cóđếnhàngnghìn quả chất đầy khoang thuyền:Táo vùngVit-xtuyn thượngphảimấtbaonhiêungàymớitừthànhphốCac-dơ-miađẹpđẽxuôithuyềnvềtớiđây.

-Đểcháuchọn,cháuchọntáocho…

Hê-lamừngrỡnóirốirít.Ma-ni-acũngvộibỏcặpxuốngrồicởibaotayra.

Khônggìthíchhơnnhữnglầnđimuatáonhưthếnày:nhặttừngquả,ngắmchọnkỹrồibỏvàomộtcáigiỏmây,quảnàothốiquăngngayxuốngsôngrồinhìntheodòngnướccuộnxoáytròn.Đượcđầygiỏrồilênbờ,tayainấycầmmộtquảtáođẹpđẽhơntấtcả…

Táolạnh,cắnvàorăngkêukenkét,ănthậttuyệt.CôLu-samặccảvàthuêmộtembémặtđầytrứngcáđứngcạnhđấybưnggiỏvềnhà.

*

**

Saubữachiều,lúcnămgiờ,mấychịgiúpviệcđãlaudọnbànvàthắpcáiđèndầu to treogiữanhà.Đãđếngiờhọc.Cáccậuhọcsinh trọhọcđãquayvềphòngcủahọ,cứhaibangườichungmộtphòng.Contraivàmấycongáiônggiáoở lạibuồngăn, lúcnàyđã thànhbuồnghọc.Ainấyđemsáchvởra,rồichỗnàocũngrìrầmtiếnghọc,nhữngâmthanhdaidẳngsẽhàngnhiềunămnữalàchủđềchínhtrongđiệunhạccủangôinhànày.

VẫnnhữnggiọngđọcquenthuộcêanhữngcâuthơLaTinh,nhữngniênhiệulịchsửhoặcnhữngđầubàitoán.Trongcáinhàmáykiếnthứcnày,nơinàongười tacũngphải trầy trậtgiankhổ.Thậtkhókhănđấy.Mộtbàitoánchứngminhbằngtiếngmẹđẻthìaicũnghiểungay,nhưngtiếngNga–tiếngchínhthống–thìkhônglầnrađược,càngkhôngthểnhắclại.Đãbaophentròchánnản,thầylạiphảiđộngviên,dỗdành.

NhưngMa-ni-akhôngbiếtnỗikhổấy.Emcótrínhớtàitìnhđếnnỗichỉcầnđọchailượtmộtbàithơlàthuộclòngkhôngsaichữnào.Cácbạncứđổcholàgianlận,lénhọctừtrước.Ma-ni-athườnglàmxongbàitrướccácbạnvànhiềukhingồi rỗivàdodễdãi tựnhiên,emvẫngiúpmộtbạngáiđangbí.

Nhưngemthíchnhấtlànhưchiềuhômnay,ngồiởcáibànto,trướcquyểnsáchmở,khuỷuchốnglênbàn,tayđỡlấytrán,haingóncáibịtlỗtaiđểkhỏingheHê-lađang“gào”bài.Cẩnthậnnhưvậyxétracũngchẳngcầnthiết.Vìchỉmộtlúcsau,emđãmêmảiđọc,khôngđểýgìđếnxungquanhnữa.

Tàitậptrungcaođộấylàđiềulạlùngduynhấtởđứabébìnhthườngvàkhỏemạnhđó,làmmấychịvàchúngbạnrấtthíchbôngđùa.Nhiềulần

với sự thôngđồngcủabọnhọc sinhký túc,Brô-ni-avàHê-lađãkhuagõloạnxạxungquanhMa-ni-ađangvùiđầuvàoquyển sáchvẫnkhông làmchoemngướcmắtlên.

Chiềunaylúccácchịmuốntìmranhữngtròchơihayhơn,nhấtlàcóthêmHăng-ri-ét, con côLu-sa, họ càng nghịch tợn.Họ kiễng chân đi rónrén,xếpchồngghếcáinọ lêncáikiachungquanhMa-ni-ađangngồiyênnhưphotượng.Mỗibênđặthaighế,đằngsaulưngđặtmột,chồnghaicáikháclênbốncáitrước,vàmộtcáitrêncùng,nhưmộtgiàngiáo.Xonghọrútluilặnglẽ,giảvờlàmviệcvàđợi.

Ma-ni-avẫnkhôngbiếtgìcả,khôngđểýđếnnhữngtiếngrìrầmtonhỏ,nhữngchuỗicườikhúckhíchcốnénlại,vàcảđếnbóngmấychiếcghếtrênmái tócvàngười em, suốtnửagiờngồinhư thế,dưới cái thápchênhvênhsắpđổmàkhôngbiết.Đọcxongchươngsách,cômớingẩnhđầulên.Mộttiếngrầm,mấychiếcghếđổnhào.Hê-lathíchthúcườilainhỏi,Hăng-ri-étvàBrô-ni-asợbịphảnứng,vộinéraxa.

NhưngMa-ni-avẫnthảnnhiên,khôngtỏrabựcmìnhvàcũngkhôngcườicái trò tinhquáiđã làmchoemmộtphenhoảngsợ.Đôimắtmàutrotrônghớthơhớthảinhưngườiđươngmêngủchoàngtỉnh.Emxoachỗvaitráibịghếđậpphải,nhặtsáchlênvàsangphòngbên.Điquacácchịlớn,emchỉnói:“Chảhaygìcả!”

Câutráchnhẹnhàng,nhưngcácchịcũngkhôngbằnglònglắm.

NhữnglúcmiênmanđọcsáchquênhếtcảnhvậtbênngoàilàMa-ni-athấylạithờithơấurựcrỡcủamình.Emsaysưađọc:sáchgiáokhoa,vănthơ, truyệnphiêulưu,sáchkỹthuật, tấtcảnhữngsáchvởcótrongtủsáchcủabố.Vàdầuchỉvàigiờngắnngủi,emđãđẩyxanhữngconmavẫnhằngámảnhmình.Emquênhết,nhữngtêndothámcủaSahoàng,nhữngcuộcđikiểmtra trườngcủalãoHoóc-no-be,quêncảvẻmặtphờphạccủabốsuốtngàytấtbậttrongnhữngcôngviệctầmthường,quênđigiannhàkhônglúcnàongớttiếngđộng,ồnào,huyênnáo,vàsángsángcứphảidậythậtsớm,lúctrờicòntốiđen,đangngáingủđãphảirờicáighếtràngkỷlótnhungđểnhườngchỗchocáchọcsinhtrọhọcănsángvìbuồngăntrongnhàcũnglàbuồngngủcủamấyđứaconônggiáo.

VàMa-ni-aquêntấtcảmọinỗiloâukhiếpđảm,losợkẻápbức,losợvềtôngiáo,losợbệnhhoạnvàchếtchóc.Bảnnăngtựnhiênđãthúcđẩy

emtìmcáchthoátkhỏicáikhôngkhínặngnềấy.

Những giây phút lãng quên quá đỗi ngắn ngủi.Chợt nhớ ra, là lạithấy tấtcả,vàbắtđầu lànỗi loâuvềbênh laocủamẹđãquá trầm trọng.Ngườiđànbàtrướckiakhỏeđẹpthế,naychỉcòncáibóng.KhônglờianủinàođánhlừađượcMa-ni-anữa.Emcảmthấyrằngsựsaymêngưỡngmộ,lòngyêumẹvôhạn, lờicầukhẩn thiết thacủamìnhsẽkhôngcònđủsứcmạnhngăncảnđượcdiễnbiếnkhủngkhiếpđangđếngần.

*

**

Bàgiáocũngnghĩđếnsựkếtthúckhólòngtránhkhỏiđó.Bàmuốnrằngkhinóđếnthìmìnhđãsẵnsàng,khôngđểnólàmđảolộnnếpsốngởgiađình.Ngày9tháng5năm1879,bàđãyêucầuthầythuốcnhườngchỗcho cha cố.Chỉ cha cố saunàymới thấunỗi sầumuộn củangười đànbàngoanđạoấy,đaubuồnvìphảiđểlạichochồngthânyêucángđángbốnđứaconthơvàlòngluônluônbịvòxémỗikhinghĩđếntươnglaicủachúng,đếncáiAn-chiumớimườihaituổiđầu.

Trướcmặtchồngcon,bàchỉlộranhữngnétnguôidịu,đếngiờphútcuốicùngcàngcaođẹpkhácthường.Bàchếtnhưlòngmìnhđãtừngmongmuốn,khôngmê,khônglẫn.Trongcănphòngsạchsẽ,chồng,contrai,congáiđứngquanhgiườngbệnh.Đôimắtdàimàuxám,sầuải,đãmờđivìcáichếtsắpđến,hếtnhìnchồnglạiđếncon,nhưmuốnxinlỗivìmìnhđãgâyranỗiđauthươngấy.

Bàcònđủnghịlựcđểvĩnhbiệttừngngười,rồilịmdần.

Sựsốngchỉcònlàmộttialửahiuhắt.Bàchỉcómộtcửchỉvàmộtlờinóicuốicùng.

Cửchỉlàbàntayrunrẩylàmdấuchữthậpđểcầuphúcchocảnhà.

Lờicuốicùng,thìthầmtronghơithởhắtra,conngườihấphốinhìnchồngvàcon,vĩnhbiệt:“Tayêutấtcả”.

*

**

TrongcănnhàphốCác-mê-lít,Ma-ni-alạimặcáotangđenmộtlầnnữa,thờthẫnâusầu,điđilạilại.EmchưathểquenđượckhiđếntốichịBrô-ni-asangngủởbuồngmẹmớichết,chỉcònHê-langủcùngemtrênchiếctràngkỷnệmnhung.Emcũngchưaquenngayđượcvớibàquảngiamàônggiáophảinhờđếngiúphằngngày,saikhiếnngườilàm,sắpđặthaibữaănchonhómhọctròvàchămloquaquýtviệcănmặc,tắmrửachobọntrẻ.Ônggiáocònthìgiờnàorỗiđểdànhhếtthờigianchođànconcôi,nhưgàtrốngnuôicon,vụngvềvàcảmđộngbiếtbao.

Cuộc sốngđã sớmchỉ choMa-ni-a biết đời đầy khắc nghiệt: khắcnghiệt với cácdân tộc, khắcnghiệt với conngười.Dô-sađã chết, bà giáocũngđãchết.Thiếutìnhâuyếmdịudàngcủamẹ,thiếusựchămsócthươngyêucủachịcả,emđãlớnlêntrongcảnhcôquạnhnhưngkhônghềcómộtlờithanthân.

Mộtsựchịuđựngdũngcảmnhưngkhôngnhẫnnhục.Giờđây,mỗilầnMa-ni-ađếnquỳởnhàthờ,nơimàxưakia,emvẫnthườngđếnvớimẹ,embắtđầucảmthấyâmthầmuấthận.

Emkhôngcòncầuchúavớitấtcảlòngthànhkínhnămxưanữa.Emthấychúabấtcôngvìđãgiángxuốngđờiemnhữngtaihọakhủngkhiếp,đãdậptắtxungquanhemniềmvui,trítưởngtượngvàcảnhêmđềm.

CHƯƠNGIII

TUỔINIÊNTHIẾU

Lịchsửmỗigiađìnhthườngcómộtthờinảynởtoàndiện.Cónhữnglídobíẩnlàmchomộtthếhệbỗngtrỗilênhơnhẳnmọithếhệtrướcvàmọithếhệsaunóvềtàinăngdồidào,sứcsốngrạngrỡ,sắcđẹpkhácthườngvàthànhcônglớnlao.

Thờiđóđãđếnvớinhàônggiáo,mặcdầuvừamớiphảigópphầnbấthạnh với đời. Thần chết đã bắtmấtDô-sa,một trong năm đứa con thôngminhvànồngnhiệt.Nhưngbốnđứacònlại,bốnthiếuniên,concủamộtbàmẹ chết vì lao vàmột người cha trí thức làmviệc đến kiệt sức, họmangtrongmìnhmộtsứcmạnhkhônggìchốngnổi.Họsẽthắngmọitaihọa,đạpbằngmọitrởngại,vàsẽđềutrởthànhnhữngconngườikhácthường.

Vàobuổisángmùaxuântrànđầyánhnắngđó,năm1882,bốnanhemngồiquâyquầnănlótdạquanhchiếcbànto.Trônghọđẹplàmsao!Hê-la16 tuổi, nhớnvàduyêndáng,đúng là “Côgáixinhnhấtnhà”;Brô-ni-amặtmàyđầyđặn,tócvàng,nướcdamịnmàngnhưhoa,anhcảDô-dếptrongchiếcáoquàngtrắngsinhviênkhoay,trôngvạmvỡnhưmộtlựcsĩphươngBắc.

CònMa-ni-a?Hiệnnaycòníttuổinênemkhôngđẹpbằngcácchị.Nhưngcôgáitrònlẳntrongbộđồngphụcnữsinhcókhuônmặttươicườitinhnghịch,mắtvàtócmàunhạtvànướcdasángngờicủanhữngthiếunữBaLan.

Chỉhaicôgáiútbậnđồngphục.Hê-lavẫnhọc trường tư thụcXi-coóc-ca,mặcmàuxanhlơ.Ma-ni-amườibốntuổi, làhọcsinhxuấtsắctạitrườngtrunghọccủanhànước,mặcmàuhạtdẻ.ChínhBrô-ni-acũngđãtốtnghiệp trường này, năm ngoái, với huy chương vàng làm cho cô vẻ vangthựcsự.

Dô-dếp cũng được huy chươngvàngkhi tốt nghiệp trung học, anhđanghọcY.Cácemgáikhâmphụcanhvàcũngmongmuốnđượchọclên

đại học như anh. Sớm có hoài bão học cao, hiểu rộng, cả ba chị em đềunguyềnrủacáiluậtlệkhắcnghiệtkhôngchocongáivàotrườngđạihọcởVác-xô-vi.NgheanhDô-dếpkểvềtrườngđạihọccủaSahoàng,cáccôrấtháohức.Nhưngthậtranócũngtầmthường,vìởđó,thầyngườiNgathìđầythamvọng,cònthầyngườiBaLanthìtâmhồnnôlệ.

Vuichuyệnkhônglàmchomấyanhemănkémmộtmiếngnào.Chỉthoángmộtlúc,bánhmì,kem,bơ,mứtđãhếtnhẵn.

-AnhDô-dếpơi,chiềunaytậpvũ,anhđibướcnamchochúngemnhé!

ĐólàlờicủaHê-la,vàcôkhôngquênmộtviệcquantrọng:

-ChịBrô-ni-anày,áocủaemmàđem làphẳngphiu liệucònmặcđượckhông?

-Chẳngcòncáinàokhácthìđànhmặcvậychứsao!–Brô-ni-atriếtlýtrảlời.-Bagiờchiềunay,khinàoemvề,tasẽlođếnviệcđó.

-Áocácchịđẹplắm–Ma-ni-anói.

-Màycònbé,đãbiếtcáigì!

Họtảnđi.Brô-ni-athudọnbànăn.Dô-dếpômsáchvởbiếnmất.Hê-lavàMa-ni-axônhauchạyxuốngbếp.

-Bánhmìcủaemđâu?Xúcxíchcủaemđâu?Bơđâurồi?

Ănsángnonêthếmàhaicônàngcònlođếnthứcănbuổirachơihồimườimộtgiờ:mộtchiếcbánhmỳnhỏ,mộtcặpdồingắnvàtolàmtheokiểuBaLan,mộtquảtáo,tấtcảnhéttrongtúivải.

Ma-ni-acàitúithứcănchậtcăngvànémcặpsáchlênvai.

-Nhanh lêncôả!Chậmrồi,chúngbạnđangđợiđây!–Hê-lagiễuthếrồicũngsửasoạnđi.

-Khôngđâu!Mớitámgiờrưỡi.Chàochị

Cô bé vội xuống cầu thang, trước hai anh trọ học. Họ cũng đến

trường,nhưngchậmhơn.

Trườngtrunghọc,kítúcxá,trườngtưthục…mấytiếngđóluônquệnlấy tuổi thơ trẻ củaMa-ri.Ông giáo dạy ở trường trung học,Brô-ni-a tốtnghiệptrườngtrunghọc,Ma-ni-ađihọctrườngtrunghọc,Dô-dếphọcđạihọc,Hê-la học trường tư thục.Cả đến ngôi nhàmấy bố con đangở cũngkhôngkhácgìmộttrườnghọc.Côchắchẳnphảitưởngtượngnhưcảthếgiớilàmộttrườngtrunghọckhổnglồchỉcóthầyvàtròmàmộtlýtưởnglàhọc,họcmãi.

TừdạogiađìnhrờiphốCác-mê-lítảmđạmđểdọnsangphốLe-skô.Vấnđềtrọhọccũngđỡphiềntoáimộtchút.Ngôinhàđẹpđẽ,kiểucách,cómộtcáisântịchmịch,chimbồcâuxámgùgù,dâyleohoatímphủkíncácbaolơn.Tầnggáctrênkhárộngnênmấybốconônggiáoởriêngbốnbuồngtáchhẳnvớiđámhọcsinhtrọhọc.

PhốLe-skôcũng“ravẻ”lắm,lòngđườngrộngrãigiữahaidãynhàđồsộ.KhôngcònthấylốikiếntrúcXla-vơđộcđáonữa.Trongkhuphốlịchsựnày,cáigìcũnggợitínhcáchTâyÂu,từnhàthờTinlànhphíatrướcmặtđếnngôinhànhiềucộthoàntoànxâytheokiểuPhápởphốRy-man-xca.

Cặp sáchđeogọn sau lưng,Ma-ni-a chạyvộiđếnbiệt thựbá tướcDa-moi-xki,quengọilà“Lâuđàixanh”.Côtránhcổnggiữamàđisangmộtcáisâncổxưacómộtconsưtửbằngđồngđenngồichồmchỗmnhưcanhgiữ.Bấtgiác,côdừnglại,thấtvọng.Sânvắngngắt.Đangđịnhquayrathìnghegọigiật:

-Ma-ni-u-sa,đừngvộiđi,Ca-di-anóđangxuốngđấy.

-Ồ,bácđấyạ,cámơnbác.

Từcửasổtầngdướicùng,bàPsi-bô-lốp-xka,vợôngthủthưcủabátướcDa-moi-xkicóbộtócquấntrầnđầybím,trìumếnnhìncôbémáphính,đôimắttinhanh,thânvớicongáimìnhtừhainămnay.

-Đếntrưa,tanhọc,cháuvềđâyănbánh.Bácsẽlàmbánhngọtvớimónsô-cô-lađườngmàcháuthích.

-Đúng rồi, đằng ấy đến ăn bánhvớimìnhnhé –Ca-di-a chạy vộixuốngcầuthang,khoáctaybạn–RảobướclênMa-ni-aạ.Muộnrồiđấy.

-Ừ,mìnhđangđịnhquaycáivòngcủaconsưtửlên.

NgàynàoMa-ni-a cũngđến rủCa-di-acùngđi,hẹnđợinhaudưới

vòmnhà.Nếukhông thấyai, cônhấc lại cáivòngnặngởmõmcon sư tửbằng đồng đen, quay ngược ghếch trên mũi con vật rồi tiếp tục đi đếntrường.Ca-di-anhìncáivòngbiếtlàbạnmìnhđãđiquarồi,phảibướcgấpmớiđuổikịp.

Ca-di-alàmộtcôbérấttuyệt,vuitính,niềmnở,đượcbốmẹchiều.ÔngbàPsi-bô-lốp-xkirấtquýMa-ni-a,coinhưcon,cốbùđắpthiệtthòichođứatrẻmấtmẹ.Nhưngcứnhìnquanhiềuchitiếtnhỏtrongcáchănmặcvàdángđiệucủahaicônữsinhcùngđồngphụcmàuhạtdẻ,cũngdễđoánlàmộtđằngđượcnuôngchiều,mỗisángmẹchămchútchảiđầuvàquấndảimầu vào tóc,một đằng lớn lên, đãmười bốn tuổi, trongmột gia đìnhmàkhôngaicóthìgiờsănsócđến.

HaiđứabékhoáctaynhauđidọctheophốDa-bi-achậthẹp.Mớixanhau từ bữa ăn sáng hôm qua mà đã có lắm chuyện muốn kể với nhau.NhữngchuyệnvềtrườngtrunghọcởđạilộKra-lô-kốp.

TừkítúcxáXi-coóc-cacóphongtháiBaLanthuầntúychuyểnđếnmộtngôitrườngchínhthốngcóxuhướngthânNgarõrệtlàmộtthayđổilớnđốivớiMa-ni-a.Mộtthayđổicầnthiết.ChỉnhữngtrườngtrunghọccủaSahoàngmớicungcấpbằngcógiátrị.Đểphảnứng,Ma-ni-avàCa-di-athíchnhạobángcácgiáo sư từNga sang, có lãomục sưMê-dindạy tiếngĐứcchánngấyvàmụgiámthịMay-emàcácemghétcayghétđộc.

Ngườibéchoắt,tócrâubóngnhẫy,đigiầyvảiđếêm–đểdễrìnhmò–mụMay-elàkẻthùsốmộtcủacôgáiBaLan.Mụđổlênđầucôtrămthứtội:nàolàbướngbỉnh,khóbảo,nàolà“cócáicườikhinhkhỉnh”mỗikhinóichạmđếnnó.Rồiluônmồm:

-CáiconXkhua-đốp-xkaấyà.Hơisứcđâumàđốikhẩuvớinó.

BộtócquăncủaMa-ni-alàmchomụMay-elộnruột,mụcholà“bùxùvàtrôngkhỉlắm”.Thếlàmụlấybànchải,chảituộtnhữngmớtócngạongược,mụmuốnbiếnemthànhmộtcôgáiĐứcbímtócthậtchặt.Nhưngmụvừamới rời tay lược thìmấymớ tóc nhẹ nhàng, nhún nhảy lại hiện trênkhuônmặttươitắnmàđôimắtngâythơcứchằmchằmvàocáidâybuộctóc

óngánhcủamụgiámthị.

-Taocấmmàykhôngđượcnhìn taonhư thế.Cáikiểuđâunhưbềtrênnhìnxuống!–Mụcáutiếtrítlên.

-Nhưngtôikhôngthểlàmkhácđược.

Mộtlầnkhôngnénđược,Ma-ni-atrảlờinhưvậy,vìcôcaohơnmụMay-emộtđầu.

Khôngngàynàokhôngxảyrađôiconhưthếgiữacôhọcsinhkhaokháttựdovàmụđànbàkhekhắt.

Cơngiôngtốdữdộinhấtnổranămngoái.ĐólàlầnmụMay-ebấtngờbướcvàolớp,bắtgặpMa-ni-avàCa-di-anhảymúavuimừnggiữabànghếđanglúccólệnhphảiđểtangSahoàngA-lếch-xăngIIbịámsát.

Sựoépvềchínhtrịcómộthậuquảđángbuồnlàgâycholớpngườibịđènénmộttìnhhìnhkhắcnghiệt.Ma-ni-avàCa-di-acómộttâmhồndịuhiềnvàtấmlòngquảngđại,nhưngvẫnđôikhicónhữngcáihằnhọcxalạvớingườidântựdovàcáccôkhôngthoátkhỏicáiluânlýcủanhữngngườinôlệ-lấychốngđốilàmnếttốtvàcoivânglờilàhènnhát.

Haicôrấtmếnthầydạytoán,ôngGláttrẻđẹpvàthầyXua-xa-kidạysinhvậtlànhữngngườiBaLanchântình.VớithầyngườiNga,tháiđộcủacáccôcónhiềumứcđộ.NghĩgìvềôngMi-li-ê-sinbíẩn,muốnthưởnghọctrò,đãimlặngtặngmộttuyểntậpthơNê-cra-xốp,mộtnhàthơcáchmạng.Cácnữsinhngạcnhiênnhậnranhữngcửchỉđoànkếtkínđáongayởphíahàngngũthùđịch.Sahoàngđâuchỉcónhữngthầndântrungthành!

LớphọccủaMa-ni-acócảhọcsinhBaLan,DoThái,NgavàĐức.Giữahọ,khôngcógì làxungkhắc trầmtrọng.Cùng trẻ tuổi, lạicùngđuanhauhọchành,họtạmlãngquênsựkhácnhauvềchủngtộc,hoặcvềtâmtư.Nhìnhọctrògiúpnhauhọctậphoặcvuiđùatronggiờchơithìtưởngnhưhọrất hòa thuận.Nhưng khi ra khỏi trường, ai nấy lại quay về với tiếng nóiriêng,lòngyêunướcvàtínngưỡngcủamình.ChịemBaLancùngcảnhápbứcthườngđi thànhnhómriêng,dầndàcũngănquàtrưachungvớinhau,khôngthíchmờibạnkhácđếndự.

NgoàicôngviênLa-gien-kimàMa-ni-ahay lui tớinhững lúc rảnh

rang thì vườn Xắc-xơ là nơi cô thích nhất ở thành phố quê hương, hàngnhiềunămnữacôsẽmãigọilà“Vác-xô-viyêumếncủatôi”.

Quacổngsắtđôibạngáiđidọctheoconđườngdẫnđếnlâuđài.Haithángtrước,ngàynàocáccôcũngmangủnglộivàocácvũngbùnlớncốgiữsao cho nước chỉ đến cổ giầy, không để ngập hẳn. Nay mùa khô, lại cónhữngtròkhác,đơngiảnnhưngcũnglàmhaichịemcườichảynướcmắt.Thídụtròmiếng“xanh”.

-Cóđimuavởvới taokhông?–Ma-ni-a thảnnhiênhỏibạn–Cónhiềuquyểnvởrấtđẹp,bìa“xanh”.

Ca-di-a đã thủ thế rồi. Thoạt nghe tiếng “xanh” cô đã chìa ramộtmiếngnhungxanhgiấutrongtúi.Thếlàkhôngthuacuộc.Ma-ni-alàmnhưkhôngchơinữa,láicâuchuyệnvềbàisửthầygiáođọcchochéphômqua,nóirằngBaLanlàmộttỉnh,tiếngBaLanlàmộttiếngđịaphươngvàngườiBaLanvôơnbạcnghĩađãlàmSahoàngNi-cô-laiI–thậtđãyêuhọquáđỗi–phảibuồnrầumàchết!

-Tuyvậy,lãotacũngngượngvềnhữngchuyệnxằngbậyấy.Màycóthấymắtlãolenlétkhông?Cáimặttrôngđếntởm!

-Ừ,mặtlão“xanhlè”.–Ca-di-athảnnhiênnói.Nhưngtứckhắcđãthấylấtphấttrướcmũimộtlácâydẻmàuxanhnon.

Trướcmặtđámtrẻđangchơinhàbằngcátvànhảyvòng,haicôgáicườinhưnắcnẻ.QuadãycộtthanhthanhcủacungđiệnXắc-xơ,rồiquamộtquảngtrườnglớn,Ma-ni-achợtkêulên:

-Tađiquađàikỷniệmrồi,phảiquaylạithôi!

Khôngnóimộtlời,Ca-di-acũngquànhlại.

Haicôđãngtríđãphạmmộtlỗikhôngthathứđược.ChảlàởgiữaquảngtrườngXắc-xơdựngmộtcộtlưuniệmtránglệ,vớibốnconsưtửđáchầubốnbênvàmangdòngchữ“chínhthống”:“TặngnhữngthầndânBaLantrungthànhvớiquânvươngcủamình”.CáiơnnghĩanàycủaSahoàngđốivớinhữngtênphảnbộiđãliếmgótkẻápbứclàmchonhữngngườiyêunướcBaLan ghê tởm.Cứmỗi lần đi qua phố đều nhổ vào đấy, dần dầnthànhmộttruyềnthống,ailỡquênthìphảiquaylạilàmđúngthủtụcđó.

Haicôbạnlạitiếptụctánchuyện:

-Tốinaynhàtớcóvũđấy–đằngấycóđếnxemkhông?

-Cóchứ.NhưngMa-ni-u-sanày,baogiờmớiđếnlượtbọnmìnhdự?

Chúngtađãbiếtđibướcvankhárồi.Ca-di-asốtruột.

Baogiờ?Khinàocáccô“bướcvàođời”đã.Lúcnàycáccômớichỉđượcphéptậpdượtvớinhauvềcácđiệulăng-xi-ê,pôn-ka-ma-duốc-kahọcđượcởtrườngvàcũngđượcngồitrênhaicáighếnhỏxemthanhniênnamnữgiađìnhbạnbèhàngtuầnvẫnđếntậpvũởnhàônggiáo.

Trongkhichờđợicũngsẽđếnlượtmìnhđượccácbạnnammời,cáccôcònphảihọcnhiềuthángnữaởtrườngtrunghọc.ĐólàmộtngôinhàlớnbatầngmộcmạcngaycạnhnhàthờThămViếng,trangtríhoamĩ,nêntrôngnhưmột khối kiến trúc từ thời PhụcHưngÝ, giữa những lâu đài nghiêmtrang.Bạn học đã vào cả trong trường: có bạnVunmắt xanh, bạnA-ni-aRốt-te,ngườiĐức,mũitẹt,họcrấtgiỏi,tronglớpchỉthuaMa-ni-avàLê-ô-niCu-níc-ca.

-ConbéCu-níc-cacóchuyệngìđấynhỉ?Mắtnósưnghúplên.Xưanay,lúcnàonócũngănmặcgọngàng,hômnaylôithôithếnàoấy.

Ma-ni-avàCa-di-akhôngcườiđùanữa.Haiđứasánlạigầnbạn.

-Màysaothế,Cu-níc-ca.Cóchuyệngìthế?

MặtCu-níc-catáinhợtcômãiấpúng:

-Anh,anhmình…anhấyvàohộikín…cókẻđibáo,đãbahômnay,ởnhàkhôngbiếtanhấyđiđâu.

Rồinghẹnngào,nướcmắtgiàngiụa:

-Sángsớmmai,chúngtreocổanhấy!

Haicôbérụngrời,sítlạigầnbạnbấthạnh.Họcònđangtìmlờihỏihananủibạn,đãthấytiếngmụgiámthịMay-ekenkét:

-Thôi,thôi,ítchuyệnchứ!Nhanhlên!

Ma-ni-arùngmình,thẫnthờtrởvềnhà;mớilúcnãycònmơđếnâm

nhạc,đếnvũ,bâygiờmấycâuđầubàiđịalýcứquaytròntrongđầu,khôngcònbiếtchúngnghĩalàgìnữa;trongtâmtrí,chỉthấykhuônmặtnồngnhiệtvànontrẻcủangườithanhniênxấusốrồithấygiátreocổvàtênđaophủ.

Tốihômđó,nămcôgáituổiđôibảy,đôitámkhôngthiếtgìđixemvũ.Ma-ni-a,Brô-ni-a,Hê-lavàhaichịemnhàCa-di-ađãđếnvớiLê-ô-niCu-níc-cathứctrắngđêmtrongphòngcủabạn.

Họhòachungnướcmắtbuồnthươngvàuấthận.Họchỉbiếtâuyếmchămsócngườibạnđangquằnquạiđaukhổ, lấykhănướtchườmđôimắtsưngvù,épbạnuốngmộtíttrànóng.Thờigiansaotrôiquáchậmmàcũngquánhanhnhưvậy,đốivớimấycôgáimàbốnngườicònmặcđồngphụcnữsinh.

Lúc trờihửngsángánhbìnhminhnhợtnhạt rọivàonhữngbộmặtcũngnhợtnhạtlàlúcđiểmgiờphútcuốicùngcủangườianh.Họquỳtấtcảxuốngsàn, trongmột lờicầunguyệncuốicùngvàgiấu trong lòngbàn taynhữngbộmặtđầykhiếpđảm.

*

**

Gia đình ông giáo lần lượt nhận một huy chương vàng, hai huychươngvàng,bahuychươngvàng.CáithứbadoMa-ni-agiànhđượcngày12tháng6năm1883khitốtnghiệptrunghọc.

Hômđótrờioibứcngộtngạt.Ngheđọcdanhsáchcáchọcsinhđượcthưởngxongđếndiễnvănvànhạckènđồng,cácthầygiáolênkhenngợivàsauđólàcáibắttaythờơ,lỏnglẻocủaviêntổngthanhtragiáodụccủaSahoàngởBaLan thuộcNga, rồiMa-ni-a trịnh trọngcúi chàomột lần cuốicùng.

Mộtbóhoahồngnhỏcàitrênchiếcáolễphụcmàuđentheotụclệ,côhọcsinhtốtnghiệptừbiệtbạnbètaynắmtay,thềthềthốtthốtlàsẽbiênthơđềuhàngtuầnchonhau.ÔmmộtchồngsáchđồsộbằngtiếngNga–mộtphầnthưởngmàcôlớntiếngnóilà“ghêtởm”(Ngàyhọccuốicùng,cầngì),Ma-ni-atừgiãmãimãitrườngtrunghọcởđạilộVác-xô-vi,khoáctayông

giáo,ngườicharấttựhàovềthànhtíchhọctậpcủacongái.

Ma-ni-ađãhọctậprấttốt,cốgắngvượtbậc,nênônggiáoquyếtđịnhđểcôvềsốngmộtnămởnôngthôntrướckhichọnnghềrađilàm.

Suốtmộtnămhè!Rấtdễmườngtượngrằngmộtthiêntưsớmbịmộtchí hướng ám ảnh, sẽ phải tìm cách đọc bằng được những sách báo khoahọc.Sựthậtđãkhôngvậy.Lứatuổidậythìkểcũnglạ.Ma-ni-abỗngthayđổitínhtình,uểoải,khôngcònhammêsáchvởnữa.

Mộtgiaiđoạnthôndãđẹpxenvàolịchsửngườicongáinhàgiáođó.BiênthưchoCa-di-a,cônói“Lúcnàymìnhkhôngthểtưởngđượcrằngtrênđời lại có hình học và số học.Mìnhđã quênhết haimônđó rồi”.NhữngthángxaVác-xô-vivàmáitrườngtrunghọc,vềởnôngthôn,vớinhữnghọhàngchỉnhậnmộtkhoảntiềnănnhỏ,nhờcôdạyquaquýtchomấyđứatrẻtrongnhà,lầnđầutiênđượcđắmmìnhtrongmộtcuộcsốngthảnhthơi,êmđềm,Ma-ni-atươitỉnhhẳnlên,vuivẻhồnnhiênhơnrấtnhiềusovớinhữngngàythơấuảmđạm.

ThưgửiCa-di-a:

“CóthểnóirằngmỗingàymìnhchỉdạymộtgiờtiếngPháp.Cảthêuthùađang làmdởcũngbỏđấy…khôngcó thờigianbiểuchomộtchúbé,cònhoàntoànkhônglàmmộtchútgìgọilàviệc…gìhết…khôngđọcsáchgìthuộcloạinghiêmtúcmàtoànxemchuyệngiảitrí,vôthưởngvôphạt,vàmặcdầuđượcbàconởđâynểnangvìcómảnhbằngtốtnghiệp,mìnhcảmthấydốt,dốtơilàdốt,làmmìnhkhôngkhỏitựcườithầm!

Bọnmìnhđichơirừng,nhẩyvòng,đánhcầulông(mìnhrấtkémvềmônnày),chơimèobắtchuộtvàrấtnhiềutròconnítnhưvậy.Ởđây,dâurừngsẵnlắm,nămxumộtbáttúụ.Tiếcrằnghếtmùarồi.Mìnhđanglolàkhitrởvềsẽănkhỏeđếnphátsợ.

Hếtđánhđulạiđitắm.Đếntốitối,lạiđốtđuốcbắttôm…

MìnhđãđiDô-vô-lamấyngày,đượcnghemộtnghệsĩ,ôngtatênlàKô-tô-bin-xki từ Vác-xô-vi về đây biểu diễn, ông ta hát và ngâm thơ rấttuyệt,nóichuyệnrấtvui.Bọnmìnhthíchquá,hômôngtangượcVác-xô-vi,chúngmìnhđãtếtmộtvònghoarấttolúctiễnchânmớitặng…”

Ởđâyvuilắm,cómộtkhôngkhítựdo,bìnhđẳng,độclậpmàCa-di-akhôngthểtưởngtượngđược…

Suốtnămhèđó,hoạtđộngtrí tuệnhưlắngxuống,nhườngchỗchomộtsaymêmớisẽmãimãithấmsâutâmhồncủaMa-riQuy-ri.Đólàlòngyêuthônquêthắmthiết.Nayvềtỉnhnày,maiđếntỉnhkia,đónchờcácmùathayđổi,Ma-ni-aluônnhìnranhiềuvẻđẹpmớilạcủamảnhđấtquêhươngBaLanđâyđóđềucóhọhàngsinhsống.Đây–Đơ-vô-lamộtvùngbaola,tịchmịch,ngoảnhnhìnđâycũngchỉthấychântrờixathẳmhơnbấtcứnơinàotrênthếgiới.Kia–Da-vi-ê-poyt-xơ,quêchúXa-vi-êcóđànngựanămmươiconthảtrênđồngcỏ.Ma-ni-ađãtừngtậpcưỡingựa,đinướckiệuvàphinướcđạirấtthànhthạo.

VàcảnhnúiCác-páttuyệttrần!Nhữngđỉnhnúituyếtphủlonglanh,nhữngngọnthôngđenthẳngtắp, làmcôgáivùngđồngbằnglênđâyngạcnhiênđếnsữngsờ.Quênsaođượcnhữngcuộcleonúi,quanhữngsườnđồiquấtrừngbaophủ,cheoleotúplềucủathổdânmàmỗiđồvậtlàmộtcôngtrình trạmtrổ,khắcgỗ tài tình,vàmãi tậnđỉnhcaochótvót,mảnhgươngcủacáihồnướcxanhbiếcnhưtròngconngươi,cócáitêntuyệtdiệulà“mắtbiển”.

Mùađôngnămđó,Ma-ni-ađếnchỗngườichúlàDi-xoáp,làmvănkhếởXkhan-bơ-mia,haivợchồngcóbacongái.Ởđâycứmỗidịpcóhộihèdângianlàcảnhàhuyênnáohẳnlên, trongkhingườilớnchuẩnbị thịtthà,mấycôgáilàmbánhngọthoặcngồitrongnhàkhâuvộibộquầnáocảitrangđểthamdựtròmúadângian“kulich”sắptới.

Thậtra,đókhôngchỉlàmộtcuộcvuihátmúa,màlàmộthànhtrìnhthầntiênhuyhoàng.TừbuổichiềuMa-ni-acùngbacôemhọănmặcnhưnhững chị emnôngdânvùngKra-kốpngồi trên hai xe trượt tuyết, ai nấytrùm chăn kín.Những trai làng quần áomộcmạc cưỡi ngựa cầmđuốc đitheomộtchiếcxetrượttuyếtkháccóbốnnghệnhântronglàngchơiđànvi-ô-lông,cửlênnhữngdânvũBaLanquenthuộc.Ánhđuốcchậpchờnquacành thôngvà tiếng nhạc rộn ràng trongđêm tối.Lần lượt thêmba, năm,mườixetrượttuyếtnhậpbọn,vừalướtxexuốngnhữngdốctuyếtđóngbăngnhanhđếnchóngmặt,vừađànhátnáonhiệt.

Cứquamỗinhà,cảđoànngườivàxedừnglại:Chủnhàlàmravẻbấtngờ,nhưngthậtra,thứcănđượcchuẩnbịtừtrướcđượcdọnrangayvàcuộc

vũbắtđầudướiánhlửađuốc.Saumộtlúcvuihuyênnáo,họlạilênxe,lênngựa, đếnmột nhà khác, rồimột nhà khác nữa, xuyên qua rừng, qua núi.Đoànngườimỗilúcđôngthêmvớinhữnglựclượngmớimẻ.Hếtđêmhômđó, rồi cả ngàyhôm sau, cuộchành trìnhđànhátmúanàykhông lúcnàogiánđoạnvàkếtthúcbằngmột“hộimúa”vàođêmthứhaiởngôinhàrộngnhất trongvùng,vẫn theo tiếngvi-ô-lôngdồndậpkhôngbiếtmệtmỏicủabốnanhkéođàntrẻ.

Và giữa những hình tượng múa tuyệt diệu, Ma-ni-a, cô gái khỏekhoắn hồng hào múa đẹp nhất đêm hôm đó. Trong chiếc áo cánh nhungngắn,hai taybồngbằnglanhmịn,đầuđộimộtvòngtếtbằngbônglúavớinhữnggiâymàusắcsặcsỡtỏaxuốngquanhngười,trôngcôgiốngnhưmộtcôgáidântộcmiềnnúitrongtrangphụcngàyhội.

BiênthơchoBrô-ni-a,côkểlạisựhàohứngcủamình:

“Thứ bẩy vừa qua, em lại được thamgiamột cuộc vũ trá hình rấtthíchthú.Chịbiếtkhông,bâygiờemnhảyđượcđiệudânvũô-be-rếchkhálắmrồi…

Cólẽkhôngbaogiờtrongđờiemsẽlạiđượchưởngnhữngphútvuiđùathắmthiếtnhưvậy.Nóđểlại trongemmộtnỗinhớnhungdadiết.Dìnóiđùalànếuvàinămnữa,emđilấychồng,nhấtđịnhsẽtổchứccướitheophongtụcvùngkra-kốpcóvũdângianvàcưỡixetrượttuyết,tấtnhiênchỉlàcâuđùa,nhưngemcũngrấtưathích!”

Nhiềunămvềsau,mẹtôi thỉnh thoảngnhắc lạinhữngngàyvuiđóvớimột giọng dịu dàng và như camphận.Nhìn khuônmặtmệtmỏi, haomònsaugầnnửathếkỷloâuvàlaolực,tôithầmcámơnsốphậnđãdànhchomẹ nhiều phút êm đềm trước khi quyết định bà phải đi theomột chíhướngnghiêmnghịvàkhắcnghiệt.

CHƯƠNGIV

CHÍHƯỚNG

Saumườibốn thángsốngởnông thôn,đến thángchín,Ma-ni-a trởvềVác-xô-vi.Lúcnày,giađìnhcôlạidọnđếngầntrườngtrunghọcởphốNô-vô-lip-xki,nơicôđãsốngthờithơấu.

Vìmộtthayđổilớnđãđếngiađìnhnày.Ônggiáotuyvẫndạyởtrườngtrunghọc,nhưngnayđãcótuổi,nênthôinhậnhọcsinhtrọhọc.Từđây,Ma-ni-acùngvớibốvàanhchịởmộtcănnhànhỏhơn,thanhbạchhơn.Khungcảnhvàmôitrườngấykhêugợisuynghĩvàlàmviệc.

Aimớigặpônggiáolầnđầusẽnghĩlàôngnghiêmkhắc,khógần.Bamươinămtrờigõđầutrẻởtrườngtrunghọcđãtạochongườiđànôngbéolùnấymộtdángđạomạo,cónhiềuchitiếtchứngtỏđâylàmộtcôngchứctiêu biểu: quần áomàu sẫm, luôn luôn chải chuốt, tưởng như không cònvướngmộthạtbụi,cửchỉđiệubộchínhxác,ưadùngchâmngônthịphạm.Mỗiviệctrongđờiôngđềucóphươngpháp,quycủ.Ôngđãviếtmộtbứcthư thì câu cúphảigọngàng,nét chữnắnnót.Nghỉhè, nếuđịnhđi thamquan danh lam thắng cảnh thì từng chi tiết đi đứng phải được xếp đặt từtrước.Một chương trình tỉmỉ sẽ lần lượt đưamấy bố con đến những nơiđángxem,rồivừađi,ôngvừacangợicảnhđẹphoặcgiảithíchýnghĩalịchsửcủamộtcôngtrìnhkiếntrúc.Ma-ni-akhônghềđểýđếncátínhđócủanhàgiáo.Côchỉcàngyêuchathathiết.

ĐốivớiMa-ni-a,ônggiáovừalàcha,vừalàmộtngườithầythôngthái,uyênthâm.Quảvậy,gầnnhưmôngìôngcũngtỏraamhiểu.NgàynaykhómàtìmởmộtnướcChâuÂu,mộtthầygiáoâmthầm,vôdanh,màhiểurộngnhưthế.Phảitấtbậtsớmchiềumớilonổicânbằngchithugiađình,ngườichatầntảođóvẫnđểthìgiờtraudồikiếnthứckhoahọcquanhữngsáchbáotrầytrậtlắmmớicóđược.ÔngnhậnthứcrõkhôngnhữngcầnhọctiếngLaTinh,tiếngHyLạp,màcònphảibiếtnhữngbướctiếncủahóahọcvàlýhọc,vàngoàitiếngBaLan,tiếngNgacònphảihiểutiếngPháp,tiếngAnh,tiếngĐức.Ôngdịchratiếngmẹđẻnhiềutácphẩmvănthơưutúcủanướcngoài.Ông còn làm thơ, và chép cẩn thận vào một quyển vở bìa đen và xanh,

nhữngbàinhư:Tặngcácbạn,mộtngàykỷniệm.Chúcrượumừngđámcưới.Tặnghọctròcũcủatôi.

Cứđếnchiềuthứbảy,cảnhàquâyquầnbênấmtràbốckhói,bìnhvănthơ.Ông giáo ngâm thơ hoặc đọc sách.Con trai và ba con gái ngồi nghechămchúsaysưa.Ngườithầygiáogià,tránhói,mặtbầubầu,điềmđạm,vớibộ râumàu tro, rấtcó tàivềkhoanói.Thứbảynàocũngvậy,Ma-ni-a lạiđượcnghecáctácphẩmvănhọccổđiểndomộtgiọngthânthuộcđọc.Cũngcáigiọngkhixưađãtừngkểchocônghechuyệncổtích,tườngthuậtdulịch,hoặcgiớithiệucuốnĐa-vítCơ-pơ-phincủanhàviếttiểuthuyếtAnhĐích-

kơn[5] (CharlesDickens-NS) ông giáo vừa đọc, vừa dịch từ tiếngAnh ra

tiếngBaLan,khôngvấpvápchỗnào.Giờđây,vớimộtgiọngrèkhanvìbaonhiêugiờ lên lớpở trường trunghọc,ôngngâmchobốn thanhniênchămchúnghenhữngtácphẩmcủacácnhàthơlãngmạnởBaLannhưXlo-vat-xki,Cra-sin-xkivàMic-kê-vich(AdamMickiewcz-NS),viếtvềcảnhnôlệvà

sựchiếnđấu.Nhữngtríchđoạncủathiênanhhùngca“ÔngTa-đê”[6]

(PanTadeuse-NS)hoặcnhữngvầnthơCoóc-đi-anđauthươngintrênnhữngtrangsáchbạcmàumàmộtsốbịSahoàngnghiêmcấmvẫncứđượcinralénlút.

Ma-ni-asẽcònnhớmãinhữngbuổichiềuấy.Côlớnlêntrongmộtmôitrườngtríthứccómộtphẩmchấtđặcbiệtmàítbạngáiđượcbiết.Mộtsợidâyvôhìnhgắnbócôvớingườichađãcốgắnghếtsứcmìnhđểtạochocongáimộtcuộcsốngcóýthứcvàbổích.Côyêuchanồngnànvàcảmthôngnỗibuồn lắngđọngdướibềmặtbình thảncủaônggiáo:nỗibuồn thươngnhớvợkhônnguôi,nỗibuồncủamộtcôngchứcbịchènép,phảilàmnhữngviệcthấpkém,nỗihốihận,daydứtcủamộtconngườivốnthậntrọngđếnlúcnàyvẫncòntráchmìnhnămnàođãnhẹdạlàmtiêumavốnliếngcủagiađình.

Nhữnglúckhôngtrấntĩnhđược,ônggiáothanthởvớicáccon“Saochalạicó thểhồđồnhư thếnhỉ?Chavẫnhằngmongchocácconcómộthọcvấntinhtếnhất,đượcđiđâyđiđó,rahọcnướcngoài.Naythếlàlỡhếtrồi!Chakhôngcòntiền,khônggiúpcácconđược.Màrồiđây,cácconlạicònphảinuôicha.Cácconsẽrasao?”

Ônggiáothởdài,nhìnđàncon,nhưchờđợinhữnglờiphảnđốivuivẻmàmấyanhemMa-ni-asẽnóiđểanủicha.Chúngngồiđấy,quâyquầnbênngọnđèndầutrongcănphòngxinhxắn,cónhữngbồncâyxanhđượcchăm

sócâncần,làmchothêmtươitắn.Bốnmáiđầukiênnghị,bốnnụcườiđảmđang.Những tròngmắt sángngời, từmàuxanhbiểncảđếnmàuxám tro,cùngánhlênmộtbầunhiệttình,mộtniềmhyvọng.“Chacứyêntâm.Chúngconcòntrẻ,chúngconkhỏe”.

*

**

Tâmtrạngônggiáocũngdễhiểu.Nămđó,mộtnămquyếtđịnhđốivớitươnglai,tìnhhìnhkinhtếgiađìnhkhôngsángsủalắm.

Vấnđềrấtđơngiản.Đồnglươnggiáohọccủaôngsắpvềhưuchỉđủtrảtiềnnhà, tiềnănvàcôngchịgiúpviệc.Ngay từbâygiờ,mấyanhemDô-dếp,Brô-ni-a,Hê-la,Ma-ni-aphảitựkiếmsống.

Làconnhàgiáo,ýnghĩđầutiêncủacậucontraivàbacôgáilàđidạytư. “Sinhviênkhoaynhậnkèmcặpởnhà”, “Nữ sinh cóbằng tốt nghiệpnhậndạytoán,hìnhhọc,Phápvăngiáphảichăng”.MấyanhemXkhua-đốp-xkigiờđâyđãđứngvàohàngngũhàngtrămnhữngngườitríthứctrẻởVác-xô-viphảiđếntừngnhàdạytưđểsinhsống.

Cáinghềbạcbẽo.Mớimườisáutuổi,Ma-ni-ađãbiếtđếnnhữngnỗivấtvả,nhụcnhằnmàmộtcôgiáodạytưphảichịuđựng.

Mưahayrétvẫnphảiđidạy,cuốcbộtừđầutỉnhđếncuốitỉnh.Họctròthìbướngbỉnh,châylười.Lạithêmcáitộicácbậcchamẹcứbắtcôgiáochờmãitrongphòngđợigiólùa“mờicônánthêmmột lát,emnóxuốngngayđấy”vàcókhiđếncuốitháng,quênkhuấymấyđồngrúpmàngườitamongđợitừbaonhiêulâurồivàcứnhắcđếnsánghômấylàcó.

Mùa đông đến.Ở phốNô-vô-lip-xki, cuộc sống phẳng lặng trôi, ngàynàocũnggiốngngàynào.

Ma-ni-aviết:

“Ởnhà,chẳngcógìmới.Mấybồncâyvẫnxanh tươi,khómđỗquyênvẫntrổhoađều.ConchóLăng-xêvẫnquenngủtrêntấmthảmnhỏ.ChịGu-xi-a, thợmay theocôngngàyvừachữaxongcáiáomàmìnhđemnhuộm,trônglịchsựvàđẹp.ÁocủachịBrô-ni-acũngxongrồi,khálắm.Mìnhchả

viếtthưchoaicả,rấtítthìgiờvàíttiền.Cómộtbàđượcgiớithiệuđếnhỏigiácảhọctưrasao.ChịBrô-ni-anóilànửarúpmộtgiờ,thếmàbàtachạynhưcháynhà”.

PhảichăngMa-ni-achỉlàmộtcôgáinghèo,chịukhóvàbiếtnghĩ,vàchỉlocómộtviệclàcốnhậnthêmhọcsinh?Không.Vìnghèotúng,côđãdũngcảmchịuđựngthiếuthốn,vấtvảđidạyhọctư.Nhưngcôlạicómộtcuộcsốngkhácphongphú,saysưa–cuộcsốngnộitâm.NhưmọicôgáiBaLanđươngthờithuộctầnglớpmình,Ma-ni-acómộttâmhồnrạorựcmơước.

CómộthoàibãochungchotuổitrẻBaLanthờiđó.ĐólàTổquốc.Lòngthathiếtphụcvụđấtnướcđitrướccảthamvọngbảnthân,trướccảtìnhyêuvàgiađình.Ngườithìkhátkhaomộtcuộcchiếnđấudũngmãnh,táobạovàrèndựngnhữngmưuđồtolớn,hiểmnghèo.Ngườithìmơtưởngđấutranhbằngngòibút.Lạicókẻômấpmộtảomộnghuyềnbí.VìThiênchúagiáocũnglàmộtnơiẩndật,mộtsứcmạnhchốnglạikẻápbứckhácđạo.

Từ lâu,Ma-ni-ađã tỉnhhẳngiấcmơhuyềnbí.Côvẫnđinhà thờđều,nhưnglàtheotậptụcvàphéplịchsựmàthôi.LòngtinởđấngchítônđãbịlunglaytừngàybàXkhua-đốp-xkaquađời,cứphainhạtdần.Xưakia,côhoàntoànphụctùngngườimẹrấtmộđạo.Nhưngđãsáubảynămnaysốngvớicha,côbịảnhhưởngsâusắccủamộtngườichỉđiđạomộtcáchhữnghờ,tuykhôngnóira,nhưngchínhlàvôđạo.Lòngsùngđạothờithơấunaychỉcònlàmộtkhátvọngmơhồ,mongmuốnthờphụngmộtcáigìcaocảnhất.

BạngáiMa-ni-acónhiềungườiyêunướcgiàutinhthầncáchmạng.CôđãtừngliềulĩnhchomượngiấythônghànhnhưngMa-ni-akhônghềcóýnghĩ,muốn thamgiacáccuộcámsáthoặcnémbomvàoxecủaSahoànghaycảviên thị trưởng.Mộtphong tràomạnhmẽdấy lêngiữa tầng lớp tríthứctrongđócóMa-ni-a,nhằmgạtbỏmọiảotưởngtrốngrỗng,mọiluyếntiếchãohuyền,mọihồhởiđòitựchủbừabãi,chỉcònlàmviệc,vunđắpchonướcBaLanmộtvốn trí thứchuyhoàngvàphát triểnsựnghiệpgiáodụcnhândânmàcácnhàchứctráchchủtâmdìmsâutrongdốtnát.

ChủnghĩatiếnbộdântộcởBaLanhồiđócómộthướngđiđặcbiệt,doảnhhưởngcáchọcthuyết triếthọcthờibấygiờ.Nhữngnămấy, thuyết

thựctiễncủaCông-tơ[7]

(AugustComte-NS)vàthuyếttiếnhóacủaXpen-

xe[8]

(HerbertSpencer-NS)đãđemlạichocácnướcTâyÂunhữngnếptư

duymới.Trong khi đó, các công trình củaPat-xtơ[9]

(Louis Pasteur-NS),

Đát-uyn[10]

(Charles Robert Darwin-NS) và Clốt Béc-na[11]

(ClaudeBernard-NS)nângcaorấtnhiềuuytíncủakhoahọcthựcnghiệm.ỞVác-xô-vi cũngnhưnhiềunơikhácvàhơncácnơicóxuhướngxa rờinhững tácphẩmlãngmạn,xarờicáithếgiớixúccảmvàcủanghệthuật.Lớptrẻvốnthíchnhữngkhẳngđịnhdứtkhoát,naybỗngđềcaohóahọcvàsinhvậthọc,đặtlêntrêncảvănhọc.Xưakiatônsùngcácnhàvăn,nayhọquayrachiêmngưỡng các nhà bác học. Nếu ở các nước độc lập tự do, những luồng tưtưởngtrêncóthểpháttriểncôngkhai,thìởBaLanphụthuộcmỗibiểuhiệntựdotưtưởngbịcoinhưkhảnghi.Cácthuyếttiếnbộphảiđi“đườngngầm”đểđếnvớiquầnchúng.

ÍtlâusaukhitrởvềVác-xô-vi,Ma-ni-achơithânvớimộtsốbạngáihăngsaytheothuyết“thựcdụng”.CómộtchịtênlàPi-a-set-xkaảnhhưởngsâusắcđếncô.Chịđộhaimươisáu,haimươibảytuổi,tócmàuhung,ngườigầygò,mặtxấunhưngdễthương.Chịdạyởmột trườngtrunghọcvàyêumộtsinhviên tênNoóc-blinvừamớibịđuổi rakhỏiđạihọcvìhoạtđộngchínhtrị.Chịsaysưavớinhữnghọcthuyếthiệnđạithờiđó.

Ma-ni-athoạtđầucòndèdặtengạinhưngvềsaubịnhữngýkiếntáobạocủachịPi-a-set-xkalôicuốn.CùngvớihaichịBrô-ni-avàHê-lavàmộtbạn gái tên làMa-ri-aRa-kốp-xka,Ma-ni-a được dự các buổi “đại học diđộng”.Đólànhữngbuổigiảngvềgiảiphẫu,khoahọctựnhiên,xãhộihọc,do những thầy giáo dạy không lấy tiền cho đối tượng trẻmuốnmởmangkiếnthức.LớphọcmởbímậtởnhàPi-a-set-xkahaymộtvàitưnhânkhác.Támhaymườingườitụhọplại,ghighichépchép,truyềntaynhausáchbáo,bàitoán.Hơikhẽcótiếngđộnglàrunbắnlên.Nếulộ,chỉcótùđày.

Bốnmươinămsau,Ma-riQui-riviết:

“Tôicònnhớrấtrõcáikhôngkhíxãhộitrithứcthânmậtáihữuđó.Phươngtiệnhoạtđộngthìnghèonànvàkếtquảchẳngđượclàbao,nhưnghồiđó,tôivẫntinrằngnhữnglýtưởngdìudắtmình,làduynhấtcóthểđưađếnmộttiếnbộxãhộithậtsự.Khôngthểmongxâydựngmộtthếgiớitốthơnnếukhôngcảitạoconngười.Vớimụcđíchấy,mỗichúngtaphảilàmviệcđểtựnângcaobảnthân,đồngthờinhậnlấyphầntráchnhiệmcủamình

trongcuộcsốngcủanhânloại.Chúngtacóbổnphậngiúpđỡnhữngngườimàtathấycóthểgiúpíchnhiềunhất”.

Vaitròtrường“đạihọcdiđộng”khôngchỉbổtúcchonhữngthanhniênmớiởtrườngtrunghọcra.Sựnghiệpgiáohóanàyđượccảsựthamgiacủahọc sinh.ĐượcchịPi-a-set-xkacổvũ,Ma-ni-anhậndạyhọcchodânnghèo.CôđếnđọcsáchchochịemcôngnhânởmộtxưởngmayvàdầndàxâydựngchochịemmộttủsáchtiếngBaLan.

Làmsaotưởngtượngđượcsựsaymêcủacôgáimườibảytuổi.Tuổithơấucủacôđãtrôiquatrướcnhữngsinhlinhbíẩnlàdụngcụvậtlýcủabố.Vàngaytrướckhikhoahọctựnhiênđượcmọingườichúý,ônggiáođãtruyềnchocongáilònghammuốnsaymêhiểubiết.Nhưngđốivớimộtcôgáidạtdàosứcsốngsôisục,cáithếgiớiấychưađủ.Giờđây,côđangbướcvàocáclĩnhvựckháccủanhậnthứcvềthếgiới.PhảinắmđượcthuyếtthựcdụngcủaCông-tơ.Phảitiếpthutiếntriểnxãhội!Ma-ni-akhôngchỉaoướchọctoánvàhóa.Côcònmuốnchấnchỉnhlạitrậttựxãhội,vàđemánhsángkiếnthứcđếnđôngđảoquầnchúngnhândân.

Giữanhữnghoàibão,ướcmơđó,Ma-ni-achưathấyrằngcầncómộtsựlựachọn.Côchưaýthứcđượcđâulàýthứcdântộc,đâulàtưtưởngnhânđạovàđâulànguyệnvọngcủangườitríthức.

Thậtlạlàcôvẫngiữđượcbảnchấtdịudàng,dễthươngtrongtìnhtrạngtaoloạnấy,giữanhữnghọcthuyếtấy.Đượctiếpthuởchamẹmộtnềngiáodụcchặtchẽ,caoquývàtấmgươngsángcủanhữngconngườithanhkhiếtđãchămsócđếntuổithanhxuâncủacô,Ma-ni-ađãtránhđượcnhiềuđiềucựcđoan.Bảnchấtcômangmộtphongtháiđoantrang,mộtvẻduyêndáng,saunày sẽ luônđi cùngvới lònghănghái củacô, cảnhững lúcđắmđuốinhất.TrongđờiMa-ni-a,chưahềcólúcnàobiểulộphẫnuấthoặcbừabãiphóngđãng.Tuy tínhkhẳngkhái, tựdo,chưabaogiờnóimột lời tục tằn,chưabaogiờcônghĩđếnchâmhútmộtđiếuthuốclá...

Sau những giờ ôn tập cho lớp học khu phố, giảng bài cho công nhânxưởngvànhữngbuổihọclénlútvềgiảiphẫuở“đạihọcdiđộng”,nếucònrảnhMa-ni-a thườngđóngcửangồinhàđọcvàviết.Thờikỳchỉxemtiểuthuyết “giải trí nhẹ nhàng” đã qua rồi. Giờ đâyMa-ni-a đọcĐốt-xtôi-ép-

xki[12]

(Dostojeewki-NS), Gôn-xa-rốp[13]

(Gontscharow-NS), “Những

ngườiđượcgiảiphóng”củaBô-let-xoápPrút-xơ[14]

(BoleslavPruss-NS)vàtìmthấytrongtácphẩmnàyhìnhảnhcủachínhbảnthânmìnhvàcủachịemphụnữBaLankhaokháthọchỏi.Sổ taynhậtkýcủacôcho tabiết cuộcsốngnộitâmcủamộtthanhniênđầythamvọngvàquádồidàonăngkhiếunêngầnnhưmấtphươnghướng.Mười trang liềnvềbútchìminhhọa thơ

ngụngônPhápcủaLaPhông-ten[15]

(LaFontaine-NS).Cácbài thơ tiếng

BaLanvà tiếngĐức.Một tríchđoạncủaMắcNoóc-đô[16]

(MaxNordot-

NS),nhiềuđoạncủa Kra-zit-ki[17]

(IgnacyKrasicki-NS),Xlô-vat-xki[18]

(JuliuszSlovacki-NS)vàHai-nơ[19]

(HeinrichHeine-NS).BatrangcủaRơ-

năng[20]

(Ernest Ronan-NS) nói về “Cuộc đời Giê-su”, “không ai bằngNgười, đã đề cao lợi ích của Loài người trên những phù hoa trần thế”.

Những tiểu luận triết học bằng tiếng Nga, một đoạn của Luy-Blăng[21]

g

(Louis Blanc-NS), một trang của Bran-đét-xơ[22]

(Georges Brandes-NS).Rồi lại đến tranh vẽ hoa lá, giống vật. Lại thơ của Hai-nơ. Rồi đếnMu-

xê[23]

(Alfred de Musset-NS), Suy-li Pruy-đơm[24]

(Sully Prudhomme-

NS)vàPhơ-răng-xoaCô-pê[25]

(FrançoisCoppé) doMa-ni-a dịch ra tiếngBaLan.

Thậtlàmâuthuẫn.Ngườicongáicótưtưởng“tựgiảithoát”,khôngthíchdiệnnênđãcắtphăngmớtóchungduyêndángđi,lạivẫnthanthởmộtmìnhvàchéplạinguyênnhữngvầnthơtìnhtứvàhơinhạtnhẽonhư:

Nếuanhcứnóianhyêu

Mắtxanhemcóthấuđiềunàychăng?

CốnhiênlàMa-ni-akhôngbaogiờnóichocácbạngáicốchấp,rằngcô thíchbài“Vĩnhbiệt,Suy-dôngem”hoặcbài“Chiếcbìnhvỡ”,có lẽcôcũngkhông tự thúđiềuđóngaycảvớibản thânmình.Ma-ni-a thườngănmặcnghiêmchỉnh,nhưngbộmặtnontrẻlạlùngvớimớtócngắncũncỡnchẳngnhữngkhônglàmnổibậtđượcphongcáchcủacômàcònlàmcôgáitrôngngâythơhơn.

Hếtđihọclạinóichuyện,đếnđâuMa-ni-acũnghăngsaytranhluận.

CôsaysưangâmchocácbạnnghethơÁt-níchđãthànhniềmtintưởngcủacảnhóm:

Hãytìmtiasángtrongvắtcủachânlý

Hãytìmnhữngconđườngmớimẻchưaaiđi

…Tầmmắtconngườidùđưaxađếnđâu,

Vẫnsẽkhônghếtnhữngđiềulạlùng,kỳdiệu

…Mỗithờiđạiđềucóướcmơhoàibão

Vàbỏlạinhữnggiấcmộnghômqua

Nàocácbạn,hãycầmlấybóđuốccủatrithức

Hãylàmnênmộtsựnghiệpmớitrongcôngviệccácthếkỷ,

VàxâydựnglênLâuđàicủaTươnglai…

Trênmột tấmảnhchụpcùngchịBrô-ni-a,và tặngMa-ri-aRa-kốp-xka,Ma-ni-aviết:“Tặngmộtbạn“thựcdụnglýtưởng”củahaichịemtheothuyếtlýtưởngnhưngcóđầuócthựctế”.

Hếtngàynàyđếnngàykhác,haichịem“lýtưởngthựctế”đóngồibàn tínhvớinhau,cô thảo ramộtkếhoạchchocuộcsốngngàymai.Tiếcthay!CảÁt-níchlẫnBran-đét-xơđềukhôngchỉđượccáchchohaicôđượctheohọcđạihọcởmộtthànhphốvẫncấmđoánphụnữvàotrườngđạihọc.Hainhàtưtưởngđócũngchẳngđemlạichohaicôphépmàunhiệmcóthểgâynhanhmộtvốnlớnvớinhữngbuổidạytưnửarúpmộtgiờ.

Ma-ni-avốngiàuđộ lượng,càng thấyđaukhổ.Đứaconútcủagiađìnhấytựthấycótráchnhiệmđốivới tươnglaicácanhchị.CũngmaylàkhôngcầnphảilochoanhDô-dépvàchịHê-la.Dô-dépsắprabácsĩ.CònchịHê-laxinhtươivàsôinổinhiệttìnhđanglưỡnglựgiữađivềsưphạmhoặctrởthànhcasĩ.Hê-lacógiọnghátmêly,tốtnghiệpcảhaitrường.Đãnhiềunơidạmhỏimàchịchưaưngđámnào.

NhưngcònBrô-ni-a, làmsaogiúpđỡBrô-ni-ađây?Từkhirờighếnhàtrường,Brô-ni-avềquánxuyếngiađình.Thôithìmọiviệcnhàviệccửa

đềuđổ lênđầuchị:hếtđi chợbúa,mua thứcăn, lo thayđổimón lạiđiềukhiểnviệcnấumứt.Dầndà,Brô-ni-a trở thànhmộtngườinội trợ rấtđảmđang.Nhưngchínhcáiđólàmchịchánnản.Chịkhôngmuốnchỉcóthế.Ma-ni-ahiểuthấutâmtưchịmình.Brô-ni-amuốnđihọcđạihọcYởPa-rirồivềBaLanlàmthầythuốcởnôngthôn.Chịcũngđãdànhdụmđượcítnhiềuđểthựchiệnnguyệnvọngđó.Nhưnghọcởnướcngoàitốnkémlắm!Cònphảiđợibaonhiêutháng,baonhiêunămnữa?

Ma-ni-aluônluônsuynghĩvềnỗibănkhoăndaydứtcủachịmàlãngquênđimơướccủabảnthânmình.Bảnchấtcôvốnvẫnnhưvậy.Vìchínhcôcũngbịnơi“đất thánh”làPa-riquyếnrũ.Ma-ni-acũngđãtừngaoướcvượt quamấyngàn cây sốđểđếnXoóc-bonhọc cho thỏa lòngkhaokháthiểubiếtrồimangvềnướcvốnkiếnthứcquýgiá,dạyhọcởVác-xô-vichođồngbàoruộtthịt.

SởdĩMa-ni-ađểtâmđếnnghềnghiệpcủachịlàvìgiữahaichịemcónhữngtìnhcảmthắmthiếthơncảtìnhmáumủ.Từngàybàgiáomấtđi,haichịemcàngquấnquítyêu thươngnhau,bổsungchonhau:chịcóvốnsốngthựctếvàtừngtrảihơn,đượcemgáiphụcvàtinyêu,emthườngđemcôngviệctỉmỉhằngngàyrahỏiýkiếnchị;Ma-ni-athìsayđắmhơn,e lệhơn,làmộtngườibạngáituyệtdiệucủaBrô-ni-a,mộttìnhbạnđượmlòngbiếtơnvàbaohàmmộtsựđềnđáp.

Mộthôm,Brô-ni-ađangmảigạchxóanhữngconsốtrênmộtmảnhgiấy,tínhđitínhlạikhôngbiếtbaonhiêulầnkhoảntiềnđãcó,haynóichođúnghơn,khoảntiềnchưacó,thìMa-ni-abấtgiácnói:

-Chịnày,từítlâunay,emđãnghĩlungvềvấnđềcủachúngta.Emcũngđãbànvớicha.Sẽcócách.

-Cáchgì?

Côxíchlạigầnchị.Chuyệnnàykhátếnhị,phảicânnhắctừnglờithìchịmớinhận.

-Đâynhé.ChịliệucóthểởPa-riđượcbaolâuvớisốtiềnđãgomgópđược?

-KhôngkểtiềntàuthìđượcmộtnămănhọcởĐạihọc–Brô-ni-atrảlờirấtnhanh–nhưnghọcYphảinămnăm,hẳnemcũngbiết.

-Đúngthế.Vậythì,chịnhỉ,cứdạytưnửarúpmộtgiờthìchẳngbao

giờchúngmình thoátkhỏicảnhnày.Thế thì sao takhông thểkếthợpvớinhau.Nếucứphấnđấuriêngrẽthìchảngườinàođiđược.Nhưngbằngtheocáchemtínhthìchỉvàithángnữa,sangthu,chịcóthểlêntàuđiPháp.

-Ma-ni-a,emđiênà?

-Không.Bướcđầu,chịhãytiêutiềncủachị.Emsẽthuxếpgửitiềnchochịsau.Vàcảchanữa.Đồngthời,emgâyvốnđểrồicũngđihọc.Khichịđãrabácsĩ,sẽđếnlượtemđi.Lúcấy,chịsẽgiúpem.

Brô-ni-anướcmắt lưng tròng,ýnghĩa củađềnghịnày cao cả làmsao!Nhưngcònmộtđiểmchưarõtrongchươngtrìnhvừaphácra.

-Chịchưahiểu.Làmthếnàoemcóthểvừakiếmđượcđủănchomình,kiếmthêmgiúpchịmàlạicònđểdànhđượcnữa?

-Đúngthế!Ma-ni-akhẽđáp–Đóchínhlà“Cách”củaem.Emsẽlàmcôgiáodạytư.Ăn,ởmặcdochủnhàchịu.Mỗinămđượcbốntrămrúp,hoặchơnnữa.Nhưvậychẳngphảimọiviệcđềuổnhaysao?

-Ma-ni-a,Ma-niu-ayêudấucủachị!

Chẳng phảiMa-ni-a chọn cái nghề phụ thuộc ấymàBrô-ni-a cảmđộng.Côcũngtheothuyếtlýtưởngnhưemgái,coikhinhnhữngthànhkiếncủaxãhội.Không...Côxúcđộngkhinghĩrằngvìmuốnchochịđượchọc,ngay từbâygiờMa-ni-aphải tựghépmìnhvàomộtcáinghềkhônghứngthúgìvàphảikhổtâmchờđợi.Vìthếcôcưỡnglại:

-Nhưngtạisaongườiđitrướclạilàchị?Saokhôngđổingược?Emcónăngkhiếu,cóthểcònhơncảchị.

Ồ,Brô-ni-a,chịcònhỏitạisaoà?Thìtạichịđãhaimươi,màemmớimườibảy.Tại chị đãgiẫmchân tại chỗhằngbấy lâu rồi,màem, emcònnhiều thời gian. Cha cũng bảo: đứa nhớn cần đi trước.Khi đãmở phòngkhámbệnh,chịsẽthừatiềnđểgiúpem.Nghĩalàemmongnhưthế.Cóvậy,chúngtamớilàmđượcmộtviệcthôngminh,thiếtthực.

*

**

Mộtbuổisángthángchínnăm1885,trongphòngđợicủamộtsởtìm

việc,cóngườicongáilặnglẽngồichờđếnlượtmình.Cóhaichiếcáodài,côđãchọnmặcchiếcáotrôngchỉnhtềnhất.Dướicáimũđãbạcmàu,mớtócmới nuôi lạimấy thángnay cặp còn chưagọn.Một cô giáo, dù có tưtưởng“thựcdụng”đinữa,cũngkhôngđượcđểtócngắn.Mộtcôgiáophảiănmặcgọnghẽ,khôngcógìđặcbiệtkhácngười.

Cửamở,mộtchịgầygò,vẻmặtchánnản,lữngthữngđiquaphòngđợi,gậtđầuchàoMa-ni-atrướckhivề.ChịcùngcảnhngộnhưMa-ni-a.Haingườilúcnãyđãlàmquenvớinhau,họngồitrênmấychiếcghếmâylàđồđạcduynhấttrongphòngnày.Họđãcùngchúcnhaumaymắn.

Ma-ni-ađứngdậy.Bấtgiác,côthấyengại,taycứnắmchặtmộttậpgiấytờvàthưtừ.Trongbuồngbên,saumộtbàngiấynhỏ,cómộtbàtobéo.

-Cômuốngì?

-Tôitìmmộtchỗdạytư.

-Côcógiấytờgìkhông?

- Tôi đã từng dạy tư nhiều nơi.Đây là nhận thực của chamẹ họcsinh.Cònđâylàbằngtốtnghiệp.

Nhìn qua những chứng chỉmàMa-ni-a vừa đưa, với conmắt nhànghề,bàgiámđốcsởbỗngchămchú.Bàngẩngđầu,ngắmcôthiếunữkỹhơn.

- Cô biết tiếngĐức, tiếngNga, tiếng Pháp, tiếngBa Lan và tiếngAnhphảikhông?

-Vâng,tiếngAnhthìhơikém,nhưngtôicóthểdạycácmôntrongchươngtrình.Tôimớitốtnghiệptrườngtrunghọcvớihuychươngvàng.

-À,vậyýcôthếnào?

-Bốntrămrúpmộtnămvàđảmbảoănở.

-Bốntrăm,–bàtanhắclại,mặtvẫnthảnnhiên–Chamẹcôlàmgì?

-Chalàgiáosưtrườngtrunghọc.

-Được.Tôisẽthẩmtra.Cóthểcóviệcchocô.À,côbaonhiêutuổi?

-Mườibảy–Mặtđỏbừng,Ma-ni-anói tiếpvớimộtnụcườiđộngviên:

-Sắpmườitámrồi.

Bàtaghilênhồsơbằngmộtkiểuchữviếtngảmẫumực:

“Ma-ni-a Xkhua-đốp-xka. Chứng chỉ tốt. Có học lực. Công việcmuốnlàm:Côgiáo.Lương:bốntrămrúpmộtnăm”.

BàgiảMa-ni-agiấytờ:

-Cảmơncô.Khinàocóviệc,tôisẽgửigiấybáo.

CHƯƠNGV

CÔGIÁO

ThưcủaMa-ni-achoemhọlàHăng-ri-étMi-khai-lốp-xka:

“Hăng-ri-étmếnyêu!

KểtừngàyxarờiHăng-ri-ét,cuộcsốngcủachịkhôngkhácchimộtngười tù.Chịđếnởnhàmột luậtsưB.nhưemđãbiết.Mộtđịangụctrầngianmàngayđốivớikẻtửthù,chịcũngkhôngcầuchophảiđếnsốngởđây.QuanhệcủachịvớibàB.đãlạnhnhạtđếnnỗichịkhôngnénnổinữavànóithẳngchobàấybiết.Vìbàta“hâmmộ”chịkhôngkémgìchị“hâmmộ”bàtanênđôibênrấthiểunhau.

Đâylàmộttrongnhữngnhàgiàumàmỗibậncókháchkhứa,ngườitanóichuyệnvớinhaubằngtiếngPháp–mộtthứtiếngPháptồimộtcáchkinh khủng. Hóa đơn để đến hằng nửa năm không chịu thanh toán, thếnhưng họ vẫn tiêu xài như phá rồi lại bủn xỉn như tí dầu đèn. Thuê nămngười làm, rồi ra vẻ tựdo, phóng khoáng, nhưng thật ra lại đầnđộnđếnmứclúlẫn.Ngoàimặtthìgiọngngọtxớt,nhưnglòngđộcđịa,nóixấuchẳngtừai...

Thế làchịhiểu thêmmộtchútvề loàingười.Chịnhậnrarằngcácnhânvậtmiêutảtrongvănhọclàcóthậtvàmìnhkhôngnêngầnnhữngkẻmàgiàusanglàmchovẩnđụcđi.”

Bứchọanghiêmkhắc,domộtconngườikhôngcóácýchotathấyMa-ni-acònquángâythơvàảotưởng.DongẫunhiênvàomộtgiađìnhBaLankhágiả,cônhữngmonggặpnhữngchamẹhọctròsẵnthiệncảm,nhữngtrẻnềnếpdễbảo.Lòngcôchỉmuốnquyếnluyến,yêuthương.Sựthấtvọngmớiphũphànglàmsao.

DođâumàchíhướngvàthiêntàicủaMa-ni-akhôngđượcpháthiệnsớmhơn?TạisaongườitakhôngchocôđihọcởPa-rimàlạiđểcôđidạytư?Muốntrảlờiđượccâuhỏinày,phảinhìnvàophẩmchấtcaoquývàsự

thôngminhtuyệtvờicủamấyanhemconnhàgiáođó.

Bêncạnhbathanhniênưutúkhácthường,ngườinàocũnghọcgiỏi,đỗcao,cũnghamlàmviệcvàgiàumơướcthìcôgáisaunàytrởthànhbàMa-riQuy-ri, lúcđóchẳngcógìđặcbiệt...Giánhưởvàomộtmôitrườngdốtnát,kémcỏi,nhữngnăngkhiếucủacôsẽnổibậtvà làmchongười tangạc nhiên, thán phục.Nhưng ở đây, dưới cùngmộtmái nhà cóDô-dếp,Brô-ni-a, Hê-la vàMa-ni-a, bốn anh em đều học tập xuất sắc, đều rất cókhiếu và hiểu biết rộng.Thế là từ già đến trẻ, chẳng ai nhìn ra trong bốnthanhniênđódấuhiệucủamộtbộócvĩđại.ChưaaichúýđếnnhữngtiasángđầutiêncủaMa-ni-a.ChẳngaingờrằngMa-ni-acómộtbảnlĩnhkhácanhvàcácchị.Bảnthâncôcũngkhôngbiết.

Ma-ni-akhiêmtốngầnnhưtựtikhisosánhmìnhvớianhchị.Nhưngởvàonhữnggiađìnhtrưởnggiảmàcôcódịpluitớitrongnghềnghiệpcủamình,cônổibậtlênhẳn.ChínhMa-ni-acũngnhậnthấyvàthíchthúđiềuđó.

Ngườicongáivốndĩkhôngcoi trọngnhữngđặcquyềnđặc lợidotôngtích,phúquýđemlại,màcũngchẳngbaogiờđểcáighenghétlởnvởntrongtâmtrí,naylạitựhàovềdòngdõicủamìnhvàvềnềngiáodụcđãtiếpthu được. Rồi đây, qua những nhận xét về các “ông chủ” của cô, thỉnhthoảngtathấytoátlênlòngkhinhthịvàmộtsựkiêuhãnhngâythơ.

Từnhữngkinhnghiệmvàođờiđầutiên,côkhôngchỉrútđượcnhiềubàihọctriếtlývềconngườivàvề“nhữngkẻmàgiàusanglàmchovẩnđụcđi”.CôcònthấyrằngchươngtrìnhbànvớiBrô-ni-atrướcđâycầnphảiđiềuchỉnhlại.

SởdĩcôxinviệclàmởVác-xô-vilàđểcóthểgiảiquyếtkinhtếmàkhôngphảiđixa.Đốivớimộtcôgiáomớitậpsự,dùsao,ởthànhphốcũngđỡvấtvả.Đượcgầnnhà,hằngngàyđượcnóichuyệnvớicha,vẫnliênlạcvớichịembạnở“đạihọcdiđộng”vàbiếtđâucòncódịphọcthêm,theocáclớpbuổitối?Nhưngđãhysinh,khôngthểhysinhnửavời.Cuộcsốngmàcôgái tựchọnchomìnhchưađủkhắtkhe!Ma-ni-a chưakiếm ranhiều tiền,nhấtlàlạitiêuquámức.Lươnglĩnhvềcứchilắtnhắthằngngày,đếncuốithángchẳngcònmấynữa.Thếmàđãđếnlúcphảigửitiềnchochị.Brô-ni-ađãđiPa-ri,hiệnđangsốngchậtvậtởkhuLa-tinh.Ônggiáothìsắpvềhưu.Rồiđây,ôngcũngcầnđượcgiúp.Làmthếnào?

Haibatuầntrước,cóngườigiới thiệumộtchỗdạytưởnôngthôn,

lươngkhá.Ma-ni-akhôngtrùtrừlâu.Cônhậnđingayđịaphương,dấnmìnhvàonhữngnơichưahềquenbiết.Hàngnămsẽphảisốnghoàntoàncôđơn,xacáchhọhàngthânthuộc.Nhưngcóhềchi!Cólươngcao,vàởnơisơncùngthủytậnđó,càngđỡtiêupha.

- Thế mà ta không nghĩ ra từ trước! Mình vốn thích sống ở nơithoángđãng!–Ma-ni-atựnhủ.

ThưchocôemhọHăng-ri-ét:

...“Saukhisuyđitínhlại,chịđãquyếtđịnhnhậnmộtchỗởthônquê,nămtrămrúpmộtnăm,bắtđầulàmtừthángGiêng.Chínhcáinơiđượcgiớithiệucáchđâyítlâumàchịđãbỏlỡ.Họkhôngbằnglòngcôgiáotrướcnênnhờđếnchị.Rấtcóthểlàrồichịcũngchẳnglàmchohọhàilònghơn!”

NgàymồngmộtthángGiêng1886,rađitrongrétmướt.MộtkỷniệmbuồntrongđờiMa-ni-a.Côcanđảmtừbiệtcha.Mộtlầnnữa,Ma-ni-ađọcchoônggiáoghiđịachỉcủacô:

“Ma-ni-aXkhua-đốp-xka

NhàôngbàZ

ỞSchuc-kiquaPrát-snich”.

Ngồitrênxelửa,Ma-ni-acònnhìnlạimãihìnhdángthâmthấpcủaônggiáovàtươicườivớicha.Rồibỗngcôcảmthấymộtnỗihiuquạnhnặngnềchưatừngbiếtđếntrướcđây.Lầnđầutiêntrongđời,côsốngmộtmìnhmộtthân.

Mộtnỗihoảngsợđộtngộtđếnvớicôgáimười támtuổiấy.Trongcái toa xe nặng nề đưa cô đếnmột gia đình xa lạ,Ma-ni-a bất giác rùngmình,lohãi.Nhỡrachủmớilạinhưchủcũthìsao?Nhỡraônggiáoởnhàđauốmtrongkhiconcáiđivắngcảthìthếnào?Chẳngbiếtcôcócòngặplạichanữakhông?Việccôđang làmphảichăng làđiên rồ?Đầuóccứquaycuồngvớibaonhiêucâuhỏi.Trờitốidần.Ngồinépcạnhcửatoaxe,côlấytaygạtnướcmắtcứròngròng,lặngnhìncánhđồngtuyếtphủmênhmôngđanglướtquatrướcmặt...

ÔngZ,ngườinhậnMa-ni-ađếnlàmcôgiáodạytư,làquảnlýmột

phầnđấtđaichomộthọhoàngtộc,cáchVác-xô-vimộttrămcâysốvềphíaBắc.Saubagiờngồitàu,bốngiờngồixetrượttuyếttrongmộtchiềuđôngbaola,phẳnglặng,Ma-ni-ađếnnơigiữamộtđêmbănggiá.Côđãmệtlả,chỉ thoángnhìn thấy tronggiấcmơbóngdángcao lớncủangườichủnhà,khuônmặtlumờcủabàvợvànhữngcặpmắthauháu,tòmòcủamấyđứatrẻ.

Mộtchéntrànóng,mấylờiniềmnở,đónchàocôgiáomới.Xong,bàZdẫnMa-ni-alênbuồngcủacôởtrêngácba,rồixuốngngay,đểmặccôgáimộtmìnhvớimấythứhànhlýnghèonàn.

*

**

Ma-ni-agửiemhọlàHăng-ri-ét,ngày3thánghai1886:“Thếlàchịđếnđây.Thấmthoátđượcmộtthángrồi.Vàđãbắtđầuthíchnghivớihoàncảnhmới.Chođếnnay, thấykhá thoảimái.ÔngbàZrất tốt.Chịđã làmquenvớicôgáilớnlàBrôn-ka,nhờvậymàcuộcsốngcũngvuithêm.Họctròcủachị làemgáiAn-gia, lênmười,ngoan,chỉphảicái rấtbừabãivìquáđượcnuôngchiều.Nhưngkhôngthểđòihỏicáigìcũnghoàntoàn!

Ởđây,ngườitakhônglàmgìcả,chỉnghĩđếnvuichơi.Vàvìkhôngmuốnđànđúm,màchị trở thànhcâuchuyệnchếgiễu trongvùng.Chả làmột tuần lễ saukhiđếnđây,chịđã thoái tháckhôngđi thamgia tốivũởCác-vát-sơ, một nơi mà không có chuyện gì trong địa phương lại khôngđượcđemrađâybàntán.Cũngmaylàchịkhôngđi,vìôngbàZ,mãiđếntrưahômsaumớivề.

...Mỗingàychị làmviệcbảygiờ,bốnvớiAn-gia,bavớiBrôn-ka.Cũngkhánhiều,nhưngđànhvậy!Buồngchịởtầngthượng.Rộng,yêntĩnh,dễchịu.ÔngbàZrấtđôngcon:batraiởVác-xô-vi(mộthọcđạihọc,haiởkýtúcxá).ỞnhàcóBrôn-ka18tuổi,An-gia10tuổi,Sta-xơbatuổivàcuốicùng là bé gáiMa-rich-namới sáu tháng. Thằng Sta-xơ nhộn lắm. Nghengườigiữnógiải thíchrằngChúatrờiởkhắpnơi,Sta-xơtỏvẻ loâutrênkhuônmặtxinhxắn,hỏi:“Thếnócóđuổibắtemkhông?Nócócắnkhông?”làmmọingườiđượcmộttrậncườirũrượi!”

Ma-ni-angừngviết,đặtbúttrêncáibànkêgầncửavàbướcrangoàibaolơn,mặcdầuthờitiếtđãlạnh.Quangcảnhbàyratrướcmắtlàmcôphì

cười.Thậtkhôihàilàđivềmộtnơiởvùngthônquêhẻolánh,cứchắcmẩmlàsẽđếntrướcmộtkhungcảnhthôndãvớinhữngđồngcỏ,rừngrú,rồivừamởcửasổđã thấymộtốngkhóinhàmáycaosừngsững,chekínvàphunkhóiđenlàmbẩncảbầutrời.

Đằngđẵnghàngmấycâysố,khôngmộtlùmcây,khôngmộtmảnhđồngcỏ,chỉthấyruộngcủcảiđườngmênhmôngđơnđiệu.Thuđến,củcảirỡ còn đất, chất đầy xe bò từ khắp nơi chậm rãi ùn về xí nghiệp, làmộtxưởnglàmđường.Mọicôngviệccủanôngdânởđây,từgieo,xớiđếngặtháiđềunhằmphụcvụnhàmáy.NhữngdãynhàgạchđỏbuồntẻcủaxưởngđãthuhútvềđâynhữngtúplềutranhcủacáilàngbénhỏKra-xi-ni-ét.Ngayconsôngcũngbiếnthànhnôlệcủanhàmáy,chảyđếnthìtrongvắt,chảyđithìđụcngầu,bọtvángnhầynhụa.

ÔngZ,làmộtkỹsưnônghọc,rấttheosátnhữngkỹthuậthiệnđại.Ông có nhiều cổ phần của xưởng đường và điều khiển việc khai thác haitrămhéc-tacủcải.Tronggiađìnhnàycũngnhưởnhiềunhàkhác,mọicâuchuyệnđềuhướngvềcôngviệccủaxưởngđường.

Mìnhrơivàođây,kểrachẳngđếnnỗinào,Ma-ni-avừađóngcửasổvừathầmnghĩ.Nhàmáychẳngcógìlàđẹp,dùsao,chínhnhờnómàcáiđịaphương hiu quạnh này mới nhộn nhịp hơn các nơi khác một chút. VẫnthườngcóngườiởVác-xô-viđiđivềvề.Ngaytrongxínghiệpcómộtmôitrườngtríthứclàkỹsưvàgiámđốckháthúvị.Cóthểđếnđâymượnsáchbáo,bàZkhótínhnhưngkhôngxấubụng.ĐôilúcbàthiếutếnhịvớicôgiáoMa-ni-acólẽvìbảnthânbàtrướcđâycũngđidạytưvàbướclênphúquýquánhanh.ÔngZ,mộtkỹsưrấtlịchthiệp,côgáicảthậtđángyêu,bọntrẻcũngdễchịu.Đượcnhưthếlàmaymắnrồi!

*

**

Mộtcôgiáotạigia,lạiởthônquêviếtrấtnhiềuthư,thườngkhichỉlàđểđượcthưtrảlờicùngcáctintứcthànhphố.Hếttuầnrồihếttháng,thờigianchậmrãitrôi.Ma-ni-akểchohọhàngvàbèbạntừngchitiếtcuộcđờilàm thuê củamình, từ công việc âm thầmhằng ngày đến những lúc “hầuchuyện”vàgiảitrímiễncưỡng.

Hếtbiênthưchobốlạiviếtthưchoanhvàhaichị.Côcũngviếtthư

đếnchoCa-di-abạncũởtrườngtrunghọcvàchoHăng-ri-ét,côemhọmớilấy chồngởLô-vô,một tỉnh nhỏ, và đến giờ vẫn làmột con người “thựcdụng”sôinổi.Ma-ni-athổlộtâmtư,nóiranhữngthấtvọngcùngướcmơthầmkíncủamình.

ThưchoHăng-ri-ét,ngày5tháng4năm1886.

“Chị sống ở đây như mọi người trong cảnh ngộ này quen sống.Ngoàiviệcdạyhọc,chịcũnghọcthêm,nhưngkhôngdễđâu,cứkháchđếnlàcảthờikhóabiểutrongngàybịđảolộn.NhiềulúcrấtbựcmìnhvìconbéAn-giađượcthểcứchơitràn,mỗilầnngừnghọcgiữagiờlàkhôngtàinàobảonóhọclạiđược.Hômnaylạicóchuyện.Buổisáng,đếngiờrồimànólại không chịu dậy. Sau cùng chị phải lẳng lặng cầm tay nó kéo ra khỏigiường.Trongbụng,mìnhgiậnđiênlênđược.Emkhôngthểmườngtượngnhữngchuyệnnhỏnhặtấy taihạinhưthếnào.Cứmỗi lầnnhưvậy làchịmệthànggiờ.Nhưngmệtthìmệtvẫnphảicươngquyếtvớinó.

Còn khách khứa ấy à? Toàn là kiểu ngồi rỗi lắm chuyện về hàngxóm,vềnhữngkiểukhiêuvũ,hộihèv.v...Nóivềkhiêuvũthìkhómàtìmramộtnơinàocónhữngcôgáigiỏihơnvùngnày.Ởđây,cônàocũngnhảytuyệtđẹp.Họkhôngphải lànhữngngườixấu,cónhiềucôrất thôngminhnhưngkhôngđượchọchànhmởmang tríóc,màcònbịquánhiềuhộihèkhôngđâu làmchophân tán.Còn thanhniên thì chẳngmấyngười gọi làthôngminh.Đừngnóiđến“thuyếtthựcdụng”hoặc“vấnđềthợthuyền”vớitraigáiởđây.Chẳngkhácgìnói trướcbứcvách.Cókhihọcònchưahềnghethấynhữngchữđó.

Nếuembiếtđượcchịđiđứngmẫumựcnhư thếnào!Chủnhật vàngàylễđếnnhàthờđều,khôngbaogiờvincớnhứcđầuhaymệtmỏiđểngồinhà.Khônghềđảđộngđếnvấnđềgiáodụcđạihọccủaphụnữ.Nóichungtronglờinói,chịluônluôngiữđúngcươngvịcủamình.

LễPhụcsinhnàychịsẽvềVác-xô-vivàingày.Cứnghĩđếntrướclàlònglạirạorực,phảicốkiềm,nếukhôngđãkêulênvìsungsướng”.

*

**

Tuynóimỉamaicách“điđứngmẫumực”củamìnhnhưvậy,trong

lòngMa-ni-avẫnủmột tâmhồn táobạo,khác thường,khôngchịunổi lốisốngkhépnép theokhuônkhổ.Vẫncònđâycôgái “thựcdụng lý tưởng”nónglòngmuốngiúpích,nónglòngphấnđấu.

Ngàynào,Ma-ni-acũnggặptrênconnhữngconđườnglầylộitrẻemnôngthôn,traicũngnhưgáiquầnáoráchrưới,tiềutụy,vẻmặtláulỉnhdướinhữngmớtócrốibù.Mộtýđịnhnởtrongtâmtrícô.Nhữngtưtưởngtiếnbộmàlònghằngthathiết,saokhôngđemnórathựchànhtrongcáithếgiớinhỏởvùngSchuc-kinày?Nămngoáicôcònmơước“soisáng”chodân.Thìcơhộilàđây!Trẻemtronglàngphầnlớnmùchữ.Sốrấtítemđượcđếntrườngthì lạihọcvầnchữcáiNga.Lúcnàymàmở lén lútmột lớpdạy tiếngBaLan,khêugợichonhữngbộócnontrẻấybiếtvẻđẹpcủatiếngnóivàcủalịchsửdântộcthìhaybiếtmấy!

Brôn-kađượccôgiáongỏý,đồngtìnhngayvàsẵnsànggiúpđỡ.

-Chịcứnghĩchochín–Ma-ri-a thấycần làmdịubớtsựbồngbộtcủabạn–NếucókẻtốgiácthìhaichúngmìnhsẽbịđàyđiXi-bê-riđấy!

Nhưngkhônggìdễlâybằnglòngdũngcảm.NhiệttìnhvàquyếttâmánhlêntrongkhóemắtcủaBrôn-ka,Ma-ni-achỉcònxinphépchủnhàvàđiđếncáctúplềutranhgiảithíchvàhôhàomộtcáchkínđáo.

ThưchoHăng-ri-ét,ngày3tháng10năm1886:

“Chị có thể xin phép nghỉ hè nhưng chẳng biết đi đâu nên ở lạiSchuc-ki.CũngkhôngmuốntốntiềnđilênnúiCác-pát.Hằngngày,hếtdạyAn-gia, lại đọc sách với Brôn-ka rồi còn kèm conmột bác nông dânmỗingàymộtgiờđểchuẩnbịchonóthivàotrường.Brôn-kavàchịcònkèmhaitiếng cho con em nông dân. Tất cả đếnmười đứa, gần nhưmột lớp nhỏ.Chúnghọcngoanlắm,nhưngviệccủachị lắmlúccũngrấtkhó.Chỉđượccáianủilàdầndà,kếtquảkháhơnvàcũngnhanh.Mộtngàycủachịlànhưthếđấy.Khábận.Hơnnữa,chịcònhọcthêmchomình”.

CũngviếtchoHăng-ri-ét,tháng12năm1886:

“Hiệngiờchịđãcómườitámemhọcsinhnôngdân.Cốnhiênchúngkhôngđếnhọccùngmột lúc,vìnhưvậykhôngtàinàodạyđược,màngaynhưthếnày,mỗi thứnămcũngmấtđếnhaigiờ, thứbảycònkéodàihơn,đếnnămtiếng.Buồngcủachịở tầng thượng,có lốiđiriêng,đi thanggác

ngoàisân,khôngphiềnđếnaicả.Niềmvuilớnvànguồnanủichínhcủachịcũnglàởmấyembéđó”.

ThếlàMa-ri-akèmAn-giahọcbài,lạidạythêmchoBrôn-kavàcònnhắcnhởGiu-lếchmớiởtrườngtrunghọcVác-xô-vivề,ngồihọccứngủgàngủgật , chốcchốc lạiphảigọi.Vẫnchưađủ.Việcxongđâuđấy, côgáiđảmnàylênbuồngmình,ngóngchờnhữngtiếnggiàyủngnhỏlẫnvớitiếngchânđấtbướclêncầuthang,báohiệulàhọctròđãđến.Côđãmượnmộtcáibàngỗbáchvàmấychiếcghếđểcácemtậpviếtđược thuận tiện.Côcòntríchtiềnđểdànhramuavởvàbútmựcmànhữngbàntaycóngsửdụngrấtkhókhănvụngvề.Những lầncóbảy, támemcùngngồihọcởcănbuồngrộng,tườngtrátvôivữathìcảMa-ri-avàBrôn-kaphảivấtvảmớigiữđượctrậttựvàgiúpnhữngemkémđánhvầnchữkhó.Chúngcứhítrahítvào,phìphòđếnthiểunão.

XúmquanhbộáomàuxẫmvàmớtóchungcủacôgiáoMa-ri-a làconemcácchịđiở,cáctáđiềnlàmrẻ,vàcôngnhânxưởngđường.Chúnglemluốc,hôihám.Nhiềuemcònchểnhmảng,bướngbỉnh.Nhưngcáccặpmắttrongtrẻođềuánhlênmộtlònghammuốnchânthànhvàsâusắclàbiếtđọcvàviết:haichiếncôngquásứctưởngtượngcủacácem.VàtimMa-ni-aselại,khithấymụcđíchnhỏbénàyđãđạtđược,nhữngdòngchữđentrêntờgiấytrắngđãcóýnghĩa,trướcniềmtựhàohânhoancủacontrẻvàsựthánphụccủacácchamẹkhôngbiếtchữthỉnhthoảngđếnđứngởcuốibuồng.

Côgiáotrẻnghĩđếncáinguồnnghịlựctolớnấychưađượcsửdụng,đếnnhữngnăngkhiếubiết đâu còn ẩnnấp trong lớpngườimộcmạcchấtphátấy.Trướcbiểncảmênhmôngcủasựdốtnát,côcảmthấymìnhyếuớtbiếtchừngnào,bấtlựcbiếtchừngnào.

CHƯƠNGVI

MỘTSỰNHẪNNẠILÂUDÀI

Nhữngnôngdântíhonấynàocóngờđượcrằng“côMa-ri-a”đangnghĩngợichuachátvềcáidốtnátcủabảnthânmình.Chúngcóbiếtđâuchínhcôgiáochúngđangaoướctrởlạiđờihọctrò,khôngphảidạymàchỉđượchọc.

Giờ phút này, trong lúc Ma-ni-a trầm tư nhìn qua cửa sổ vọng theonhữngxebòchởcủcảiđỏđếnnhàmáyđườngthìởBéc-linh,Viên,Pê-téc-xbua,Luân-đôn,tạicácphòngthínghiệm,cácbảotàng,cácbệnhviện,hàngnghìn,hàngvạnthanhniênđangđượcnghegiảngbài,nghethuyếttrìnhhoặclàmcôngviệcnghiên cứu.Nhất làở trườngXoóc-bonnổi tiếng, người tađangdạysinhvậthọc,toán,hóa,lýcùngxãhộihọc.

Có thật là một ngày kia, Ma-ni-a sẽ đáp tàu đi Pa-ri, có thể như thếkhông?Cóthậtlàcôsẽđượccáihạnhphúctolớnấykhông?

Ma-ni-ađãkhôngcònmơtưởnggìđiPa-rinữarồi.Mườihaithángđầucủamộtcuộcsốngngộtngạtởtỉnhnhỏđãlàmtiêutancảhyvọngcủacô.Vìmặcdầucónhiềuướcmơ,hoàibãovàđammêhoạtđộng trí tuệ,Ma-ri-akhôngmảymaylàmộtconngườiảotưởng.Rõràngcôđangđứngtrướcmộthoàn cảnh không có lối thoát. Ở Vác-xô-vi, ông giáo sắp về hưu, sẽ cầnnươngtựavàocongái.ỞPa-ri,Brô-ni-acòncầnđượcviệntrợnhiềunămnữa, trước khi ra đi làm và kiếm được tiền. Và ở Schuc-ki, có Ma-ni-aXkhua-đốp-xkalàmcôgiáodạytư.Cáikếhoạchgâyvốn,gópítthànhtíchnhiềutrướckiatưởngnhưdễthựchiện,giờđâylàmchoMa-ni-amỉmcười.Nótrẻconthật.ĐãsavàomộtnơinhưSchuc-ki,khólòngmàthoátrađược!

Chúngtaxúcđộngkhithấyconngườithiêntưấychẳngphảituyệtđốibấtkhảxâmphạm.Nhưmọicôgáiởlứatuổiđôimươi,Ma-ri-acũngcólúcủrũ,đaukhổ,chánchường.Chúngtacũngxúcđộngkhithấycômâuthuẫnvớimình, trong lúc nói là từ bỏ tất cảmọi thứ thì lại phấnđấumãnh liệtcưỡnglạicảnhngộ,khôngchịuđểtàinăngcủamìnhbịmaimột.Sứcmạnhgìđãthôithứccôtốinàocũngthứckhuyađọcnhữngsáchcủathưviệnnhàmáy,vềxãhộihọc,vật lýhọcvà luôn luônbiên thưchoônggiáođểhỏi

thêmvềtoán?

ThậtlạlùngMa-ni-acóthểkiêntrìtrongmấyviệcấy.Ởnơithôndãnàykhông có ai hướng dẫn chỉ bảo,Ma-ri-a tựmòmẫm thu thập những kiếnthứccần thiếtmàcác sáchbáođã lạchậuchỉgiới thiệu sơ lược.Lắmkhichánnản,côcũngnhưmấyembénông thônkia,mãikhôngđọcđược thìquẳngsáchđi.Nhưngcũngvớilòngnhẫnnạicủanôngdân,côvẫnbềnbỉcốgắnghếtsứcmình.

Bốnmươinămsau,Ma-riQui-riviết:

“Dạo đó, tôi thích thơ văn chẳng kém gì xã hội học và các khoa họckhác.Nhưng trongmấynăm trời làmviệchăng sayấy, suynghĩ kỹ về sởthíchvàsởtrườngcủamình,cuốicùngtôihướnghẳnvềtoán,lý.

Họcmộtmìnhquảvôvànkhókhăn,chậtvật.VốnliếngkhoahọctiếpthuởtrườngtrunghọcởBaLanhồiđóthậtquáítỏi–Tôiphảihọcthêmbằngcáchđọcmộtsốsáchthuthậpđượcđóđây.Phươngphápnàycũngchẳngtốtlắm,nhưngnótạochotôithóiquenlàmviệcđộclậpvàbổsungchotôimộtsốkiếncóíchvềsaunày”.

Thư viết choHăng-ri-ét tháng 12 năm1886, tả lạimột ngày của cô ởSchuc-kinhưsau:

“Chịthườngbậnsuốttừtámgiờsángđếnmườimộtgiờrưỡivàtừhaigiờtrưađếnbảygiờrưỡichiều.Khoảngthờigiangiữahaibuổilàmviệcthìănbữatrưavàđidạo.Saukhiuốngtrà,chịđọcsáchchoAn-gianghe,hoặchaicôcháutròchuyện.Chịhayngồikhâu,nhiềukhikhôngrờikimchỉngaytronglúcdạyhọc.Từchíngiờtối,lạivùiđầuvàosách,trừphibậnđộtxuất.

Đểlàmviệc thêm,chị tậpdậysớmtừsáugiờnhưngcũngkhôngđượcđều.HiệngiờcóbốđỡđầucủaAn-giađangởđâychơi.Mộtônggiàrấttốt.Bàchủbảochịnhờôngấydạychơicờ,choônggiảitrí.Nhiềukhihọcũnggọichịvàomộtvánbàichođủchân,thếlàlạigácsáchmộtchỗ.

Chịđangđọc:

1. Vật lý của Đa-niên

[26] (John Federic Daniel-NS), đã xong

quyểnI.

2. Xã hội học củaXpen-xe[27]

(Hertbert Spencer-NS) bằng tiếngPháp.

3.GiảiphẫuvàsinhlýhọccủaPôn-Be[28]

(PaulBert)bằngtiếngNga.

Chịđọcnhiềuthứmộtlúcvìhọcmãimộtthứ,cóthểlàmchoócmệtmỏi,

màhiệngiờđãquácăngthẳng.Khithấymìnhkhôngthểđọctiếpđượcnữathìđemnhữngbàitoánvềđạisốvàlượnggiácragiải.Việcnàyđòihỏiphảichúývànhưthế,lạitậptrungđượctưtưởng.

Chị Brô-ni-a biên thư từ Pa-ri kể chuyện đi thi gặp nhiều khó khăn.Chươngtrìnhhọckhánặngvàsứckhỏeđánglongại.

Còndựđịnhấyà?Chịchảcókếhoạchgìhết,mànếucóthìcũngtầmthường và đơn giản đến nỗi chẳng có gì đáng nói.Chỉ biết gắng hết sứcmình,vàđếnkhikhôngcốđượcnữathìtừgiãcõinày;thiệthạicólàbao,thươngtiếcmìnhđểlạicũngngắnngủithôi,nhưđốivớihàngbaokẻkhác.

Ýđịnhcủachịhiệnnay lànhưvậy.Cóngườinói: ít racũngnênnếmqua cái sayđắmcủa tình yêu.Nhưng chương trình của chị quả không cómụcnày.Trướckiacũngcónhiềuýđồkhácđấy,nhưngnaytiêutanhếtrồi,chịđãchônvùivàcốquênđi.Hẳnemcũngbiết,bứctườngbaogiờcũngrắnhơncáiđầumuốnhúcđổnó”.

*

**

Tạisaonànglạicónhữngýnghĩhồđồmuốntựvẫnvàthốtlênnhữnglờichánnảnvàhoàinghitìnhyêunhưvậy?

Nguyênnhâncũngđơngiảnvàthườngtình.CảnhngộcủaMa-ri-atrongnhữngnămđócó thểgọi là “Truyệnmột côgái nghèo”,đã từngđượckểtrongcácsáchnóivềtìnhyêu.

Câu chuyện bắt đầu từ việc cô Xkhua-đốp-xka càng nhớn càng xinh,chưaphảilàvẻđẹphuyềndiệutoáttừchândungcủaMa-riQui-risaunày.

Côgáimáphínhmườilămđếntuổidậythìđãthànhmộtthiếunữxinhtươiduyêndáng,rấtưanhìn,từnướcda,máitóc,đếncổtaytrắngngần,đôichânthanh thanh.Khuônmặtkhôngđượcđầyđặn lắm,nhưngcóduyêndođôimôicươngnghị,đôimắtmàutrotrôngcàngtothêmvớicáinhìnthămthẳmdướicặpmàyngài.

KhiCa-di-mia,contraicảcủaôngbàZ.từVác-xô-vivềSchuc-kinghỉmấyngàylễ,sauđó,lạivềtrongmấythánghè,anhthấyởnhàcóthêmmộtcôgiáotrẻ,khỏe,cóvănhóa,biếtlàmthơ,khiêuvũvàthôngminh,kháchẳnnhữngbạngáimàanhquenbiết trướcđây.Anhyêungay,đắmđuối.Mặcdầucónhữngtưtưởngcáchmạng,Ma-ni-avẫnấpủmộttráitimrungđộng,cũngđemlòngyêungườisinhviênđẹptraivàrấtdễthươngấy.

Nàngchưađếnmườichín.Chàngchỉhơnvàituổi.Họmuốnkếthôn.

Thoạttrôngthìtưởngnhưkhôngcótrởngạigì.

Đành rằng ở Schuc-ki, đó chỉ là “cô giáoMa-ri-a” cô giáo của lũ trẻ.NhưngtronggiađìnhôngbàZ.,côđượcmọingườiquýmến.ÔngZ.cũngnhiềulầnđidạochơivớicôrấtxaquanhữngcánhđồngcủcải.Bàvợôngcũng thườngbênhvực,chechởcô,cònBrôn-ka thìquýMa-ni-avôcùng.Côđượccảnhàchúý,mấylầngiađìnhnàyđãmờicha,anhcùngcácchịcôvềSchuc-kichơi.Côcũngđượctặnghoavàquàvàodịpsinhnhậtcủamình.

ChonênkhiCa-di-miangỏývớichamẹxincướiMa-ni-a,anhkhônglolắnggìmàlạicònđinhninhlàviệcsẽ thànhlàkhác.Songcâutrả lời thậtkhông ngờ.Bố làm ầm lên,mẹ sửng sốt đến suýt ngất. Thế nào, cậu concưngnhấtnhà lại lấymộtđứacongáinghèoxơxác,phảiđi làmđiởchongườitaà?Thiếugìđámquyềnquýgiàusangvàoloạinhấtnhìtrongtỉnhsaonókhônglấy?Dễnóhóađiênrồichắc?

Trongmộtgiađìnhxưanayngoàimặtvẫnđốixửchanhòanhưtìnhbạn,nhữngràocảnxãhộibỗngdựnglêntuatủa.Cònnhưcôgáilàconnhàgiagiáo,giỏigiang,nếtna,conmộtônggiáocódanhtiếngởVác-xô-vi,tấtcảđềukhôngđángkểtrướclýlẽ:“Khôngaiđilấygiasưlàmvợ”.

Hếtbịmắngmỏ,dằnvặt lạibị thuyếtphụckhuyên lơn,quyết tâmcủaanhchàngsinhviêntanrãdần.Vốnkhôngcónghịlực,Ca-di-miasợnhữnglờirầyla,đaynghiến.CònMa-ni-a,uấtứcvìbịkhinhrẻ,côtựgiammìnhvàomộtvẻlạnhlùngngượngnghịu,mộtsựyênlặngcốtình.Cônhấtquyết

không bao giờ nghĩ đến chuyện này nữa. Nhưng tình yêu cũng như lòngthamvọng,đâucứhạlệnhlànókhắcphảichết!

*

**

LàmsaoMa-ni-a có thểquyếtđịnhbỏnhàôngbàZ.màđiđược?Côkhôngmuốnlàmônggiáolongại,nhấtlàkhôngthểbỏmộtchỗlàmlươngcaonhưthế,giữalúcBrô-ni-ađãtiêuhếtsốtiềndànhdụmđượcvàđangcầncôemgáivàbốgửichotiềnhọc.HàngthángMa-ni-agửichochịmườilămrúp,đôikhihaimươirúp–nonmộtnửathánglương.Vảlại,giữagiađìnhôngbàZ.vàcôchưahềcólờiđitiếnglạigìvàcũngchưaainóithẳngvớicôvềviệcnày.Ma-ri-ađànhngậmđắngnuốtcay,ởlạiSchuc-kinhưkhôngcóchuyệngìxảyra.

Cuộcsốngvẫntrôiđềunhưtrước.CôgiáovẫnrabàichoAn-gia,nhắcnhởGiu-lêchcứhayngủgậtmỗilầnlàmviệcbằngtríóc.Côvẫndạytrẻemthônquê.Côtiếptụcđọcsách,vàcòntựgiễumình,nhúnvaitrướcsựkiêntrìmà cô cho là vô ích đó.Rồi vẫn chơi cờ, đố chữ, đi khiêu vũ, dạo bộngoàitrời...

Đaukhổvìtình,thấtvọngtronghoàibãohọcvấn,đờisốngvậtchấttúngthiếu,vìsaukhigiúphếtngườinàyđếnngườikhácthìkhôngcòngìchobảnthânnữa.Ma-ni-acốquênđisốphậnmìnhđãsavàomộtnơibùnlầymàcôcảmthấykhólòngngócđầurakhỏi.Côhướngvềgiađìnhkhôngphảiđểcầucứumàcũngchẳngphảiđểthổlộniềmchuachát,đắngcay.

Trongmỗiláthư,côchỉbiếtkhuyênlơn,khẩnkhoảnhiếndângtấmlòngthiếtthacủamình,nhữngmongsaochacùnganhchịcómộtcuộcsốngtốtđẹp.

Thưbiênchoônggiáo,năm1886:

“Xinchayêudấuđừngbuồnphiềnvớiýnghĩ làkhôngthểgiúpchúngcon.Khómàtưởngtượngrằngchacònlàmđượchơnthếnữa.Chúngconđãđượcmộtnềngiáodụctốt,họclựcvững,tínhnếtchẳngđếnnỗinào.Vậyxinchađừng tuyệtvọng.Nhấtđịnhchúngconsẽ tựxửđượcmọiviệc.Vềphầncon,conmuônđờighi lòng tạcdạcôngơncủachayêudấuđốivớicon.Chađã làmrấtnhiềuchochúngcon,chỉbuồn làcácconchẳngđền

đápđược.Chúngconchỉbiếtyêumếnvàkính trọngchavới tấmlòngthathiết...”

ThưchoDô-dếpngày9thángbanăm1887.

“Emnóikhôngphải,anhđừnggiận.Nhưchúngtađãaoước,emnghĩthếnàocứthẳngthắnnóira:

Anhthấyđó,khôngcóphòngthuốc,phòngkhámvàsáchbáothìmộtbácsĩdùquyếttâmđếnmấyđinữa,cũnghóatiêucực.Emrấtđaukhổnếuđiềunàyđếnvớianhvìtrongkhikhôngcònhyvọnggìchomình,emđặttấtcảhoài bão vào chị Brô-ni-a và anh đấy. Brô-ni-ahoặc anh nhất định phảivươnlêntheonăngkhiếucủamình.Đólànăngkhiếucủahọnhàta,khôngthểđểchomaimộtmàcầnvunđắpchonónẩynởởmột trongchúng ta,càngtiếcchobảnthân,emcàngtrôngmongởchịBrô-ni-avàanhđấy...”

ThưgửiDô-dếpngày20thángnăm1887.

“...EmchưabiếtcôhọctròAn-giacủaemcósẽđithihaykhông,nhưngemđãrấtlolắng.Sựchúývàtrínhớcủanóhếtsứcbấpbênh.VớiGiu-lếchcũng vậy.Cốdạy chúngquảnhư xâynhà trên cát, chúnghọc trướcquênsau,lắmlúcđếnkhổ.Vàemcũnglonghĩchoemnữa.Emcảmthấynhưđầnđộn.Ngàyquarấtnhanhmàchẳngthấytiếnbộgì...”

ThưgửiHăng-ri-étngày10tháng12năm1887.

“... Hăng-ri-ét đừng tin những lời đồn đại rằng chị sắp kết hôn. Nóchẳngcócăncứgì.Họđồnầmlênởđây,vàcảVác-xô-vi,tuykhôngphảilỗiởchị,nhưngchịerằngcóthểphiềnđếnmình.

Dựđịnhtươnglaicủachịrấtkhiêmtốn:cómộtchỗởriêngđềcóthểsốngvớibácgiai.Thậtrõtội!Bácgiainhớchịlắm,chỉmongchịvề.Vàchịsẵnsàngđổinửađờimìnhđểđượctựdovàcómộtcănnhàriêng.

Nếucó thể,chịsẽrờiSchuc-ki–nhưngkhông thể trướcmột thờigiandài–chịsẽởhẳnVác-xô-vi,tìmmộtchângiáosưởmộtkýtúcxávàdạytưđểkiếmthêm.Chịkhôngaoướcgìhơnthế...”

ThưgửiBrô-ni-a,24thángGiêng1888.

“...EmrấtsuynghĩkhiđọcquyểnsáchcủaO-ret-skho-vaTrênbờdòngNi-ê-men.Tấtcảmơướccủachúngtalàởđó,nhữngcâuchuyệnsaysưađãtừnglàmchịemmìnhnóngmặt.Emđãkhócnhưmộtđứatrẻlênba.Tạisaomơướcđólạitiêutan?Trướcđâyemômấphoàibãolàmviệcvìnhândân,vớinhândân,thếmàđếnnaymớichỉdạyđượcchomườiđứatrẻnôngthônbiếtđọc...”

ThưgửiDô-dếp,18thángba1888.

“...Anh thânmến,còncái temcuốicùngembiên thưchoanhđó.Lúcnàyemkhôngcònđếnmộtxudínhtúi...

NếuanhbiếtemmongmỏinhưthếnàođượctrởvềVác-xô-vivàingày.Chưanóichiđếnquầnáomặcđãcũquárồi,cầnphảisửasang,maymới...Màđếntâmhồncủaemcũngchẳngđươngnổinữa.Chao,giáđượcthoátkhỏivàingàycáikhôngkhígiálạnhnày,lúcnàocũngbịchỉtrích,cứphảiluônluônxétnéttừnglờinói,cửchỉ.Emcầnthayđổikhôngkhínhưngườitacầntắmmátsaumộtngàyoibứcvậy.

Đãlâuemkhôngđược thơBrô-ni-a.Có lẽchịấycũngkhôngcòn tiềnmuatemnhưem.

Thơ của cha vàHê-la luôn luôn chỉ thấy phànnàn, kêu ca làm em lokhôngbiếtởnhàkhókhănnhưthếnào.NếukhôngnghĩđếnchịBrô-ni-a,emđãthôiviệcởchỗôngZ.ngaytứckhắc,vàtìmmộtnơikhác,mặcdầuchỗnàylươngkhánhưvậy...”

ViếtthơchobạnlàCa-di-a(vừamớibáotincôđãđínhhônvàmờiMa-ni-avềchơi),25thángGiêng1888.

“...Mìnhhiệnnaybềngoàithìcườinóimàtronglòngtáitê.Đâylàmộtkinhnghiệmkể từ lúcmìnhhiểuđượcrằngngườinàocónhữngxúcđộngmạnhnhưmìnhmàkhông thayđổiđượcbảnchấtđócủahọ thì cầnphảigiấukỹ.Nhưngnàoíchlợigì!Càngbịkìmnén,bảnchấtlạicàngbậtra,thếlàlạinóiquálờirồilạihối.

Ca-di-a kể là đã sốngmột tuần lễ hạnh phúc nhất đời. Cònmình thìtrongmấythánghèđó,mìnhđãtrảiquanhữngngàyrấtcăngvàđaukhổ.Điềuanủiduynhấtlàmìnhđãvượtquađượccuộcthửtháchmộtcáchđoantrang trong trắng. (Vẫncái tínhkhí khái trướckia làmchomụMay-e thù

ghét).

Bạnđừngnghĩlàmìnhđâmramơmộng,sướtmướt,khôngkhinàothếđâu,vìnóhoàntoàntráingượcbảnchấtcủamình.Chỉcócáigầnđâyhaycáugắt.Cónhữngkẻtìmcáchđẩymìnhđếnchỗđó...”

Ma-ni-agửiDô-dếptháng10-1888.

“...Anhthửtưởngtượngemđanghọchóahọcchỉvớimộtquyểnsách.Thuhoạch ít ỏi như thế nào, chẳng cầnnói anh cũng rõ.Nhưng làm saokhácđượctrongkhikhôngtìmđượcmộtchỗnàođểthựcnghiệm...”

ThơgửiHăng-ri-ét,25tháng11-1888.

“...Khôngbiếtkhigặp lạichị,Hăng-ri-ét sẽđánhgiákếtquả thờigianchịsốngởđâynhưthếnào.Aicũngnóirằngchịthayđổinhiềuvềcảthểxáclẫntinhthần.Cógìlàlạ.Khimớiđếnđây,mìnhmới18tuổi.Từđóđếnnay,đãquabiếtbaogiantruân!Chịcảmthấynhưvừaquamộtcơnácmộng.Nguyêntắcđầutiên:“Khôngthểđểbấtcứai,bấtcứsựviệcgìlàmtangảlòng”...

CHƯƠNGVII

THOÁTLY

Thấm thoát đã ba năm làm cô giáo, ba năm đơn điệu, túi bụi và túngthiếuđiểmbằngmộtvàiniềmvuivàmộtnỗibuồn.Giờđây,cuộcsốngimlìm,bithảmcủacôgáiđangchuyểnđộngquatừngbướcmàthoạttiênMa-ni-akhôngcảmthấyđược.ỞPa-ri,ởVác-xô-vicónhữngsựkiệntưởngnhưkhôngquantrọnggì,nhưngthậtrađangđảolộnvánbàiđịnhđoạtsốphậncủaMa-ni-a.

Ônggiáovềhưu,rồiđitìmviệclàmthêmđểđỡđầncáccongái.Thángtưnăm1888,ôngnhậnmộtviệckhónhọcvàkhôkhan:điềukhiển,trôngcoimộtnhàcảitạothiếuniênkhôngxaVác-xô-vilắm.Ởđâytừcảnhvậtđếnconngườilàmộtmôitrườngchánngấy,nhưngtiềnlươngkhácao,ôngcóthểtríchmộtphần,hàngthánggửichoBrô-ni-a.

ViệcđầutiêncủaBrô-ni-alànhắnngaychoemgáikhôngphảigửitiềnchochịnữa.Việcthứhaivàxinvớiônggiáogiữlạimỗilầntámrúptrongsốbốnmươirúpchachohàngthángđểhoànlạidầnsốtiềnemgáiđãgiúp.ThếlàvốnliếngcủaMa-ni-alạitừsốkhôngtănglên...

LạicònnhiềutinnữacủacôsinhviênkhoaytừPa-ribáovề.Brô-ni-ahọctậpđều,lầnlượtđỗcáckỳthi.ChịyêumộtngườiBaLantênlàCa-di-miaDu-xki,mộtbạnhọcduyêndángvàcónhiềuđứctính.ChỉmộtđiềubấttiệnlàanhbịcấmcốởBaLanvìcònánđiđày.

Sang1889,côngviệccủaMa-ni-aởSchuc-kiđãxong.TừngàylễthánhGiăng,ôngbàZ.khôngcầnđếncônữa.Phảitìmmộtnơikhác.Côgiáotrẻđãnhắmmộtnơirồi,mộtnhàkỹnghệởVác-xô-vi.Đâylàsựthayđổihàngbấylâuchờđợi.

TừbiệtSchuc-kivànhữngcánhđồngcủcải!Từbiệtgiađình!Hômchiatay, hai bên tươi tỉnh, vuivẻ.Đượcgiải phóng,Ma-ni-a trởvềVác-xô-vi,saysưahítthởkhôngkhíthànhphốquêhương.Rồichưakịpnghỉngơi,đãlạingồitàu!ĐiđếnmộtbãibiểnbuồntẻtrênbờBan-tích–Dô-pốt,ởđây,

nhữngchủmới,ôngbàF.đangđinghỉmátcùngconcái.

ThưchoCa-di-a(từDô-pốt)ngày14thángbảy1889,Ma-ni-akể:

“Lúcđitàu,khôngcóchuyệngìxảyra,mặcđầuđãcólinhtínhchẳnglành.Phảiđổitàunămchỗmàmìnhkhôngnhầmtoa,khôngbịmấtcắp.Dồithịtmangđiđườngănhếtnhẵn.

ÔngbàF.ratậngađón,niềmnở.Mấyđứatrẻrấtdễthương,mìnhthấymếnngay...”

RồicảgiađìnhôngF.cùngcôgiáomớilạitrởvềVác-xô-vi.

ĐốivớiMa-ni-a,bắtđầumộtnămtươngđốidễchịu,thưthái.BàF.rấtđẹp,rấtsang,rấtgiàu.Ma-ni-asẽđượcchứngkiếnvàtiếpxúclầnđầutiênvàcũnglàlầncuốicùngvớitấtcảsựxahoaphùphiếmmàphúquýcóthểđemlạichomộtngườiđànbàđượcnuôngchiều.ĐượccáithíchlàbàF.rấtkhéo,quýmếnvàkhôngngớtlờicangợi“côXkhua-đốp-xkatuyệtdiệu”vàmuốncôcùngdựcácbuổitiệctrà,khiêuvũ...

Rồibỗngmộttinđộtngột.Mộtbuổisáng–ngườiđưathưgiaochoMa-ni-amộtcáithưtừPa-ri.ThưcủaBrô-ni-a,viếtvộitrênmộtmảnhgiấykẻôvuônggiữahaibuổilênlớpởđạigiảngđường,mờiemgáinămsauđếnởnhàriêngcủachị.

ThơviếttừPa-ritháng3năm1890:

“Chị định sẽ cưới tronghè.AnhCa-di-mia lúc ấy đã ra bác sĩ và chịcũngchỉcònmộtkỳthinữathôi.AnhchịsẽởlạiPa-rimộtnămđợichịthixongsẽcùngvềBaLan.Chịtínhnhưvậylàphải,emnghĩsao?Chịđãhaimươibốn,màanhấythìbamươitư,chẳngcònsớmsủagì.Đợithêmthậtlàvôlý!

Cònem,emcũngphảilàmviệcgìchobảnthânđichứ?Nămnayhãycốdànhdụmvàitrămrúp,sangnămcóthểđiPa-rivàđếnởnhàanhchị.CầnnhấtlàphảicóvàitrămrúpghitêntheohọcởXoóc-bon.Nămđầu,cứởvớianhchị.Mấynămsaukhianhchịkhôngởđâynữa,chasẽgửitiềnchoem.

Thôi, emhãyquyếtđịnhđi!Emđợiquá lâu rồi!Chị tinchắc, sauhainămemsẽđỗcửnhân.Vậyemnhớdànhdụmtừbâygiờ,gửitiềnmộtnơi

chắcchắn,chớchovay.CólẽnênđổingayraPhơ-răng,đổibâygiờcólợi,ítnữatiềnsẽbịhạ”.

DễchừngaiđóhồhởinhậnlờiđiPa-ringaychắc?Đâucóvậy!Nhữngnămtùtúngđàyảivừaquakhônglàmcôgáikhácthườngnàychuaxót,màchỉluyệnchocôtínhthậntrọng.Hơnthế,vẫnlònghysinhcaocảvốncó,lạimộtlầnnữalàmchoMa-ni-abỏlỡdịptốt.Côkhôngmuốnđi,vìđãhứalàsẽvềởvớicha,giúpchịHê-la,giúpanhDô-dếp.

Ngày12tháng3năm1890,Ma-ni-abiênthơtrảlờichịBrô-ni-a:

“Em của chị đã ngu, vẫn ngu, và sẽ suốt đời ngu: nói cách khác, emkhôngcóvàsẽchẳngbaogiờgặpmaycả.Emđã từngmơướcđếnPa-rinhưmongđợiChúacứuthế,nhưnghyvọngấyđãtừbỏemlâurồi.Giờđây,nólạihiệnratrướcmắt,embângkhuângkhôngbiếtlàmthếnào.Emkhôngdámnóivớicha.Chađangvuivớiýnghĩrằng,nămtới,emsẽvềcùngsống.Emcũngmuốn tuổigiàcủachađượcsungsướngđôichút,nhưng timemnhưmuốnvỡrakhinghĩmìnhcókhảnăngmàchưasửdụngđược.Emlạiđãhứacốhếtsứclàmsao,nămtới,tìmđượcviệcchochịHê-laởtạiVác-xô-vi.Chịấyvẫnnhư“embé”trongnhà,emcảmthấycónhiệmvụlothêmchochịấy!”

Brô-ni-acứkhẩnkhoản,bàntới.Nhưngnóigìthìnói,cònthiếucáiyếutốquyếtđịnh:chịcònnghèo,chưamuađượcchoMa-ni-amộtcáivétàuhỏađểbuộccôphải lêntàu.Cuốicùng,haichịemthỏathuậnkhinàohếthợpđồngvớiôngbàF.côsẽvềởVác-xô-vimộtnăm,sốnggầnônggiáolúcnàyđãthôiviệcởtrạithiếuniên.Côsẽdạyhọckiếmthêmtiền.Đếnlúcđó,côsẽđiPa-ri.

*

**

LạimộtgiấcmơtrôiquasuốtthờigianởtỉnhvớinhữngkháchkhứarộnrànghuyênnáoởnhàôngbàF.,Ma-ni-atrởvềvớibầukhôngkhílònghằngưa thích, sốngbênchagià trongmộtcănnhà riêngvàhàngngày lạiđượcnghenhữngcâuchuyệnthúvị,bổích.Trường“Đạihọcdiđộng”lạimởcủarộngđóncô.Màmộtsựkiệnquantrọng,mộtniềmvuikhônggìsánhtày,lầnđầutiêntrongđờiMa-ri-abướcvàomộtphòngthínghiệm.

Đó làở cănnhà số66, đại lộKra-kop, cuốimột cái sân trồng tửđinhhương,mộttầnggáccócửasổbétí.Ởđây,mộtanhhọđàngmẹlàDô-dếpBô-gu-xkimởmộtphònglàmviệcmangcáitênhoamỹ:“BảotàngkỹnghệvàNônglâm”.Têngọicốýhuênhhoang,mậpmờchỉcốtchemắtcácnhàchứctráchNga.Mộtbảo tàngkhônglàmhọnghingờgì.Vàsaucửakínhcủamộtbảotàng,vẫncóthểgiảngdạykhoahọcchonhữngngườiBaLantrẻ.

Saunày,Ma-riQui-riviết:

“Tôiđượcrấtítthìgiờlàmviệctrongphòngthínghiệmấy,thườngchỉcóthểtớiđâyvàobuổichiều,saubữaănhoặcChủnhật.Mộtmìnhởđó,tôithửlàmlạicácthínghiệmtảtrongcácsáchvậtlývàhóahọc.Kếtquảnhiềukhibấtngờ.Họahoằnmớiđượcmộtthànhcôngnhỏkhuyếnkhích.Nhưngbaophenthấtvọngdođổvỡ,hưhỏngvì thiếukinhnghiệm.Tôi thấyrằngmỗibướctiếntronglĩnhvựcnàykhôngnhanhvàcũngchẳngdễđâu.Nhữngcuộcthửtháchđầutiênấylàmnởtrongtôicáiýthíchtìmtòithựcnghiệm”.

Tới khuya trở về nhà, Ma-ni-a vẫn còn gửi tâm trí bên những điệnnghiệmkế, ốngnghiệmcùngnhữngchiếc cân chínhxác.Côbỏáongoài,ngảlưngtrênchiếcghếđệmdàihẹp.Nhưngtrằntrọckhôngsaongủđược.Cáichíhướngbấylâucònlờmờ,naybừngsáng,thúcgiụcnhưmộtmệnhlệnh.VàmỗilầnnângốngnghiệmvớibàntaykhéoléotạiBảotàngkỹnghệNônglâmnày,Ma-ni-a lại liên tưởngđếnnhữngkỷniệmxaxămthời thơấu,nhữngvậtdụngvậtlýnằmimlìmtrongtủkínhcủaônggiáo,nhữngthứmàngàyxưa,côhằngkhaokhátmuốnchơi.Giờđây,Ma-ni-ađangnốilạisợichỉcủacuộcđờimình.

Banđêmsốngsôinổinhưvậy,nhưngbanngày,vẫntỏrabìnhthản.Côkhôngmuốnnhữngngườixungquanhbiếtsựsốtruộtnónglòngđangnhưthúcsaulưngmình.Nhữngngàythángcuốicùngsốngbêncha,cômuốnchahoàntoànsungsướng.AnhDô-dếpcướivợ,rồichịHê-lacóviệclàm,đềuđượccôgópsứctậntình.CònmộtmốitìnhcảmnữacứlàmchoMa-ni-atrùtrừchưaquyếtđịnhđượcngàyđi.CôcònnhớCa-di-mia.Tuybịmột sứcmạnh thầnkỳ lôicuốnđếnPa-ri,chẳngphải làkhôngdaydứtmàMa-ri-anghĩđếnmấynămxanhà.

Thángchín1891,Ma-ni-ađinghỉhèởDa-cô-panvùngnúiCác-pát,vàhẹngặpCa-di-miaZ.ÔnggiáoviếtchoBrô-ni-a:

“Ma-ri-acònởlạiDa-cô-pan,13ngàyemnómớivềvìhovàcúmnặng,

thầy thuốcbảokhôngchữadứt thìbệnh sẽdaidẳng suốtmùađông.Thậtvừathươnglạivừagiận.Chỉvìxemthườngsứckhỏe,ănmặcphongphanhmànênnỗinày.

Thưnóviếtchochathảmthiếtquá.Chalonócóthểyếumònđivìbuồnphiền và nghĩ ngợi về số phậnbấpbênh.Nó cómột nỗi niềm riêng tư vềtươnglai,nóbảokhivềsẽkểhếtchocha.Thậtra,chacũngđoánlàchuyệngìrồi,chảhiểunênvuihaynênbuồn.Nếuchakhôngnhầmthìvẫnnỗiniềmấydocũngvẫnnhữngconngườiấygâyra.Tuynhiên,nếucóthểxâydựngcuộcđời theo trái timmìnhvàđem lạihạnhphúcchohaingười, thìcũngđángđươngđầuvớinhữngcáiđó.Ngoàira,chachảbiếtgìhơn!

TinconmờiemtớiPa-riđếnvớinóquáđộtngộtkhiếnnóphátsốtlênvàcàng longhĩ tợn.Chacảm thấynó tha thiếtmuốn tìmđếnngọnnguồncủakhoahọcmànóhằngmơước.Songđiềukiệnlúcnàychưachophép,vàkhi em trởvềnhàchưakhỏihẳn thìnhấtquyết chakhôngđểemđi.MùađôngởPa-rikhókhănlắm.Ấylàkhôngkểđếnnhiềumặtkhác,nhưlànếuphảixaemthìcharấtkhổtâm,nhưngchuyệnnàychỉlàthứyếu.Hômquachavừabiênthưchoemđểanủinó.VềởVác-xô-vi,dùMa-ni-akhôngtìmđượcchỗdạyhọc,haibốconvẫncócáchnuôinhautrongmộtnăm.

Connóinhàconrấtkhỏe,chamừng.GiámỗicôgáicủachacũnggặpđượcmộtngườichồngnhưanhCa-di-mianhỉ!”.

Ôi,tấmlòngchađángyêu!Trongthâmtâmônggiáochảmuốnchútnàođểcongáiútcứlangbạtmãitrêncái thếgiớibaolanày.ÔngthầmmongmộtcáigìđósẽgiữMa-ri-aởlạiBaLan.Nênchăng,mộtcuộchônnhânvớiCa-di-miaZ.?

NhưngđôitraigáiđãcódịptâmtìnhdứtkhoátvớinhaugiữahaicuộcleonúiởDa-cô-pantrongvùngCác-pát.Nhưmọilần,chàngsinhviênnọcứsợsệt,đắnđo.Ngườiyêukhôngcầmlòngđượcnữa,đãnóithẳng:

“Anhđãkhôngthấycócáchnàođưachúngtarakhỏicáicảnhéolenàythìemcũngkhôngbàychoanhđược”.

Mốidâyliênlạcmongmanhcòngiữcôởlạinayđãđứt.KhôngcòngìcảntrởMa-ri-anữa.Côkhẩntrươngchuẩnbịrađi.

Vềsau,cụXkhua-đốp-xkinhậnxétmốitìnhđầucủacongáituycógắn

bónhưngkhôngthắmthiếtlắmvàMa-ri-ađãbiết“tựhàovàkiêuhãnh”.Cônhìnlạiquãngđờiphảisốngkiênnhẫn.Támnămxarời trườngtrunghọc,sáunămlàmcôgiáo.Giờđây,Ma-ri-akhôngcònlàmộtthiếunữđangđứngtrướccuộcđời.Chỉthiếuvàituần,côđãtrònhaimươibốntuổi.

Rồibỗngnhiên,ngày23tháng9năm1891,mộtláthưkêugọiBrô-ni-a,cầucứu:

“ChịBrô-ni-aơi!Chịtrảlờiemdứtkhoátnhé!Liệuemcóthểđếnởvớianhchịkhông?Hiệnnayem thấyđãđến lúcđiPa-riđượcrồi.Emcóđủtiềntiêupha.Nếuchịxemđảmbảođượcchoemhaibữaănmàkhôngthiếuthốnlắmthìbiênthơngaychoembiết.Đốivớiemđólàmộthạnhphúclớn.Nósẽvựcemdậysauthửtháchđaukhổđãđếnvớiemtronghèvừaqua,nócònảnhhưởngsuốtđờiem.Nhưngemchẳngdámépđâu.

Chịđangcómang,cóthểemsẽgiúpíchđượcchútnàochăng?Nếuchịkhôngthấygìbất tiện thìchoembiết.Nhânthể,chịnóirõ thivàotrườngphảithinhữngmôngìvàhạncuốicùngghitênlàngàynào.

Emnónglòngnghĩtớingàyđi,nênkhôngthiếtbànviệcgìkhácvớichịchođếnkhichịtrảlời.Chịbiênthưngaynhé.Emgửiđếnanhchịnhữnglờithânmến.

Thuxếpchoemởđâucũngđược.Emsẽkhônglàmbậnchịđâu.Emhứasẽkhônglàmphiền,làmmấttrậttự.Mongchịtrảlờingay,cógìcứnóithậtchoemnhé!”

*

**

Brô-ni-akhôngđánhđiệntrảlờiđểđỡtốntiền,cònMa-ni-athìchưađingayđượcvìphải tính toánchi lyvềchuyếnđi to lớnnày.Đặt tấtcảvốnliếnglênbàn,kểcảsốtiềnchachothêm,tuyítnhưngđốivớiônggiáocũngrấtquantrọng,Ma-ri-abắtđầutính.

Tiềnlấygiấythônghànhnày,tiềnvétàutừVác-xô-viđếnPa-rinày.Chảdạimàđi suốt hạngba –ởNgavàởPhápđó là hạng thấpnhất – nhưng

quãngđườngquaĐứclạicònloạitoahạngtư,trốngtrảinhưnhữngtoachởhàng,bốnphíakêghếdài,khoảnggiữatrống,cóghếgậpmangđingồithìtươmchán!

Brô-ni-avốncóđầuócthiếtthựcđãcăndặn:mangtheotấtcảnhữnggìcầnthiếtđểđếnPa-riđỡphảimua.Chăn,màn,đệmnêngửiđitrước,bằngtàuthường.Ma-ri-axếpsẵnởtrênghếdàiquầnáolótmaybằngthứvảidày,mấycáiáongoài,giàydépvàhaicáimũdạ.Cạnhđó làmộtcái rương tobằng gỗ,màu nâu, thứ đồ dùng duy nhấtmới sắm, đơn giản nhưng chắcchắn,trênmặtrươngđãsơnhaichữtắtM.X.

Đệmgửiđirồi,rươngđăngkýrồi.Ma-ri-achỉcònmangtheomấythứlặtvặtđiđường: thứcănvànướcuốngchobangàyngồi tàu,cáighếgậpdùngtrêntoaxelửaquaĐức,mấyquyểnsách,mộttúikẹo,mộtcáikhăn.

Đặthànhlývàotúilướitrongtoa,giữchỗtrêncáighếdài,hẹpvàcứngnhắc,Ma-ni-abướcxuốngxe.Vẫnmặcchiếcáokhoácđãsờnlạirộngmàsaohômnay trôngcô trẻđẹphẳn lên,đôimáửnghồng, cặpmắtmàu trolonglanhnhưngườiđangcơnsốt.Bấtgiáccôthấyxúcđộng,rồinhưbịgiàyvòvìhốihận,Ma-ni-aômhôncha,nóimãinhữnglờiâuyếm,ngậpngừng,gầnnhưxinlỗi:

-Con sẽkhôngvắngnhà lâuđâu... nhiều lắm làhai, banăm!Họcxong,thixongvàimôn,consẽtrởvềrồiconsốngbêncha,sẽkhôngbaogiờbốconxanhaunữa,chanhỉ?

- Phải, An-chiu bé bỏng của cha – ông giáo khẽ nói, giọng khànkhàn,hai taycứômghì lấycongái–Trởvềnhanh,connhé!Cốhọcconnhé!Chúcconmaymắn!

*

**

Trongđêmkhuyachỉnghe tiếngcòi tàu rúcgiữa tiếngbánhxesắt lănrền,toaxelửahạngtưchạyquanướcĐức.

Ngồi trên chiếc ghế gập, đôi chân ủ kỹ, thu gọn quanhmìnhmấy góihànhlýcứchốcchốclạiđếmđiđếmlạicẩnthận,Ma-ni-atậnhưởngniềmvuituyệtvờicủamình.Cônhớlạiquákhứ,nghĩđếncuộcrađithầntiênnày

bấylâumongđợi.Côthửtưởngtượngđếntươnglaivàtrongtâmtrí,đãthấymìnhsắp trởvề thànhphốquêhương, trở thànhmộtgiáosưbình thường,khiêmtốn.

Côkhônghềcóýnghĩ–xaxôibiếtbaođốivớicô–rằngkhibướclêntàu,côđãchọngiữatốitămvàánhsáng,giữanhữngchuỗingàybuồntẻvàmộtcuộcsốngbaolarộnglớn.

PHẦNTHỨHAI

CHƯƠNGXVIII

PA-RINhữngkhuphốđẹpnhấtcủaPa-rikhôngnằmtrên tuyếnđường từ

khunhàViletđếntrườngđạihọcXooc-bonvàcuộchànhtrìnhchẳngchóngvánhhoặclàkhókhănghêgớmgì.PhốĐứcquốc,nơivợchồngchịBrô-ni-aởvẫncóxekhách,loạixebangựakéo,haitầng,lêntầngtrênbằngmộtcầuthanh xoáy ốc chóng cảmặt, chở đến ga đằng đông. Từ đây tới phốCáctrường,lạimộtchuyếnxenữa.

Taycắpchiếccặpdacũcótừthờicònởtrường“Đạihọcdiđộng”,Ma-ri-acốnhiêntrèolênngồiởtầngthượngtrốngtrảivàdãidầmmưanắng–rẻtiềnmàthíchthúhơnbiếtchừngnào.Chótvóttrêncáiđàiquansátdichuyểnấy,gióđôngthổirátcảmặt,côgáicúingườichămchúnhìn.CáiphốLa-fay-etdàidằngdặcchánngấy,nhưngcầnquáigì?Rồiđại lộXê-ba-tô-pônchỉtoàncửahiệunốiđuôinhauđếnbuồntẻ,cũngcầnquáigì?Nhữnggianhàngđó,nhữngcâytrụihếtlá,cáiđámđôngấy,cáimùibụibậmấy,tấtcảđólàPa-ri…Đâyrồi,Pa-ri!

ĐếnPa-ri,saomàngườitathấytrẻthế,sungsứcthế,nhưmuốnbaynhảy,trànđầyhivọng!VàđốivớimộtcôgáiBaLanquảlàmộtcảmgiácgiảiphóngtuyệtvời.

Đangmệtmỏi,phờphạcsaumộtcuộchànhtrìnhvấtvả, từlúcđặtchânxuốngsângaPhươngBắckhóimù,Ma-ri-acảmthấyđôivainhẹbỗngđi,buồngphổitráitimthở,đậpkhoankhoái,dễchịuvìáchnôlệkhôngcònnữa.

Vớikhoảntiềnnhỏdànhdụmtừngđồngrúpmột,giờđâycôđãcóquyềnđượcdựthínhnhữngbàigiảngmàmìnhthích.Cóbiếtbaomônhọc,giờgiấcphânphốighiđầybảngthôngbáo.Côlạicómộtchỗtrongphòngthí nghiệm, có người chỉ dẫn, khuyênbảo cho cách sử dụng các dụng cụ,khôngphảimòmẫm.Côđãlàmđượccácthínghiệm.Vuisướngbiếtchừngnào!Ma-ri-anayđãlàmộtnữsinhviênđạihọckhoahọc!

Từ nay, tên cô không phải làMa-ri-a, cũng không phải làMa-ni-a.Trêntờgiấyđăngkísinhviên,côđãviếttênmìnhtheotiếngPháp“Ma-ri

Xkhua-đốp-xka”.NhưngvìbạnbèkhôngđọcnổimấyvầnquáiácXkhua-đốp-XkamàcôgáiBaLankhôngmuốnaigọimìnhcộclốclàMa-rinêncôhầunhưvẫnmangmộttênvôdanhbímật.Côgáicómáitócnhẹnhàngmàunâunhạt,ănmặckhắckhổnghèonàn,vẻmặt lạnh lùng,mỗi lầnđingangquahànhlangđầytiếngvangthườngkhiếncácthanhniênngạcnhiênquaylạihỏinhau:“Aiđấy?”.Nếucóngười trả lời thìcũngchỉchungchung, lờmờ:”Chịtalàmộtngườinướcngoài.Têngọikhólắm!Luônluônngồihàngđầulớpvậtlý.Tínhrấtítnói!”.Đámthanhniênnhìntheobóngdángxinhtươichođếnkhicôđikhuấtởhànhlangvàkếtluận:“Máitócđẹp”.

Máitócmàutro,vẻmặtXla-vơ.Mộtthờigiankhálâu,đámsinhviênXoóc-bonchỉbiếtđượccóthếvềcôbạngáitrầmlặngkhógầnấy.

Lúc này, cô đâu còn tâm trí để ý đến đám thanh niên.Cô đang bịnhữngông có dángđiệu nghiêm trang làmmêhoặc, cô đangmuốnkhámphárabíquyếthọcthứcuyênthâmcủanhữngngườiđượcgọilà“Cácgiáosưđạihọc”.Thờiđó,cácgiáosưlênlớpđềumặcmộtkiểuđồngphục:càvạttrắng,quầnáodạđenluônluônđầybụiphấn.Ma-ribịthuhútvàonhữngbộquầnáotrangtrọngấy,nhữngbộrâumàuxámấy.

HômkialàgiáosưLip-man,cólốigiảngđiềmđạmvàchílý.HômquađượcngheôngBu-ti,mặtxấuxínhưngđầuchứađựngcảmộtkhotàngkhoahọc.Ma-rimuốndựtấtcảnhữngbàigiảngcủahaimươibagiáosưcótêntrênbảngtrắng.Côtưởngnhưkhôngbaogiờthỏamãnđượckhaokháthọchỏiđangbừngcháy.

Mấy tuần lễ đầu, Ma-ri đã vấp phải nhiều khó khăn bất ngờ. CôtưởngcôđãhiểuthấutiếngPháp.Côđãnhầm.Nhiềukhivìkhôngnghekịpvàkhônghiểu,côphảibỏmấttừngcâudài.Côcũngtưởngmìnhcómộtvốnkhoahọckhávữngđểdễdàngtheodõinhữngbàigiảngởđạihọcđường.SongnhữngbuổitựhọcởthônquêtrongbuồngriêngcủamộtcôgiáodạytưởSchuc-ki,nhữnghiểubiếtthuthậpquathưtừtraođổivớiônggiáo,nhữngthínghiệmbấpbênhtạibảotàngkĩnghệvàNônglâmlàmsaothaythếđượcchương trình tú tài chắcnịchcủanhữnghọcsinh trunghọcởPa-ri.Ma-ricònnhìnranhiềuchỗtrốngtrongkiếnthứccủamìnhvềtoánvàlý.Giờđây,phải ra sức làmviệc, từnggiờ từngphút,mớihònggiậtđượccáibằngcửnhânkhoahọctốtđẹpmàmìnhtừngmongước.

Trongđạigiảngđườngthấpdầntừngbậc,ánhsángthángchạpchiếu

mờmờ,Ma-ri đến đầu tiên, chọnmột chỗ ở hàng ghế thấp nhất gần bụcgiảng.Côxếpbútvàsáchvởcóthứtự,quyểnvởbọcvảixámchốcnữasẽghichépbằngmộtnétchữđẹpđềuđặn.Ngaytừphútnày,côđãtậptrungtưtưởng,khôngcònnghethấychungquanhàoàonhưongvỡtổrồibỗngimbặt.

Lạ thật,nhiềuông thầycó thể tạo ramột sự im lặnggầnnhưcăngthẳng.NghePônA-penlênlớp,trìnhbàymạchlạc,vănvẻ,cảgiảngđườngcúixuống,nhữngkhuônmặtđẹplàmsaotrongnếpnhănvìtậptrungchúýghighichépchépcácphươngtrìnhdonhàbáchọcviếttrênbảngđen.Nơiđâychỉcónhữnghọctròsaysưamàthôi!Đâylàthếgiớicủatoánhọc!

GiáosưA-Pentrôngthậtuynghiêmtrongbộyphụccứngnhắcvàvớikhuônmặtcóchòmrâuvuông.Giọngđiềmđạm,nhằntừngchữvớikiểu

nóihơinặngcủavùngAn-dat-xơ[29].Ôngcólốichứngminhgọngàngsáng

sủađếnnỗitưởngnhưkhôngcógìkhókhănnữavàcóthểbiếnđổithếgiớitheoýmuốncủamình.Vữngvàngvàbìnhtĩnh,ôngđisâuvàonhữnglĩnhvựctếnhịnhấtcủatrítuệ,rồinhưđánhtunghứngvớicácconsố,cácvìsao.PônA-penkhôngngạidùnghìnhảnhtáobạo,vànóivớigiọngbìnhthảnvàđiệubộkhoanthainhưmộtngườichủ:

“Tôicầmmặttrờivàném…”

CôgáiBaLanngồinghevớimộtnụcườingấtngây.Dướivầngtráncao,đôimắtmàutroxưanaythầmkínthế,bỗngsángrựclênsungsướng.Saongười tacó thểchokhoahọc làkhôkhannhỉ?Còngìhấpdẫnhơnlànhữngquyluậtcốđịnhvẫnngựtrịthếgiớitừbaođờinay,vàcòngìđángkhâmphụchơnlàtrítuệconngườiđãkhámphárachúng?Bêncạnhnhữnghiệntượngrấtđặcbiệt,nốiliềnvớinhautheonhữngnguyêntắcrấthàihòa,bêncạnhcáitrậttựnằmtrongcáihỗnđộnbênngoài,tiểuthuyếttrởnênvônghĩa,vànhữngchuyệnthầnthoạibỗnghóanghèonànvềtrítưởngtượng.Tâmhồncôgáibừngnởmộtnhiệttìnhchỉcóthểsosánhvớitìnhyêu,muốnđisâuvàokiếnthứcvôtận,vàovậtchấtvàquyluậtcủanó.

“Tôicầmmặttrờivàném..”

Đượcnghecâunóiđócủamộtnhàhọcgiảuyênbácvàđiềmđạm,cũngbõcôngbấylâuphấnđấugiankhổ.

NỗiniềmsungsướngcủaMa-rikhônglờinàotảxiết.

ChồngcủaBrô-ni-aviếtchocụXkhua-đốp-xki:

“Kínhthưacha.

…Ởbênnày,mọiviệcđều tốt lành.CôMa-rihọchànhrấtnghiêmtúc,hầunhưởXooc-bonsuốtcảngày,đếnbữaănchiềumớivềnhà.Mặcdầuchađãbiênthưrõràng,giaochocontráchnhiệmbảoban,nhưngcôấyrất tự ý, chẳngnhững không kiêngnể vànghe theo lời con,mà cònnhạobángmỗilầncontỏranghiêmnghị.Conmongsẽđưadầnvàokhuônkhổ,nhưng cho đến nay, khoa sư phạm của con chưa có hiệu quả gì. Tuy thếnhưnghaianhemvẫnrấtvuivẻhòathuận.

ConrấtsốtruộtmongBrô-ni-asớmtrởlạiđây.Songcônàngkhôngtỏvẻvộivãmuốnvềmặcdầuởnhàrấtcầnsựcómặtcủanhàcon.

XinnóithêmlàđộnàycôMa-rirấthồnghàotươitắn.

Xinchúcchakhỏemạnh”.

ĐólàtintứcđầutiênbácsỹDu-xkiviếtvềcôemvợmàanhnhậntráchnhiệmthuxếpchođếnởphốĐứcquốctrongthờigianBrô-ni-avềBaLanvàituần.Chẳngphảinói,Ma-riđượcngườianhrểvuitínhvàhaychâmbiếmnàytiếpđónvồnvãnồngnhiệtthếnào.TrongđámkiềudânBaLanởPháp,Brô-ni-ađãkhéochọnđượcmộtđốitượngđẹptrainhất,xuấtsắcnhất,códuyênnhất.Conngườihoạtbát làmsao!Ca-di-miaDu-xki trướchọcởPê-tec-bua, O-đét-xa, Vác-xô-vi. Bị tình nghi dính líu đến vụ ám sát SahoàngAlec xăng II, anh phải trốn ra nước ngoài, ởGiơ-ne-vơ hoạt độngtuyên truyền cách mạng, ở Pháp vào trường khoa học chính trị Pa-ri rồichuyểnsanghọcYvàtrởthànhbácsỹ.

NgheđâugiađìnhanhởBaLanthuộctầnglớpgiàucó.TronghồsơcủabộngoạigiaoPhápcòncómộtbảnlýlịchdựatrênđiềutracủacảnhsátNgahoàngkhiếnanhkhôngđượcnhậpquốc tịchPhápvàkhôngđượcmởphòngkhámbệnhởPa-ri.

Khitrởvề,Brô-ni-ađượcchồngvàemgáivuimừngchàođón.Quảlà trongnhàđangcần sự chămnomcủa chị,mộtngườinội trợđảmđangtháovát.Chỉsauvàigiờtrậttựlạitrởlạivớigiannhàởgáchaicóbaolơn

rộngrãinhìnrahàngcâycổthụởphốĐứcquốc.Bữaănlạithơmthongonlành,nhàcửalạigọngàngngănnắp,sạchbóngkhôngmộthạtbụi,hoatươimuavềcắmđầylọ.Brô-ni-athậtkhéothuxếp!

Việc dọn đến khuVi let, gần công viên Sô-mông ở ngoại ô Pa-richính làdoBrô-ni-a.Chịkhôngmuốnở trung tâm thànhphố.Chịđãvaymột ít tiềnvài lầnđếnnhàTầm tầm.Rồimộtbuổi sángnọ,giannhàmớithuêcóthêmmộtbộbànghếkiểuVơ-ni-dơdiêmdúavàxinhxắn,mộtđànpi-a-nôvàcáccửasổđềucórèmchexếpliềnnếprấtđẹp.Thếlàtạorađượcmột không khí rất ấm cúng.Brô-ni-a còn khéo sắp đặt thời gian chomỗingười.Giờnày,phòngkhámdànhđểCa-di-miatiếpnhữngngườiốmthuộccáccửahàng thịtvà lò lợn.Giờkhácđến lượtBrô-ni-a thăm thai cho sảnphụcũngởđây.Haivợchồngrấtchịukhóđếntừngnhàthămhỏibệnhnhânđangđiềutrị.

Nhưngtốiđến,khilênđèn,mọilonghĩtrongngàyđềugáclại.Ca-di-mia Du-xki thích vui chơi, giải trí.Mệt mỏi, túng thiếu không hề làmgiảm sút tính hoạt bát, vui nhộn của anh. Sau những ngày làm việc căngthẳng,thỉnhthoảnganhvẫndànhmộttốiđixemhátlấyvéhạngíttiềnnhất.Hoặcgiả,nếu thiếu tiền thìanhngồiđánhpi-a-nôvìanhđànrấthay.Đếnkhuyavẫncótiếngchuônggọicửa,bạnbèlànhữngcặpvợchồngtrẻngườiBaLanbiếtrằng“lúcnàocũngcóthểđếnchơinhàDu-xkiđược”.Vàmỗilầncókhách,Brô-ni-a rấtnhanh,biến rồi lạihiện,chỉ thoángmộtcái, ấmchèbốckhóiđãđặtlênbànbêncạnhnhữngcốcnướclọcvàbánhngọtmàchịbácsỹvừamớilàmvộibantrưa,giữahaiđợtkhámbệnh.

Mộtbuổitối,Ma-riđangmảiđọctrongbuồngnhỏcủacôởđầunhà,tínhlàmviệcđếnkhuyathìanhrểchạyvào.

-Lấyáo,mũmau!Tađinghehòanhạc,tôicóvémờiđâyrồi!

-Nhưng…

-Khôngnhưnggìcả!ĐâylàcáianhBaLanchơipi-a-nôtôiđãkểchuyệnvớicô.Vébánđượcrấtít,chúngmìnhphảiđếndựchođông.Tôiđãrủthêmnhiềuanhemkhác,chúngtavỗtayhăngvàođểtạoramộtkhôngkhíthắnglợi.Côchưabiếtchứanhtachơikhálắm!

KhómàcưỡngnổisựlôikéocủaDu-xki,cáianh“quỉsứ”rậmrâu,mắtđentươisángấy,Ma-riđànhgậpsách,đóngsậpcửa.Mấyanhemlao

xuốngcầuthang.Vừarađếnphốthìxengựaphinướckiệuđangtiếnđến.Thếlàphảichạybachânbốncẳngđểkhỏinhỡchuyến.

Mộtlúcsau,MariđãngồitrongphònghòanhạcE-racònbaphầntưghế bỏ trống. Trên bục xuất hiện một người gầy và cao, nét mặt khácthường,tócdamàuđồngnhưtỏahàoquang,rựclửa.Anhđếnngồitrướcpi-a-nô.Dướingóntaythầntìnhcủaanh,Litx,Su-man,Sô-panhlầnlượtsốnglại.Vẻmặtanhcaothượngvàtựhào,đôimắtnhìnxađầycảmhứng.Ma-risay sưanghengườinhạc sỹ lạ lùng ấyvà cảm thấydướibộquầnáobiểudiễnbóngloáng,trướcnhữnghàngghếtrốnggầnhết,anhkhôngcóvẻmộtnghệsỹmớivàođời,màlàmộthoàngđế,mộtthiênthần.

Cónhiềutối,ngườinhạcsỹấykhoáctaymộtthiếuphụrấtđẹpđếnphốĐứcquốc.ĐólàbàGooc-xkangườiyêuvàsaunàylàvợanh.Anhnóiđếncuộcđờikhổcực,nhữngnỗithấtvọngvàquátrìnhđấutranhcủamình,nhưnganhkhôngtỏracayđắngchútnào.Brô-ni-avàMa-rinhắclạinhữngkỉniệmxaxưa,thờibàGooc-xkacònlàmộtcôgái16tuổi,cólầncùngđivớibàgiáođếnnơibàdưỡngbệnh.Brô-ni-avừakểvừacười.

-Dạođó,mẹchúngemtrởvềVác-xô-vicứnóilàkhôngdámdắtchịđicácnơinghỉmátvìchịđẹpquá!

Giữa câu chuyện, người thanh niên tóc bờm đỏ rực ấy bỗng cảmhứnggõvàihợpâm.Nhưcóphéplạ,cáipi-a-nôxuềnhxoàngcủavợchồngchịBrô-ni-abỗngbiếnthànhmộtcâyđàntuyệtdiệu.

Người nghệ sỹ ấy trông hốc hác, thiếu ăn, nhưng duyên dáng biếtbao.Anhđangyêurạorực,sungsướngmàcũngđaukhổ.

Saunày,anhsẽtrởthànhmộtnhạcsỹthiêntàivàmộtngàykia,sẽlàchủtịchhộiđồngchínhphủcủamộtnướcBaLangiảiphóngvàkiếnthiếtlại.

ĐólàI-nha-xơPa-đơ-rép-xki[30]

.

Saysưavớicuộcđờimớicủamình,Ma-rilàmviệcđếnquênănquênngủ.Một nguồnvui đối với cô là tìnhbạnbègiúpđỡnhauhọc tậpởđạihọc.Vốntínhdèdặt,côchưakếtbạnvớisinhviênngườiPhápvàmớithânvớinhữngngườiđồnghương:haibạnnữhọctoánlàDi-din-kavàKra-kóp-

xka,bácsỹMót,nhàsinhvậthọcDa-nit,anhSa-laysaunàyyêuHê-lavàsẽlà con rể của gia đìnhXkhua-đốp-xki, anhVôi-trê-khốp-xki,một chủ tịchtươnglaicủanướccộnghòaBaLan.HọđềulàbạncôtrongnhómkiềudântượngtrưngchomộtnướcBaLantựdoởcáikhuLa-tinhnày.Cùngcảnhnghèovới nhau, họ thường tổ chứcnhữngbuổi họp, nhữngbữa liênhoanđêmNo-en.Trongdịpnày,cónhữngđầubếpxungphongnấucácmónănVác-xô-vi:xúpcủcảiđỏnhưhoamàogàphảidùngnóngsốt,cảibắpnấunấm,cámăngnhồithịt,bànhngọtrắchạtthuốcphiện…mộtvàichénrượuVodka,rấtnhiềunướcchè.Cónhữngnghệsỹtàitửđóngbikịchvàhàikịch.ChươngtrìnhinbằngtiếngBaLancónhữngbứcvẽtượngtrưng:trêncánhđồngphủtuyết,mộttúplều,bêndướibuồngxép,mộtchàngtraimêmảiđọcsách,mộtônggiàNo-enđangtrútnhữngsáchkhoahọcquaốngkhóilòsưởicủamộtphòng thí nghiệm.Vàngayđàng trước, làmột cái túi rỗngchuộtgặm.

Ma-ri thườngdựvàocáccuộcvuiấy.Côkhôngcó thìgiờhọccácvaihàikịch.NhưngtrongmộtbuổiliênhoanyêunướcdonhàđiêukhắcVa-xin-khốp-xki tổchức,côđượcchọnđể thểhiệnhình tượng“nướcBaLanpháxiềngxích”.

Tối hôm ấy, không ai nhận ra cô nữ sinh viên nghiêm trang hàngngàynữa.Trênsânkhấu,mộtngườiđànbàlạmặt,mặcchiếcáodàicổxưavớinhữngnếpvảimàuthạchlựu,quanhmìnhquàngnhiềukhăntômỏngdàimangmàuTổquốc,mớtócbungxõaxuốnghaivai,baoquanhkhuônmặtcươngnghị có đôimáXla-vơđã đem lại cho nhữngngười đang sống thahươngmộthìnhảnhBaLanthắmthiết.

Thếđấy,mặcdầuxađấtnướcquênhà,haichịemMa-rivàBrô-ni-anàoquênđượcVác-xô-vi.HọđãchọnđếnởphốĐứcquốcnày,bênlềcáithủđômàhọchưadámvàohẳn,gầnngaygaPhươngBắcvớinhữngđoàntàuđãđưahọđếnđây.TrămnghìndâyvôhìnhràngbuộcnốihaicôgáiBaLanđóvớiTổquốc,màsợidâythắmthiếtnhấtlàthưtraođổivớicha.

Haicôconnhàgiáonếtna,lễphépấybiênthưchochachỉdùngngôi

thứba[31]

vàláthưnàocũngkếtthúcbằngcâu:“Conhôntaychayêudấu”.CáccôtảchocụXkhua-đốp-xkicuộcđờirựcmàusắccủamìnhvànhờchatrămthứvặtvãnh.LàmnhưngoàiVác-xô-virakhôngcònđâubánchènữa,hoặcnhưkhólòngtìmmuađượcởPhápmộtcáibànlàdùngtạm!

CốnhiênMa-ricũngthuậtlạichocụgiáobuổidạhộitạigiađìnhnhàđiêukhắcvàthànhcôngcủacôtrongvaihoạttượng“BaLan”.Nhưngrồicônhậnthứcrấtnhanhrằngnhữngcuộcvuichơiấyảnhhưởngđếnviệchọctậpcủamìnhnêntìmcáchtránh.PhảiđâuMa-ri-aXkhua-đốp-xkasangPhápđểđóngcácvaihoạtcảnh?Mỗigiâyphútkhônghọchỏilàmộtgiâyphútmấtđi.

Lạimộtkhókhănnữa.ỞphốĐứcquốc,cuộcsốngthúvịvàêmđềmsongMa-rikhôngtìmđượcởđâysựyêntĩnhcủatâmhồn.Khôngthểcấmanh rểchơiđànhoặc tiếpbạnbèhoặccứđếnphòngcô trong lúccôđangnghĩcáchgiảinhữngphươngtrìnhrắcrối.Cũngchẳngngănđượcbệnhnhâncủahaibácsỹluitớiồnàotrongnhà.Banđêm,Ma-rithườnggiậtmìnhtỉnhdậyvìtiếngchuônggọicửavàtiếngguốclộccộccủanhữngngườiđếnmờiBrô-ni-ađỡđẻ.

Nhưng trướchết,ởcáikhuVi-letnàyvôcùng làphiềnphức:phảimấtmột tiếngmới đến được trườngXooc-bon.Và tiền vé hai chuyến xehànglâudầncũngthànhquáđắt.

Ma-ri thấy cần dời ra ở khu La-tinh, gần trườngĐại học, gần cácphòngthínghiệm,cácthưviện.AnhchịDu-xkicứkhăngkhăngbắtcôcầmlấyíttiềnchuyểnnhà,Ma-ritựmìnhđixemvàhỏithuênhữngbuồngxépởsátnóc.

Từgiãngôinhàởcáikhu lò lợnnày,Ma-rikhôngkhỏi luyến tiếckhungcảnhbìnhdịmàđầyyêuthương,dũngcảmvàvuitươi.GiữaMa-rivàCa-di-miaDu-xkiđãnảynởmộttìnhcảmanhemruộtthịtgắnbósuốtđời.CònvớiBrô-ni-anhữngnămvừaquađãlàmộtthiêntiểuthuyếtmỹlệvềsựhiếndângvàlòngtrunghậu,vềtinhthầntươngtrợchânthành,thânthiết.

Mangbụngkhệnệ,Brô-ni-aâncầngóighémmấythứquầnáovàđồdùngsơsài, tiềutụycủađứaemgáiút, tấtcảchấtgọntrongmộtchiếcxengườikéo.Vàmột lầnnữa,haivợchồngchị lạimuavé tầng thượng trênnhữngchuyếnxekháchnổitiếngmộtthờiđểlongtrọngtiễnchânMa-riđếnchỗởsinhviêncủacô.

CHƯƠNGIX

BỐNMƯƠIRÚPMỘTTHÁNG

Phải,đờiMa-richưađếnnỗinghèotúngxácxơ!MấythángsốngởphốĐứcquốcmớilàmộtchặngđườngthíchnghi.Từnay,côgáisẽdầndầndấnmình vào cảnh cô quạnh.Đối vớiMa-ri, những người cô thường gặphàngngàygiờđâychẳngkhácgìnhữngváchtườngcôvẫnđichạmphải.Côtựgiammìnhvàoimlặngvàhọahoằnlắmmớichàohỏivàilời.Trongsuốtbanămtớiđây,Ma-risẽsốngmộtcuộcsốnghướngvàomộtviệcduynhấtlà học tập.Một cuộc sống như cô vẫn hằngmơước,một cuộc sống toànthiệntheokiểunhữngngườiđitu,nhữnggiáosĩ.

Vả lạihoàncảnh thực tiễnbuộcMa-riphải sống thậtgiảndị,khắckhổ.TừkhithôikhôngănởtạinhàanhrểDu-xki,Ma-riphảitựtrangtrảimọichitiêu.Thunhậpcủacô–dotiềndànhdụmtừtrướcđemchiathànhtừngkhoảncộngvớinhữngsốtiềnnhonhỏthỉnhthoảngchagửicho–thugọntrongbốnmươirúpmỗitháng.

Làm thế nàomàmột người phụ nữ,một người nước ngoài có thểsống tươm tất ở Pa-ri năm 1852 với bốn mươi rúp mỗi tháng, nghĩa làkhoảngbaquanmộtngày,màphảichibaonhiêuthứ,tiềnnhà,tiềnăn,maymặc,tiềnsáchvởvàhọcphíđạihọc.Đólàbàitoáncầnphảigiải.NhưngcólầnnàoMa-rilạikhôngtìmralờigiảichomộtbàitoán?

KhôngriênggìMa-rimànhiềuchịemBaLankháccũngnghèonhưvậy,cũngphảisốngvớivẻnvẹnmộttrămquanmộttháng.Họhọpnhaulạithànhtừngnhómba,bốnngườiănchung,ởchungmộtbuồng.Aiởriêngthường cũngbỏmấygiờmỗi ngày tựnấu lấy ănvàkhâuvá lấyquần áo,khéosắpxếpvẫncóthểănno,mặcấmvàkhálịchsựlàkhác.Xưakia,Brô-ni-ađãtừnglàmnhưvậyvàchịđãtừngnổitiếngmộtthờiởkhuLa-tinhvềtàinấunướng.

Ma-richẳng thiếtgì theonhữnggươngkhônngoanấy.Côcầnyêntĩnhhơncảnênkhôngthuêchungbuồngvớiai.Chỉthathiếtmuốnlàmviệc,côchẳngcònđâuthìgiờnghĩđếntiệnnghibảnthân.Màgiácómuốncũng

chẳnglàmđược.Mộtngườicongáitừnămmườibảyđãphảiđidạyhọctư,ănởngaynhàngườita,bậndạyhọcđếnbảy,támtiếngmỗingày,làmgìcònthìgiờđểgiỏigiangvềnộitrợ?TấtcảnhữnggìmàBrô-ni-ahọcđượckhicòngiữtayhòmchìakhóaởnhàthìMa-rikhôngbiết.Vàngườitakháovớinhau trongnhómđồnghươngBaLan,“CôXkhua-đốp-xkakhônghềbiếtxúpnấubằnggì”.

Ma-rikhôngbiếtvàcũngkhôngmuốnbiết.Tộigìbỏcảbuổisángđểtìmbíquyếtnấuxúptrongkhicũngthờigianấycóthểhọcđượcvàitrangvậtlýhoặcđếnphòngthínghiệmlàmđượcmộtphântíchlýthú?

Trongchương trìnhhàngngày,Ma-ridứtkhoátbỏhếtcảbuổigiảitrí,gặpgỡbạnbèvàđếncảkhoảntiếpxúcvớimọingười.Côkhẳngđịnhđờisốngvậtchấtlàkhôngquantrọng,thậmchíkhôngcónữa.Trênnguyêntắcấy,côtựghépmìnhvàomộtcuộcsốngkhắckhổ,lạlùng.

ThưgửiDô-dépngày17tháng3năm1893:

“Cóthểnóibâygiờemlàmviệcđượcrấtnhiều,gấptrămlầndạomớiquađây,cònởphốĐứcquốc,đằngchịBrô-ni-a,hồiđócứbịquấyrầyluôn.AnhCa-di-mia, chồngchịBrô-ni-ahìnhnhưnghĩ rằnghômnàoemkhôngđếntrườngthìchẳngcònviệcgìkhácởnhàlàtiếpchuyệnanhấy.Cólầnemđãphảinóithẳng…mấyhômsaucảhaianhchịđãtiếc,đếnchỗemvàbangườilạiuốngtràvớinhauvuivẻ.

Ởđằngnhà,chịdâuemvẫnsănsócđếnchanhưchịđãhứavớiemđấychứ?Chabiênthư,bắtđầunóivềchịmộtcáchâuyếmkhiếnemlorồichaquênemđấy!...”

PhốPhơ-lát-te,đạilộPoRoay-an,phốPhơi-ăng-tin…NhữngchỗởmàMa-ri thuêđềuchungmộtđặcđiểmlàrẻtiềnvàthiếutiệnnghi.Thoạttiêncôđếnmộtnhà trọxoàngxĩnhcósẵnđồđạc.Ởđâyphần lớn làsinhviêncógiađình, thầythuốchoặcsĩquancủadoanhtrạibêncạnh.Sauđó,muốnyên tĩnhhơn,cô tìmthuêmộtgiansátnóc, tầng trêncùngmộtngôinhàkhágiả, là loạiphòngdànhchongườinhà.Với15hoặc20quanmộttháng, chỉ có thểđượcmột buồng cỏn con, khôngđiệnnước, khôngđượcsưởiấm,ánhsánglọtquamộtcửatòvòtrênmái,chỉđủthấymộtmảnhtrờivuông.

ĐồđạccủaMa-rivẻnvẹncóchiếcgiườnggấpbằngsắtvànệmmang

từVác-xô-vi,mộtlòsưởi,mộtbàngỗtạp,mộtghếlàmbếp,mộtchậu,mộtbìnhxáchnước,mộtbếpcồnvừabằngcáiđĩa,sẽđủdùngnấuăntrongsuốtbanămtrời,haicáiđĩa,mộtdao,mộtdĩa,mộtthìa,mộtbát,mộtxoong,mộtấmvàbachénuốngnước,đểanhchịDu-xkicóđếnthìcùngngồidùngtrà,theotụclệBaLan.Giờđây,rấtítkháchkhứa,nhưngmỗilần,Ma-riđềuđốtcáilòsưởicon,lôichiếcrươngvừalàchạnđồđạcvừalàtủáorađểlàmghếngồi.

Đươngnhiên,Ma-riphảitựdọndẹplấy.Dùchỉthuêmộtgiờngườigiúpviệchàngngàythìtiềncôngcũngquánặngđốivớicô.Mọichiphívềtàuxeđãsúthẳn.Thờitiếtthếnàocũngmặc,Ma-rivẫnđibộtớiXoóc-bon.Tiền than giảmxuốngmức tối thiểu: cảmùađông, khôngquá hai bao tảithanquảbàngmuaởcửahànggócphố.Cầuthangkhóđi,mỗiđoạnlạiphảinghỉđểthở,côvẫnkhệnệchuyểntừngxôthanlêntậntầngsáu.Đểđỡdầuđèn, tốiđến,côsang thưviệnXanhGiơ-nơ-vi-e-vơ,ởđócóđènsáng,ấmáp,côgáiBaLannghèo,haitayômđầu,cóthểlàmviệctới10giờđêm,mãiđếnkhithưviệnđóngcửa.Vềnhà,chỉcầnđủdầuthắpđènđếnhaigiờsáng,họcchođếnkhimắtđỏhoelên,cômớibuôngsách,lănvàogiườngngủ.

Ngoàihọcra,việcduynhấttrongthựctếhàngngàymàMa-ricóthểlàmlàkhâuvá.ĐâylàkỷniệmcủanhữnggiờnữcôngởkýtúcxáXi-coóc-cavànhữngngàydàiđằngđẵngsốngởSchúc-kicôvừatrônghọctrò,vừakhâu.NàoMa-ricóthíchdiệngì.Ítkhithấycôtìmmuanhữngmảnhvảigiárẻđểcắtmaymộtáobờ-lumới.HìnhnhưcôđãthềkhôngbaogiờrờinhữngchiếcáomangtừVác-xô-vi,dùđãcũnhẵnbónghaysờnchỉcôvẫn thíchmặcvàgìngiữ,năngchảichuốt,mayvá.Khihọcđãmệt,đôikhicôcũnggiặtgiũtrongcáichậuthau,chođầuóc“đỡcăngthẳng”.

Côsinhviênnghèođókhôngchophépmìnhnghĩđếnđóihoặcrét.Để đỡ tiền than, và cũng do đãng trí, cô không hay đốt lò sưởi ống khóingoằnngoèovàmảiviếtnhữngconsốvànhữngphươngtrình,khôngthấyrằngmấyngóntayđãcóngvàhaivaiđangrunrẩyvìrét.

Lúcnàymàđượcbátxúpnónghaymiếng thịt rán thìkhỏerađây!NhưngMa-rinàocóbiếtnấuxúp!Tộigìtiêumộtphơ-răngvàbỏnửagiờđểlạngmỏngmộtmiếngthịt!

HầunhưMa-rikhônghềđặt chân tới cửahàng thịtvàcàngkhôngbiếtđếnhàngănvìquáđắt.Ngàynàocũngchỉbánhmìbơvànướcchè.Nếu

thèmănngon thìvàomộthiệubánhngọtởkhuLa-tinhgọihaiquả trứnghoặcmuamộtthỏisô-cô-lahaymộtthứhoaquảmangvề.

Côgáihồnghào tươi tắncáchđâymấy thángkhi từgiãVác-xô-vinay sút hẳn đi vì kham khổ. Có lầnMa-ri vừa đứng dậy khỏi bàn, thấychoángváng,chỉkịpbướcđếngiườngthìngất.Tỉnhdậy,cônghĩcólẽmìnhốmnênmớingấtnhưvậy,nhưnglạicoithườngbệnh.Côkhônghềthấyrằngmìnhbịsuynhượcvàcáibệnhduynhấtcủacôchỉlàthiếuăn.

CốnhiênMa-rikhônghềchoanhchịDu-xkibiếtcôđangsốngnhưthếnào.Mỗi lầnđến thămanhchị, nếu cóphải trả lời nhữngcâuhỏi củaBrô-ni-avềlàmbếp,nấuăncótiếnbộgìthìcôchỉđápgióngmột.NếuCa-di-mianhậnxétlàcôtrôngkhôngđượckhỏe,Ma-riquảquyếtlàcôlàmviệcquánhiều,vàđólànguyênnhânduynhất.Rồilàmravẻdửngdưng,côxoayrachơivớiđứacháugáiyêu,conchịBrô-ni-a.

Mộthôm,Ma-ringấtngay trướcmặtmộtcôbạn.CônàychạyđếnphốĐứcquốcbáotin,mộtgiờsau,Ca-di-mialeovộimấytầngthanggác,lêntớibuồngxépdướinóc,thấycôemđãngồihọcbàingàymairồi.AnhnhìnkỹvẻmặtxanhxaocủaMa-ri,nhấtlàhaicáiđĩasạchtrơnvàcáixoongrỗng.Trongphòngchỉcómộtgóichèlà“thựcphẩm”duynhất.Ca-di-miahiểungay.Anhhỏi:

-Bữahômnaycôănnhữnggì?

-Bữanayấyà?Emchẳngnhớnữaemvừaănxong.

-Thếcôđãăngì?

-Mấyquảanhđào,và…nhiềuthứnữa.

CuốicùngMa-riphảinóirahết.Tốihômtrước,côđãgặmgầnhếtmộtbócủcảiđỏvàănnửacânanhđào.Thứcđếnbagiờsángđểlàmviệc,ngủbốntiếng,dậyđiđếnXoóc-bon.Vềnhàlạiănnốtcủcảirồibịngất.

Ngườibácsỹtrẻkhôngnóinhiềunữa.Anhrấtbực.Bựcvớicôemgáiđangnhìnanhmộtcáchmệtmỏi,ngâythơvớiđôimắtmàutro.BựcvớichínhmìnhvìanhtựtráchlàkhôngchămsócchuđáođếnMa-ri,mặcdầuđãcó lời gửi gắmcủa cụXkhua-đốp-xki.Ma-ri còn đangvùngvằng, anh đãđưamũáo,vàbắtxếpsáchvởgìcầndùngtrongtuầntớiđểmangđi.Buồn

bựcchẳngnóinênlời,anhđưaMa-rivềkhuVi-lét,vừabướcvàonhàđãgọiBrô-ni-axuốngbếp.

Haimươiphútsau,Ma-ritừtừnuốtthứthuốcmàbácsĩCa-di-miakêđơnchocô:mộtmiếngthịtbòtorántái,mộtđĩakhoaitâyrángiòn.Nhưcóphép lạ,màuhồng lạiứng lênđôimá.Đếnmườimộtgiờkhuya,Brô-ni-avàotắtđènởbuồngmàchịmớivừakêmộtcáigiườngchoemgái.Sauvàingàyđượcchămsóctẩmbổ,Ma-rilạisức.Nghĩđếncáckỳthisắpđến,côvộitrởvềcáigiansátnóc,vớilờihứalàsẽchúýhơnđếnănuống.Vàhômsau,côlạivẫncứ“sốngbằngkhôngkhí”.

*

**

Làmviệc!...Làmviệc!...Bị thuhúthoàntoànvàohọc tập,saysưavới tiếnbộcủamình,Ma-ri tự thấycóđủsức tiếp thu tấtcảnhữnggìmàngườiđờiđãkhámphá.Côdựcáclớptoán,lý,hóa.Côlàmquendầnvớikỹthuậtthựchànhkhoahọc,rồiđâylạicóniềmvuiđượcgiáosưLip-mangiaochomấycôngtrìnhnghiêncứutuyítquantrọngsonglạilàmộtdịpđểcôtỏrõcáikhéotayvàócsángkiếncủamình.PhòngthínghiệmvậtlýởXoóc-bon,mộtkiếntrúccao,rộngvàđộcđáo,cóhaicầuthangxoáytrônốcđưavàomộthành langbên trong, lànơiMa-riXkhua-đốp-xka thảsức tìm tòi,họchỏi.

Còngìquyếnrũhơncáikhôngkhítĩnhmịchgiúpchosựtậptrungsuynghĩ!Chođếngiờphútcuốicùngcủađờimình,Ma-rivẫnsẽthíchcáiphòng thí nghiệmhơnmọi thứkhác.Lúcnàocô cũngđứng trước cái bànbằnggỗsên,trênđặtmộtdụngcụđolườngchínhxác,hoặctrướccáilòcóchiếcđènxìđangđốtcháymộtchấtgìđó.Dướicáiáokhoácvải thô,khómàphânbiệtđượcMa-rivớiđámthanhniênđangmêmảicúixuốngtrướcnhiềuđènxìcùngdụngcụkhác.Tấtcảđều tôn trọngsựyên tĩnhcủanơinày,khônggâymộttiếngđộng,khôngnóimộtlờinàothừa.

Mộtbằngcửnhânchưađủ!Ma-riquyếtđịnhthihaimônvật lývàtoán.Thamvọngcủacô trướckiamớinhỏbé làmsao,naymạnhbạo, lớnlênnhanhchóngđếnnỗicôkhôngcònthìgiờ,nhấtlàkhôngdámnóivớicụXkhua-đốp-xki.NgườichatuyệtdiệuđóđangnónglòngmongđợiMa-ritrởvềBaLan,vàcóvẻlongạivềđứacongáibấylâuđượcôngchămnomấpủ.Trongbaonhiêunămtrờichỉbiếtphụctùng,chịuđựngvàhysinh,giờđây

côđangtỏramuốntựlập.

CụXkhua-đốp-xkiviếtchoBrô-niangày5tháng3năm1893:

“Đọcbứcthưgầnđâynhấtcủacon,lầnđầutiênchamớibiếtMa-ni-acóýđịnhthicửnhân.Chađãhỏinóvềviệcnày,nhưngtrongcácthưviếtchocha,khôngthấynóđảđộngđến.Conchocharõngàynàoemthivàtiềnnongtốnkémlàbaođểchathuxếpgửichoem.

Dựđịnhcủachacũngphụthuộcvàonó.ChatínhđếnsangnămvẫngiữchỗởhiệnnaychochavàMa-ni-a–nếunócóvề-chỗnàyrất thíchhợp.DầndầnMa-ni-asẽcónhiềuhọctrò,dầusao,chasẵnsàngsansẻvớiMa-ni-acáigìchacó.Làmgìmàhaibốconchẳngnuôinhauđược”.

Muốn saomặc lòng,Ma-ri không thể tránh tiếpxúcvớingườinàyngườikhác.Nhiềubạntrai tỏrathànhthựcvàâncầnđốivớicô.ỞXoóc-bon,nhữngcôgáinướcngoàivẫnđượccoitrọng.Cáccôthườnglànghèo,lạirấtcókhiếu,từxaxôivạndặmlặnlộiđếnđây,nơimàhaianhemnhà

vănnổitiếngGông-cua[32]

từnggọilà“mẹdinhdưỡngcủahọctập”.CáccôđượcnhiềuthiệncảmtrongsinhviênPháp.CôgáiBaLandầndầnthấyrằngcácbạntraicủamìnhphầnlớnlà“dânhọcgạo”.Họrấtmếncôvàrấtthânthiện với cô. Tình cảm này nhiều khi đến vồn vã. Có lẽMa-ri khá xinh,chẳngthếmàcôbạnđồnghươngDi-din-xka,mộtbạngáirấtnhiệttìnhvớicô,cóhômđãphảilấycánôxuađuổinhữnganhchàngsitìnhquávồvập.

NếuMa-ri tỏ ra thờơvớinhững lời tán tỉnhyêuđươngvàđểmặcbạnDi-din-xkatừchốihộ,tráilạicôhaytìmcáchđếngầnnhữngngườichínchắn,màcôcóthểbànbạcvềcôngviệccủamình.Giữahaibuổilênlớpvậtlývàthựchànhởphòngthínghiệm,côtranhthủnóichuyệnvớiPônPanh-lơ-vêgiờđâyđãlàmgiáosư,vớiGiăngPe-ranh,Sac-lơMo-ranh,nhữngbậcthầytươnglaicủanềnkhoahọcPháp.Cũngmớichỉ làquanhệbạnbèsơkhai, Ma-ri không có thì giờ cho tình bạn thân thiết hoặc nghĩ đến yêuđương.Côđangyêutoánvàvậtlý…

Nhờ có đầu óc chính xác,minhmẫn,Ma-ri không bịmột hạn chếtinhthầnnàocảntrởtrongcốgắngcủamình.Côcómộtquyếttâmsắtđá,say mê theo đuổi cái hoàn thiện với một tính bướng không tưởng tượngđược.Đólànhữngyếutốthôithúccôlàmviệckiênnhẫnvàcóhệthống,lầnlượtđạtđượcnhữngmụcđíchđãđềrachomình:Năm1893thicửnhânvật

lýđỗđầu,năm1894đỗthứnhìcửnhântoán.

Ma-rithấyrõtiếngPháprấtcầnchomìnhnêncôquyếttâmhọcthậtvữngvàng.NhiềubạngáiBaLankhácsauhàngbaonămởPa-rivẫncứnóilơlớnhưhátvàcónhiềucâusaivănphạm.NhưngMa-rihọccảchínhtảvàngữphápchonhuầnnhuyễnvàchúýsửachữabằnghếtnhữnggiọngnóisaingữđiệu,chỉcònchữ“R”hơiuốnlưỡi,nhưngnghelạirấtduyêndángmềmmại.

Với vỏn vẹn bốnmươi rúpmột tháng,Ma-ri vẫn đủ sống và chịuthiếucáicầnthiếtđểthỉnhthoảngđixemhát,đichơivùngngoạiôvàmỗilầnđềumangvềnhàmộtbóhoarừngtươi thắm.Tâmhồncôgái thônquênămxưavẫncònđây.Phiêubạtgiữamộtthànhphốlớn,Ma-riđónchờmùacỏcâynởlộcvàhễcònchút thìgiờvàtiềntúi là tìmđếnrừngxanhbóngmát.

ThưgửicụXkhua-đốp-xkingày16tháng41894:

“Chủnhậttrước,conđãđếnmộtvùngngoạiôgầnngayPa-ri,kháđẹpdễchịu.Cáccâytuchanhvànhàicùngtấtcảcáccâyănquả,kểcảtáođềunởrộvàkhônggianngàongạthươngthơm.

ỞPa-ri,câycốibắtđầuxanhtốtkểtừthángtư.Lúcnàylánonđãnhú,mậnđãrahoa.Nóngnhưmùahèvậy.Trongbuồngxépcủaconbắtđầubứclắm.

Cũngmaylàđếnthángbảy,khichuẩnbịđithi,conkhôngcònởđâynữavìconchỉthuêchỗnàyđếnngày8thángbảy…”

Thángbảy,mùa thi cử đã đến.Ai nấy lo lắng, bận rộn.Cónhữngbuổisángmệtnhọc,Ma-ringồitrongphòngthínghiệmvới30thísinh,thầnkinh căng thẳngđếnmức chữ cứnhảymúa trướcmắt, phảimấyphút saumớiđọcđượcmảnhgiấycóđề toánvàcâuhỏi lý thuyết sẽquyếtđịnhsốmệnhcủacô.Thixonglạiđếnnhữngngàymongđợiđằngđẵngvàgiờphútnghiêmtrangngheđọckếtquả.Thísinhvàchamẹ,họhàngđềutụtậptrướcgiảngđườnglớn.Trongđámđông,Ma-ribịxôđẩy,chenlấngiữalànsóngngườiainấyngóngtrôngbangiámkhảobướcvào,đọctênnhữngngườiđỗtheo thứ tự tàinăng.Trongmộtphút, cảgiảngđường imphăngphắc.Bấtthầncônghegọitênmìnhđầutiên:Ma-riXkhua-đốp-xka.

KhómàbiếtđượcxúcđộngcủaMa-rilúcnày.Côphảicốlắmmớiláchđượcrakhỏiđámđôngvìbạnbècứvâyxungquanh,khôngngớt lờikhenngợi.

Nghỉ hè rồi đây!Đãđến lúc vềBaLanquê nhà.Anh chị em sinhviênBaLannghèotrởvềquêquánthườngcónhữngthủtụcmàMa-ritheorấtnghiêmchỉnh.Trướchếtlàmanggửiđồđạc-giường,bếp,nồixoong-ởchỗmột bạn đồng hương có khả năng giữ một buồng ở Pa-ri trongmấythánghè.Saulàgiaotrảcáigácxépsátnócnhàmàtrướckhiđi,côquétdọnsạchsẽ tinh tươmđểrồiđếnchàovĩnhbiệtbàgáccổngsẽkhôngbaogiờgặplại,saunữalàmuamộtítthứcănđiđường.Cuốicùng,tínhnhẩmtiềncònlại,côvàomộtcửahàngbáchhóalớn.Lầnđầutiêntrongsuốtmộtnămhọc,Ma-riđếnđâytìmmuamấythứlặtvặt,nhữngkhănquàng…

Đánghổthẹnchonhữngkẻxanhàkhitrởvềlạicòntiềntúi!Lịchsựnhất,đúngđắnnhấtlàcóđồngnàotiêubằnghết,muaquàtặnghọhàng,bạnhữuvàđãbước lên tàu,gaPhươngBắc làphải sạch túi.Thếmới làkhônngoanbiếtnghĩ.Đằngđầubênkiaconđườngsắtnày, cáchđâyhainghìncâysố,baohìnhảnhthânyêuđangđợita,cụXhua-đốp-xki,anhDô-dếp,chịHê-la,khôngkhígiađìnhđầmấm,nhữngbữaănnonê,ngonlành,vàchịthợmayquenbiết,chỉvàiđồngcông làcắtvàmayđượccảáo lót,áodàibằngvải hoặc len, những chiếc áomàđến tháng11khi trở lạiXooc-bon,Ma-rimặcvàonămhọcmới.

CôtrởlạiXooc-bonngườiđẫyra,mặtmàynởnang,rạngrỡ.ChảlàtrongbathánghèởBaLan,côđãđithămkhắplượttấtcảcácgiađìnhhọXkhua-đốp-xki,đếnđâuhọhàngcũngáingạivềnướcdakémtươicủaMa-ri,đếnđâucôcũngcứbịépănthậtnhiều.Đểrồilạibắtđầumộtnămhọchăngsay,làmviệc,họctậpkhôngbiếtmệtmỏi,chuẩnbịmộtkìthimớivàlạigầydần…

*

**

Mỗi lần thusang làmột lầnMa-ri lo lắngdaydứt.Tìmđâura tiềnbâygiờ?TrởlạiPa-ribằngcáchnàođây?Vốnliếngdànhdụmcứcạnnênbốnmươirúpnàyrồibốnmươirúpkhác.Nghĩđếnbốphảibỏcảnhữngcáivuinhỏđểdànhtiềnchomình,Ma-rirấtáynáy.Năm1893,tìnhcảnhhầunhưbếtắc,côđươngđịnhthôi,khôngđiduhọcnữathìmộtmaymắnbất

ngờđãđến.Di-din-xkangườibạngáinămngoáiđãlấycánôbảovệcô,lúcnàylạigiúpđỡMa-ri thiết thựchơnnữa.Tintưởngrằng Ma-risẽcómộttươnglairựcrỡ,Di-din-xkađãrasứcvậnđộngởVác-xô-vichoMa-riđượchọcbổngA-lếch-xăng-đro-vích,giànhchonhữngsinhviênxuấtsắcmuốnrahọcnướcngoài.

Sáutrămrúp!Đủsốngmười lămtháng!Ma-rivốnchỉbiếtxinchongười,cólẽkhônghềnghĩđếncầukhẩnkhoảntrợcấpấychomình,nhấtlàkhông bao giờ dám làm những việc giao dịch, chạy chọt cần thiết! Sungsướng,phấnkhởi,côbaybổngđếnPa-ri.

ThưgửianhDô-dépngày15tháng9-1893(từPa-ri):

“Emđãthuêbuồngởtầngsáutạimộtphốsạchsẽ,lịchsự.Anhthưavớichalànơiemđịnhthuêtrướcthìkhôngcònchỗnữa,vàemrấtưngcáibuồnghiệnnay:Cómộtcửasổđóngđượckín,vàchữathêmmộttýthìcólẽtrongnhàkhônglạnhlắm,nhấtlàkhônglátgạchmàlàsàngỗ.Sovớicáibuồngnămngoái thìquả làmột lâuđài!Mỗinăm180quan,nghĩa là rẻhơn60quanchỗmàchanóichuyệnvớiem.

Khôngnói,chắcanhcũngrõemthíchthúnhưthếnàokhiđượctrởlạiPa-ri!Hômrađi,emrấtđaukhổvìlạiphảixacáchcha,nhưngemthấychakhỏemạnhvàcòn lanh lẹn,khôngcầnđếnsựcómặtcủaem,nhất lànayanhlạivềởVác-xô-vi.Cònem,cảcuộcđờiemsắpđượcđịnhđoạt…Vìvậy,emnghĩcóthểlưulạimộtthờigianởPa-rimàkhôngânhậngì.

Emhọctoán,họcgấprút,đểkhivàonămhọcmớikhỏibỡngỡ.MỗituầndạybabuổisángchomộtbạnhọcngườiPhápđangchuẩnbị thicáibằngemvừađỗ.Anhthưahộvớichalàemquenviệcnàyrồi,khôngthấyvấtnhưbanđầu,vàemđịnhcứtiếptục.

Embắtđầudọndẹpchỗởmớichonămnay-cònsơsàilắm,nhưngbiếtlàmthếnào?Thứgìcũngtựlàmlấynếukhôngthìtốnvôkể.Emsẽsửasanglạiđồđạc,nóivậychoravẻ,vìtấtcảchỉđánghaimươiquan.

Em sẽ biên thư cho anh Bô-gu-xki hỏi thêm về phòng thí nghiệm.Điềunàyquyếtđịnhcôngviệcsắptớicủaem”.

ThưgửianhDô-dépngày18tháng3năm1894:

“…Khómàkểtỉmỉchoanhcuộcsốngcủaemvìnócứđềuđều,đơnđiệu,vàxétđếncùngchẳngcógìđángnói.Songemkhônghềthấykhổvìsựbằngphẳngđó,emchỉthấytiếclàngàythángsaongắnngủivàtrôinhanhquá!…Chỉthấybaoviệccònphảilàmvànếukhôngyêucôngviệccủamìnhthìrấtcóthểnảnchí.

Emmonganhtrởthànhbácsỹ.Cuộcsốngchẳngcóvẻdễdàngđốivớimỗichúngta.Nhưngsaophảikiêntrì,nhấtlàphảitinởmìnhchứ?Phảitinrằngtacókhiếuvềmộtmặtnàođóvàquyếtđạttớichobằngđược,cóthểlàmọiviệcsẽtrơntrungaykhitaítngờđếnnhất.”

Cái học bổng A-léch-xăng-đro-vích đến đúng lúc biết chừng nào!Ma-rivốnrấttằntiện,côkéodàisốtiềnsáutrămrúpđểcóthểởlâuhơnnữatrongcáithếgiớithầntiêncủagiảngđườngvàphòngthínghiệm.

Vànămsau,cũngvới tinh thần tằn tiệnấy,khikiếmđược tiền lầnđầutiên,domộtcôngviệcnghiêncứuchoHộikhuyếnkhíchkỹthuậtquốcgia,Ma-riđãlấyrasáutrămrúpmangđếnchoTổngthưkícủahộiA-lếch-xăng-đro-vích,khiếnôngsửngsốtvềsựđềnđápcómộtkhônghainàytronglịchsửcủaHội.

Ma-riđãnhậnhọcbổngđónhưmộtmónnợdanhdự,mộtbiểuhiệntincậy.Tâmhồnthẳngthắncủacôtựthấykhôngxứngđángnếucứgiữlâusốtiềngiờđâylạicóthểcứugiúpmộtngườicongáinghèokhác.

*

**

ĐọcbàithơngắncủamẹtôiviếtbằngtiếngBaLanvềthờikìấy,sựcnhớnhữngmẩuchuyệnmẹthườngkểchonghe,thỉnhthoảnglạiđiểmmộtnụcườihoặccâuhàihướcdídỏm,nhìnngắmtấmảnhmàmẹthíchnhất:ảnhmộtnữsinhcóđôimắt táobạo,cáicằmcươngquyết, tôicảmthấymẹtôisuốtđờivẫnyêuthíchhơncảnhữngngàykhókhănvàđầynhiệttìnhđó.

Tuổithanhxuânấybiếtbaogiankhổ

Lúatuổinàyngườikhácchỉvuichơi

Mìnhcô,yêntĩnh,thảnhthơi

Saysưahọctậpcuộcđờirộngthêm…

Sốngbaongàythángêmđềm

Lòngyêukhoahọctựnhiênnồngnàn

Cảnhsaorõthậtgiantruân

Nhữnglosinhsốngmuônvànkhókhăn

…Nhiềukhitâmtríbầnthần

Lạitìmvềdướimáitrầnđơnsơ

Nơimãimãilòngcôyêuquí

Nơiđêmngàylặnglẽmiệtmài

Nơiấpủnhữngướcmơ

Khắcsâukỉniệmbaogiờchophai

Cố nhiên, sau nàyMa-ri còn biết bao niềm vui khác, nhưng ngay

trong những giờ phút ân ái mặn nồng nhất, ngay trong thắng lợi và vinhquang,khôngbaogiờnữsinhviênmuônthủaấylại

bằnglòngmìnhđếnthế,tựhàođếnthếgiữacảnhnghèotúngvàquátrìnhrènluyện,nỗlựcđó.Tựhàovềcáinghèocủamình,tựhàovìsốngmộtmìnhvàtựlậpgiữamộtthànhphốxalạ.

NhữngbuổitốilàmviệcdướingọnđèndầuhiuhắttrongmộtchỗởtiêuđiềulàmMa-ricảmthấysốphậnmìnhtuycònthấpnhưngdườngnhưđượcnối liềnbằngnhữngsợidâyvôhìnhvớibaocuộcđờicaocảmàcôhằngkhâmphục.Côcảmthấymìnhđangtrởthànhngườibạnâmthầmvôdanh của nhữngnhà bác học tiền bối.Các vị đó cũngđã từng sống trongnhữngbuồngthiếuánhsángnhưthếnàymàđãthoátđượcrakhỏithếkỉcủamình,đãrasứctưduyđểđưatầmmắtxahơntrithứccủaloàingườiđươngthời.

Đúng vậy, bốn năm anh dũng đó không phải là những năm sungsướng nhất trong đờiMa-ri, nhưng là những nămmà cô cho là hoàn hảonhất,tiếngầnnhấtđếnđỉnhcaocủasứmệnhlàmngườicôvẫnhằngchiêmngưỡng.

Tuổitrẻsonrỗi,miệtmàisaysưahọctập,cóthể“khôngcógìsống”màvẫnsốngnhiềunhất.Mộtniềmhàohứng trànngập làmchocôgáiBaLanhaimươisáutuổiđóquêntấtcảnhữngthiếuthốnđangchịuđựng,đểnhìncuộcđờikhốnkhổcủamìnhvớiđôimắtđầyhoàibão.

Rồiđây,tìnhyêu,sựsinhnở,nhữngloâucủangườivợ,ngườimẹ,khókhănphứctạpcủamộtcôngviệcnặngnềsẽlạiđặtconngườidạtdàolýtưởngđóvàocuộcsốngthựctế.Nhưngtronggiờphútmầunhiệmnày,lúcnghèotúnghơnbaogiờhết,Ma-rivẫnvôtưnhưmộtđứatrẻ.Tâmhồncôbaybổngnhẹnhàngđếnmộtthếgiớikhác,thếgiớimàtưduycủacôluônluônnhậnthứclàtrongtrắng,chânthậtnhất.

Mộtcuộcsốngbấpbênhnhưthếkhómàngàynàocũngtốtđẹp.Biếtbaongẫunhiênbất thầnđếnđảolộntấtcảvànhưkhôngphươngcứuvãn:mộtsựmệtmỏikhông tàinàogắnggượngđược,mấyngàyốmcầnngườitrôngnom.Cònnhiềutaihọakhácthậtgaygonhưcómỗiđôigiầythủngđế,naybungtừngmảnh,phảilomuađôikhác.Thếlàngânsáchbịxáolộnhàngtuầnvàkhoảnchitolớnnàyphảikhấudầnvàothứcăn,vàodầuđèn.Hoặcgiảmùađôngkéodàilàmchocănphòngsátnóctrêntầngsáulạnhtoát,lạnhđếnnỗiMa-rikhôngngủđược,côrunbắnlên.Thantrữđộtngộthếtrồi.Thếnào đây?Chẳng lẽmột cô gáiBaLan lại chịu thua cái rét Pa-ri à?Ma-rivùngdậy,thắpđèndầu,nhìnkhắpchungquanh,cômởrương,cònbaonhiêuquầnáolôirahếtmặcthậtnhiềulênngười,xongchuivộivàochănrồikéonốtmấymanháocònlạiđắplênmình.Vẫncònthấyrét,Ma-rivớitaykéocáighếđộcnhấtđặtlênlớpchănáođểtạomộtcảmgiácnặngvàấm.Chỉcònđợigiấcngủđến,cầnnhất lànằmimkhôngđộngđậyđểkhỏi làmđổnhàocáigiàngiáomàcôlànềnmóngsống.

Trongcáibình,nướcdầndầnđóngbăng.

CHƯƠNGX

PI-EQUI-RI

Mariđãgạtbỏtìnhyêuvàhônnhântrongchươngtrìnhcuộcsống.

Điềunàychẳngcógìđộcđáocholắm,mộtngườicongáinghèobị

thấtvọngvàtủinhụctrongmốitìnhđầuthềkhôngbaogiờyêunữa,nhấtlàmộtnữsinhviênXla-vơhoàibãotríthức,muốnđitheosứmệnhcủamình,dễdàngcươngquyếttừbỏnhữngcáigìthườnglàmchobạngáicùngcảnhngộbịràngbuộc,họcóhạnhphúc,songcũngcóđauthương.Thờinàocũngvậy,nhữngchịemphụnữthathiếtmuốntrởthànhhọasỹ,nhạcsỹgiỏiđềuphải hi sinh tình yêu, sự sinh nở, những chức năng thường tình của conngười.

Mariđãtạochomìnhmộtthếgiớiriêngdolòngyêukhoahọctrịvì.Ởđây,cũngcóchỗcho tình thươnggiađìnhvà tìnhnghĩagắnbóvớiTổquốccònđangbịápbức.Ngoàira,khôngcòngìnữađốivớicôgáihaimươisáutuổisốngđộcthânmộtmìnhởPa-ri,hàngngàychỉbiếtcótrườngđạihọcXooc-bonvàphòngthínghiệm.

Bịnhữngướcmơámảnh, cảnhnghèo thúcbách, lại túibụiquanhnămngàythángvớimộtcôngviệcquácăngthẳng,Marikhônghềbiếtđếnnhànrỗivàtáchạicủanó.Lòngtựhào,tínhelệvàcảsựhoàinghiđãngăncảntìnhyêuđếnvớicô.TừngàybịgiađìnhZ.chênghèokhôngmuốncôvềlàmdâu,côđinhninhrằngphậncongáikhôngcủahồimônkhómàtìmthấyđượcởđànôngsự tận tìnhhoặc lòngyêuquý.Quanniệmcứng rắnấy,ýnghĩađắngcayấycànglàmcôkhăngkhăngmuốnsốngtựdo,đơnđộc.

Đúngthế,chẳnglấygìlàmlạrằngmộtcôgáiBaLancóthiêntài,bịmộtcuộcđờikhắckhổđẩyvàocảnhcôquạnh,đãtựgiữmìnhchomộtsựnghiệp lớn.Nhưng thật lạ lùng, kỳdiệu làmộtnhàbáchọc thiên tài,mộtngườiPháp,đãgiữchomìnhcôgáiBaLanấy,chờđợicômàkhônghềhẹnước.Chínhvào thờimàMa-ri cònởphốNô-vô-lip-xki,đangmơướcđếnhọcởXooc-bonthìPi-ecũngtừđạihọcđườngXooc-bonđó,nơimàanhđãcóbaonhiêukhámpháquantrọngvềVậtlý,mộthômravề,đãviếttrong

nhậtkínhữngdòngchữ:

“Hơnnamgiới,ngườiphụnữyêucuộcsốngđểmàsống.Nhữngphụnữcó thiên tàirấthiếm,chonênkhichúng tabịmột tìnhyêunàođó thôithúc,muốnđitheoconđườngkhôngtựnhiên,khichúngtađểcảtâmtrívàomộtsựnghiệpnókhiếnchúngtaxarờixãhộichungquanhthìtaphảiđấutranhvớiđànbà.Ngườimẹđòihỏitrướchếttìnhyêucủađứacon,dùcóthểvìvậymànóbịngớngẩnđichăngnữa.Cônhântìnhcũngmuốnchiếmhoàntoànngườiyêuvàchorằngởmộtgiờáiânvàcóphảihisinhcáithiêntàicaođẹpnhấttrênđờithìcũngrấttựnhiênmàthôi.Cuộcchiếnđấuhầunhưluônluônkhôngbìnhđẳng,vìởđây,chínhnghĩathuộcvềđànbà,họnhândanhsựsốngvàtạohóađểmàrasứclôikéota”.

Ngàythángthoiđưa,Pi-eQui-richỉbiếtmiệtmàinghiêncứukhoahọc,khônghềđểýđếnmộtcôgáinào,dùtẻnhạthayxinhtươimàanhcódịpgặp.Đã35tuổi,nhưnganhchưayêuai.

Vàmỗi lần tình cờ giở lại cuốn nhật kí bỏ dở từ lâu, anh đọc lạinhữngcâumìnhviếtnămnào,tớinaynétmựcđãphaimờ,anhđămchiêudừnglạitrướcnhữngdòngchữđầyluyếntiếcvàkhátvọng:

“Nhữngphụnữcóthiêntàirấthiếm”

*

**

“Khitôibướcvào,Pi-eQui-riđangđứngbêncửasổ.Trônganhrấttrẻ,tuyanhđã35tuổi.Tôingạcnhiênnhìncặpmắttrongsáng,vócngườicaolớn,bênngoàiítchauchuốtcủaanh.Lờinóichậmrãiđầysuynghĩ,vẻgiản dị, nụ cười nghiêm trang trẻ trung làm tôi tin tưởng. Chúng tôi tròchuyệnvớinhauchỉmộtchútđãthânmật.Câuchuyệnxoayquanhvấnđềkhoahọcmàtôirấtsungsướngđượchỏiýkiếnanh”.

BuổigặpgỡbanđầuvớiPi-eđượcMa-ri kể lạivới lời lẽgiảndị,ngượngngùng.Đólàđầunăm1894.

MộtgiáosưvậtlýngườiBaLan,ôngKô-van-xki,dạyởtrườngđạihọcPhơ-ri-bua,đếnnướcPhápmộtthờigianvớivợmàMa-riquenbiếttừdạocònởSchuc-ki.Đangtuầntrăngmật,đôivợchồngmớicướinàyđidu

lịch,đồngthờikếthợpcùngchuyếnđiđểtraođổivềkhoahọc.GiáosưKô-van-xkicónhiềucuộcthuyếttrìnhởPa-rivàdựcácbuổihọpcủaHộiVậtlý.Vừamớiđến, ôngđãhỏi thămMa-ri về tìnhhìnhhọc tập, nghiên cứuvàđượcbiếtnỗibănkhoăncủacôlúcnày.Hộikhuyếnkhíchkĩnghệquốcgiađặtchocônghiêncứuvềtừtínhcủacácloạithép.Ma-riđãbắtđầutìmtòiởphòngthínghiệmcủagiáosưLip-man.Việcphântíchcácquặng,phânloạicácmẫukimkhíđòihỏisắpđặtdụngcụcồngkềnh,quácồngkềnhvớimộtphòngthínghiệmđãchậtchội.Ma-riphânvân,khónghĩ.

-TôiquenmộtnhàkhoahọccógiátrịlàmviệcởtrườngVậtlýHóahọc–Đô-dếp Kô-van-xkinói saumấyphút suynghĩ - có thểanhấycònmộtphòngchưasửdụng.Dùsaoanhấysẽgópývớicô.Chiềumai,saubữaăn,côlạichơi,uốngtrà.Tôisẽmờianhtađến.Cólẽcôbiếttênanhấy:Pi-eQui-ri.

Buổichiềuêmảấy,trongmộtcănphòngcủangôinhàtĩnhmịchlànơivợchồngKô-van-xkiởtrọ,mộtmốicảmtìnhđộtngộtnẩynởgiữanhàvậtlýPhápvànhàvậtlýBaLan.

Pi-eQui-rirấtduyêndáng,vừanghiêmtrangvừanồnghậu.Anhcaolớn. Quần áomay rộng theo lối hơi cổ, hơi lùng thùng rất hợp với dángngười.Pi-ecómộtvẻlịchsựrấttựnhiênmàchínhanhcũngkhôngngờ.Đôibàn taydài,nhạycảm,khuônmặtđềuđặn,điềmđạm,cóbộ râuhơicứngkéodài thêm,trôngcàngđẹpvớiđôimắtthanhthảncócáinhìntuyệtvời,thămthẳmêmđềmnhưquênhếtmọiviệctrênđời.

TuyPi-eluônýtứ,nóinăngôntồn,ngườitavẫnthấyởanhvẻthôngminhvàphongcáchthanhtaohiếmcó.Trongcáixãhộimàsựhơnhẳnvềtríthứckhôngphảibaogiờcũngđiđôivớiphẩmchấtcaođẹp,Pi-elàmộtmẫu người hầu như có một không hai: trí tuệ tuyệt vời, tâm hồn lại caothượng.

Ngaytừphútđầutiên,côgáiBaLanítnóinàykhiếnPi-ecảmthấynhư bị thu hút và bắt buộc phải chú ý.CôXkhua-đốp-xka đó quả làmộtngườikhákìlạ.ThếracôlàngườiBaLantừVác-xô-viđếnđâyđểtheohọcởXooc-bon?Nămvừarồiđỗnhấtcửnhânvật lýà?Nămnay,mấy thángnữalạithicửnhântoán?Vàcáinếpnhănlonghĩkia,giữađôimắtmàutrolàdođangnghiêncứutừtínhcácchấtthépmàkhôngbiếtđặtdụngcụvàođâu.

Câuchuyện thoạtđầucònchungchung, chuyểndần thànhmộthội

thoạikhoahọcgiữahaingười.Ma-rirấttrântrọngđặtnhiềucâuhỏivàlắngnghenhữnggợiýcủaPi-e.CònPi-ethìkểnhữngdựkiếncủamình,môtảnhữnghiệntượngtinhthểhọcmàanhthấyrấtlạvàđangtìmquyluậtcủanó.

Thúvị thật!Pi-enghĩ thầm.Côbạn trẻxinhđẹpnàychẳngnhữnghiểucôngviệcta thích,quatiếngnóichuyênmônvàcôngthứcphứctạp,màlạicòncóthểbànluậnvềnhiềuchitiếtvớimộtsựsángsuốtkìlạ!Quảlàêmdịubiếtbao!

Anhnhìnmái tócMa-ri, vầng trán rộng, đôi bàn tay sứt sẹonhiềuchỗvìcốca-xitởphòngthínghiệmvànhữngcôngviệcnộitrợ.Côkhôngtrangđiểmnhưngvẻduyêndángtựnhiêncàngkhiếnlònganhbànghoàng.Bấtgiác,Pi-enhớlạinhữngđiềuôngKô-van-xkichoanhbiếtvềMa-ri,côđãlàmviệcnhiềunămtrướckhiđếnPa-rihọc,cônghèo,sốngcôđơntrongmộtbuồnggácxépsátnóc.Anhhỏibângquơ,khôngbiếtđểlàmgì:

-CôđịnhởPhápmãichứ?

GươngmặtMa-rithoángmộtnétbuồn.Côtrảlời,giọngnhưhát:

-Không!Hènày,nếuđỗcửnhân,tôisẽvềVác-xô-vi.Sangthu,tôicũngmuốnquaylạiđây,nhưngchảbiếtcóđượckhông.Naymai,tôisẽđidạyởBaLanvàtìmcáchgiúpíchchonướctôi.NhữngngườiBaLankhôngcóquyềnbỏnướcmình.

Đươngnhiên,câuchuyệncócảvợchồnggiáosưKô-van-xki thamgia,hướngvềđấtnướcBaLanđangbịoép,nghẹtthởdướiáchápbứccủachếđộSaHoàng.Baconngườiphảisốngxatổquốchồitưởnglạinhữngkỉniệmcủaquêhươngthânyêu,traođổithôngtinvềtintứchọhàng,bèbạn.Pi-engheMa-rinóiđếnnhiệmvụyêunướcthìrấtđỗingạcnhiên.Làmộtnhàkhoahọcchỉmiệtmàivớivậtlý,anhkhôngngờđượcrằngngườicongáirấtcókhiếukialạicóthểnghĩđếnnhữngchuyệnkhôngphảilàkhoahọcvàômấpmộtýđịnhsẽđemhếtsứcmìnhđấutranhchốnglạiáchthốngtrịcủaSahoàng…

AnhmuốngặplạiMa-ri.

Pi-eQui-rilàai?

MộtnhàbáchọcPhápthiêntài,trongnướcchưaaibiếttênnhưngđãđượcđồngnghiệpnướcngoàiđánhgiárấtcao.

Anhsinhngày15tháng3năm1859ởPa-riphốQui-vi-ê,làcontraithứhaibácsĩÔ-giênQui-ricũnglàconmộtthầythuốc.DònghọQui-rigốcởAn-đát-xơvàtheođạotinlành,xưakiathuộctầnglớptrunglưu,kếtiếpmấyđờitrởthànhmộtgiađìnhtrí thức,mộtgiađìnhbáchọc.Ngoàicôngviệc thầy thuốcchữabệnhđểkiếmsống,bácsỹQui-ri rấthammênghiêncứukhoahọc.Ônglàmtrợlýởphòngthínghiệmviệnbảotàngvàlàtácgiảcủanhiềucôngtrìnhtiêmchủngbệnhlao.

Từbé,haianhemGiắcvàPi-ecũnghamthíchkhoahọc.Pi-etínhtựdovàthíchmơmộng,khôngchịugòépvàokhuônkhổgiảngdạychocáctrườngtrunghọc.BácsỹQui-ribiếtrằngđứacontraiquáđặcbiệtnàykhôngthểlàmộthọctròxuấtsắcởtrườngtrunghọcnênlúcđầu,ôngtựmìnhdạycon,vềsaugiaophóchomộtgiáosưnổitiếnglàBa-li-dơ.

Nhờcáchdạydỗphóngkhoángđó,16tuổiPi-eđỗtútàikhoahọc,18tuổiđỗcửnhân,19tuổiđượcvàolàmtrợlýchogiáosưĐơ-danhởĐạihọckhoahọc.Anhlàmviệcnày5năm.GiắccũngđỗcửnhânvàlàmtrợlýởXooc-bon.Hainhàvậtlýtrẻcùngnghiêncứutìmramộthiệntượngquantrọng,hiện tượngápđiệnvàchế ramộtdụngcụmớigọi làápđiệnkếcónhiềutácdụng,đođượcchínhxácnhữnglượngđiệnrấtnhỏ.

Năm1883,GiắcđượccôngbốlàmgiáosưởMông-pơ-li-ê.Haianhemrất tiếcphảixanhau.Pi-e trở thànhtrưởngphòngthínghiệmvật lývàHóahọcPa-ri.Ngoàithìgiờhướngdẫnchohọcsinhthựctập,anhđisâuvàonhững vấn đề lý thuyết của vật lý tinh thể và khámphá ra nguyên lý đốixứnglàmộttrongnhữngnềntảngcủakhoahọchiệnđại.

Sauquátrìnhnghiêncứuvàthínghiệm,Pi-esángchếramộtcáicânrấtnhạygọilàcânQui-rivàtìmramộtđịnhluậttừtính:địnhluậtQui-ri.

Donhữngcôngtrìnhđóvàdokếtquảhướngdẫnbamươihọcsinhcủatrường,đếnnăm1894,lươnganhbatrămquanmộttháng,bằnglươngmộtthợchuyênmôntrongnhàmáy.

Khinhàbáchọcnổi tiếngngườiAnh,công tướcKen-via tớiPa-ri,

ôngkhôngchỉđếnhộivậtlýnghenhữngthôngbáocủaPa-ri,ôngcònbiênthưchonhàvậtlýtrẻ,tỏlòngthánphụccôngtrìnhcủaPi-evàmuốnđượcgặp.

Sauđócónhiềubuổitiếpxúcgiữahaingười,bànluậnhànggiờvềnhữngvấnđềkhoahọc.NhàbáchọcKen-viarấtđỗingạcnhiênkhiđượcbiếtPi-eQui-rilàmviệckhôngcóngườicộngtác,trongmộtgianphòngtiềutụy,vàbỏrấtnhiềuthìgiờvàonhữngcôngviệckhôngđâuvàởPa-rikhôngaibiếtđếntênmộtnhàvậtlýmàbảnthânôngliệtvàobậcthầy.

*

**

Pi-eQui-rilạicònhơncảmộtnhàvậtlýđặcsắc.

Khibạnbègiụcanhxinmộtchứcvụcóthểnângmứcsốngvậtchấtchomình,Pi-eđãnói:

-Ngườitabảocómộtgiáosưmuốnthôiviệcvàtôinênxinvàochỗđó.Làmcáitròđixinxỏđịavịthậtkhônggìchánbằngvàtôikhôngquencáitrònày.Tôichokhônggìhạitríócbằngnhữngviệcđạiloạinhưthế.

Trả lời ông hiệu trưởng trường vật lý muốn đề nghị tặng huânchươngchoanh,Pi-etừchốinhưsau:

“Kínhthưaônghiệutrưởng.

TôiđượcôngMuy-đêchobiếtôngđịnhgiớithiệutôimộtlầnnữavớiôngthịtrưởngvềvấnđềhuânchương.

Xinôngđừnglàmviệcđó.Bằngkhôngtôibuộclòngphảitừchốivìtôiđãquyếtkhôngbaogiờnhậnhuânchươnggì.Mongông tránhcho tôitrởthànhhàihướctrướcmặtmọingười.

Cònnhưnếuôngmuốnchiếucốđếntôithìôngđãlàmrồi,mộtcáchthiếtthựckhiếntôirấtcảmđộng:Đólàchotôiphươngtiệnlàmviệc…”

Pi-eQui-ricó tâmhồnmộtnhàvăn,nhà thơvàđã từngghivàosổtay của mình: “Phải biến cuộc sống thànhmột giấc mơ và biến giấc mơ

thànhsựthật”.

Giờđây,nhàthơvànhàvậtlýđangbịtàiđứccủamộtcôgáiBaLanchinhphục:kiêntrìvàdịudàng,Pi-etìmcáchđếngầnconngườihuyềndiệuấy.AnhgặplạicômộtđôilầntrongnhữngbuổihọpởHộivậtlý,Ma-ritớiđâynghecácbáocáovềnhữngphátminhkhoahọcmới.Anhgửi tặngcômộtbản“ingiấyđặcbiệt”côngtrìnhnghiêncứumớinhấtcủaanh:Vềtínhđốixứngtrongnhữnghiệntượngvậtlý.Đốixứnggiữamộtđiệntrườngvàtừtrường.Trangđầucóghi:“TặngcôXkhua-đốp-xkavớisựkínhtrọngvàtìnhbạncủatácgiả,Pi-eQui-ri”.AnhthoángtrôngthấyMa-riởphòngthínghiệmcủagiáosưLip-mantrongchiếcáochoàngvảithô,lặnglẽ,cặmcụitrướcnhữngdụngcụnghiêncứu.

Pi-e ngỏ ý muốn đến chơi, Ma-ri cho anh địa chỉ. Thân ái, đoantrang,Ma-ri tiếpanh trongphòngcủamình.TimPi-ese thắt lại trướcbaothiếuthốnnghèonàn,nhưnglạithưởngthứctựđáylòngsựhòahợptinhtếgiữanhânvậtvàtrangtríbênngoài.ChưabaogiờanhthấyMa-riđẹpnhưlúcnàytrongcáigácxépgầnnhưtrốngrỗngvớichiếcáođãcũsờn,vẻmặtthiếtthanghiêmnghị.Khôngthểtìmmộtcáikhungđẹphơnlàcáigiansátnóctrầntrụiấychogươngmặttrẻtrungmangdấuvếtmộtcuộcsốngkhamkhổ.

Mấythángtrôiqua.GiữaPi-evàMa-ri,tìnhbạnngàymộtmặnmà,tìnhthâncàngthêmgắnbó,tănglêncùnglòngkhâmphục,quítrọngvàtinyêulẫnnhau.Pi-eđãlàtùnhânđángmếncủangườicongáiBalanrấtđỗithôngminhsángtríấy.AnhnghelờiMa-ri,làmtheoýcủacô.NhờcóMa-rithúcđẩy,khích lệ,dầndầnPi-ekhắcphụcđượctính lơ là,chậmchạpcủamình.Anhđangthảonhữngcôngtrìnhvềtừtínhvàsẽbảovệluậnántiếnsỹxuấtsắc.

Ma-ricứnghĩmìnhcòntựdo.Côkhôngcóvẻsẵnsàngmuốnnghenhữnglờiquyếtđịnhmànhàvậtlýchưadámnóira.

Chiềuhômấy,mộtbuổichiềuthángsáuđẹptrời,họlạigặpnhau,cólẽ là lần thứ mười, trong buồng nhỏ phố Phơ-ăng-tin.Trên bàn, bên cạnhnhữngsáchtoánMa-riđangdùngđểchuẩnbịchokìthisắptới,trongmộtcáicốccócắmmấybôngcúctrắngmàPi-evàMa-riđichơimangvề.Côgáiđunnướctrêncáiđèncồnthủychungđểphatrà.

Pi-evừakểxong tỉmỉ công trìnhmàanhđang suynghĩ.Bấtgiác,

anhnói:

-Tôimuốncôđượcbiếtbốmẹtôi.TôiởvớicáccụởmộtgiannhànhỏởXô.Haithânlànhữngngườituyệtvời.

AnhtảchoMa-ringhebốcôlàmộtcụgiàcaomảnhkhảnh,đôimắtxanhsắcsảo,rấtthôngminh,xốcnổivànóngnhưlửanhưnglạirấttốt;mẹốmyếu,bệnhtật,vẫnlàmộtngườinộitrợkhéo,canđảmvàvuivẻ.Anhhồitưởnglạituổithiếuniêntinhnghịchcủamình,nhữngbuổitốiđichơimiếttrongrừngcùnganhruộtlàGiắc.

Ma-rikhôngkhỏingạcnhiên.Saomàgiốnggiađìnhmìnhnhư thếnhỉ?Chỉcầnđổimộtvàichitiết,chuyểnngôinhàởXôđếnmộtphốởVác-xô-vithìgiađìnhQui-risẽtrởthànhgiađìnhXkhua-đốp-xki.Nếugácmộtbênmặttínngưỡng-bácsỹQui-rilàmộtconngườitựdotưtưởngvàchốnggiáotrị,khôngchocácconchịulễrửatội-thìhainhàcónhiềuchỗgiốngnhau,cũngmộtmôitrườngkhônngoanvàtrọngdanhdự,cũngyêuquívănhóavàkhoahọc,cũngđùmbọcthânthươnggiữachavàcon,cũngmộtlòngyêuthiênnhiênsâusắc…

Tươi cười, thoảimái,Ma-ri kểnhữngngàyvuivẻởnông thônBaLan,nơiquênhàmàvàituầnnữa,côsẽvềthăm.

-Nhưng đến thángmười, cô trở lại chứ?Hãy hứa với tôi là cô sẽquaylạiđây.ỞBaLan,côsẽkhôngthểnàotiếptụchọcđược.Bâygiờcôkhôngcóquyềnrờibỏkhoahọc.

Quamấycâuchămsócthườngtìnhnày,Pi-eđãđểlộmộtnỗilosâusắc.Ma-rihiểu rằngkhianhnói“Côkhôngcóquyềnrờibỏkhoahọc” ýanhđịnhnóilà“Côkhôngcóquyềnrờibỏtôi!”

Cảhaicùngimlặngmộtlúclâu.RồiMa-ringướcđôimắtmàutronhìnPi-e,trảlờigiọngcòndodự:

-Anhnóiphải.Tôirấtmuốntrởlạiđây.

*

**

NhiềulầnPi-etỏýmuốnlấyMa-rilàmvợ.Songnhữnglầnđóđềukhôngđượctốtđẹpnhưanhmongmuốn.LấymộtngườiPhápư?Từgiãgiađìnhnhàmình,khôngphụngsựtổquốcnữa,bỏmặcnướcBaLanư?TấtcảnhữngcáiđóđốivớiMa-riđềulàphảnbộighêgớm.Côkhôngthểlàmnhưthế!Côđãthiđỗxuấtsắc,giờđâycôphảitrởvềVác-xô-vi,ítnhấtlàhètới,vàcó lẽsẽvềhẳn.MặcchoPi-e thấtvọng,Ma-ribước lên tầukhônghứahẹngì,chỉdànhchoanhmộttìnhbạnlúcnàykhônglàmanhthỏamãnnữa.

Trongtâmtrí,Pi-ehướngvọngtheoMa-ri.AnhmuốnđếngặpcôởThụySĩ,côởđóvàituầnvớicụXkhua-đốp-xkiđãđếntậnđâyđóncongái.HaylàđiBaLan,cáinướcBaLanmàanhghen?Nhưngkhôngthểđược.

Ởxa,anhtiếptụcbiệnhộchoýđịnhcủamình.Trongmấythánghèở Trét-ta, Lăm-be, Kra-kốp, Vác-xô-vi, đến đâu Ma-ri cũng nhận đượcnhữngláthưnétchữvụngvềhơitrẻcon,gửitừtrườngVậtlývàHóahọc,cốthuyếtphụccô,kéocôtrởlại,nhắcnhởcôrằngPi-eQui-riđangchờđợi.

Pi-eviếtchoMa-ri10tháng8năm1984:

“Cóvuinàobằngvuiđượcthưcô.Mongngónghaithángtrờibẵngtinlàmtôibầnthần.Nóiđểcôbiếtrằngthưcôđếnrấtđúnglúc.

Tôimongrằngcôsẽchónglạisứcrồitrởvềvớichúngtôivàotháng10vàphầntôi,cólẽchẳngđiđâucả.Tôiởthônquêsuốtngàytrướccửasổmở,hoặctrongvườn.

Chúng ta đã hứa hẹn với nhau một tình bạn rộng lớn (có phảikhông?).Miễnlàcôkhôngthayđổiýkiến!Vìđâykhôngphảilàvấnđềhứamàđược!Làmsaocóthểralệnhtrongnhữngchuyệnnày.Tuynhiên,giátađượcsốngbênnhaumỗingườitheođuổisaysưamộtướcmơ:ướcmơyêunướccủacô,ướcmơnhânđạovàướcmơkhoahọccủahaitathìthậtlàmộtsựtốtđẹpmàtôikhôngdámnghĩđến.

Vềphươngdiệnkhoahọc,đãcónhữngcôngviệcmàchúngtadámlàm,conđườngnàychắcchắnvàmỗiphátminhdùnhỏđếnđâucũngcoinhưlàđãđược.

Côthấyđấy,mọiviệcđềucó liênquan…Chúngmìnhhứahẹnvớinhausẽlàđôibạnthân,nhưngnếusangnăm,côrờibỏnướcPhápthìtìnhbạnlýtưởngấygiữahaiconngườikhôngbaogiờgặpnhausẽcótácdụng

gì!Haycôởlạivớitôicóhơnkhông?Tôihiểurằngchuyệnnàysẽlàmcôbựcmìnhvàtôichảmuốnnhắcđếnnữa.Vảlại,tôitựxétkhôngxứngđángvớicôvềmọimặt.

MớiđầutôiđịnhxinphépgặpcômộtcáchngẫunhiênởPhơ-ri-buanhưnglạihiềmcôchỉởđâymộtngàymàcáingàyấynhấtđịnhgiànhchocácbạnKô-van-xkicủachúngta!

Ngườibạntậntìnhcủacô

Pi-eQui-ri

Nếucôbiên thưcho tôibiếtchắcchắn là thếnào tháng10nàycôcũngsẽtrởlạiPa-ri,tôisẽsungsướngvôcùng.Đểthưđinhanh,xinđềtheođịachỉ:Pi-eQui-ri,13phốXa-blôngởXô(quậnXen)”

LạiviếtchoMa-ringày14tháng8năm1894:

“Tôi đã do dự cảmột ngày và cuối cùng, không định đến tìm cô.Cảmnghĩđầutiênkhiđọcthưcôlàcôthíchtôikhôngđến.Cảmnghĩ thứhailàdùsao,côcũngkhôngngăncảntôiđếnsốngbêncô3ngàyvàtôiđãtínhđi.Rồi tôi lại thấyhổ thẹnvìmìnhcứđeođuổinhưvậy trongkhi côkhôngthuận.Saucùng,sởdĩtôiởlạilàvìnghĩrằngtôiđếnsẽlàmcôkhôngthíchvàcụnhàmìnhmấtthúvuiđichơivớicô.

Naykhôngcònkịpnữathìtôilạitiếc.Phảichăngbangàysốngbênnhaucóthểtănggấpđôitìnhbạngiữachúngtađểrồicóđủnghịlựckhôngquênnhautronghaithángrưỡixacách.

Ma-ricótheothuyếtđịnhmệnhkhông?Côcònnhớngàytuầnchaychứ?Cômấthúttrongđámđông.Tôicócảmgiáclàtìnhbạncủachúngtarồicũngsẽgiánđoạnđộtngộtnhưvậymàcảhaichúngmìnhđềukhôngmuốn.Tôikhôngcótưtưởngđịnhmệnh,nhưngcólẽđósẽlàhậuquảtìnhbạncủachúngta.Tôisẽkhôngbiếthànhđộngđúnglúc.

Kểranếuthếthìcũngrấthaychocô,vìtôichẳnghiểutạisaolạicứmuốn giữ cô ở lại Pháp, đày ải cô xa Tổ quốc, xa những người thânmàchẳngcógìtốtlànhđềnbùchosựhisinhấy?

Côhơiquátự tinkhicứtưởngrằngmìnhhoàntoàntựdo.Ítra ta

cũng làm nô lệ tình cảm củamình, nô lệ các định kiến của những ngườithân.Talạicònphảikiếmsốngdođó,trởthànhmộtbánhxetrongguồngmáy…

Cáikhóvàcáikhổnhấtlàphảinhânnhượngcácthànhkiếncủaxãhội xung quanh. Nhiều hay ít, tùy theo chừngmực ta cảm thấymình yếuhoặc khỏe đến đâu. Không nhân nhượng đủmức thì bị nghiền nát. Nhânnhượngquáhóahènvàmìnhthấytởmvớichínhmình.Thếlàtôinayđãxanhữngnguyêntắccủatôicáchđâymườinăm.Dạođó,tôichorằngcầnphảitháiquátrongbấtcứviệcgìvàkhôngđượcnhânnhượngchútnàochomôitrườngquanhta.Vànghĩrằngtacứphảiđiquávềcảmặtxấucũngnhưmặttốtcủamình.

Sauhết,côxemđây,tôiđãgiàđinhiềuvàcảmthấymìnhrấtsút.

Chúccôvuivẻ.

Ngườibạntậntìnhcủacô”.

ThưviếtchoMa-ringày7tháng9năm1894:

“Côđoánđúnglàmsao,láthưcủacôkhiếntôilongạivôngần.TôikhẩnkhoảnkhuyêncôtrởlạiPa-rivàotháng10này.Cômàkhôngtrởlạithìtôisẽrấtbuồn.Chẳngphảivìíchkỉmàtôinóithế.TôichỉnghĩrằngởPa-ri,côsẽlàmviệctốthơnvàcóíchhơn.

Nếumộtngườicứmuốnhúcđầuvàotườngđá,hònglàmđổtườngthì cô nghĩ sao? Ý tưởng đấy có thể bắt nguồn từ một tình cảm tốt đẹp,nhưngthậtralạirấtbuồncườivàdạidột.Tôinghĩrằngmộtsốvấnđềđòihỏiđượcgiảiquyếtchung,songngàynaykhôngcòngiảiphápcụcbộnữa,vàkhi tađivàomộtconđườngkhôngcó lối thoát tacó thểgâynhiều táchại.Tôilạinghĩrằngcônglýkhôngcóthậtởtrênđờinàyvàưuthếsẽthuộcvềchếđộnàomạnhhơn,nghĩalàkinhtếhơn.Mộtngườilàmviệcđếnkiệtsứcmàvẫnsốngkhổcực.Đólàmộtđiềuđángcămgiận,phẫnnộ,nhưngkhôngvìvậymànósẽhết.Cólẽrồinósẽmấtđivìconngười làmột thứmáyvàvềphươngdiệnkinh tế,chochạymộtcáimáynàođó theochếđộbìnhthườngcủanó,cólợihơnlàlàmnóquásức.

Côhiểunghĩaíchkỉmộtcáchhơilạ.Dạomớituổihaimươi,tôigặpmộttaihọalớn:trongtrườnghợpkhủngkhiếp,tôimấtmộtbạngáithờiniên

thiếumàtôirấtyêu.Tôikhôngđủcanđảmđểkểlạichuyệnnày.Quanhiềungàynhiềuđêm,tôicứbịámảnh,cứtựgiàyvòmình,rồilạinguyệnsốngnhưmộtkẻtuhành,tựnhủlàchỉnghĩđếnsựvật,chứkhôngnghĩđếnbảnthânhoặcngườikhác.Từấytôithườngtựhỏiphảichăngmìnhmuốnthoátliđờisốngchỉlàmộtcáchđểlãngquên?

Bênnướccôcóthểviếtthưtựdokhông?Tôingờlắmvàtừnaytakhôngnênbànluậntựdotrongthư,tuychỉlàchuyệntriếthọcsongcóthểbịphánđoánsaivàphiềnđếncô.

Côcóthểbiênthưchotôinếumuốn,địachỉ13phốXa-blông.

Ngườibạntậntìnhcủacô

Pi-eQui-ri

TôiđưaảnhcôchoGiắcxem.Đượcchứ?Anh tôibảorấtđẹp.Vànỏithêm:vẻmặtcươngquyếtlắmvàbướngnữa”.

*

**

Thángmườiđâyrồi.TráitimPi-enhưmuốnvỡravìvuisướng.Ma-riđãtrởlạiPa-ri.Ma-ricómặttronglớpởXooc-bon,ởphòngthínghiệmcủagiáosưLíp-man.Nămnay,nămcuốicùngởPháp-cônghĩthế-Ma-rikhôngởkhuLa-tinhnữa.Brô-ni-anhượngchoemgáimộtbuồngliềnváchvớiphòngkhámbệnhcủachịởsố39phốSa-tô-doong.Brô-ni-achỉđếnđâybanngàyvìhaianhchịđãvềởkhuVi-let.Ma-ricóthểlàmviệcyêntĩnh.

Chínhtrongchỗởthiếuánhsángvàmanmácbuồnấy,Pi-elại thathiếtnêucâuchuyệntâmtìnhcủamình.Lònganhcũngrạorựcmộtniềmtin,nhưngườivợtươnglaicủaanh,mộtniềmtincòntuyệtđốihơnnữa,khôngchútphatrộn.VớiPi-e,khoahọclàmộtmụcđíchcuốicùng.Đườngđờicủaanhvìvậymớilạlùnglàmsao,hầunhưkhôngthểtưởngtượngđược,vìnóhòalẫnướcmơcủatráitimvớihoàibãocủatrítuệ.Pi-ehướngvềMa-ridotìnhyêuđồngthờicòndosựnghiệpkhoahọc.

Pi-elạisẵnsànghisinhcáimàngườiđờigọilàhạnhphúc,chomộthạnhphúcchỉmìnhanhbiết.AnhđềnghịvớiMa-rimộtviệcthoạtđầunghe

rấtkìcục,mộtkếgạgẫm,nhưnglạihoàntoànđúngvớibảnchấtcủaanh.Nếu Ma-ri không yêu anh, liệu anh có cách thu xếp theo tình bạn đượckhông?NghĩalàsẽcùngởvàlàmviệctrongmộtnhàởphốMup-phơ-ta,cócửasổtrôngravườn,cóthểngănđôithànhhaigianriêngbiệt.

HoặcnếunhưPi-esangởBaLan, liệucôcó lấyanhkhông?ThờigianđầuanhsẽdạytiếngPháp,rồidầndầncũngnghiêncứukhoahọcvớiMa-ri,đượcđếnđâuhayđếnđấy.

CôgiáongàyxưamàmộtnhàgiàuquêkệchởnôngthônBaLanchêthìgiờđây,Pi-eQui-ri,conngườihiếmcóấykhẩnkhoản,vannài.

Ma-rithổlộvớiBrô-ni-anỗiniềmlongạicủamình.Cônóivềýđịnhcủa Pi-e muốn rời bỏ nước Pháp, sang Ba Lan. Cô thấy mình không cóquyềnnhậnsựhisinhấy.Nhưnglòngrấtđỗixaoxuyến.

BiếtthêmrằngMa-riđãnóiđếnmìnhvớianhchịDu-xki,Pi-elạicốdầnthêmmộtbướcvềphíanày.AnhnhiềulầntìmđếnBrô-ni-a,giànhđượcsựđồngtìnhhoàntoàncủachị,rồimờichịcùngđivớiMa-riđếngặpchamẹanhởXô.BàbácsỹQui-rikéoBrô-ni-aramộtnơivàxúcđộng,khẩnkhoản,bànhờchịthuyếtphụccôemút.

Bànói:

-Chịbảoemnóđừngchầnchừnữa.KhôngaitrênđờinàynhưPi-eđâu.LấyPi-e,côbésẽsungsướng.

Phảimườithángquađi,côgáiBaLankhẳngkháiấymớinhậnlời.Nhưngtừlâu,Pi-eđãhiểuMa-ri.Điềulàmanhgắnbóvànhưbịthôimiên,đólàlòngtậntụygầnnhưhoàntoàncủaMa-riđốivớicôngviệc,làthiêntưmàanhlinhđoán,đócũnglàlòngdũngcảmvàtâmhồncaothượngcủacô.

Cònnguyên tắc ấy à?Từ lâu, Pi-e cũngđã từng sống theo nhữngnguyêntắcmàrồichínhcuộcsốnglạigiảithíchchoanhthậtlàvôlý.Anhcũngđãtừngdựđịnhlàkhôngbaogiờlấyvợvàlậpgiađình.AnhchẳngcómộtđấtnướcBaLanđểbảovệnhưMa-ri,songanhvẫnđinhninhrằnggiađìnhkhôngthểdunghòavớimộtcuộcđờicốnghiếnchokhoahọc.Kỉniệmđauthươngvềmộtmốitìnhthắmthiếtthờitraitrẻđãkhiếnlònganhcolại,xalánhđànbà.Pi-ekhôngmuốnyêunữa.Nguyêntắccóíchđóđãtránhchoanhmộtcuộchônnhântầmthường,đợiđếnngàygặpmộtngườiđặcbiệt,

mộtngười“dànhchoanh”,đólàMa-ri.Làmsaoanhcóthểbỏquacáimaymắnđượccómộthạnhphúclớnvàmộtsựhợptáctuyệtdiệu?Pi-emuốncóriêngbênmìnhngườithiếunữ,đồngthờilàmộtcôgáiBaLanvàmộtnhàvậtlý.Baconngườiđógiờđâykhôngthểthiếutrongcuộcđờianhđược.ĐólànhữngđiềuPi-edịudàngdẫngiảichocôbạn.Vớilờilẽđó,vànhiềulờikhácâuyếmhơn,vớisựsănsócâncần,nhấtlàsựcómặthàngngày,dầndầnPi-elàmthayđổitâmtínhcủaMa-ritừcôquạnhthànhmộtconngườithườngtình.

*

**

Ngày14 tháng7năm1895,Dô-dếp, anhcả tronggiađìnhXkhua-đốp-xkibiênthưtừVác-xô-vichoMa-ri,báochocôbiếtsựđồngtìnhthânyêucủacảnhà:

“NayemlàvợchưacướicủaPi-eQui-ri,trướchếtanhchânthànhchúc em tìm thấy hạnh phúc tươi vui bên cạnh chồng em. Em xứng đángđượchưởnghạnhphúcấy.Đólàýnghĩcủaanhvànhữngaibiết lòngtốtcùngtínhnếtcủaem.

Khôngcóngườinàocôngbằnglạicóthểtráchemđãđitheotiếnggọicủatráitim.Biếtemtừtrướcđếnnay,anhtinchắcrằngemsẽmãimãilàmộtphụnữBaLanvàtráitimembaogiờcũngthuộcvềgiađìnhta.Anhvàcácchịcũngvậy,khôngbaogiờquênem.

Hôn em trăm lần,Ma-ri-a yêu quý vàmột lần nữa, chúc em hạnhphúc,vuivẻvàthànhcông.Gửiđếnchồngchưacướicủaemnhữnglờichúcthânái.NóivớichồngemrằnganhsungsướngnhậnPi-elàmộtthànhviêntronggiađìnhta,dànhchoPi-etìnhbạnchânthànhvàlòngngưỡngmộcủaanh…”

Ngày26tháng7năm1895,Ma-ritrởdậyởcáinhàphốSa-tô-doonglầncuốicùng.Trờituyệtđẹp.Mặtcôgáicómộtvẻrạngrỡmàbạnhọccủacôchưahềbiếtđến.Hômnay,côXkhua-đốp-xkatrởthànhMa-riQui-ri.

Côchảichuốtmáitócđẹpcủamình,mặcchiếcáomớidobàmẹanhrểDu-xkihiệnnayởphốĐứcquốctặng,Ma-rinóivớicụ:

“Cháuchỉcómộtcáiáovẫnmặchàngngày.Nếubáccólòngmuốnmừngcháumộtcáiáomới,cháuthíchnómầusẫm,thiếtthựcđểsaunàycóthểmặcđiđếnphòngthínghiệm”.

ChịthợmayởphốĐăng-cuadoBrô-ni-achỉdẫn,đãcắtmộtchiếcáolenxanhnướcbiểnvàmộtchiếcáokẻdọchaimàulơvàxanhnhạt.Ma-rimặcvàotrôngcàngđẹpvàtrẻ.

Ma-ri rấtưngcách tổchứcđámcướinày.Ngay trong từngchi tiếtđưadâusẽkhácmọiđámcưới.Khôngcóáodàitrắng,khôngcónhẫnvàng,cũngchẳngcótiệccướivàlễbênđạo.Pi-elàngườitựdotưtưởngvàMa-ri,từlâu,khôngcònđinhàthờnữa.Khôngcầnquảnlývănkhếvìhaingườichẳng có tài sản gì ngoài hai chiếc xe đạpmới bóng loáng vừa sắm hômtrước với tiềnmừng cưới củamột người anh họ.Rồi đây, hè đến, hai vợchồngsẽthỏasứcđạpxeđikhắpthônquê.

Đúnglàmộtđámcướigiảndị,tốtđẹp,khônghềvươngvấnmộtchútgìgọilàhờhững,tòmòhoặcghenghét.ỞtòathịchínhXôvàtrongvườnnhàgiai,phốXa-blông,chỉcóvợchồngchịBrô-ni-a,vàibạnthânởđạihọc,cùngcụXkhua-đốp-xkivàHê-latừVác-xô-viđến.Nhàgiáolấylàmvinhdựđược tiếpchuyệnbác sỹQui-ribằng tiếngPháp rấtmẫumực,chauchuốt.Giọngtrầmtrầmcảmđộng,cụthốtranhữnglờitừđáylòng:

-Rồicụxem,Ma-rilàmộtđứaconrấtđángyêu.Từtấmbé,nóchưabaogiờlàmtôibuồnđâuđấy.

CHƯƠNGXI

VỢCHỒNGTRẺ

Nhữngngàyđầuchungsốngđẹpnhưtranh…Pi-evàMa-riđichơixe đạp khắp các nẻo đường chung quanh Pa-ri thuộc vùng “hòn đảo đất

Pháp”[33]

,cáitêngọiPhápthờicổ.Trêngiáxechỉđộcmấybộquầnáovàhaichiếcáoquàngvảinhựa,phảisắm thêmvìdạonàymùahèmưa luôn.Trưađến,dừngxeởmộtchỗrừngthưa,ngồinghỉtrênbãicỏ,giởbánhmỳ,phomát,mấyquảđàovàanhđàoraăn.

Mộtbuổi chiều,haingườinghỉ trọmộtquándọcđường.Ởđâycóxúpđặcvànóng,cómộtphòngngủbốnváchdángiấyđãbạcmàu,ánhnếnthắplêncứlàmnhữngcáibóngnhảymúachậpchờn.Đêmnôngthônkhôngthậttĩnhmịch,chốcchốclạinghetiếngchósủaxaxa,tiếngchimgù,tiếngmèogàovàtiếngsànnhàcọtkẹtphátsợ.

Cũngcókhihọdừngxe,thủngthẳngdạoquanhcáclùmcây,mỏmđá.

Pi-eyêuthíchthônquêsaysưa,dạtdào.Hìnhnhưnhữngcuộcđibộdàithanhthảnấycầnthiếtchotàinăngcủaanhnảynởvàkíchthíchtưduycủa nhà bác học.Nếu đã ra vườn, Pi-e không thể nào ngồi yên chỗ.Anhkhông biết”nghỉ ngơi”. Anh lại không thích những cuộc đi chơi thôngthường,sắpxếptrướctừngchặng.Tựahồnhưanhkhôngcókháiniệmvềthờigian.Saocứphảibanngàymớiđi,màchẳngđibanđêmvàcứđợiđếnngàymớiăn?Pi-evốnquencáinếpnàytừbé,hễthíchthìđi,bấtluậnsángsớmhaychiềutối,màcũngchẳngcầnbiếtmìnhsẽquayvềsaubangàyhaysaumộtgiờ.XưakiaPi-ethườngcùnganhruộtđichơiphóngkhoángnhưthế,chođếnnayvẫngiữlạinhữngkỉniệmtuyệtvời…

Song những chuyến đi chơi đó đây, hè 1895, “tuần trăng mật dungoạn”đócònêmdịuhơnnhiềuvìđượctìnhyêutôđiểmvàlàmchothêmrạorực.

Chỉtốnvàiphơ-răngtiềntrọtronglàng,vàchịukhóđạpxe,cặpvợ

chồngtrẻđãtạochomìnhnhữngngàyvàđêmthầntiênhạnhphúc,chỉcóhaingườivớinhau.

Hômnay,gửixeđạptronglàng,Pi-evàMa-riđãrờiđườngcái,dầnbướcvàomộtconđườngnhỏchỉmang theomìnhmột labànvàmấy tráicây.Pi-eđitrước,bướctừngbướcdài,Ma-rithoănthoắttheosau.Phớtlờcảtụclệ,côxắnváycaohơnđểđichodễdàng.Đầutócđểtrần,cômặcmộtcáiáotrắngrấttươimát,dễcoi,điđôigiầytovàmangmộtthắtlưngdachỉtiệnchứkhôngđẹp.Trongtúithắtlưngcómộtcáiđồnghồ,mộtdaodípvàíttiềnlẻ.

Pi-ekhôngngoảnhlạinhìnvợ,vừađivừanóitolênnhữngsuynghĩlúcnàyvềmộtvấnđềtinhthểhọcphứctạp.AnhbiếtrằngMa-rivẫnchúýnghevàsẽcómộtcâutrảlờithôngminh,độcđáovàlýthú.Ma-ricũngcónhiều dựđịnh lớn.Cô sẽ chuẩnbị thi thạc sỹ và thể nào ônghiệu trưởngtrườngVậtlývàHóahọccũngsẽchophépcôcùngnghiêncứutrongmộtphòngthínghiệmvớiPi-e.Luônluônsốngbênnhau!Khôngkhinàoxarờinhau!

Xuyênquanhữnglùmcây,họđếnmộtbờaochungquanhđầysậy.Pi-enhưmộtđứatrẻthơhồnnhiênvuithúkhámphárathếgiớisinhvậtvàthựcvậtcủađámnướctùhãm.Anhrấtamhiểuvềcácloạithằnlằn,chuồnchuồn,kìđà…TrongkhiMa-ringảlưngtrêncỏ,anhthoănthoắtbướctrênmộtcâyđổ,lỡchânlàngãvàướthếtđấy,nhưnganhcứcốvớitayháivàibôngdongvàngvàhoasúngmàunhợtnổilềnhbềnhtrênmặtnước…

Chợtnhớđếncôngviệc,Pi-ekhôngthiếtgìđếntrờiđấtnữa.Baokhókhăntinhtếvàmênhmôngtrongnghiêncứuđangđòihỏigiảiquyết,baobímậtvềsựtăngcườngcáctinhthểđangquyếnrũanh.Pi-emôtảcáimáymàanhmuốn lắp để làmmột thí nghiệmmới.VàMa-ri vớimột giọng trungthực,lạicónhữngcâuhỏithôngminh,nhữngcâutrảlờiđầysuynghĩ.

Nhữngngàyhạnhphúcấy,mộtsợidâyđẹpnhấtđãnốiliềnđôitraigái.Haitráitimcùngđậpmộtnhịp,haibộóckìtàicùngchungmộttưduy.Ma-rikhôngthểlấyaihơnlànhàvậtlýcótài,mộtconngườikhônngoancótinhthầncaothượng.Pi-ecũngkhôngthểlấyaihơncôgáiBaLantóchung,âu yếm, linh hoạt, trong chốc lát có thể đang ngây thơ chuyển thành siêuviệt,vừalàbạnvừalàvợ,vừalàngườiyêuvànhàbáchọc.

*

**

Mùahèêmđềm,tuyệtđẹp!Đầutháng8,haivợchồngdọnđếngần

Săng-ti-iởmộttrạinhỏlấytênlà“ConHươu”.Lầnnày,cũnglạinhờtàicủaBrô-ni-a,họđãthuêđượcmộtcănnhàyêntĩnhnàytrongmấytháng.Pi-evàMa-riđếnđâyởcùngvớibàcụDu-xki,vợchồngchịBrô-ni-avàđứacháugáiHê-len-quengọi là“Lu”vàcụXkhua-đốp-xkicùngHê-lacònchơiởPháp.Thúvịthay,mộtngôinhànênthơ,chơivơigiữanhữnglùmcâygỗ,nơitrúẩncủathỏrừngvàchimtrĩ!Thúvịthaytìnhthânthươnggắnbóhaidònghọvàbathếhệ!

Pi-eQui-riđãhoàntoàngiànhđược tìnhcảmcủanhàvợ.AnhbànluậnvềkhoahọcvớicụXkhua-đốp-xki.Anhthủthỉnóichuyệnvớicái“Lu”batuổi,rấtkháu,rấtnhộn,làniềmvuicủacảnhà.Thỉnhthoảng,haicụQui-riởXôsangchơi.Đếnbữa,trênchiếcbànănrộng,lạiđặtthêmhaibộbátđĩa.Cảnhàrộnràngtiếngnóitiếngcười,hếtchuyệnhóahọclạiđếnchuyệnyhọcrồisanggiáodụctrẻem,rồivấnđềkhoahọcởPháp,ởBaLan.

BảnchấtPi-ekhônghềcómộtchúthoàinghigìđốivớingườinướcngoàinhưthườngthấyởnhữngđồngbàocủaanh.HaigiađìnhDu-xkivàXkhua-đốp-xki lại làm cho nhà bác học siêu lòng.Muốn biểu lộ tình yêunồngthắmcủamình,anhcốgắngmộtcáchcảmđộnghọctiếngBaLan,thứtiếngkhónhấtChâuÂuvàthờiđóbịxemnhưvôíchvìlàthứtiếngcủamộtnướcđãbịxóatêntrênbảnđồthếgiới.

Ởtrại“ConHươu”,Pi-ehọctiếngBaLan.Đếntháng9,theochồngvềởXô,thìlạiđếnlượtMa-ritraugiồithêmtiếngPháp.Côchẳngmonggìhơn.Ma-rirấtquíbốmẹchồng.TìnhthươngyêucủahaicụQui-risẽ làmdịubớtnỗinhớnhungcủacôkhigiáosưXkhua-đốp-xkivàchịHê-latrởvềVác-xô-vi.

Vốncótâmhồncaocả,haicụQui-rikhônghềngạcnhiênvềviệcPi-elấymộtcôgáinghèongườinướcngoài,gặpgỡtrongmộtgianxépsátnócở khu La Tinh.Ngay từ lúc đầu, hai cụ đãmếnMa-ri, không chỉ vì cái“duyêndángXla-vơ”màcòndovẻthôngminhkhácthườngvàtínhtìnhcủaMa-rinữa.

VềởXô,Ma-richỉlấylàmlạcómỗimộtđiềulàthấymọingườiởđâyrấthăngsaybànluậnchínhtrị.BácsỹQui-ricócảmtìnhvớitràolưutư

tưởng1848,chơithânvớiHăng-riBrit-xôngtrongĐảngcấptiến.Cụthíchđấu tranh.Ma-rixưanayđã từngquenchốngđối lạiáchápbứccủanướcngoài,lầnnàycódịphiểuthêmcáckiểutranhchấpđảngpháithôngthườngmàngườiPhápvẫnưachuộng.Côkhôngđượcnghenhữngcuộctranhluậntrànggiangđạihảicùngnhữnghọcthuyếtsôinổiđầytínhchiếnđấuvàlòngnhânđạo.Vàmỗikhimệtmỏi,côlạiđếnbênchồng,anhvẫnimlặng,mơmàng,khôngthamgiavàocuộcbàncãi…

*

**

Ởsốnhà24phốNhàmáynướcđá, cửa sổ trông ramộtkhuvườnrộng,câyto.Đólàthúvuiduynhấtcủagiannhàthiếutiệnnghinày.Đôivợchồng trẻ dọn đến đây từ thángmười. Ba buồng chật hẹp. Pi-e vàMa-richẳngthiếttranghoànggì,vàkhôngnhậnmấythứđồđạccụQui-richo,vìchậtchỗ.Thêmmộttràngkỉhaymộtchiếcghếbànhlàthêmcôngquétbụibuổi sáng và lau chùi vào những ngày dọn dẹp.Ma-ri đâu có thì giờ làmnhữngcôngviệcấy!

Hàngngày,Pi-echỉcómộtsaymêlàcùngnghiêncứukhoahọcvớingườivợthânyêu.CuộcsốngcủaMa-richậtvậthơn,vìngoàiviệcnghiêncứu,cònviệcnộitrợtầmthườngvàvấtvả.Giờđây,khôngthểlơlàđờisốngvậtchấtnhưhồicònlàsinhviênXooc-bonnữa.Đinghỉhèvề,Ma-rimuangaymộtquyểnsổbìađencóinchữvàng:“Chitiêu”.

Mỗitháng,lươngcủaPi-eởtrườngVậtlývàHóahọclànămtrămquan.TrongkhichờđợiMa-rithixongthạcsỹ,sẽđượcgiảngdạyởPháp,sốtiềnnàylàtấtcảthuhoạchcủađôivợchồngtrẻ.Vớimộtgiađìnhbìnhthườngthìcũngtạmđủ,Ma-riđãhọccáchchitiêudèsẻn.Vấnđềlúcnàylàlàmthếnàotronghaimươibốngiờ,thanhtoánhếtmọicôngviệcnhọcnhằncủamộtngày.Phầnlớnthìgiờ,Ma-riởphòngthínghiệm,ởđâycôđãđượcsắpxếpmộtchỗlàmviệc.Vàođếnnơinàylàhạnhphúcrồi.Thếnhưngởnhàriêng,phốNhàmáynướcđá,phảidọngiường,quétsàn,quầnáocủaPi-ephảilànhlặn,chỉnhtề,cácbữaănphảitươmtất.Màkhôngcóaigiúpcả…

ThếlàMa-ridậyrõsớm,đichợvàđếnchiều,ởtrườngvềlạicùngPi-etạtvàohàngthựcphẩmvàhàngsữa.ThờinàocôXkhua-đốp-xkavôtưkhôngbiếtnấusúpvớinhữngthứnaycònđâu?ĐốivớibàQui-ri,giờđâybiếtnhữngcáiđó,làmộtvấnđềdanhdự.

Trước khi lập gia đình,Ma-ri đã lén đến nhờ bà cụDu-xki và chị

Brô-ni-a bày cho cách nấu nướng, tập luộc gà, rán khoai. Nay cô đã làmđượcnhữngmónănngonlànhchoPi-e,cònPi-ethìđãngtríđếnnỗikhôngthấysựcốgắngvượtbậcấy.

Ma-ricómộtniềm tựáihơi trẻcon.CôkhôngmuốnđểmẹchồngngườiPháp,nhỡramộthômlàmmóntrứnghỏng,sẽhỏito,chẳnghiểuhọdạy các cô gáiVác-xô-vi làm những gìmà đến trángmột cái trứng cũngkhôngnênthân?Giảsửcónhưvậythìcôsẽhổthẹnbiếtchừngnào!Côđọcđiđọc lạiquyểnsáchdạynấunướng,vàmỗi lần tập,đềughikĩbên trangsáchlầnnàolàmhỏng,lầnnàothànhcông,vàtạisao,vớinhữngtừkhoahọcchínhxác.

Ngườinộitrợtrẻđónghĩranhữngmónăndễlàm,ítphảicanh,cóthểđể“mặcchonóchínâmỉ”trongnhữnggiờmìnhđếntrường.Nấubếpcũngkhónhưnghiêncứukhoahọc,cũnglắmbíẩnkhôngkém.Làmcáchnàochomỳốngkhỏidínhnồi?Hầmthịtbò thìchovàonước lãhaynướcđangsôi?Luộcđậucôvephảibaonhiêulâumớichín?Ma-ri,máđỏửnglênvìnóng,cứ thởngắn thởdài trướccáibếpđốtbằng thankhí.Nhớ lạixưakia,ănbánhmỳvớibơ,uốngnướctrà,ăncủcảiđỏvàquảanhđào,chẳngđơngiảnhơnsao?

Khóthìkhó,côvẫndầndầngiỏihơn.Cáibếphơiđãbaophenlàmcháymónthịtbònayphảivàokhuônphép.Trướckhiđi,Ma-rivặnnhỏlửavới sựchínhxáccủanhàvật lý rồi tầnngầnnhìnmột lầncuốimấychiếcxoongđặttrênbếplửa,côđóngcửaphòng,bướcvộixuốngtheokịpPi-eđểcùngtớitrường.

Mườilămphútsau,côđãđangcúixuốngnhữngnồicổcongkhác,cũngvớimộtđộngtácthậntrọng,côlạiđiềuchỉnhngọnlửacủamột“đènkhíphòngthínghiệm”.

*

**

Támgiờnghiêncứukhoahọc,vàkhoảngbagiờnộitrợ,nàođâuđãxongviệc!Tốiđến,saukhighicácchitiêuhàngngày,Ma-rilạingồitrướccáibàngỗtạpvùiđầuvàosách.Giờlàlúcchuẩnbịchokìthithạcsỹsắptới.

Ngồibênkiangọnđèn,Pi-eđangcặmcụithảogiáotrìnhdạyởtrườngVậtlývàHóahọc.Nhiềulúc,Ma-ricảmthấyđôimắtsâuđẹpđẽcủachồngnhìnmình.Côngướclên,gặpcáinhìncủaPi-emộtbiểuhiệnyêuđươngvàkhâmphục.Mộtnụcườitraođổigiữahaiconngườiđangyêuđó.Đếnhai,bagiờsáng,vẫncóánhđèntrênnhữngkhungcửakínhvàtrongcáiphònglàmviệcchỉcóhaighếđóvẫnnghetiếngtrangsáchkhẽlậtsaysưavàtiếngngòibútviếtmiệtmàitrêngiấy.

Ma-rithithạcsỹ,đỗđầu.Pi-esungsướngquàngtayvàocổngườivợBaLanyêuquí.Vaikềvai,haianhchịtrởvềphốNhàmáynướcđávàngaylúcấy,họbơmxeđạp,soạnbalô,đichơivùngÔ-véc-nhơ.

Saomàhaivợchồngnàyphungphísứclựcnhưthế,cảvềtrítuệvàthể xác!Ngayđến nhữngngàynghỉ của họ cũng làmột sự tiêu pha nănglượngtháiquá.

TríchmộttrangsổtaycủaMa-rivềnhữngngàysốngsôinổiđó:

“Chúngtôicòngiữmộtkỉniệmrạngrỡvềmộtngàynắngráo,saumộtđoạnleodốcmệtnhọc,chúngtôirongxequacánhđồngcỏxanhtươi,mátmẻcủavùngÔ-brac,đượchítthởkhôngkhítronglànhtrêncaonguyên.Mộtkỉniệmsốngnữalàmộtbuổichiều,vàođếnthunglũngTơ-luy-e,đượcnghemộtđiệudânca rấtmê lyvọngxa từmộtcon thuyền trôi theodòngnước.Vìkhôngthíchtínhchặngđường,mãiđếntảngsánghômsaumớivềnhà.Chảlàgặpmấychiếcxengựa,nhữngconvật thấyhaicáixeđạphốthoảng,lồnglênlàmchúngtôiphảiđitắtquamấythửaruộngvừacàyải.Sauđólạilênđườngcáiđạpxetrêncaonguyênánhtrănghuyềnảo”…

Nămthứhaicuộcsốnggiađìnhchỉkhácnămđầulàvềtìnhhìnhsứckhỏe.Ma-riđãcómang, lòng thìmongmuốncóconnhưng lạibựcbộivìmệtmỏi,khôngcònđứngtrướccácdụngcụđểnghiêncứu“từtínhcủacáckimloại”.

Tháng7năm1897,Pi-evàMa-ri,từhainămnay,chưarờinhaumộtbước,lầnđầutiênphảixanhau.NhândịpcụXkhua-đốp-xkisangPhápnghỉhè,Ma-riđãđếnởvớibốtạikháchsạn“Nhữngphiếnđáxám”ởPo-blăng,cònPi-ebậnkhôngđiđược.

Pi-ebiênthưchoMa-ritháng7năm1987:

“Em rất yêu quí, hômnay anh vừa được thư em và lòng anh trànngập sung sướng.Ởđâykhônggìmới cả, chỉ thiếuem thôi, tâmhồnanhđangbaytheoem.”

Mấydòngchữnày,Pi-eviếtnắnnót…

BằngtiếngBaLan,thứtiếngkhóhọcmànhàvậtlýlạimuốnviếtcảnhữnglờiâuyếmnhất.Ma-ricũngtrảlờibằngtiếngBaLanvớinhữngcâudễđọc,chongườimớihọc:

“Anhyêudấu,trờiđẹp,nắngấm.

Vắng anh, em buồn rười rượi, em đợi anh cả sáng lẫn chiều màkhông thấyanhđến.Emvẫnkhỏevàcốhết sức làmviệc, songcuốnsách

củaPoăng-ca-rê[34]

khóhơnlàtrướcđâyemnghĩ.Emcầntraođổivớianhđểcùngxemchỗnàokhóhiểuđốivớiem”.

LạidùngtiếngPháp,Pi-ebiênthưchoMa-ri,mởđầubằng“Emrấtđỗiyêuquí”,kểvộicuộcsốngởXôvàcôngviệccuốinămcủaanh.Anhnghiêmtúcnhắcđếntãlót,áodàitay,vàáocánhcủađứatrẻsắpchàođời.

“Hômnayanhgửimộtbưukiệnchoem,cóhaiáođandàitay,hìnhnhưcủabàP.gửi.Mộtcỡbévàmộtcỡto.Cỡnhỏhợpvớiáolenđanchun,cònbằngvảithìphảirộnghơn.Emcầnphảicóhaicỡ.”

Bấtgiác,anhlạinóiđếntìnhyêucủamìnhvớinhữnglờiđằmthắmhiếmcó:

“Anhnhớđếnem,ngườiđãchiếmhoàntoàncuộcsốngcủaanh.Vàanhmongsaocóthêmtàinăng.Anhtưởngnhưnếudồntấtcảtrítuệvàoemnhưlúcnàyanhđanglàm,đángraanhphảicóthểnhìnthấyem,xememđanglàmgìvàlàmemthấyrằnghiệngiờanhhoàntoànthuộcvềem.Songvẫnkhôngtàinàocóđượcmộthìnhảnhnhưthế”.

Đầutháng8,Pi-evộivãđếntìmMa-riởPô-blăng.TrongtìnhtrạngMa-ricómangtámtháng,aicũngtưởnghaivợchồngsẽnghỉngơiyêntĩnh.Không!Họthậtvôtâmnhưnhữngngườimấttrí-haynhữngnhàbáchọc.HọlạiđixeđạptớiBretz-vẫnđitừngchặngđườngdàinhưmọibận.Ma-rithì quả quyết là không thấymệt, cònPi-e thì vội tin ngay.Anh cảm thấy

dườngnhưMa-rilàmộtconngườikhácthường,thoátkhỏiquyluậtcủatạohóa.

Songlầnnày,Ma-rikhôngđươngnổinữa,buộclòngphảirútngắnchuyếnđiđểtrởvềPa-ri.Ngày12tháng9năm1897,congáiđầulòngcủahainhàbáchọcrađời.ĐólàI-ren,mộtđứabéxinhđẹp,mộtphầnthưởngNô-ben tương lai, bác sỹQui-riđỡđẻchocondâu.Ma-ri cắn răngkhôngmộttiếngkêurên.

Sinhnởkhôngtốnkémgì.Trongsổchitiêungày12tháng9cóghimộtmục“đặcbiệt”:rượusâmpanh3quan,đánhđiện1quan10,trongmục“đau ốm”: dược phẩm và công chăm nom người bệnh 71 quan 50. Tổngcộngchitiêutháng9là430quan40.Haigạchđậmdướiconsố430nóilênsựbựcdọccủangườighisổvềkhoảnchitiêuđãtăngthêmnhưvậy.

*

**

Ma-rikhônghềnghĩđếnchọngiữaxâydựnghạnhphúcgiađìnhvàtheođuổisựnghiệpkhoahọc.Bàđãquyếtđịnhlàmsongsong.Yêuđương,sinhnởvànghiêncứukhoahọc,vàkhônglơ làmặtnào.Vànếubà thànhcôngtrongmọiviệc,đólànhờtìnhyêuvàlýtrí.

Theoýkiến thầy thuốc,ngườimẹ trẻphảichoconcai sữa.Nhưngsáng, trưa, chiều, tối, Ma-ri tắm, thay quần áo cho bé I-ren và trong khingườivúđẩyxeembéracôngviên,nhànữbáchọclạibậnrộntrướccácdụngcụphòngthínghiệm,thảogấpcôngtrìnhnghiêncứuvềcácchấtnamchâmsẽđăngtrongbảntincủa“Hộikhuyếnkhíchkĩnghệquốcgia”.

Thế là cùngmột năm sinh đứa con đầu lòng, chỉ sau đó ba tháng,Ma-ricôngbốkếtquảnghiêncứuđầutiêncủamình.

Nhiềulúcbàtưởngnhưkhôngthểđươngnổicuộcsốngcăngthẳng,mệtnhọcchẳngkhácgìlàmxiếcđó.Từkhicómang,sứckhỏeMa-rigiảmsútrõrệt.AnhCa-di-miaDu-xkivàbácsỹVô-chi-ê, thầythuốcvẫnkhámbệnhchogiađìnhQui-riđềunóiMa-ribịnhámphổibêntrái.Nhớlạixưakiabàgiáođãchếtvìlao,haibácsỹkhuyênMa-rinênnghỉngơi,tĩnhdưỡngvàitháng.NhưngMa-rikhôngnghe.Vìcònbaomốilokhác!Nàophòngthínghiệm,nàochồng,nàocon,I-renmọcrăng,quấy,rồicúm,nhữngchuyện

nhonhỏnàythườnglàmchohainhàvậtlýphảinhiềuđêmmấtngủ.CũngcókhiMa-ri tựnhiênhốthoảng tất tảchạy rangoài trườngVật lý,đếncôngviênMông-xu-ri.Chẳngbiếtngườivúcóđể lạc conbékhông?Kia rồi,ởđằngxa,bàvẫn trông thấychị tavàcáixebénhỏ,bên trongxecóvậtgìtrăngtrắng.

CụQui-riđãđemlạichocondâumộtsựgiúpđỡquýbáu.Ma-risinhI-renđượcvàingàythìbàbácsỹQui-richếtnêncụquấnquýtvớicháubé.Trongvườnnhà,cụchămnomdìudắttừngbướcđichậpchữngđầutiêncủaI-ren.KhiPi-evàMa-rikhôngởphốNhàmáynướcđánữamàdọnđếnmộtngôinhànhỏởphốKê-lec-manthìcụcũngđếnởvớiconcháu,I-rensẽthấyởôngnộimộtngườithầydạyhọcvàbạnchơithânthiếtnhất.

*

**

Quãngđườngdàibiếtbaotừbuổisángthángmườimột1891khimộtcô gái Ba Lan taymang tay xách bộn bề những gói, đáp tàu hỏa đến gaPhươngBắctrongmộttoaxehạngba…!Ma-ri-aXkhua-đốp-xkađãkhámphá ra vật lý, hóa học và toàn bộ cuộc đời củamột người đàn bà.Cô đãthắngmọitrởngại,khókhăn,từcáinhỏnhấtđếncáilớnnhấtmàkhôngmộtlúcnàongờrằngmìnhđãphảivậndụngmộttinhthầnbềnbỉvàmộtlòngdũngcảmphithường.

NhữngbướcđầuphấnđấuvànhữngthắnglợiấyđãlàmMa-rithayđổitừdángngườiđếnkhuônmặt.KhôngsaokhỏixúcđộngkhinhìnhìnhảnhMa-ri lúcngoàibamươi tuổi,côgáichắcnịchnămxưađã thànhmộtthiếuphụmảnhkhảnh.Giờđây,trôngthấyMa-riaicũngnghĩ:“Ngườiđànbànàomàđẹplạlùng,quyếnrũthế?”nhưnglạikhôngdámnóiravìbàcóvầngtránrộngmênhmôngvàcáinhìnsâuthẳm.

BàQui-riđẹpranhưđểsửasoạnđónvinhquangđangchờđợi.

CHƯƠNGXII

KHÁMPHÁRACHẤTRA-ĐI

Một người vợ trẻ trông nomnhà cửa, tắm rửa con gái bé, đặt nồi,xoonglênbếp…vàtrongphòngthínghiệmnghèonàncủaTrườngVậtLý,mộtnữbáchọchoànthànhphátminhquantrọngnhấttrongkhoahọchiệnđại.

Haibằngcửnhân,mộtbằng thạc sĩ,một công trìnhnghiêncứuvề“từ tínhcủanhững loại thépđã tôi”.Đó là thốngkêhoạtđộngcủaMa-ri,tínhđếncuốinăm1897,khibàquaylạilàmviệcsauthờigiannghỉđẻ.

Giờđây,bướctiếntriểnlô-gíchtrongsựnghiệpcủaMa-rilàchuẩnbịthitiếnsĩ.Saumộtvàituầnlễcânnhắc,nhànữbáchọcthấycầnchọnmộtđềtàinghiêncứucómộtnộidungđặcbiệtphongphúđểlàmluậnán.Vớimụcđíchđó,Ma-riđãxemlạimộtlượtcáccôngtrìnhnghiêncứumớivềvậtlý.

Trong việc chọn lựa này, ý kiến của Pi-e rất quan trọng, Pi-e làtrưởngphòngthínghiệm,“thủtrưởng”củaMa-ri, lại làmộtnhàvật lýlâunăm,cónhiềukinhnghiệmhơn.BêncạnhPi-e,Ma-ricảm thấymìnhnhưcònđanghọcviệc.

Song,phảinóiđếnvaitròcátínhvàbảnchấtsâuxacủacôgáiBaLantrongviệcquyếtđịnhvềvấnđềnghiêncứunày.Từbé,Ma-riđãmangtrong lòng hammuốn hiểu biết và dũng cảm của những nhà thám hiểm.ChínhbảnnăngấythôithúcmàcôxarờiVác-xô-viđểđếnPa-rivàtrườngXooc-bon,vàcũngvìsaymêhọchỏimàcôưacácgianphòngtĩnhmịchởxómLa-tinhhơncănnhàấmcúmcủaanhchịDu-xki.Mỗilầnđichơithămrừng,côthườngtìmconđườngnàoítdấuchânnhất,hoangdạinhất.

Giờ đây, Ma-ri giống như một nhà du hành đang nghĩ đến mộtchuyếnđitrọngđại.Ngườiđócúixuốngbảnđồ,pháthiệngiữamộtvùngxaxămmột têngọi lạ tai, làm trí tưởng tượngcủamìnhbịkích thích,vàbấtgiác,quyếtđịnhchỉđiđếnchỗấychứkhôngđiđâukhác.Đọclạinhữngbản

báocáovềkếtquảnghiêncứuthểnghiệmmớinhất,Ma-ridừnglạiởcôngtrìnhcủanhàvậtlýhọcHăng-riBếch-cơ-renđăngnămngoái.Pi-evàMa-riđãxemquamộtlầnrồi.NhưngnayMa-riđọckĩhơn,nghiêncứuthêmvớisựcẩnthậnquenthuộccủamình.

SaukhiRơn-gân[35]

tìmratiaX,Hăng-riPoăng-ca-rênảyraýnghĩnghiên cứu về các chất huỳnh quang, xem dưới tác động của ánh sáng,chúng có phát ra những tia giống như tiaX không. Cùngmột ý kiến ấy,

Bếch-cơ-ren[36]

đãnghiêncứumuốicủamộtkimloạihiếm:ĐólàU-ra-ni.NhưngBếch-cơ-renlạitìmramộthiệntượngkháckhóhiểu:cácmuốiu-ra-nikhôngcầntácđộngcủaánhsáng,vẫntỏaranhữngquangtuyếncótínhchấtmớilạ.Mộtchấtmuốiu-ra-niđặttrênmộttấmkínhảnhbọctronggiấyđen,đã tácđộngvào thuốc ảnh, qua tấmgiấy.Giốngnhưquang tuyếnX,nhữngtiau-ra-nicũngkhiếnmộtmáyđiệnnghiệmphóngđiện,dokhôngkhíchungquanhhoáthànhdẫnđiện.

Bếch-cơ-renđãthểnghiệmvàđiđếnkếtluậnrằngnhữngđặctínhấykhôngtuỳthuộcvàomộtnguồnánhsángtiếpnhậntừtrước,màvẫntồntạikhimuốnu-ra-niđãbịgiữrấtlâutrongbóngtối.SongBếch-cơ-renchỉmớikhám phá ra hiện tượng mà sau này Ma-ri Qui-ri gọi là tính phóng xạ.Nguyênnhâncủasựphátquangấyhiệncònbíẩn.MuốiU-ra-niphátquang,nghĩa làphát ranăng lượng,dù là rất ít.Vậynăng lượngấyởđâumàra?Tínhchấtcácquangtuyếnnàyrasao?Đâylàmộtđềtàinghiêncứulýthú,một luậnán thi tiến sĩ.Vấnđề rấthấpdẫnđốivớiMa-ri,nhất làphạmvinghiêncứuhãycòntrắng,nhữngcôngtrìnhcủaBếch-cơ-rencònmớimẻ,vàtrongcácphòngthínghiệmChâuÂu,theonhưbàbiết,chưaaiđisâuvàoU-ra-ni.

Chođếnlúcnày,điểmkhởiđầuvàthưmụcduynhấtlànhữngthôngbáocủaHăng-riBếch-cơ-ventrướcviệnHànlâmkhoahọcnăm1896.

Đivàokhámphámột lĩnhvựcchưahềaiđặtchân tới thậtsaysưahàohứngbiếtbao!

*

**

ChỉcòntìmmộtchỗchoMa-rilàmcácthínghiệm.Khókhănbắtđầu

từđây.Pi-emấylầnkhẩnkhoảnvớiônghiệutrưởngtrườngvật lý,nhưngchỉ đượcmột kết quả rất nhỏ: nhà trường để choMa-ri sử dụngmột cáibuồngkhoởtầngdưới,cótườnglắpkính.Đólàmộtkhônggianbềbộn,ámkhóivừalàkhochứahàng,vừađểđặtmáy,trangbịkĩthuậtthôsơ,tiệnnghikhôngcó.

Thiếu trang bị điện thích hợp và thiếumọi thiết bị khởi đầu trongnghiên cứu khoa học,Ma-ri không nản lòng vẫn tìm cách cho chạymáymóc,dụngcụtronggianphòngchậthẹp.

Nàocódễđâu.Ẩmướtvàthờitiếtthayđổilàkẻthùnhamhiểmcủacácdụngcụchínhxác.Trongphòngmáynhỏhẹpnày, thờitiếtrấthạiđốivớinhữngđiệnnghiệmkếnhạybén,màcũngchẳngtốtgìchosứckhoẻcủaMa-ri.Songcóhềchi!Nhữnglúclạnhquá,Ma-riđềughivàosổtaynhiệtđộdohànthửbiểuchỉ.Ngày6thánghai1898,giữanhữngconsốvànhữngcôngthức,cóghi“Nhiệtđộốngtròn6025”.Tiếptheolàmườichấmthan!Sáuđộ,rétthật.

Trướctiên,cầnphảiđochođượckhảnăng“I-ônhoá”củatiau-ra-ni,nghĩalàkhảnănglàmchokhôngkhítrởthànhdẫnđiện,khiếnmộtmáyđiệnnghiệmxảđiện.

Phươngpháp rấthaymàMa-riápdụng–nósẽ làchìakhoá thànhcôngtrongcácthínghiệmcủabà–trướcđâyđãdoPi-evàGiắctìmratrongkhinghiêncứucáchiện tượngkhác.Dụngcụgồmmột“phòng i-ônhoá”,mộtđiệnkếQui-rivàmộtbànthạchanhápđiện.

NhậnxétđầutiêncủaMa-rirútđượcsaumộtvàituầnlà:cườngđộphátquangtỉlệthuậnvớilượngu-ra-nicótrongnhữngmẫunghiêncứuvàsựphátquangấycóthểđượcchínhxác,khôngphụthuộcvàotrạnhtháihoáhọccủaU-ra-nihoặcđiềukiệnbênngoàinhưánhsáng,nhiệtđộv.v…

Điềuđóđối với người thường, tưởngnhưkhông cógì quan trọng,nhưngtrướcconmắtnhàbáchọclạivôcùnghấpdẫn.Đãbaophen,trongvậtlý,cóhiệntượngkhônggiảithíchđược,saumộthồinghiêncứungắn,lạicóthểghépvàonhữngđịnhluậtđãbiếttrướckiarồivàdođó,chẳngcònlíthúgìđốivớingườitìmtòinữa.Cóthểvínhưtrongnhữngtruyệntrinhthámviếtdở,nếumớiđếnchươngbatácgiảđãchobiếtrằngconngườidángđiệulạlùngkia,cứnghĩlàthủphạmvụámsátnọ,chẳngquachỉlàmộtngườiđànbàbình thườngmàcuộc sốngchẳngcógìbímật, thì câuchuyệnhoá

nhạtvàchúngtakhôngmuốnđọcnữa.

Đằngnàykhác.Càngđisâutìmhiểuquangtuyếnu-ra-ni,Ma-ricàngthấy rằng đây là những tia rất lạ. Chúng không giống hiện tượng nào cả.Chúngkhônghềbịcáigìtácđộngđếnvàmặcdùrấtyếuớt,chúngcómột“đặccách”phithường.

TâmtríMa-ricứlậtđilậtlạiđiềubíẩnnày.Nhàbáchọclinhcảmlàchẳngbaolâu,cóthểkhẳngđịnhrằngsựphátquangkhóhiểuđólàmộtđặctínhnguyêntử.Bànghĩhiệntượngnàymớichỉbắtgặpởchấtu-ra-ni,songkhôngcónghĩarằngu-ra-nilànguyêntốhoáhọcduynhấtcóthểgâyrahiệntượngấy.Biếtđâucácchấtkháccũngcókhảnăngnày?Có thểnhững tiamớiđódongẫunhiênđượctìmthấyởu-ra-ni,màrồitrongtríóccácnhàvậtlý,chúngcứgắnliềnvớiu-ra-ni.Phảithửtìmnhữngtiaấyởchỗkhác.

Nghĩ là làm!Ma-ri thôikhôngnghiêncứuchấtu-ra-ninữamàsoátlạimộtlượttấtcảcácchấthoáhọcđãbiết.Kếtquảlàcáchợpchấtcủamộtnguyêntốkháclàtho-ricũngphátquangvớimộtcườngđộkhônglớn.Nhànữbáchọctrẻđãnhìnsángsuốt,hiệntượngnàykhônglàmộtđặctìnhcủau-ra-ni,cầnphảichonómộttêngọiriêng.BàQui-riđềnghịgọilàsựphóngxạ.Cácchấtnhưu-ra-nivàtho-ricókhảnăng“tỏaquang”đặcbiệt,lànhữngchấtphóngxạ.

Hiệntượngphóngxạlàmchonhàvậtlýbănkhoănsuynghĩnhiều.Bàtiếptụcnghiêncứunhiềuchấtkhácnhaubằngcùngmộtphươngpháp.Khôngchỉgiớihạnphạmvitìmtòivàonhữnghợpchấtđơngiảnlàmuốivào-xýt,Ma-ribỗngnảyraýsoát lại toànbộmẫuquặngcóởtrườngVật lý,đemthửhếtlượtquađiệnnghiệmkế,vínhưmộtcuộckhámxétthuếquan.Thửcầumay,khôngđượcgìcũnglàgiảitrí.Pi-ecũngnghĩnhưvậyvàcùngMa-richọnnhữngmẫuquặngcógân,cứnghoặcdễvụn,hìnhdángkìquặc,màMa-ricóýđịnhkhảosát.

ÝnghĩcủaMa-rithậtđơngiản–đơngiảnnhưmọikhámpháthiêntài.BàQui-riđãđếnmộtchặngđườngmàcólẽnhiềungườitìmtòikhácsẽngừnglạihàngtháng,thậmchíhàngnăm.Saukhisoátlạitấtcảcácchấthoáhọcđãbiếtvàtìmrađượcsựphátquangcủatho-ri,nhưMa-riđãlàm,cóthểhọsẽtiếptụctựhỏivàkhôngtrảlờiđượcvìsaocósựphóngxạhuyềnbíđó.Ma-ricũngtựhỏivàngạcnhiên.Songngạcnhiênnàydiễnrabằngnhữnghànhđộngcóhiệuquả.Mọikhảnănghiểnnhiênđãđược tậndụng,Ma-ri

quayracáichưadòđến,cáicònbíẩn.

Bàbiếttrướcsựkhảosátcácquặngsẽchothấycáigì.Nóichođúng,mớitưởnglàbiết.Loạiquặngnàokhôngcóchấtu-ra-nihoặctho-ri,sẽtỏrahoàntoàn“khôngcóthuộctính”.Còncácloạikháccóu-ra-nihoặctho-rithìphóngxạ.

Thực tế đã chứng minh những dự đoán ấy. Bỏ qua những quặngkhôngcó thuộc tính,Ma-ribámsátnhữngquặngkhácvàđođộphóngxạcủachúng.Ởđây,cóđiềurấtlạ.Sựphóngxạấymạnhhơnrấtnhiềusovớimứcphóngxạmàngườitacóthểdựđoánthôngthường,căncứvàolượngu-ra-nivàtho-ricótrongcácchấtđượckhảosát!

“Cóthểlàmộtlầmlẫntrongthựcnghiệm”.

Ma-ringhĩnhưvậy.Vìtrướcmộthiệntượngbấtngờ,phảnứngđầutiêncủanhàbáchọclàhoàinghi.

Ma-ri bình tĩnh làm lại các đo lường, với cùng những chất đangnghiêncứu.Mườilần,rồihaimươilần.Sựthậtvẫnhiểnnhiên,lượngu-ra-nivàtho-ricótrongquặngkhôngđủđểchứngminhcườngđộđặcbiệtcủahiệntượngtỏaquangđangtheodõi.

Độ phóng xạ quámức và khác thường ấy do đâu?Chỉ có thể giảithíchnhưsau:cácquặngchứađựngmộtlượngrấtnhỏmộtchấtcókhảnăngphóngxạmạnhhơnu-ra-nivàtho-rirấtnhiều.

Songchấtđólàgì?Trongcáccuộcthínghiệmtrước,Ma-riđãkhảosáttấtcảcácchấthoáhọckhácđãbiết.

Nhànữbáchọc trả lờicâuhỏiở trênvới sựvữngvàngvà táobạotuyệtvờicủanhữngthiêntài.Bàmạnhdạnnêulêngiảthuyết:cácquặngắtphảichứađựngmộtchấtphóngxạđồngthờicũnglàmộtnguyêntốhoáhọcchođếnnaychưabiết–mộtchấtmớilạ!

Mộtchấtmớilạ!Giảthuyếtnàythậthấpdẫn,quyếnrũ,nhưngvẫnmớilàgiảthuyết.Chođếnlúcnày,cácchấtphóngxạcựcmạnhấychỉtồntại trongtrí tưởngtượngcủaPi-evàMa-ri.Nhưngnhấtđịnhphảicó!Mộthôm,Ma-ricốnénxúcđộng,nóivớiBrô-ni-a:

- Chị có biết không,một hiện tượng tỏa quangmà em không giảithíchnổi,chínhlàdomộtnguyêntốhoáhọcchưaaibiết.Nguyêntốấyđâyrồi!Chỉcòntìmranó,Pi-evàemtinchắclàcó.Emnóichuyệnvớinhiềunhàvật lý thìhọngờ lànhầmlẫn trong thựcnghiệmvàkhuyênchúngemnêncẩntrọng.Songemnhấtquyếtlàkhôngnhầm.

Nhữnggiâyphútkhônggìsánhtàycủamộtcuộcsốngduynhất.Tâmlýthôngthườngvẫnhaymangmộtkháiniệmlãngmạnhoàntoànsailệchvềngười tìm tòivàsựkhámpháracáimới.Khôngphảibaogiờcũngcócái“giâyphútpháthiện”.Côngviệccủanhàbáchọcvốnphứctạp,tinhtế,vàtrongquátrìnhnghiêncứugiankhổ,sựthànhcôngkhônghềloéranhưmộttia chớp làm choángmắt.Đứng trước các dụng cụ củamình,Ma-ri có lẽkhôngbiếtđếncáisaysưađộtngộtcủathànhcông,vìniềmvuikhámpháthật ra đã tiềm tàng, tảnmạn trongbaongày làmviệc có tínhquyết định,nhữngngàychứachanhyvọng tuyệtvời.Song,hồihộpbiếtbao,cáigiâyphútmàMa-rithổlộbímậtcủamìnhchongườichịruộtvàđồngminhthânthuộc,saukhiđãvậndụngmộtlíluậnchặtchẽđểkiểmtralạivàkhẳngđịnhđượcrằngmìnhđangtheodõimộtchấtmớilạ.Haichịemxúcđộngkhôngnóinênlời,đểtâmhồnsaysưahồitưởnglạinhữngnămthángđợichờ,lầnlượt hy sinh cho nhau và cuộc đời sinh viên khắc khổ nhưng tràn đầy tintưởngvàmơmộng.

Mớicáchđâybốnnăm,Ma-riviết:

“Cuộc sống chẳng có vẻ dễ dàngđối vớimỗi chúng ta.Nhưngdùsao,phảikiêntrì,nhấtlàphảitinởmìnhchứ?Phảitinrằngtacónhiềuvềmộtmặtnàođóvàquyếtđạttớichobằngđược”.

Cái“khiếu”ấylàđẩykhoahọcvàomộtconđườngkhôngngờtới.

TrongthôngbáogửiViệnhànlâmkhoahọcđăngtrênBảntinkhoahọcngày12tháng4năm1898,Ma-riQui-ribáotintrongquặngPếch-blencóthểcómộtchấtmớicótínhphóngxạmãnhliệt.

Thôngbáocócâu:

“Hai quặng u-ra-ni là pêch-blen (ô-xít u-ra-ni) có hoạt tínhmạnhhơnbảnthânu-ra-nirấtnhiều.Hiệntượngnàyrấtđángchúýváchotatintưởngrằngcácquặngấycóthểchứađựngmộtchấtcóhoạttínhhơnu-ra-ninhiều”.

Đólàgiaiđoạnđầucủasựkhámphárachấtra-đi.

*

**

Donhạycảm,Ma-riđãchứngminhchomìnhrằngchấtấynhấtđịnh

phảicó.Bàkhẳngđịnhnhưvậy.Bâygiờchỉcòntruylùngchấtấymàthôi.Bâygiờphảilấythựcnghiệmkiểmtragiảthuyết,cốtáchriêngcáichấtấyra.Tuykhôngthamdựtrựctiếpvàoviệcnày,Pi-ethườngxuyênnhậnxét,gópýgiúpđỡMa-ri.

Trướckếtquảđặcbiệtbấtngờ,Pi-equyếtđịnhtạmngừngcôngtrìnhnghiêncứuvềtinhthểmàanhđanglàm,đểdốcsứccùngMa-ritìmnguyêntốmới.

Thế làkhimộtviệc trọngđại cấp thiếtđòihỏimột sựcộng tác thìmộtnhàvậtlýlớnđãcómặtbêncạnhmộtnhàvậtlý.ĐólàPi-e,ngườibạnđờicủaMa-ri.

Banămtrướcđây,tìnhyêuđãnốiliềnhaiconngườiphithườngấy.Tìnhyêu,vàcólẽmộtsựtiêntridiệukì,mộtbảnnăngkhôngthểlầmlẫnvềtinhthầnđồngđội.

*

**

Sứcchiếnđấunayđãgấpđôi.TrongcáixưởngnhỏẩmướtphốLô-mông, hai khối óc, bốn bàn tay cùng tim tòimột nguyên tốmới.Từ nay,trongsựnghiệpchungcủahaivợchồngbáchọcQui-ri,khôngthểphânbiệtđâu làphầncủangườinày,đâu làphầncủangườikia.Chúng tabiết rằngMa-ri,saukhichọnnghiêncứucácquangtuyếncủau-ra-nilàmđềtàiluậnántiếnsĩ,đãkhámphárarằngnhiềuchấtkháccũngcótínhphóngxạ.Rồisaukhikhảosátnhiềuloạiquặng,Ma-riđãcóthểbáocáosựcómặtcủamộtnguyêntốhoáhọcmớiphóngxạrấtmạnhvàtầmquantrọnghàngđầucủapháthiệnnàyđãthúcđẩyPi-eQui-ritạmngừngnghiêncứuvềlĩnhvựckhácđểtìmcáchtáchchấtđóra.Từthángnămhaythángsáu1898đó,bắtđầusựcộngtácchặtchẽtrongtámnămgiữaPi-evàMa-ri,chỉchấmdứtmộtcách

tànbạodomộttainạnchếtngười.

Trongsuốttámnămấy,khómàphânbiệtđượcviệcgìdoMa-rilàm,việcgìdoPi-elàm.Cólẽhaivợchồngbáchọcđềukhôngnghĩđếnđiềuđó.ThiêntàicủaPi-eQui-riđãđượctỏrõquanhữngcôngtrìnhđặcbiệtcủanhàvậtlýtrướcđây.CònthiêntàicủaMa-rilàlinhcảmngaytừgiâyphútđầusựkhámpháấy,vàkhởiđầumộtcáchchớpnhoáng.Thiên tàiấysaunàyđược thể hiệnmột lần nữa khi bà quả phụQui-ri trong cảnh cô đơn, vẫndũngcảmđảmđươngmộtkhoahọcmớivàđưadầnkhoahọcnàyđếnpháttriển rạng rỡ, hài hòa.Đó chẳng phải là những chứng cớ hiển nhiên rằngtrongquátrìnhphốihợptuyệtdiệugiữamộtnammộtnữấy,cuộctraođổilàbìnhđẳngđósao?

Nhưvậykểcũngđủthỏamãnlòngchúngtathathiếtmuốntìmhiểuvàkhâmphục.Hãyđừng tách rờihaiconngười trànđầy tìnhyêumàchữviết cũngquyện lấynhau trênnhững trang sổghi đầy công thức.Hai conngườimàrồiđâysẽcùngkíchunghầuhếtnhữngbảnbáocáokhoahọccủahọ.Pi-evàMa-ri thườngviết:“Chúng tôi thấy rằng…chúng tôinhậnxétrằng…”Trườnghợpbấtđắcdĩphảinóirõvaitròtừngngười,hainhàbáchọcsẽdùngcáchnóicảmđộngnhưsau:

“Nhiềuquặngu-ra-nivàtho-ri(pêch-blen,can-cô-litvàu-ra-nit)rấtcóhoạttínhvềphươngdiệnphátratiabếch-cơ-ren.Trongmộtcôngtrìnhtrướcđây,mộttronghaichúngtôiđãchỉrõrằnghoạttínhcủacácquặngấycònmạnhhơncảhoạttínhcủau-ra-nivàtho-rinữa,vàđềxuấtýkiếnrằnghiệuquảnàycólẽdomộtchấtgìkháccóhoạttínhchứađựngtrongnhữngquặngđóvớimộtlượngrấtnhỏ”.

(Pi-evàMa-riQui-ri.Tườngtrìnhngày18tháng7năm1898).

*

**

HaivợchồngbáchọcQui-ritìmcái“Chấtrấtcóhoạttính”trongmộtloạiquặngu-ra-ni,đólàpêch-blen.Ởthểthô,quặngpêch-blentỏraphóngxạmạnhhơnbốnlầnô-xítU-ra-nitinhkhiếtmànóchứađựng.Nhưngthànhphầncácchấtcótrongquặngấyđãkhárõ.Vậythìcáinguyêntốmớinằmtrong quặng này phải ởmột lượng rất nhỏ cho nên các nhà bác họcmớikhôngthấy,mặcdầuđãdùngnhữngphươngphápphântíchtỉmỉvàchính

xác.

Pi-evàMa-riướclượngrằngquặngphảichứađựngkhôngquámộtphầntrămnguyêntốmới,vàcònnghĩrằngnhưthếđãquáítrồi.Họsẽkinhngạcbiếtbaonếubiếtrằngchấtphóngxạbímậtấykhôngcóđếnmộtphầntriệutrongquặngpêch-blen.

Rấtkiênnhẫn,hainhàvậtlýbắttaykhảosátbằngmộtphươngpháptựđặtra,dựatrêntínhphóngxạ:dùnglốiphântíchhóahọcthôngthường,táchriêngcácchấtcótrongpêch-blenrồiđođộphóngxạcủatừngchất.Quanhiềulầnloạitrừ,dầndầnhiệntượngphóngxạ“dồn”hếtvàonhữngmảnhquặngnàođó.Côngviệccàngtiếnthìphạmvinghiêncứucàngthuhẹp.ĐóchínhlàphươngphápmàSởCônganhaydùngkhicầnkhámtừngnhàtrongmộtkhuphốđểtruylùngmộtkẻphạmtội.

Songởđây,khôngchỉcóphạmnhân:tínhphóngxạtậptrungvàohaiphầnhóahọccủapêch-blen.ĐốivớiôngbàQui-ri,đó làdấuhiệucóhaichấtmớikhácnhau.Kểtừtháng7năm1898,họđãcóthểcôngbốsựkhámpháramộttronghaichấtnày.

Pi-ebảongườivợtrẻ:

-Emphảiđặttêncho“nó”đi!

NgườithiếuphụtrướckialàcôXkhua-đôp-xkatrầmngâmmộtlúc.Bấtgiác,tráitimMa-ribayvềTổquốcđãbịxoátêntrênbảnđồthếgiới.BàmơmàngsuynghĩrằngsựkiệnkhoahọcnàysẽđượcđăngbáoởnướcNga,nướcĐức,nướcÁo,nhữngnướcđangđànápBaLan.Rồibàngậpngừngđáp:

-Haygọinólà“Pô-lô-ni”?

Bảntườngtrìnhtháng7năm1898cóviết:

…“Chúngtôinghĩrằngcáichấtmàchúngtôichiếtratừpêch-blenchứađựngmộtkimloạimớichưaainóiđếnbaogiờ,nógầnvớibitx-mútdođặc tínhphân tích củanó.Nếu sự cómặt của kim loạimớinàyđượcxácminh,chúngtôiđềnghịgọinólàPô-lô-ni,tênđấtnướcquêhươngcủamộttronghaichúngtôi”.

TrướckhicôngbốtrênthôngbáocủaViệnhànlâmkhoahọcPhápviệckhámphá ramộtchấtphóngxạmới trongquặngpêch-blen,Ma-riđãgửibảnthảovềTổquốccủamìnhchoDô-dếpBô-gu-xki,phụtráchphòngthínghiệmcủaBảo tàngkĩnghệvàNông lâm,nơikhixưaMa-riđã từnglàm thí nghiệmđầu tiên.Thôngbáo này được đăngởVác-xô-vi “Tạp chíÁnhsáng”(Swiatlo),đồngthờiđăngởPa-ri.

*

**

TrongngôinhàởphốNhàmáynướcđá,cuộcsốngkhôngcógìthayđổi.Ma-rivàPi-elàmviệchơnmọilúc,thếthôi.Hèđến,nóngnực,Ma-ricốthuxếpthìgiờđichợmuahànggiỏtráicâyvềvànhưthườnglệ,đemnấumứtđểdànhđếnmùađông,theocáchvẫnquenlàmởnhàQui-ri.

Sau đó,Ma-ri đóng các cửa sổ, đem hai xe đạp ra gaOoc-lê-ăng.NhưtrămnghìnphụnữPa-rikhác,bàđinghỉhèvớichồngvàcon.

Họ thuêmột nhànôngdânở làngO-ruxứO-vec.Khôngkhí thônquêtronglànhdễchịubiếtbaosovớikhóivàhơiđộcởphốLô-mông!Pi-evàMa-richơirấtnhiềunơi.Hếtlêndốclạixuốngdốc,hếtđithămruộnglạiđitắmsông.Hằngngàyởthônquê,vẫnbànđến“Nhữngkimkhímới”,đếnPô-lô-ni,vàcácchấtthứhaiđangcầnphảitìm.Đểđếnthángchín,lạivềvớicáikhoẩmthấpvànhữngmảnhquặngxámxịtvàtiếptụctìmtòi,thínghiệmvớimộtniềmhăngsaymới.

MộtnỗibuồnlàmgiảmthúvuisaymêvớicôngviệccủaMa-ri.Anhchị Du-xki sắp rời Pa-ri, để trở về Ba Lanmởmột an dưỡng đường chongười laoởvùngnúiZa-kô-pan.Haichịemlưuluyếnchia taynhau, lòngbuồnrườirượi.Ma-rimấtmộtngườibạn,mộtngườiđỡđầu,vàlầnđầutiênthấmthíasâusắccảnhthahương.

Ma-ribiênthưchochịngày2tháng12năm1898:

“Chịkhôngthểtưởngtượngđượcsựtrốngtrảimàchịđểlại.Haianhchịđi,emđãmấtnhữnggìemgắnbónhấtởPa-ringoàichồngconra.Giờđây,Pa-riđốivớiemchỉcònlàcáinhàcủachúngemvàcái trường,nơichúngemlàmviệc.ChịhỏihộembàcụDu-xkarằngcáicâyxanhmàcụđểlạicóphảitướikhông,vàmỗingàymấylượt?Nócócầnánhsángmặt

trờikhông?

Thờitiếtđộnàyxấu,mưavàbùn,nhưngchúngemvẫnbìnhthường.I-renđãhơilớnrồi.Cháurấtkhảnhăn,khôngnhưconngườita.Ngoàibộtnấuvớisữa,nóchẳngchịuăngì,kểcảtrứng.Chịbảotrẻembằngtuổiấynênănnhữnggìchohợp”.

*

**

Vài trangsổtaycủaMa-riQui-ri trongnăm1898đángghinhớấy.Đọcnghe tầmthườngnhưngcó lẽchínhvìnóbình thườngmàđángkểrađây.

Ghiởlờiquyển“Nhữngmónănthànhthị”,ngaybêncạnhmục“mứtphúcbồntửnấuđông”.

“Lấybốncânquảvàbốncânđường,đunsôimườiphútrồilọcquamộtcáirâykhámịn.Đượcmườibốnlọnướcquảkháđặcvàđôngngay”.

Ngườimẹtrẻghivàomộtquyểnvởhọcsinhbọcvảixám,từngngày,cânlạngcủabéI-ren,chếđộăn,hômnàomọcrăng.Đếnngày20tháng7năm1898mộttuầnsaukhiđăngbáoviệckhámphárachấtPô-lô-ni,trongquyểnvởcóghi:

“I-renđãbiếtrahiệubằngtayđểtỏralànó“cảmơn”.Nóđãbòrấtkhoẻ.Nónói“gô-ghi,gô-ghi,gô”.CảngàynóởngoàivườnởXô,trênmộttấmthảm.Nólăn,rồitrởdậy,rồingồi”.

Ngày15tháng8:

“I-ren mọc răng thứ bảy, hàm dưới, bên trái. Nó đứng một mìnhđượcđếnnửaphút.Từbahômhay,ngàynàocũngmangnóra tắmsông.Lúcđầu,nóthét,nhưnghômsau(lầnthứtư)nóquen,khôngkêunữa,cứvỗlạnhbạchxuốngnước.

Nóđùavớiconmèo,đuổimèovàtrutréolên.Nókhôngsợngườilạnữa.Nóhátsuốtngày.Cứđặtngồitrênghếlànótrèolênbàn”.

Haithángsau,ngày17tháng10,Ma-righivớimộtvẻtựhào:

“I-renđivữngrồi,khôngbònữa”

Ngày5thánggiêngnăm1899:

“I-renđược15răngrồi”

Giữahaicâughichéptrênđây,nghĩalàkhoảngthờigiantừ17-10-1898đến5-1-1899,cómộtđoạnghichépđángchúý.ĐoạnnàydoPi-evàMa-ricùngmộtngườicộngtácnữathảogửichoViệnhànlâmkhoahọcvàđăngtrongthôngbáongày26tháng12năm1898,báotinsựcómặttrongquặngpêch-blenmộtnguyêntốhoáhọcphóngxạthứhai.

Đâylàtríchmộtđoạncủathôngbáođó:

“NhữnglýdomàchúngtôivừakểtrênlàmchúngtôitinrằngchấtphóngxạmớichứađựngmộtnguyêntốmớimàchúngtôiđềnghịđặttênlàRa-đi.

ChấtphóngxạmớihẳnlàchứađựngmộttỉlệnhỏchấtBa-rithếmàtínhphóngxạvẫnrấtmạnh.Dođó,tínhphóngxạcủaRa-đihẳnrấtlớn”.

CHƯƠNGXIII

BỐNNĂMTRỜITRONGNHÀXE

ĐọcthôngbáovềsựkhámphárachấtRa-đi,mộtquầnchúngbìnhthườngtinngayrằngchấtRa-đicóthật,khôngchútnghingờ.Nhữngngườimàtríphánđoánchưađượcmàisắcvàlạibịméomónghềnghiệpthườnggiữđượcmộtsứctưởngtượngmớimẻ.Họsẵnsángthừanhậnvàngưỡngmộbấtcứsựkiệnbấtngờgì,dùkìlạmấyđinữa.

Nhưngtháiđộcủanhàvậtlý,ngườiđồngnghiệpvớiôngbàQui-ri,đứngtrướctinnày,lạikhác.MấyđặctínhcủahaichấtRa-đivàPô-lô-nilàmđảolộncảnhữngthuyếtcănbảntừbaothếkỉnayvẫnđượccácnhàbáchọctintưởng.Giảithíchthếnàođâysựtỏaquangtựphátcủanhữngchấtphóngxạ?Khámphánàylàmlaychuyểncảmộtloạikháiniệmquenthuộcvàtráivớinhiềuýkiếnxưanayvẫnđượccoilàvữngchắcvềthànhphầnvậtchất.Chínhvìvậymàtháiđộcủanhữngnhàvậtlýtỏrathậntrọng.TuyrấtlưuýđếncôngtrìnhcủaPi-evàMa-riQui-ri,biếtrằnglĩnhvựcnàysẽcònpháttriểnvôtận,nhàvậtlývẫnchờđợinhữngkếtquảquyếtđịnhrồimớicóýkiến.

Nhàhóahọclạicòndứtkhoáthơnnữa.Theođịnhnghĩa,nhàbáchọcchỉcôngnhậnmộtchấtmớisaukhiđãcóthểtrôngthấy,sờmó,cânđo,thínghiệmvớicáca-xít,đựngtronglọ,vàtínhđượctrọnglượngnguyêntửcủachấtđó.

Songchođếnnay,chưaaitrôngthấychấtRa-đi.ChưaaibiếttrọnglượngnguyêntửcủaRa-đivàcácnhàbáchọc,trungthànhvớinguyêntắccủa họ, kết luận: “Phi trọng lượng nguyên tử, không có Ra-đi. Hãy chochúngtôixemchấtRa-đi,chúngtôisẽtin”.

Muốn chỉ rõ chất Ra-đi và Pô-lô-ni cho những ai còn hoài nghi,muốnchứngminhchothếgiớibiết“conđẻ”củahọvàcũngđểtựcủngcốthêmlòngtin,ôngbàQui-risẽphảilàmviệcbốnnămtrờinữa.

*

**

PhảilấyđượcRa-divàPô-lô-ninguyênchất.Trongcácchấtcótính

phóngxạmạnhnhấtmàhainhàbáchọcchếrađược,Ra-divàPô-lô-nichỉởdạngnhữngdấuvếtkhông thểnắmđược.Muốn tách rờihaikim loạimớinày,cầnđếnrấtnhiềunguyênliệu.

Bavấnđềnangiảilà:

Làmthếnàocóđủquặng?

Chếbiếnquặngởchỗnào?

Tiềnđâugiảchiphí?

Lúc này ở một vùng Bô-hêm (thời đó còn thuộc nước Áo – ND)ngườitakhaithácpêch-blenđểlấymuốiu-ra-nicầnchokĩnghệpha-lê.Đólàmột loạiquặngquýgiá.Hàngtấnpêch-blenrấtđắt tiền,quáđắtđốivớiPi-evàMa-ri.

Thiếutiềnsẽcótàitháovátthaythế.Hainhàbáchọccómộtdựđoánsángsuốt:saukhiu-ra-niđượcchiếtrađểlàmpha-lê,trongquặngvẫncónlạinguyênvẹnhaichấtPô-lô-nivàRa-đi.Vànếupêch-blennguyênchấtrấtđắt,khilấyhếtmuốiu-ra-nirarồi,cóthểrấtrẻ.

Pi-evàMa-rinhờmộtngườibạnđồngnghiệpngườiÁogiớithiệuđểmuamộtkhốilượnglớnxỉthừavớigiáphảichăng.

Thậtlàđơngiản,nhưngvấnđềlàphảinghĩtới…

Đểmuanguyên liệuvà trả tiềnchuyênchở tớiPa-ri,Pi-evàMa-rilấy trong tiếtkiệm ítỏicủamình.Họchẳngngây thơgìmàxinnhànướcPháptrợcấp.Tuyhainhàvậtlýđangởthờikìsắpcómộtkhámphátrọngđại,nếuyêucầutrườngĐạihọchayNhànướccấptiềnđểmuaxỉpêch-blen,ngườitasẽcườicho.Dùsao,đơncủahọsẽlẫntrongnhữnghồsơcủamộtbàngiấynàođó,vàphảihàngthángmớiđượctrảlời,chắcchắnlàbịtừchối.Trong bao nhiêu truyền thống, bao nhiêu nguyên tắcmà cuộc cáchmạngPhápđãđểlại,vàtrongnhiềutrườnghợp,đãtừngkhuyếnkhíchkhoahọc,nhànướcPháphìnhnhưchỉcòngiữlại,sauhơnmộtthếkỉ,nhữnglờinói

đángtiếccủaPhu-ki-êTanhVintrongphiêntoàđãkếtántửhìnhLa-voa-di-

ê[37]

.

“Chínhphủcộnghoàkhôngcầnđếnnhữngnhàbáchọc”.

Hoặcgiả ít racũngcó thểchoôngbàQui-rimượnmộtphòng làmviệcthíchhợptrongbấynhiêutòanhàthuộctrườngXoóc-bon?Nghechừngkhôngđược.Saunhiều lầnchạyvạyvô ích,Pi-evàMa-ri lại trởvềđiểmkhởiđầu,nghĩalàvềtrườngVậtlýnơiPi-eđangdạyvàcáixưởngnhỏmàMa-riđãtừnglàmnhữngthínghiệmđầutiên.Xưởngtrôngramộtcáisân,bênkiasâncómộtcáilồngbằnggỗ,mộtcáinhàxebỏtrống,máilồngkínhđãtrongtìnhtrạngtồitànđếnnỗinướcmưagiộtvàonhàynhưngoàisân.Khixưa,trườngđạihọcYkhoadùngnơinàylàmphòngmổxácnhưngđãlâurồi,ngaydùngđểtửthicũngkhôngđáng.Khôngcósàn.Nềnđấtchỉphủmột lớpnhựađườngmỏng.Đồđạcvỏnvẹnvài chiếcbàn làmbếpọpẹp,mộtcáibảngđenkhônghiểutạisaolạilạcđếnđây,mộtcáilògangcũ,ốngthônghơiđãgỉ.

Một người thợ có lẽ cũngkhông thèm làmởđây.VậymàPi-e vàMa-rivẫnthảnnhiênchịuđựng.Cáinhàxeấycómộtưuđiểm,trôngnótiềutuỵ quá, đổ nát quá nên chẳng ai nghĩ đến việc từ chối cho hai vợ chồnghoàntoànsửdụng.

HiệutrưởngtrườngVậtlýxưanayvẫnlưuýđếnPi-echắccũngânhậnlàkhôngcógìhơnđểchoPi-emượncả.Dùsao,nhàtrườngcũngkhônggiao cho hai nhà bác học một nơi nào khác. Pi-e vàMa-ri quá mừng vìkhôngphảirađứngđườngvớinhữngdụngcụcủamình,cámơnnói:

“Thếlàđượcrồi.Chúngtôisẽthuxếpsau”.

GiữalúchọtiếpnhậncáinhàxethìcóthưtrảlờitừnướcÁo.Nhữngtinvui.Thậtmay,xỉquặngđãlọchếtmuốiU-ra-nichưabịphântánmàvẫncòn chất đống ở venmỏGio-Khin-xthan, trênmột khoảnh đất bỏ không,trồngđầythông.

NhờcógiáosưXu-étvàViệnhànlâmkhoahọcViênxinhộ,Pi-evàMa-ri được chính phủ Áo tặngmột tấn xỉ, “cho hai người từ cung trăngxuốnghaysaomàlạicầncáicủađó”.Saunày,nếuhọcầnnhiềuhơnnữa,mỏsẽnhượngthêmchohọvớinhữngđiềukiệnhờinhất.

Mộtbuổisáng,mộtcáixengựathồnặngynhưloạixechởthandừng

lạiởphốLô-mông, trướccửa trườngVật lý.Được tin,Pi-evàMa-richạyvộirangoài,đầutrần,mặcáochoàngphòngthínghiệm.Pi-ecòngiữđượcvẻbìnhtĩnhthườngngày,nhưngMa-rikhôngkìmnổiniềmvuisướngtrướcnhữngbaotảidoanhemlaocôngvácvào.Quặngpêch-blenđâyrồi,pêch-blencủaMa-riđây,đã cógiấybáocủanhàgahànghoáđến từmấyhômtrước.Khôngnénnổinônnóng,tòmòvàsốtruột,Ma-rimuốnmởngaymộtbaotảiraxemđểngắmnghíacáikhotàngquýbáucủamình.Cắtdâygai,baotảivừatungra,bàđãvụchaitayvàoquặngnâuvàxámxịt,cònlẫnláthôngvùngBô-hêm.

ChấtRa-đi trốnởđây.Dùcóphảidùnghàngnúicáichấtvôdụng,giốngnhưbụiđườngnày,nhấtđịnhMa-risẽrútbằngđượcRa-điởđóra.

*

**

Trôngmộtbuồngxépsátnóc,Ma-riXkhua-đốp-xkađãsốngnhữnggiờphútsaysưanhấtcủađờisinhviên.Giờđây,trongmộtlángỗtiêuđiều,Ma-riQui-rilạiđượcbiếtnhữngniềmvuikìdiệu.Lạlùngthaysựkhởiđầutrởlạiđó,khimộthạnhphúckhắckhổvàtinhtế(màcólẽchưamộtngườiđànbànàođãcảmthấytrướcMa-ri)lạihailầnchọncáikhungcảnhnghèonànnhất.

CáinhàxephốLô-môngthậtlàmộtđiểnhìnhvềmặtthiếutiệnnghi.Mùa hè thì cáimái lắp kính làm cho nóng như thiêu như đốt.Mùa đông,chẳngbiếtnênmongbănggiáhaymưa.Nếutrờimưa,nướcgiộtcứthánhthótrơixuốngđấthoặctrênbàn,ngherấtkhóchịu.Nhữngchỗnàyhainhàvật lý đã đánhdấuđể tránhkhôngđặt dụng cụ.Gặp tiết trời bănggiá thìngườicũnglạnhcóng,khôngcócáchnàokhác.Cóchấtđầythancủivàolòcũngbằngkhông.Phảiápngườithậtsátlòmớithấyấmđôichút,nhưngchỉrờimộtbướcthìđãrétbuốtrồi!

Vảlại,Pi-evàMa-ricũngcầnlàmquenvớithờitiếtbênngoàichứ!Thiếu trangbị kĩ thuật, không cóống thoát hơi độc, phầnđông côngviệcphải làmgiữa sânởngoài trời.Mỗikhimưa rào,haivợchồngphải tất tảchuyển dụng cụ vào nhà xe. Để tiếp tục công việcmà không bị ngạt, họthườngmởhếtcửachothoánggió.

Nhànữbáchọcbịbệnhlaomớichớm,chắckhôngdámkhoevớibác

sĩvềcáchđiềutrịcủamình.

Vềsau,Ma-riviết:

“Dạo đó, chúng tôi không có tiền, không có phòng thí nghiệm vàkhôngcóngườigiúpviệctrongcôngtrìnhquantrọngvàkhókhănấy.Hầunhưchúngtôiđãlàmtấtcảvớihaibàntaykhông.NếuxưakiaanhCa-di-miaDu-xkiđãtừnggọinhữngnămtôicònlàsinhviên,là“nhữngnămtrờianhdũngcủacôemvợ”thìnaycũngcóthểnóikhôngquárằngthờigianấyđốivớiPi-evàtôi“cũnglàthờigiananhdũngtrongcuộcsốngchungcủahaingười”.

Chínhtrongcáinhàxetiêuđiềuấymàchúngtôiđãsốngnhữngnămthángtốtđẹp,hạnhphúcnhất,hoàntoàndốcvàocôngviệc.Nhiềukhi tôinấuăntạiđâyđểkhỏiphảidừngmộtvàithaotácđặcbiệtquantrọng.Cókhisuốtngàyđứngquấymộtchấtđangsôivớimộtthanhsắtcaongangtầmngười,tốivềcứlàmệtrãra”.

ĐólàđiềukiệnlàmviệccủahaivợchồngnhàbáchọcQui-ri,nhữngnămtừ1898đến1902.

Nămđầu,Pi-evàMa-ricùngtiếnhànhviệctáchriênghaichấtPô-lô-nivàRa-đivànghiêncứusựphóngxạcủahaikimloạinày.

Sauđó,haingườithấycầnphảiphâncông.Pi-ecốđisâuvàonhữngđặc tính củaRa-đi, làm quen với kim loạimới này.Ma-ri tiếp tục lấy từtrongquặngramuốiRa-đinguyênchất.ThếlàMa-rinhậnphầnviệcnặngnhọchơn.Trongnhàxe,Pi-esaysưalàmcácthínghiệmtinhvi.Ngoàisân,Ma-richoàngcáitạpdềcũ,mắtcaysèvìkhói,mộtmìnhlàmcôngviệccủacảmộtnhàmáy.

Bàviết:

“Dầndà,tôinhậnthấyphảichếbiếnmỗilần20kgnguyênliệu.Nhàxebàyđầynhữnglọtođựngchấtkếttủavàchấtlỏng.Khuânnhữnglọấy,đổtừcáinàysangcáikia,rồiđứnghànggiờquấycácchấtđangsôitrongmộtchảogangthậtlàmộtviệcnặngnhọc”.

SongchấtRa-đivẫnmuốngiữbímật.Nóchưamuốnđểloàingườibiếtnó.CònđâuthờimàMa-ridựtínhlấyđượctừxỉpêch-blenmộtphầntrăm chất Ra-đi. Sức phóng xạ của kim loại mới này mạnh đến nỗi mộtlượngRa-đirấtnhỏ,phântántrongquặng,đãgâyranhữnghiệntượngđậpvàomắt,rấtdễquansátvàđolường.LàmsaotáchmộtlượngRa-đivôcùngnhỏbéấyrakhỏixỉquặngmànóđãquyệnvàorấtchặt.Đólàvấnđềkhó,hầunhưkhônglàmđược.

Nhữngchuỗingày làmviệckéodàihàng tháng,hàngnăm.Pi-evàMa-rikhôngnản.Cáichấtbímậtkiacàngkhôngchịuxuấthiện,càngquyếnrũhainhàvậtlýmàtìnhyêuvàlònghâmmộkhoahọcđãgắnbótrongmộtcáilángỗ,vàomộtcuộcsống“khácthường”.

Ma-riviết:

“Thời gian đó, chúng tôi dốc hết tâm trí vào cái lĩnh vựcmàmộtkhámphákhônglườngđượcmớimởratrướcmắtmình.Baokhókhăntrởngạivềđiềukiệnlàmviệcmặclòng,chúngtôivẫncảmthấyrấtsungsướng.Haingườisuốtngàyởphòngthínghiệm.Trongcáinhàxetiềutuỵ,cómộtsựyên tĩnh lạ thường.Thỉnh thoảng trongkhi theodõimộtchếbiếnđangtiến hành, tôi hoặcPi-e đi đi, lại lại, hết nói chuyện hiện tại lại bàn đếntươnglai.Ấmlòngbiếtbaochiếcấmnướctràuốngbêncạnhlò,nhữngkhitrờilạnh.Cuộcsốngchúngtôihướngvàomộtmụcđíchduynhất,nhưtrongmơ…

Kháchkhứarấtít.Trongcácnhàvậtlývàhoáhọc,thỉnhthoảngcóngườiđếnxemchúngtôi làmthínghiệm,hoặcđếnhỏiýkiếnPi-e,anhcótiếnglàthôngthạonhiềubộmônVậtlý.Vàmỗilần,thườngcónhữngcuộcđàmthoạitrướcbảngđen,saunàyainấycònghinhớmãi.Nókíchthíchsựchămchúđếnkhoahọcvàhăngsaylàmviệc,màkhônglàmgiánđoạndòngsuynghĩvàbầukhôngkhíyênlặngvàtĩnhtâmcủaphòngthínghiệm”.

Những lúcPi-evàMa-ri rờidụngcụ trongchốc látvà thư thái tròchuyệnbênnhau,nhữnglờitraođổivềchấtRa-đimàhọsaymê,chuyểntừsiêuviệtthànhngâythơ.

-Chẳnghiểu“nó”sẽrasaonhỉ?Trôngnónhưthếnào?–Ma-rihỏivớivẻtòmò,nônnóngcủamộtđứatrẻđượcngườilớnhứachomộtđồchơi–Pi-e,anhcóthểmườngtượnghìnhdungcủanókhông?

-Nàoaibiếtđược–Pi-enhẹnhàngnói–Anhmuốnnócómộtmàuthậtđẹp!

*

**

RấtlạlàtrongthưtừcủaMa-riQui-ri,khôngthấybànhắcđếnbaonỗlựcphithườngcủamình,bằngnhữnglờibóngbẩy,nhạycảmmàxưakia,chốc chốc lại xuất hiện trong những lá thư tấm tình thânmật. Phải chăngnhữngnămthahươngđãlàmphainhạttìnhthânthiếtgiữangườithiếuphụtrẻvớihọhàng?PhảichăngvìnhiệmvụthúcbáchvàthiếuthìgiờmàMa-rikhôngcònhaythổlộnhưxưanữa?

Lýdochínhcóthểởchỗkhác.ChẳngphảingẫunhiênmàthưcủabàQui-rimấtdầntínhđộcđáogiữalúcmàlịchsửcuộcđờicủanhàbáchọctrởthànhxuấtchúng.Khicònlàhọctrò,làcôgiáo,làsinhviênhoặclàngườivợmớicưới,Ma-ricóthểtâmsựđược…Nhưngngàynaychíhướngbímậtvàchưanóirađượckhiếnbàthànhđơnđộc.Trongđámngườithân,khôngcònaihiểuđượcbà, thấuđượcđiềulonghĩvàbănkhoănnangiảicủabà.Giờđây,Ma-richỉcòncóthểđemnhữngnhậnxétcủamìnhtraođổivớimộtngườiduynhất,mộtbạnđường:đólàPi-eQui-ri.ChỉriêngvớiPi-e,Ma-rimớinóinhữngtưtưởnghiếmcóvànhữngướcmơcủamình.Cònvớitấtcảhọhàng,dùthânthiếtmấychăngnữa,từnayMa-richỉcóthểphôbàymộthìnhảnhgầnnhư tẻnhạtvềbản thân.Bà sẽchỉkểmặt sinhhoạt củađờimình,đôikhitìmranhữnglờicảmđộngđểkhoenỗiniềmsungsướngcủangườivợ.Còncôngviệc, thìchỉnóiquavàicâuvắntắt,khôngbiểulộgì,theokiểubáotinbadòng…

Chúngtanhậnthấyởđâymộtquyếttâmrấtmực,Ma-rikhôngmuốntôđiểmconđườngmìnhđãchọn.

Dokhiêmtốn,tếnhị,ghétnhữnglờirỗngvàthừa,Ma-ritựchedấu,hay nói chođúng, chỉ cho biếtmột khía cạnh của đờimình.Nhàbác họcthiêntàichủtâmmuốntỏrõmìnhcũngchỉlà“mộtngườiđànbànhưtrămnghìnngườikhác”.

Ma-riviếtthưchoBrô-ni-anăm1899:

“Cuộcsốngcủahaichúngemcũngđềuđềunhưthế.Làmviệcnhiều,

nhưngngủđược,nênsứckhoẻkhôngbịảnhhưởng.Buổitối,emchămsócI-ren.Sáng ra,mặcchocháu, chonóăn, rồi emcó thểđến trườngvào lúcchíngiờ.Cảnămchúngemkhôngđixemháthoặcđinghehòanhạc.Chúngemkhôngđếnchơimộtai.Vảlạicũngchẳngthấycần…Emchỉcảmthấydadiết nhớ nhà, nhớ anh chị và cha. Lắm lúc em cứ nghĩ buồn về cảnh thahươngcủamình.Ngoàiraemkhôngcógìthanphiềncả.I-renlớnđều,sứckhoẻcủaemvàPi-evẫn tốt.Emcómộtngườichồng tốt không thể tưởngtượngđược.Thậtlàtrờicho,chúngemcàngsốngvớinhau,càngthấyyêunhauhơn.

Còncôngviệcvẫncứ tiến.Emsắp làmthuyết trìnhvềvấnđềnày.Đáng lẽ làm thứbảy tuần trước,nhưngrồibận,địnhcốđến thứBảynày,bằngkhôngthìphảimườilămhômnữa.”

Côngviệcmà trong thưchỉnhắcđếnmộtcáchkhôkhanđang tiếntriểnrấttốtđẹp.Tronghainăm1899và1900,Pi-evàMa-riđăngbáocáovề“Tínhphóngxạcảmứng”doRa-đigâyra,mộtbàinữavề“điệntíchcủacáctiaphóngxạ”.Cuốicùng,năm1900,làmộtbảntổngquátvềcácchấtphóngxạ,gửitớiHộivậtlý,đượcgiớikhoahọchếtsứcchúý.

Ngàykhoahọcmớivềphóngxạpháttriểndồndậpnhưvũbão.ÔngbàQui-ricầnngườicộngtác.Chođếnnay,hainhàbáchọcchỉnhậnđượcsựgiúpđỡthấtthườngcủamộtcôngnhânởphòngthínghiệmtênlàPơ-ti,mộtconngườichân thật,sốtsắng,hầunhưgiấugiếmđếngiúpngoàigiờ.Naycầnphảicónhữngngườibiếtkĩthuật.KhámphácủaMa-rivàPi-ecónhiềupháttriểnquantrọngtronglĩnhvựchoáhọccầnđượcđặcbiệtchúý.Họtìmsựcộngtáccủangườinghiêncứucónănglực.

Ma-riviết:

“Việc nghiên cứu về phóng xạ khởi đầu trong tình trạng đơn độcnhưngvềsaupháttriểnrộng,ngàycàngđòihỏisựcộngtác.Từ1898,mộttrưởngphòng thínghiệmlàGioócBê-môngđãđếngiúpchúng tôichút ít.Năm1900,Pi-egặpmộtnhàhoáhọctrẻAn-đrêĐơ-biếc,trợtácủagiáosưPhơ-ri-đen,đượcgiáosưrấttincậy.DolờimờicủaPi-e,An-đrêĐơ-biếc,nhậntrôngcoicôngviệcphóngxạ.Anhcũngtìmđượcmộtnguyêntốphóngxạmới,đặttênlàAc-ti-ni.TuylàmviệcởphòngthínghiệmhoálýởXoóc-bondogiáosưPa-ranhtrôngnom,anhhayđếnthămchúngtôitạinhàxe,vàtrởthànhmộtngườibạnrấtthâncủachúngtôi,vớibácsĩQui-rivàsau

nàyvớicácconchúngtôi.”

“…Cũng thời gian này, một nhà vật lý trẻ tên là Gioóc Xa-nhắcđangnghiêncứuvềtiaXthườngđếntraođổivớiPi-eQui-rivềnhữngđiểmgiốngnhaugiữatiaX,vớitiathứcấpvàsựtỏaquangcủacácchấtphóngxạ. Hai người có chung một công trình về điện tích do các tia thứ cấpchuyểnvận.”

Hàngtấnxỉpêch-blentiếptụctừnướcÁochuyểnđếnvàđượcMa-rikhaithácvớimộtsựnhẫnnạiđángsợ.Suốtbốnnămròngrã,mỗingàybàvừalànhàbáchọc,thợchuyênmôn,kĩsưvàlaocông.Đôibàntayvàkhốióccủabàđãtạorađượcnhữngchấtngàycàngcôđặc,ngàycàngchứanhiềuRa-đi,giờđâyđặthếtlênmấycáibàncũtrongnhàxeđiềukhiển.

Đãgầntớiđíchrồi.Naykhôngcònlàlúcphảiđứngsuốtngàygiữasân,mắtcaysèvỉkhói,canhtừngchảonặngđầyquặngđangsôi.Nayđãđếnthờikì tinhkhiếtvà“kết tinh từngphầnnhữngdungdịchphóngxạ rấtcôđọng”.Cầncómộtgiannhàsạch,vớinhữngdụngcụhoàntoànđượcchốngrét,chốngnóng,chốngbụi.Trongnhàxeđổnát,bốnbềgióthổi,hắtcảbụisắt,bụithanvàocáichấtđãtốnbaocôngphumớitinhkhiếtđược.Trướccáctaihọaxảyrahàngngày,mấtbaonhiêuthìgiờvàsứckhoẻ,lòngMa-riselại.

CònPi-e thì đã chán cái cảnhphải đấu tranhmãi và gầnmuốnbỏcuộc.Nóichođúng,Pi-ekhônghềnghĩbỏhẳnviệcnghiêncứuchấtRa-đivàhiện tượngphóngxạ.Tronggiờphútnày,Pi-eđịnhhãy tạmngừngcáithaotácđặcbiệtlàchếraRa-đinguyênchấtvìcónhữngtrởngạihầunhưkhôngvượtđược.Đợikhinàocóđiềukiệnsẽlàm,chẳnghơnsao?ÝnghĩcủahiệntượngtựnhiênđượcPi-echútrọnghơnlàthựctếvậtchất.Pi-ebựcdọcthấyMa-rivấtvảnhưvậymàkếtquảkhôngcógì.Pi-ekhuyênMa-rihãydừngởđây.

Songnhàbáchọcđãhiểurõtínhtìnhcủavợ.Ma-riđãđịnhlàmviệcgìthìnhấtquyếtlàmbằngđược.ĐãmuốnchiếtsuấtRa-đinguyênchấtthìkhómấycũngsẽcóđượcchấtnày.Ma-richẳngquảnmệtnhọc,khókhănmàngaykiếnthứchạnchếcủabàcànglàmtăngthêm.Dùsao,Ma-ricònlàmộtnhàvậtlýtrẻtuổi,đâucósựchínchắn,vàkiếnthứcrộnglớncủaPi-e–mộtngườiđãhaimươinăm trongngành.Chốcchốc,Ma-ri lạivấpnhữnghiệntượng,nhữngphươngphápmàbàcònbỡngỡ,thếlàlạitấttảchạyđi

tìmtàiliệu.

Cóhềchi!Vầngtránrộngvàcáinhìnkiênnghịkiavẫncứcặmcụi,bámlấycácdụngcụbátsứdùngđểnghiêncứu.

Năm1902,bốnmươinhămthángsaucáingàymàvợchồngbáchọcbáotinrằngchấtRa-đicóthểcótrongtạohoá,Ma-ricuốicùngcũnggiànhthắnglợi trongcuộcchiếntranhtiêuhaoấy.Bàđãchếrađượcmộtđề-xi-gamRa-đi nguyên chất và lần đầu tiên, tìm ra trọng lượngnguyên tử củachấtmớiđólà225.

Nhữngnhàbáchọchoàinghi–đếnnaylúcnàyvẫnhãycònmộtvàingười–chỉcúiđầutrướcsựviệctrướcquyếttâmphithườngcủamộtphụnữ.

ChấtRa-đichínhthứcđượcxácnhận.

*

**

Đãchíngiờtối,Pi-evàMa-rilúcnàyđangởnhàđằngđạilộKê-léc-man.Nơiđâythậthợpvớihainhàbáchọc.Từngoàiđườngnhìnvào,quabahàngcâychemấtnửangôinhà,chỉcòntrôngthấymộtbứctườngbuồntẻ,mộtcửa ravàonhỏbé.Nhưngsaucănnhàmột tầnggácấycómộtmảnhvườnxinhxắnrấttĩnhmịch.Vàvượtkhỏi“hàngrào”ởcổngGiăng-ti-Ilàcóthểđạpxerangoạiô,đếnvớirừngthưa.

CụQui-riquayvềphòngriêng,Ma-ri tắmrửachocongáixongđãđưanóđingủvàngồimộtlúclâubênchiếcgiườngnhỏ.Tốinàocũngvậy,đã thành lệ, I-renkhông thấymẹbêncạnh, cứ luôn tiếnggọi “mẹ”, thế làMa-riđànhchiều theoýcủađứabémớibốn tuổi, lêngácđếnngồiởđầugiườngcon, trongbóng tối,cho tớikhi tiếngđứabénhườngdầnchonhịpthởđềuđều.LúcnàyMa-rimớixuốngdướinhà,Pi-eđangsốtruộtđợi.

Pi-eđibướcmộttrongphòng,Ma-riđemcáiyếmđangkhâudởchoI-ren,ngồiviền tiếp.Từkhi sinh I-ren,Ma-rikhôngbaogiờmuaquầnáomaysẵnchocongái.Đốivớibà,đógầnnhưmộtnguyêntắc.Ma-rithấycácquầnáoấyquádiêmdúavàbấttiện.HồiBrô-ni-acònởPa-richịđãcùngvớiemcắtáochocháubé, theomẫudohaingườinghĩra.Giờđây,Ma-ri

vẫncòndùngnhữngmẫuđó.

Nhưngtốinay,Ma-rikhôngtàinàochúýđược.Ma-risốtruột,đứngdậy,bỏđồkhâuxuống.Rồibấtchợt,bànói:

-Chúngtađếnđómộtlátđi!

GiọngkhẩnkhoảncủaMa-ricũnghơithừa.Lúcnày,bảnthânPi-ecũngmuốnquaylạinhàxehọvừamớirakhỏicáchđâyhaigiờ.ChấtRa-điquyếnrũnhưthầnáitìnhgọihaingườiđếnnơiởcủanó.

Sausuốtmộtngàylàmviệccăngthẳng,đánglẽhainhàbáchọcphảinghỉngơi.SongPi-evàMa-rinàocóthểlàmtheonhưthế.Hainhàvậtlýđãvàoxứsởcủamình,nơihọvẫnhằngmơước.

Ma-rilêntiếng:

-Đừngthấpđèn–Rồikhẽcườinóithêm–Anhcónhớngàynàoanhbảoem:Anhmuốncómột“màuthậtđẹp”không?

Nhưng cái sự thật làm choPi-e vàMa-ri náo nức, hoanhỉ từmấythángnaycònđángyêugấpmấyđiềumơướcchấtphácnămxưa.ChấtRa-đicócáigìkháchơnlàmộtmàu“thậtđẹp”.Nótựtỏasáng.Tronggiannhàxetốiom,nhữnglọthủytinhtítẹođựngcácmảnhvụnquýbáuấy,đặtlaliệttrênbàn,trêncácmiếngvánbắtvàotường-vìkhôngcótủ-trôngnhưcólântinh,màuxanhlơ,sángrực,treolơlửngtrongbóngtối.

-Pi-e,anhnhìnxemnày,…-ngườivợtrẻthìthầm.

Ma-rirónrén,thậntrọngbướclạigần,quơtaysờthấymộtcáighếrơmvàngồixuống.Trongđêmtối,nguồnquangtuyếnbímậtdochấtRa-đitỏara,chấtRa-đicủahọ.Nghiêngmìnhvềphíatrước,lặnglẽ,nghengóng,Ma-rilạicótưthếnhưmộtgiờmớiđây,ngồibênđầugiườngđứacongáibéđangyêngiấc.

TayPi-ekhẽvuốtlênmáitócvợ.

Ma-risẽnhớmãibuổitốilunglinhấy,nhớmãicảnhthầntiênấy.

CHƯƠNGXIV

CUỘCSỐNGKHẮCKHỔ

CóthểnóiPi-evàMa-risẽhoàntoànhạnhphúcngaytrongcáinhàxenghèonàn,nếunhưnơiđây,họđượcdốchếtsứcvàocuộcchiếnđấuđầyquyếnrũđểkhámpháthiênnhiên.

Tiếc thay, còn nhiều thử thách đang chờ đợi mà hai người khôngthắngnổi.

Đểđượcnămtrămphơ-răngmỗitháng,Pi-enhậndạyởtrườngVậtlýmộtgiáotrìnhmộttrămhaimươibàigiảngvàhướngdẫnchosinhviênthựctập.Mộtviệcnặngnhọc,thêmvàonhiệmvụnghiêncứu.Chưacóconthìnămtrămphơ-răngcũngtạmđủchitiêu.NhưngsaukhisinhI-ren,phảimướnmộtchịgiúpviệcvàmộtngườigiữtrẻ.Khoảnthunhậptrênthànhraeohẹp.Haivợchồngphảitìmđủmọicáchlàmthêm.

Còngìáingạibằngcảnhhainhàbáchọclớnchậtvậtnhưthếnàomàkhôngkiếmranổihaibanghìnphơ-răng thiếuhụthằngnăm.Chuyệnđâuđơngiảnlàchỉcầntìmmộtviệcphụđểlấplỗhổngcủaquỹgiađình.Pi-eQui-rivốncoiviệcnghiêncứukhoahọccũngcầnthiếtnhưcuộcsống.ĐốivớiPi-e,làmviệcthínghiệm–dùlàtrongmộtnhàxe–còncầnhơnănvàngủ.NhưngnhiệmvụởtrườngVậtlýđãchoángầnhết thờigian.Đánglẽnên giảmbớt việc choPi-emới phải, nay lại thêm công việc.Mà tiền lạithiếu.Biếtlàmthếnào?

Giảiphápđơngiản,quáđơngiản.ChỉcầnbổnhiệmnhàkhoahọcnàylàmgiáosưởXoóc-bon,chứcvụmàPi-erấtxứngđáng,lươngsẽđượcmộtvạnphơ-răngmỗinăm,giờdạysẽíthơnởtrườngVậtlý,họcvấncủaôngsẽmởrộngkiếnthứcchosinhviênvàtăngthêmuytínchotrườngĐạihọc.Nếuvớichứcvụđó,lạiđượcsửdụngmộtphòngthínghiệmthìcólẽPi-ekhôngcònaoướcgìnữa.ThamvọngcủaôngchỉlàđượcdạyởtrườngĐạihọcđểđảmbảođờisốngvàđểđàotạonhữngnhàvậtlýtrẻ,vàcómộtphòng thínghiệmđể làmviệc.Mộtphòng thínghiệmvớimấy thứmàcáinhàxeđangthiếumộtcáchtànác:điệnvàthiếtbịkĩthuật;cóchỗchomấy

ngườiphụtá;mùađôngcósưởiấmchútít.

Nhữngđòihỏikhôngtưởng!Ghếgiáosư,mãiđếnnăm1904khimàcảthếgiớiđãbiếtđếnchângiátrịcủaông,Pi-eQui-rimớinhậnđược.Cònphòngthínghiệmchẳngbaogiờđếnvớiôngcả.Cáichếtthườnglôikéocácbậcvĩnhânhơnlàchínhquyền.

ĐólàvìPi-e,khigiảithíchcáchiệntượngthiênnhiênhoặctìmtòikhámphábíẩncủavậtchất tàigiỏibaonhiêuthìđốivớiviệcchạyđixinchứcvụlạivụngvềbấynhiêu.Ôngvốncótàinênmỗikhithi thốvớiđờikhôngtránhkhỏibịganhghét,đốkị.Pi-eđâuhềbiếtđếnmưumô,thầythợ.Ngayđếnnhữnghọcvịcủaôngcũngthànhvôdụngvìôngkhôngbiếttrưnggiátrịcủanó.

Saunàymộtnhàtoánhọclớnđươngthời[38]

nhắctớiPi-ecónói:

-Vớitínhkhiêmtốnlúcnàocũngnhúnmìnhtrướcbạnbè,thậmchíngaycảtrướcđốithủcủamình,Pi-ethuộchạngngườimàtathườnggọilànhững“ứngcửviênxoàng”màdướinềndânchủnướcPháp,ứngcửviêncóthừa.

Năm1898,mônhoá lý trườngĐại họcXoóc-bon thiếungười dạy,Pi-e định xin vào chỗ đó. Kể công bằng ra thì ông đáng được bổ dụng.NhưngvìkhôngtốtnghiệpCaođẳngsưphạmvàcũngchẳnghọcquaĐạihọcbáchkhoa,Pi-ekhôngđượcsựnângđỡquyếtđịnhmàhai trườngnàydànhchonhưnghọcsinhcũcủamình.Vả lạimộtvàigiáosưcốchấpnóinếu trongvòngmười lămnămqua,Pi-eđãcónhiềuphátminhđượcđăngtrênsáchbáothì“nóichođúng”,nókhôngthuộclĩnhvựchoá-lý.Pi-ebịtừchối.

Mộtbạnthâncũnglàgiáosưviếtchoông:

“Chúngtađãthấtbại,vàcólẽtôisẽhốimãilàđãxuianhraứngcửvớikếtquảthảmhạinhưvậynếunhưcuộcbìnhnghịvềanhđãkhôngrõrệttốthơncuộcbỏphiếu.CácanhLíp-man,Bu-ti,Pê-lavàtôihếtsứccốgắng,vàngaycảcácđốithủcũngngợikhennhữngcôngtrìnhtuyệtdiệucủaanh,nhưnglàmsaomàđốiđịchvớidânởsưphạmra,làmsaomàchốngđốinổivớisựtâyvịcủabêntoánhọccơchứ!”

Nói rằngcuộcbàncãiđócó lợichoPi-echỉ làmộtbùđắpsuông!Sauđóhàngthángtrờikhôngđâuthiếungườicả.VợchồngQui-risaysưavớicôngtrìnhtrọngđạicủamìnhvềchấtRa-đi,thàchịusốngchậtvậtcònhơnlàđichầuchựcởcácphòngđợi,

Trongkhókhănhọvẫnlạcquankhôngmộtlờikêuca.Vớinămtrămphơ-răng,nàođãlàcùngcực.Cuộcsốngvẫncònthuxếpđược…trầytrật…

Ma-riviếtthưchoanhruộtlàDô-dếp,ngày19thángba1899:

“Chúng em phải hết sức dè xẻn, lương nhà em không đủ chi tiêu,nhưng rồi hằng năm vẫn thường có những khoản thêm bất ngờ, nên cuốicùngchắckhôngđếnnỗivaynợ.Vớilại,emcũngmongrằngrồiđâysẽtìmđượcmộtviệcổnđịnh.Lúcđó,khôngnhữngsẽđủăn,màcòncóthểdànhdụmthêmđểbảođảmtươnglaichocháu.Nhưngemmuốnbảovệxongluậnánrồimớiđilàm.Nhữngchấtkimloạimớilàmchochúngemrấtbận,đếnnỗiemkhôngcònthìgiờchuẩnbịthitiếnsĩ,kỳthinàytấtnhiênphảidựavàonhữngcôngtrìnhấy,nhưngcũngcầnnghiêncứuthêm,việcđóhiệngiờchưalàmđược.

Chúngemkhoẻcả:Pi-ekhôngkêunhứcxươngnữa.Emcũngkháhơn, không cònho tí nào, phổi không sao cả.Khámnghiệmyhọc và thửđờmnhiềulầnđềuđiđếnkếtquảnhưvậy.

Cháu I-ren lớn bình thường. Em cho cháu cai sữa hồi mười támtháng,nhưngcốnhiênemđãchocháuăncháosữatừlâu.Độnàyemvẫnchocháuăncháosữa,nhưngcóthêmtrứnggàtươi“thựcsựlàmớiđẻ”.

Năm1900.Trongquyểnsổchitiêu,mụcchicứtăngđềunhiềuhơnthu.CụbácsĩQui-rilúcnàycũngđếnởđây,nhàcónămngười–kểcảchịgiúpviệc.NhàởđạilộKê-lec-man.Mộtnghìnbốntrămphơ-răngtiềnthuêmộtnăm.Vìcuộcsốngthúcbách,Pi-ebuộclòngphảixinvànhậnmộtchânôntậpviênở trườngbáchkhoa, lươnghainghìnphơ-răngmộtnăm.Bỗngnhiên,Pi-enhậnđượcđềnghịkhôngngờtới,nhưngkhôngphảilàtừPhápđưalại.SựphátminhrachấtRa-đi,tuychưaphổbiếnrộngrãiđãđượcgiớivậtlýxácnhận,TrườngĐạihọcThuỵSĩmuốntranhthủsựcộngtáccủahainhàbáchọcmàhọxếpvàohạngnhấtnhìởchâuÂu.Pi-eđượcmờilàmgiáosưvật lý, lươngmộtvạnphơ-răngmộtnăm,cóphụcấpkhuvựcvàđượcđiều khiểnmột phòng thí nghiệmmà dự chi sẽ còn tăng sau khi đã thoảthuậnvớigiáosưQui-ri,vàcònthêmhaingườiphụtá.Ma-ricũngđượcmời

vàolàmviệcchínhthứcởphòngthínghiệm.

Sốphận thật làoáioăm,đãmangđếnchongười tađiềumongướcnhất,nhưnglạikèmmộtchitiếtnhỏlàmchonótuyệtnhiênkhôngthểthựchiệnđược.Giátrênđầuláthưkhôngđề“NướccộnghoàGiê-ne-vơ”màlà“TrườngđạihọcPa-ri”thìvợchồngQui-risungsướngbiếtmấy!

Trướcsựâncầnvà trân trọngấy,Pi-enhận lời.Thángbảy,haivợchồngđếnThuỵSĩvàđượccácbạnđồngnghiệptiếpđónnồngnhiệt.Nhưngđếnmùahè,Pi-ebắtđầusuynghĩ.Đâylàmộtkhóagiảngquantrọngsẽphảinhiềuthángchuẩnbị?Làmsaocóthểđànhlòngbỏdởcôngtrìnhnghiêncứudù trongchốc lát,vìkhôngdễgìmang theođược, làmsaocó thể trìhoãncôngviệclàmtinhkhiếthoáchấtRa-đimớikhámphá?Đốivớihainhàkhoahọcđangsaymê,tintưởngvàosựnghiệpcủamình,đòihỏinhưvậylàquáđáng!

Tiếc thì tiếc,Pi-eđànhgửiđến trườngĐạihọcGiơ-ne-vơmộtbứcthưcảmơn,xinlỗikhôngnhận.VìlòngyêuchấtRa-đi,Pi-eđãkhôngchọnconđườngdễdàng,vàquyếtđịnhởlạiPa-ri.Thángmười,ôngxinthôiviệcôntậpviênởtrườngBáchkhoavànhậndạylớphóasinhởphốQui-vi-êgầntrườngXoóc-bon,đằngnàocũng là làmthêm,nhưngởchỗmới, lươngcóhơn,Ma-ricũngmuốngópphầntăngthunhậpnênlàmđơnxindạyởtrườngNữ sư phạmXe-vrơ, gầnVéc-xây. Bà nhận được thư của bà hiệu trưởngtrườngNữsưphạm:

“Thưabà:

Tôi hân hạnh báo tin là trong niên học 1900-1901 bà được giaotráchnhiệmgiảngchươngtrìnhvậtlýnămthứnhấtvànămthứhai,trườngNữsưphạmXe-vrơ.

Mờibàđếngặphiệutrưởngtrườngchúngtôi, từthứhaisau,ngày29”

Đó là hai “thành công”.Quỹgia đình được thăngbằngvề lâu dài,nhưngôngbàQui-riphảigánhthêmmộtkhốiviệcrấtlớn,giữalúccầndồntâmsứcvàonhữngthửnghiệmvềphóngxạ.ThếlàngườitatừchốiđiềuduynhấtxứngđángvớiPi-e:mộtghếgiáosưởXoóc-bon,nhưnglại tỏraquáđắcýkhicóthểdồnlênđầunhàbáchọccótàinhữngviệcnặngnhọcvàthứyếu.

Hai vợ chồngQui-ri cắm cúi trên những sách giáo khoa, đặt thêm

đầuđềtoánchohọcsinh,hoànchỉnhcácthínghiệmlàmtronglớp.Pi-ebâygiờdạyhaimônvàhướngdẫnchohai lớpsinhviênthựchành.Ma-rimớivàonghềsưphạmởPháp,nênphảicốgắnghếtsứcđểchuẩnbịgiáotrìnhvàsắpxếpchocácnữ sinh thực tập.Bàcónhữngphươngphápmớivà soạnnhữngbài giảng độc đáo đến nỗi ôngLuy-xiêngPoăng-ca-rê, hiệu trưởngtrườngđạihọccũngphảingạcnhiênvàkhenngợi.TínhMa-rivẫnnhưvậy:đãlàmgìthìphảiđếnnơiđếnchốn.

Thật lãngphíbaonhiêu sức lựcvà thờigiờđáng lẽphảidùngvàoviệc“chính”:mỗituầnMa-riphảimấychuyếnvàoXe-vrơ,tayxáchcặpdàycộmbàihọcsinh,tàuđiệnchậmđếnsốtruộtlạicònphảiđứngđợitrênvỉahèhàngnửagiờ.Pi-ethìcứnhưconthoitừphốLô-môngđếnphốQui-vi-ê,lên lớp lý-hoá-sinh rồi từ phốQui-vi-ê về phốLô-mông, nơi nhà xe.Vừamớibắtđầuthínghiệmlạiphảibỏđấyđểđihỏibàinhữngnhàvậtlýtrẻ.

Trướcđây,Pi-eđãhyvọngđếnđâysẽcóphòngthínghiệm.Nósẽanủitấtcả!Nhưngkhông…Lớplý-hoá-sinh,chỉđượcsửdụnghaiphòngrấtnhỏ.Lầnnày,Pi-ethấtvọngđếnnỗi,mặcdầutínhvốnkhônghayđòihỏi,ôngvẫnthửđềnghịđượcmộtnơirộnghơn.Vôích.SaunàyMa-riviết:

“Aiđãtừngquacảnhchạyvạynhưthế,đềubiếtnhữngkhókhăntàichính và hành chính thường vấp và đều phải nhớ bao nhiêu đơn từ, baonhiêu lượt thăm hỏi và khiếu nại mới giành được mối thuận lợi nhỏ bé.NhữngviệcđólàmPi-eQui-rirấtmệtvànản”.

Hiệusuấtlàmviệcvàđếncảsứckhoẻcủahainhàbáchọcđềubịảnhhưởng,Pi-emệtmỏiđếnnỗithấycầnphảigiảmngaysốgiờlàmviệc.VừađúnglúcđóthìnghềgiáosưkhoángvậthọcởXoóc-bonlại khuyết,Pi-e,tácgiảcủamộtsốhọcthuyếtcógiátrịvềtinhthểhọc,đươngnhiênlàngườithíchhợphơncảvớinhiệmvụấy.Ôngđưađơn.Mộtngườinữacũngxin,và

ngườiấyđượcbổnhiệm.Xưakia,Mông-te-nhơ[39]

đãtừngnói:

“Vớimộttàinănglớnvàmộttínhkhiêmtốnlớnhơnnữa,ngườitacóthểmộtthờigiandài,khôngđượcaibiếtđến!”

Bạn bè tìmhết cách giúpPi-e tiến tới cái ghế giáo sư khó vời ấy.Năm1902,giáosưMát-xcagiụcPi-e tiếncửvàoviệnHàn lâmkhoahọc.

Chắcchắnôngsẽtrúngvàđờisốngvậtchấtsẽổnđịnhthêmrấtnhiều.

Pi-edodự,sauưngthuậnmàkhônghàohứnglắm.Vìôngkhôngthểcamtâm làmcáiviệcđếnchào trìnhdiệncácnhàHàn lâm theo tục lệmàôngcholà“nguxuẩnvàmấtphẩmgiáconngười”.Nhưngbiếtlàmthếnào,phânkhoaVậtlýởHànlâmviệnđãnhấttrígiớithiệu,Pi-eđànhraứngcử.TheolờicăndặncủagiáosưMát-xca,Pi-e lần lượtđến thămtừngvịHànlâm.Về sau, khi danh vọng đã đến với Pi-e Qui-ri và các báomuốn tìmnhữngmẩuchuyệnlýthúvềnhàbáchọc,cóngườisẽkểlạinhưsauchuyếnđithămmiễncưỡngđó:

“Lêncáctầnggác,bấmchuôngtựgiớithiệu,nóitạisaomìnhđến,

đãlàmngườiứngcửgượngấy[40]

đỏmặttíatailênrồi.Rồilạiphảitrìnhbàycácchứcvịcủamình,nóitốtchomình,vốnkhoahọcvàcôngtrìnhcủamình,tấtcảnhữngcáiđó,đốivớiPi-ethậtlàquásức.

Thếlàôngquayrakhenthànhthật, tậntìnhđối thủcủamình,chorằngôngA-ma-gaxứngđánghơn,hơnôngrấtnhiềuđểvàoHànLâm”.

Ngày9-6,côngbốkếtquảbầucử.GiữaPi-eQui-rivàA-ma-ga,cácvịHànlâmđãchọnA-ma-ga.

Pi-eviếtthưchobạnthânGioóc-Guy:

“NhưanhđãđoántrướclầnbầucửnàyđãthuậnlợichoA-ma-gavới23phiếu,còntôiđược20phiếuvàGiec-ne6phiếu.

Tôitiếcđãmấtthờigiờđithămhỏiđểchỉđượccáikếtquảấy.PhầnkhoaLýđãnhấttríđềcửtôivàtôiđãquánể.Kểlạichuyệnnàyđểanhbiết,xinđừngnghĩlàtôiđểtâmvìnhữngchuyệnnhỏnhặtấy.

Pi-eQui-ri”

ChủnhiệmmớicủatrườngĐạihọckhoahọc,PônA-penvẫnngườigiáosưngàyxưađã từng làmcônữsinhBaLansaysưa thánphục– tìmcáchkhácgiúpPi-e.BiếttínhkhôngkhoannhượngcủaPi-e,ôngràotrước.

PônA-penviếtthưchoPi-eQui-ri:

“Bộgiáodụccóhỏi ý kiến tôiđể lậpdanh sách tặngBắcđẩubội

tinh. Vì danh nghĩa trường Đại học khoa học, cho phép tôi ghi tên ông.Đànhrằnghuânchươngnàychảcóýgìvớimộtngườinhưông,nhưngtôithấycầnphảigiớithiệunhữngngườixứngđángnhấtởtrườngĐạihọckhoahọc,nhữngngườitiêubiểunhấtdosángkiếnvàcôngtrìnhcủahọ.CũnglàđểchoBộtrưởngbiếtđếnvàgiớithiệucáchlàmăncủachúngtaởXoóc-bon.Nếuđượchuân chương, ông đeo hay không tuỳ ý, nhưng xin cứ chophépchúngtôigiớithiệuông”.

PôA-penviếtchoMa-riQui-ri:

“TôiđãnhiềulầnnóivớiônghiệutrưởngLi-avềnhữngcôngtrìnhtốtđẹpcủaôngQui-ri,về thiếtbị thiếuthốncủaông,vềsựcầnthiềtphảicho ôngmột phòng thí nghiệm rộng hơn.Ông hiệu trưởng đã nói về ôngQui-rivớingàiBộtrưởngnhândịpgiớithiệunhữngngườixứngđángđượctặngthưởngBắcđẩubộitinhngày14-7.

NgàiBộtrưởngcóvẻchúýđếnôngQui-rilắmvàcólẽmuốnbiểulộsựchúýđóbằngcáchgắnhuânchươngchoôngQui-ri,vìvậy,xinbàhếtsức nói giúp để ôngQui-ri không từ chối.Việc ấy tự nó chẳng có ích lợinhưngvềhậuquả-phòngthínghiệm,nguồnngânsách…thìnócótácdụngrấttolớn.

VìkhoahọcvàlợiíchcaocảcủatrườngđạihọcxinbànóigiúpđểôngQui-riđồngývềviệcnày”.

Pi-ekhông“đồngý”,Pi-erấtghétdanhvọngvàriêngđiềuđócũngđủgiải thích thái độ củaông.Nhưng cònmột nguyênnhân tư tưởngnữa.Ông thấy thực nực cười khi người ta tiếc cho một nhà khoa học nhữngphươngtiệnlàmviệc,vàcùnglúcđó,nhưđểvỗvề,ngườitalạibàyratròtặngmộtchữthậptrángmentreobằngmộtmẩulụađỏ.

Pi-eQui-riđãtrảlời:

“NhờôngcảmơnBộtrưởnggiúptôivànóihộrằngtôikhôngmảymaythấycầnđượchuânchương,nhưngbaogiờhết,tôicầnmộtphòngthínghiệm”.

*

**

Thếlàhếthyvòngvàomộtcuộcsốngsángsủahơn.Chẳngđượcnơi

làmviệcnhưý,Pi-evàMa-riđànhbằnglòngvớicáinhàxeđểtiếptụcthínghiệm.Vànhữnggiờhăngsaysốngtrongcáilánấyđãanủihọbaonhiêulỡ làng.Họ vẫn dạy học.Dạy với thiện chí, không chútmiễn cưỡng. Saunày,nhiềuhọctròcũcònnhớvớilòngbiếtơnnhữngbàigiảngsinhđộngvàmạchlạccủathầyPi-e.VànhiềunữsinhtrườngsưphạmXe-vrơđầyhamthíchkhoahọccũnglànhờMa-ri,bàgiáocómớtóchung,giọngnóithuộcdântộcXla-vơlàmchonhữngbàichứngminhcaosiêucủabànghenhưhát.

Bịgiằngcogiữaviệcnghiêncứukhoahọcvànhucầuđờisống,Pi-evàMa-riquêncảăn,cảngủ.Cáinếp“sốngbìnhthường”xưakiaMa-riđặtra,nhữngthànhtíchnộitrợ,nấunướngcủangườivợtrẻnayhầunhưbịlãngquên.

Họlàmviệcđếnkiệtsứcmàkhôngbiếtrằngđólàmộtsựliềulĩnh.NhiềukhiPi-e,nhứcnhốichântayđếnmứckhôngthểchịuđược,phảinằmliệt.Ma-ri,thầnkinhcóphầnvữnghơn;từkhiđẩylùiđượccáibệnhlaomớichớmđãlàmchocảnhàloâu,bằngcáchliềuxemthườngkhôngcầnkiêngkhemgì thìMa-ri tưởngmình sức vững như đá, khómà ốm.Nhưng trênquyểnsổnhỏghihàngtuầntrọnglượngcủamình,consốcứthấpđều.BốnnămởnhàxeMa-risútđibảycân.BạnbèaicũngáingạithấyMa-rinhưtàulá.MộtnhàvậtlýtrẻphảiviếtthưchoPi-ekhẩnkhoảnmongôngchúýsứckhoẻcủaMa-rivàbảnthân.Bứcthưnàyđãpháchọamộtcáchđánglongạivềcuộcsống,vàsựhysinhcủahainhàbáchọc.

GioócXa-nhắcviếtchoPi-eQui-ri:

“GặpchịQui-riởHộivậtlý,tôisửngsốttrướcthầnsắcsuynhượccủachị.Tôibiếtrằngchịđãlàmviệccăngthẳngtrongthờigianviếtluậnán.Nhưngchịkhôngđủsứcđểsốngmộtcuộcđờihoàntoàntinhthần,nhưcuộcđờianhchịđangsống,vàđiềunàyápdụngcảvớianhnữa.Mộtvídụcụthểlàhaianhchịkhôngchịucốgắngănđểlấysức.NhiềulầntôithấychịQui-richỉănhaikhoanhxúc-xíchvàuốngmộtchénnướctrà.Sứcnàokhamnổiănuốngthiếuthốnnhưvậy?NếuchịQui-rimấtsứcthìanhsẽrasao?

Dùchịcótỏrachểnhmảnhhoặccốchấpthìđócũngkhôngphảilàmộtlýdo.Tôiđoánanhsẽgặptrởngạisauđây:Chịsẽnóilàchịkhôngđói,làchịkhôngcònlàmộtđứatrẻđểaiđóbảoban!Thếnhưng,chịhiệnnay

cưxửnhưmộtembévậy.Tôinóiđiềunàyvớitấtcảlòngchânthậtcủatìnhbạn.

Anhchịkhôngdànhđủthờigiờchonhữngbữaăn.Giờănquátùytiện. Bữa tối thườngmuộn đến nỗi dạ dày đợimãi đâm ì không làm việcđượcnữa.Cốnhiên,mộtvấnđềđangnghiêncứudởcóthểlàmchậmmộtbữa tối,nhưngđừngđể thành thóiquen.Cuộcsốngcủaanhchịhiệnnay,lúcnàocũngchỉthấylongạivềnghiêncứukhoahọc.Nhưvậykhôngnên.Hãy cho cơ thể nghỉ ngơi.Hãyngồi vàobànănmột cách thư thái, tránhnhữngchuyệnbuồn, thậmchí cảnhữngchuyệnmệtóc, khôngnênvừaănvừađọchoặcnóichuyệnvậtlý”.

*

**

Trướcnhữnglờibáođộngvàtráchmócđó,Pi-evàMa-ritrảlờimộtcách ngây thơ “Chúng tôi vẫn nghỉ đấy chứ, hè nào chúng tôi chẳng đinghỉ!”.

Đúnglàhọvẫnthườngđinghỉhèvàhọtưởngnhưvậy.Nhữngngàyhèđẹptrờihaivợchồngvẫnthườngđichỗnàychỗnọnhưxưa.ĐốivớiPi-evàMa-ri,nghỉngơinghĩalàđixeđạp,quasuốtrặngnúiXê-vennăm1898.HainămsauđidọcbờbiểnMăng-sơ,từHa-vrơđếnXanhVa-lê-ritrênsôngXom,rồi rađảoNoa-mu-chi-ê.Năm1901,người ta thấyhaingườiởPhu-duy,1902ởA-rô-măng-sơ,1903ởTrê-povàXanhTrô-giăng…

CáchnghỉhènhưthếcólàmchoPi-evàMa-riđỡcăngthẳngvềtinhthầnvàthểxáckhông?Đángngờlắm…MàcũngchỉtạiPi-enônnóng,cứđếnđâuvàibangày,Pi-eđãbànchuyệnvềvànhắcvợ:“Đãlâuquáchúngmìnhchẳnglàmđượcgìnhỉ!”

Năm1899,mộtchuyềnđichơixađãđemlạichohaivợchồngmộtniềmvuilớn.Lầnđầutiênsaukhilậpgiađình,Ma-rimớitrởvềTổquốc,khôngphảivềVác-xô-vi,màvềBaLanthuộcÁo,ởDa-cô-pan,nơianhchịDu-xki đang dựngmột nhà an dưỡng.Ngay sát bên cạnh cái công trườngđangtấpnậpthợxây,nhàtrẻE-giecóthêmmộtđoànngườirấtmựcthươngyêu trìumến nhau.Ở đây có cả cụXkhua-đốp-xki, giáo sư trông còn rấttrángkiệnvà trẻhẳn ravì sungsướnggặp lạibốnconđếnnayđã lậpgiađình.

Nămthángquanhanhthật!Mớihồinàoanhcontraivàbacôgáicụ

cònđitìmviệcởVác-xô-vi.Bâygiờ,Dô-dếp,mộtbácsĩcótínnhiệm,đãcóvợvàmấycon.Brô-ni-avàCa-di-miamởmộtnhàđiềudưỡng.Hê-lađangcónhiều triểnvọng trongngànhgiáodục,chồng làXra-nis-lítxSa-laymởmột hiệu ảnh lớn. Còn cô út Ma-ni-a thì làm việc trong một phòng thínghiệm,đãcócôngtrìnhnghiêncứuđượcxuấtbản,“cáiconbéhómhỉnh”nhưcụvẫnthườnggọitrướckia…

Chàng rểnướcngoàiđượccảnhàvồnvã.Họhãnhdiệngiới thiệuchoPi-eđấtnướcBaLantươiđẹp.Thoạtđầu,cảnhtượngcằncỗivớinhữngngọntùngđensẫm,chĩalênbầutrờikhônglàmPi-ehàohứnglắm;rồisau,trongmộtbuổiđichơitrênđỉnhnúi“Ri-xi”,Pi-erấtcảmxúctrướccảnhnênthơvàtầmbaolacủadãynúihùngvĩnày.Buổichiều,Pi-enóivớivợtrướcmặtcảnhà:

-ĐấtnướcBaLanđẹplắm,naytôimớihiểutạisaongườitacóthểyêunóđếnthế.

Pi-ecốýnóibằngnhữngtiếngBaLanmớihọcđược,tuygiọngsainhưngcũnglàmchoanhemnhàvợrấtthíchthúvàphụclăn.VàPi-enhậnthấynétmặtMa-rirạngrỡhẳnlên,vớimộtnụcườingâythơtựhào.

Banămsau,thángnăm1902,Ma-rilạiđitàuvềBaLan.Nhiềuthưbáotinlàcụgiáoốmnặng,phảimổtúimật,lấyrađượcnhiềusỏito.Mớiđầu,cònnhậnđượcnhữngtintứcantâm,rồibỗngnhiên,mộtbứcđiện.Thếlàhết,Ma-rimuốnđingay.Nhưngthủtụcgiấythônghànhrấtphứctạp,phảimấytiếngđồnghồ,giấytờmớihợplệ.SauhaingàyrưỡiđiđườngtớiVác-xô-vi,đếnnhàDô-dếpnơicụXkhua-đôp-xkiở.Chậmquá,Ma-rikhôngthểchịuđựngýnghĩlàsẽkhôngđượcnhìnmặtbốlầncuốicùng,Trênđườngđi,nhậnđượctinbốmất,bàđánhđiệnvannàianhchịhãyhoãnlễantáng.Bướcvàonhàtang,chỉcònthấyquantàivàhoa.Bàkhăngkhăngyêucầumởnắpquantài.Trướckhuônmặtvôtrivôgiácvàbìnhthảncủabố,cómộtvếtmáunhỏđãkhôđọngtừlỗmũira.Ma-rivĩnhbiệtvàxinlỗingườiđãkhuất.BàvẫnthầmtráchmìnhcứởmãibênPhápkhôngđáplại lờimongmỏicủangười chađãdựđịnh sốngngàycuối cùngvới congáiút.Trướcquan tài đãmởnắp,Ma-ri cứ đứng lặngmãi chođến lúc anhvà chị phảichấmdứtcáicảnhđaulòngấy.

Ma-rithậtcẩnthậnvànghiêmkhắcvớimình.Bàtựdằnvặtmộtcách

bấtcông,cụXkhua-đốp-xkiđãsốngnhữngnămcuốiđời rấtêmđềm–vànhờcóMa-ri,lạicàngêmđềmhơn.Tìnhmếnthươngcủaconcháuvàniềmvuicủangườicha,ngườiông,làmcụquêndầnnhữngnỗigiantruâncủamộtcuộcđờithuathiệt.Nhữngniềmvuicuốicùng,nhữngniềmvuilớnnhấtcủacụđềudoMa-ri.SựkhámphárahaichấtPô-lô-nivàRa-đi,cácbảnthôngbáocủaViệnHànlâmkhoahọcPa-ri,cácbảntinrạngrỡkí tênconmìnhlàmtrànngậplòngtựhàocủanhàgiáosưvậtlýấy,màcôngviệcvụnvặthằngngàykhôngchoôngđisâunghiêncứukhoahọc.Theodõicôngtrìnhcủacongái,từnggiaiđoạnmột,cụthấyrõtầmquantrọngvàđoántrướcảnhhưởngcủanó.MớiđâyMa-riđãbáotinchocụ:saubốnnămtrờikiêntrìđãcóđượcRa-đinguyênchất.Vàtrongbứcthưcuốicùng,viếtsáungàytrướckhichết,tayrunnétchữnguệchngoạclàmchoMa-rilolắngnhậnthấychữviếtcủacụkhôngcònđềuđặn,đẹpnétnhưxưa,cụđãnóivớicongái:

“Thế làconđãcóđượcmuốiRa-đinguyênchất.Nếu tính tổng sốcôngsứcbỏrađểcóđượcchấtấy,thìchắchẳnnólàmộtnguyêntốhoáhọcđắt nhất, chỉ tiếc là hình như vật ấy chỉ đáng chú ý vềmặt lý thuyếtmàthôi”.

Giácụsốngthêmhainămnữa,hẳncụsẽsungsướngvàtựhàobiếtbaokhi thấyvinhquangđếnvớicongáivàgiải thưởngNô-benđượctặngchungchoHăng-riBếch-cơ-len,Pi-evàconbéút“An-chiubénhỏ”củacụ.

Xanhxao,gầygò,Ma-ri từgiãVác-xô-vi.Đếntháng9nămấy,bàtrởlạiBaLan.Sautangtóc,mấyanhemXkhua-đốp-xkicàngthấygắnbó,đểtỏrõchonhaurằngtìnhanhemđùmbọcvẫncứcònsốngmãi.

*

**

Thángmười,Pi-evàMa-ritrởlạiphòngthínghiệm.Cảhaiđềumệtmỏi.Ma-rivừathamgianghiêncứuvềsoạnlạikếtquảlàmtinhkhiếtchấtRa-đi.Nhưngcáihàohứng,hamthíchnămxưakhôngcònnữa.Nếpsốngcăngthẳngkinhkhủngmàtừbốnhômnaythầnkinhbàphảichịuđựngbắtđầucótriệuchứngkhôngbìnhthường.CóđêmMa-rimêngủ,trởdậyđiđilạilạitrongphòng.

Nămsau,xẩyramấyviệcđauthương,Ma-ricómang,rồiđẻnon,coiđólàmộtviệcbithảmMa-riviếtchoBrô-ni-a,ngày20thángTám1903:

“Emsửngsốtđếnnỗichảcócanđảmđểviếtchoaicả.Emđãđinh

ninhsẽcóđứaconđó,nênkhôngtựanủiđược.Chịxemcóphảilàdosuynhượckhông.Vìphảithúnhậnrằngemkhôngbiếtgiữsức.Emquátinởcơthểmìnhvàbấygiờmớihối,vìđãphảitrảgiáquáđắtđiềuđó.Mộtđứabégái, lanhlẹnvàđánglẽcó thểsốngmàemthìđangmongmỏibiếtchừngnào!”

Ítlâusau,lạicótinbuồntừBaLan.ĐứacontraithứhaicủaBrô-ni-ađaumàngóc,chỉvàingàylàchết.

Ma-riviếtthưchoanhDô-dếp:

“Tai hoạ xảy ra đến với anh chị Du-xki làm em hết sức đau xót.Cháuthậthồnghàokhoẻmạnh.Chămsóchếtmứcmàcònkhônggiữđượcmột đứa bé như thế thì mong gì giữ được đứa khác và nuôi chúng? Emkhôngthểnhìnthấyđứacongáiemmàkhôngrunlênvìsợ.NỗiđauđớncủachịBrô-ni-anhưcắtxélòngem”.

NhữngđaubuồnđólàmtămtốicuộcđờicủaMa-riđangbịxâuxébởimộtmối loâunghiêmtrọngnhất:Pi-ekhôngkhoẻ.Pi-ebịnhữngcơnđauquằnquại,làmchoôngủrũđángsợ.Vìthiếutriệuchứngcụthể,thầythuốccứcholàthấpkhớp.Nhiềulầnđaudữdộiquá,Pi-erênsuốtđêm,Ma-rihoảngsợ,cũngthứctrắngđểchămsóc.ThếmàMa-rivẫndạyhọcởXe-vrơ,Pi-ecầnphảihỏibàisinhviênvàtrôngcoihọthựctập,vàhainhàvậtlývẫntiếptụcnhữngthínghiệmtinhvi,dùthiếunơilàmviệcnhưý.

Mộtlần,mộtlầnthôi,Pi-ethốtramộtlờithanvãn.Ôngnóirấtnhỏ:

-Kểrathìconđườngchúngtachọnvấtvảthậtđấy!

Ma-riđịnhnói lạinhưngkhônggiấunỗi longạicủamình.Pi-emànảnđếnthếphảichăngvìquásuynhược?Biếtđâuchẳngdomộtbệnhhiểmnghèokhônghòngcứuchữa?Cònbảnthânmình,khôngbiếtsẽkhắcphụcnổinhững sựmệtmỏighêgớmcủamìnhkhông?Hàngmấy thángnay,ýnghĩvềcáichếtcứlởnvởntrongđầuMa-rivàámảnhbà.

Ma-rigọi:

-Pi-e.

Giọngloâu,nghẹnngàocủaMa-rilàmnhàbáchọcngạcnhiênquay

lại:

-Gìthế,Ma-ri,emsaothế?

-Pi-e…,nếumộtngàymộttronghaichúngtachết…thìchắcngườicòn lại khó mà sống nổi. Chúng ta không thể sống không có nhau, phảikhônganh?

Pi-echậmchạplắcđầu.Ma-riđãnóinhữnglờicủamộtngườivợvàmộtngườiyêu,nhưngtronggiâyphútđãquênsứmệnhcủamình,làmchoPi-esựcnhớrằngmộtnhàbáchọckhôngcóquyềnbỏkhoahọc,lẽsốngcủamình.

Pi-enhìnngắmbộmặtđămchiêubuồnrầucủaMa-ri,vànóivớimộtgiọngcươngquyết:

-Emnhầm.Dùsaođinữa,dùcónhưcáixáckhônghồn,ngườicònlạivẫncứphảilàmviệc.

CHƯƠNGXV

MỘTLUẬNÁNTHITIẾNSĨVÀMỘTCÂU

CHUYỆNNĂMPHÚT

Đối với khoa học, thì những người phục vụ, dù giàu hay nghèo,sướnghaykhổ,khỏehayyếu,cógìlàquantrọng.Họsinhrađểtìmtòi,đểphátminh, và cho đến lúc sức tàn, lực kiệt, họ vẫn cứ sẽ tìm tòi và phátminh.Mộtnhàkhoahọckhómàcưỡnglạichíhướngcủamình.Ngaynhữngkhi chán nản, bực bội, nhà bác học chỉ biết quay về với những dụng cụphòngthínghiệm.

Vậy thành tựu rạng rỡmà Pi-e vàMa-ri đã đạt được trong nhữngnămthángkhókhănấykhôngcógìđángngạcnhiên.Họcthuyếtphóngxạmớirađờiđanglớnnhưthổi,nảynởtốttươi;đồngthời,làmkiệtlựcdầnhainhàvậtlýđãsinhranó.

Từnăm1899đếnnăm1904, tất cả 32bản thôngbáokhoahọcđãđượcôngbàQui-ricôngbốđứngtênchung,hoặctênriêng,hoặccùnglàmvớimộtbạnđồngsự.Đầuđềkìquặckhóhiểu,nộidungchichítnhữngđồthịvàcôngthứclàmchongườingoàinghềphátkhiếp.Tuynhiên,mỗibảnbáocáolàmộtthắnglợi,khiđọcdanhsáchkhôkhannhữngthôngbáoquantrọngnhất,tahãynghĩđếnbaonhiêucôngphutìmtòi,kiêntrìvàsángtạo:

-VềtácdụnghoáhọccủanhữngRa-đi(Ma-riQui-rivàPi-eQui-ri1899).

-Về trọng lượng củanguyên tử củaRa-đimang chấtRa-đi (Ma-riQui-ri1900).

-VềchấtphóngxạcảmứngdomuốiRa-đi(Pi-eQui-rivàAng-đrêĐờ-biếc-nơ,1901)

-TácdụngsinhlýcủatiaRa-đi(Pi-eQui-rivàBếch-cơ-ren,1901).

- Về tính phóng xạ cảm ứng và về khí tỏa của Ra-đi (Pi-e Qui-ri

1903)

-VềnhiệttựpháttỏaratừmuốiRa-đi(Pi-eQui-rivàA.La-boóc-đơ,1903)

-Nghiêncứuvềcácchấtphóngxạ(Ma-riQui-ri,1903)

-Về tínhphóngxạcủakhí thoát raở suốinướcnóng (Pi-eQui-ri,Sác-lơbu-xavàV.Ban-ta-da1904).

Thuyếtphóngxạnhanhchóng lan rộng từPháp racácnướcngoài.Ngaytừ1900,nhiềunhàkhoahọccótêntuổitạiAnh,Đức,Áo,ĐanMạch,tớitấpgửithưđếnhỏiýkiến.ÔngbàQui-riliêntụctraođổithưtừvớiUy-li-amCrúc-cơngườiAnh,vớicácgiáosưSuy-étvàBôn-đơ-manởÁo;vớinhà thámhiểmPôn-venngườiĐanMạch.“Chamẹđẻ”củaRa-đigửichocácbạnđồngnghiệpnhững lờigiải thíchvàhướngdẫnvềkĩ thuật.Trongnhiềunước,nhữngnhànghiêncứulaovàođitìmnhữngchấtphóngxạmới.Quảlàmộtcuộctìmtòibổích,đãpháthiệnranhữngchấtnhưMê-đô-tô-ri,Ra-đi-ô-tô-ri,i-ô-ni,prô-lắc-ti-niv.v…

Năm 1903, hai nhà bác học người Anh Răm-xay và Xô-đi chứngminhrằngchấtRa-điluônluôntỏaramộtlượngnhỏkhíHê-li.Đâylàmộtbằngchứngrõrệtđầutiênvềbiếnđổinguyêntử.Ítlâusau,cũngởAnh,Rơ-đơ-phovàXô-đilậplạimộtgiảthuyếtdoMa-Iđềratừnăm1900vàchointhuyết“Biếnđổiphóngxạ”.Họkhẳngđịnhrằngcácchấtphòngxạ,tuybềngoàinhưkhôngbiếnđổi,vẫnởmộttrạngtháitiếntriểntựphát:biếnthiêncàngnhanhchóngthìhoạttínhcàngcao.

SaunàyPi-eQui-riviết:

“Đâylàhiệntượngthoáibiếncủacácđơnchất,nhưngkhôngphảinhưcácnhàluyệnkimthờixưađãhiểu.Chấtvôcơnhấtđịnhphảitiếntriểnquacácthờiđạivàtheonhữngđịnhluậtkhôngthayđổi”.

ChấtRa-đithầnkỳ!Tinhkhiếtdướidạngclo-rua,đólàmộtthứbộttrắngđụctrongnhưmuốiăn.Nhưngnhữngtínhchấtcủanócàngngàycàngđượchiểurõthêmlàmchotakinhngạc.TiaphóngxạcủaRa-đi,đãgiúphainhàbáchọcPi-evàMa-riQui-rikhámpháranó,cócườngđộvượttấtcảsựước lượng.Ra-đi phóngxạmạnhhơnu-ra-ni hàng triệu lần.Khoahọcđãphântích,chiaphóngxạRa-đithànhbaloạitiakhácnhau,cóthểxuyênqua

cácchấtmờnhất,vàđồngthờibiếndạngđi.Chỉcómộttấmbìnhphongdàybằngchìmớicảnđượcchúng.

ChấtRa-đitựtỏaramộtchấtkhíđặcbiệtluônluônkèmvớinónhưbóngvớihình,đó làkhí tỏacủaRa-đicũngcó tínhhoạtđộngvàngayđểtrongốngnghiệmbằngthủytinhcũngtựphânhủytừngngàytừnggiờtheomộtquyluậtnhấtđịnh.

Trongnhiềusuốinướcnóngcũngcókhíấy.

Lạithêmmộttháchthứckhácđốivớinhữngthuyếttrướckiatưởngnhưlànềnmóngbấtdibấtdịchcủangànhvậtlý.Ra-điphátnhiệtmộtcáchtựphát.Trongmộtgiờ,nócóthểtỏaramộtlượngnhiệtlàmtanmộtlượngđábằngtrọnglượngcủanó.Nếugiữchonókhôngbịnguộiđi,nósẽnónglênvànhiệtđộcủanósẽtăngthêmmườiđộhayhơnnữasovớimôitrườngxungquanh.

Khảnăng củanó thật kì diệu: nó tác độngvàokính ảnhbọc tronggiấyđen;nó làmchokhí trờidẫnđiệnvà từxađã làmchomộtmáyđiệnnghiệmphóngđiện.Những lọ thủy tinhđựng chấtRa-đi đều chuyển sangmàutímhoặcmàuhoacà;giấyhoặcbôngbọcchấtRa-điđềubịRa-đigặmdầnvàtanthànhbụi.

Ra-điphátsángnhưtađãbiết,Ma-riviết:

“Sựphátsángấykhôngthểthấyđượcbanngày,nhưngdễnhậnthấyởnơitranhtốitranhsáng.Vớimộtítchấtởtrongtốiánhsángphátracóthểđủđọcsách”.

ChấtRa-đikhônggiữriêngchomìnhcáikhiếumàunhiệmđó,Ra-đicònlàmchorấtnhiềuđồvậtkhácphátlân.Vídụ:kimcương.

DùngRa-đi có thể phân biệt kim cương thật với kim cươnggiả vìtínhphátlâncủakimcươnggiảrấtyếu.

Các tiaRa-đicònhay“lây”nữa, lâynhưmộtmùihươngdaidẳng,lâynhưbệnhtruyềnnhiễm.

Bấtcứmộtvậtgì,mộtcâycỏ,mộtconvậthoặcmộtngườiđặtbêncạnhmộtốngRa-đi,đềutiếpthumột“hoạttính”đángkể.Tínhhaylâyđólà

kẻthùthườngxuyêncủaPi-evàMa-rivìnólàmrốiloạnkếtquảcủanhữngthínghiệmchínhxác.

Ma-riviết:

“Khi nghiên cứu các chất phóng xạ mạnh, nếu muốn tiếp tục đolường tỉmỉ thìphảiđặcbiệt cẩn thận.Cácdụngcụdùng trongphòng thínghiệmhóahọcvàcácdụngcụdùngchothínghiệmvật lýchẳngbaolâucũng trở thànhphóngxạvà tácđộngvàokínhảnhxuyênquanhữnggiấyđenbọcngoài.Bụi,khôngkhítrongphòng,quầnáođềucóphóngxạ.Khôngkhí trongphòng cũng thànhdẫnđiện.Trongphòng thí nghiệmcủa chúngtôi,tìnhtrạngnàyđãđếnmứcnghiêmtrọng,khôngcòncóđượcmộtdụngcụnàohoàntoàncáchlymàkhôngbịnhiễmphóngxạ”.

Saunày,khiôngbàQui-rikhôngcònnữa,nhữngcuốnsổtaycủahainhàbáchọc,ba,bốnmươinămsauvẫncònmột“hoạttính”sinhđộngvàbímật,vàvẫnảnhhưởngđếnnhữngdụngcụđolường.

Phóngxạ, tỏanhiệt,phátsinhrakhíhê-livàkhí tỏa, tựphânra, tựphát,tấtcảnhữnghiệntượngđóđãvượtxanhữngthuyếtvềvậtchấttrơ,vềnguyêntửkhôngthayđổi.Trướckianhữngnhàbáchọctưởngrằngvũtrụgồmnhữngchấtđãđượcxácđịnh,nhữngnguyêntốcốđịnh.Thếmàgiờđâymỗigiâyphútquađi, cácmảnhRa-điphóngxạnhữngnguyên tửhê-livàbắnchúngrangoàivớisứcmạnhghêgớm.Kếtquảcủasựbắnphánhỏbévàrùngrợnấy–màMa-rigọilà“taibiếnlớn”–củasựthayđổinguyêntửlàmộtnguyên tửkhí tỏaravàbản thânnguyên tửnàycũngsẽbiến thànhmộtchấtphóngxạkhác–vàchấtnàyđếnlượtnócũngsẽlạibiếnđổi!Thếlàcácnguyêntốphóngxạhợpthànhnhữngdònghọlạlùngvàtànnhẫnmàmỗi thànhviên sinh ra bởi sự thay đổi tự phát của chấtmẹ: chấtRa-đi là“con”củachấtu-ra-ni,chấtPô-lô-nilà“con”củachấtRa-đi.Nhữngchấtấymỗilúcsinhralạitựhủytheonhữngquyluậtmuônthuở:Mỗimộtnguyêntốphóngxạmấtđimộtphânnửachấtcủamìnhtrongmộtthờigiankhôngthayđổigọilà“chukì”củanó.Muốngiảmđinửa,u-ra-niphảimấtmộtvàitỉnăm,Ra-đi1600năm,khítỏacủaRa-đibốnngày,những“concháu”củakhítỏathìvàigiây.

Ra-đicòncóthểtạothêmhạnhphúcchoconngười.Nósẽtrởthànhbạnđồngminh của người, chống lạimột căn bệnhhiểmnghèo, bệnh ungthư.Năm1900,hainhàbáchọcĐức,Van-cốpvàGhi-dentuyênbốrằngRa-

đi có tác dụngvề sinh lý.Khôngngại nguyhiểmPi-eQui-ri sẵn sàng thínghiệmtácdụngcủaRa-đi trên taymình.Ôngvuimừngkhi thấymộtvếtthươnghiệnra!TrongmộtbảnbáocáoởHànlâmviệnkhoahọc,Pi-emôtảnhữnghiệntượngnhậnxétđược.

“Datrởnênđỏ trênmộtdiện tíchsáuxăng-ti-métvuông:bềngoàitrôngnhưmộtvếtbỏngnhưngdakhôngđauhoặchơiđauthôi.Ítlâusau,độđỏtănglênnhưngkhôngloangra,đếnngàythứhaimươithìđóngvẩy,đượcbăngbó,đếnngàythứbốnmươihaidanonbằtđầumọctừmépvếtthươngmọcdầnvàogiữa,vànămmươihaingàysaukhitácđộngcủacáctia,vẫncònmộtvếtthươngbềmặtđộmộtxăng-ti-métvuông,màuxám,chobiếtlàthịtởchỗđóđãchếtmộtkhoảngsâuhơnnữa.

BàQui-rikhidichuyểnmộtvàixăng-ti-gamchấtcóhoạttínhmạnhcũngbịnhữngvếtbỏngtươngtựmặcdầuốngnghiệmđãđượcđựngtrongmộthộpmỏngbằngkimloại.

Với các chất có hoạt tínhmạnh, chúng tôi còn bị những tác độngkháctrênbàntay,thườnglàbịbongvẩy,nhưngđầungóntaycầmđầuốngnghiệmvàbắtđầusửdụngcácchấtđótrởnêncứngvàcókhirấtđau.Mộtngườitrongchúngtôibịbỏngđầungóntaymấtmươilămngày,sauđóbongda,nhưngcảmgiácđauđớnsauhaithángvẫnchưadứthẳn”.

Hăng-riBếch-cơ-renkhimangốngnghiệmbằngthủytinhđựngchấtRa-điđể trongtúiáogi-lêcũngbịmộtvếtbỏngkhôngngờ.Kinhngạcvàbựcbội,ôngđếnngaynhàQui-riđểthanphiềnvềchiếncôngcủađứaconđángsợấy.Saucùngôngkếtluận:

“Chất Ra-đi, tôiyêunónhưngtôicũnggiậnnó”…rồiôngvội lấynhữngkếtquảcủacuộcthínghiệmkhôngcốýđó,đăngtrongbáocáongày3thángsáunăm1901bêncạnhnhữngnhậnxétcủaPi-e.

RấtngạcnhiêntrướctácdụngkìlạcủatiaRa-đi,Pi-etiếptụcnghiêncứutrêncácloàivật.Ôngcộngtácvớicácbácsĩcaocấp,cácgiáosưBu-xavàBan-ta-da.Khôngbaolâu,họbiếtchắcchắnrằng:bằngcáchhủydiệttếbàocóbệnh, tiaRa-đichữađượcnhữnguvàmộtvàidạngung thư.CáchchữaấysaunàygọilàphươngphápđiềutrịQui-ri.NhiềubácsĩngườiPháplần đầu tiên áp dụng cách chữa ấy cho người bệnh có hiệu quả.Họ dùngnhữngốngkhítỏaRa-đicủaPi-evàMa-richomượn.

Ma-riviết:

“TácdụngcủaRa-đitrêndađượcbácsĩĐô-lốt,ởbệnhviệnXanhLu-I nghiên cứu đi đến những kết quả phấn khởi, biểu bì đã bị chết mộtphần,lạitáisinhlànhlặnnhưcũ”.

ChấtRa-đicóích–rấtcóích.

Kếtquảtrựctiếpcủasựkhámpháđóđãrõràng.Nguyêntốmớinày,không chỉ còn thuộc lĩnhvực thí nghiệm,nóđã thành cần thiết và có lợi.MộtnềncôngnghiệpRa-đisắprađời.

Pi-evàMa-ritrôngnomchobướckhởiđầucủacôngnghệấy.Họtựtaylàmra–phầnlớndoMa-ri–mộtgamRa-điđầutiênchếhóatừtámtấnxỉpếch-blenởnhàxetrườngVật lý, theomộtphươngpháptựđặtra.DầndầnnhữngtínhchấtcủaRa-đikíchthíchócsángkiếncủagiớikhoahọc,haivợchồngQui-riđượcnhiềucộngtáccóhiệuquảđểtổchứcsảnxuấtquimô.

ViệcchếbiếnquặngtheoquymôlớnbắtđầudướisựđiềukhiểncủaĂng-đrêĐơ-biếc-nơ,ở tổngcông tyHóachất, công tynàynhận làmgiúpkhônglấylãi.Năm1902,HànlâmviệnkhoahọctrợcấpchoôngbàQui-rihaimươinghìnphơ-răng“đểkhaitháccácchấtphóngxạ”,nhờđócóthểbắttayngayvàoviệctinhchếnămtấnquặng.

Năm1904,mộtnhàkĩnghệPhápkhônngoanláÁc-mêĐờ-linnghĩđếnxâydựngmộtnhàmáysảnxuấtRa-đidùngtrongyhọcđểchữacácuáctính.Pi-evàMa-riđượcmộtgiannhàở liềnnhàmáyđể tiếnhànhnhữngviệcmànhàxeghépvánchậthẹpkhôngchophép.ÔngbàQui-riđàotạoranhữngcộngtácviênnhưHô-dơ-panhvàGiắc-đan.Haingườinàyđượcgiaoviệckhaithácchấtquýđó.

GamRa-điđầutiênđượcMa-rinângniugìngiữ.Saunàybàsẽtặnglạiphòngthínghiệm.TừtrướcđếnnayvàmãimãivềsaunóchỉcóthểđánhgiábằngsứclaođộngtậntuỵcủaMa-rimàthôi.VàkhibàQui-rikhôngcònnữa,gamRa-điấyvẫnsẽlàtượngtrưngrựcrỡchomộtsựnghiệpvĩđạivàmộtkhoảngthờigiananhdũngcủahaicuộcđời.

NhữnggamRa-đisảnxuấtsauđócómộtgiátrịkhác:giámộtcáng.Trênthịtrường,nólàchấtđắtnhấtthếgiới,mỗigamtớibảytrămnămmươinghìnphơ-răngvàng.

Mộtchấtđặcbiệtquýgiánhưthếcầnđượcbànluậntới.Thánggiêng

1904,tạpchí“ChấtRa-đi”dànhriêngnóivềcácchấtphóngxạrađời.Ra-đicũngdànhđượcmộtcươngvịthươngmại.Nócóchỉsốmuabánvàbáochíriêng.Chẳngbaolâu,trêngiấytờcóđềtựcủanhàmáyÁc-mêĐờ-lin,ngườitasẽđọcnhữngdòngchữlớn:

MUỐIRA-ĐICHẤTPHÓNGXẠ

Địachỉđiệntín:“Ra-đi–No-giang–TrênsôngMAC-NƠ”

*

**

Cóđượcnhữngcôngtrìnhnghiêncứusángtạocủabaonhàkhoahọccácnước,cóđượcmộtnềncôngnghiệpmớivàmộtphươngphápchữabệnhmớiđólànhờmộtthiếuphụBaLantóchung,hammêtìmtòihọchỏi,năm1897đãchọnđầuđềlàmluậnánlàsựnghiêncứucáctiaBếch-cơ-ren.Đólànhờbàđãđoánđượcrằngquặngpêch-blenchứađựngmộtchấtmớivàcùngdốcsứcvớichồng,bàchứngminhđượcsựtồntạicủachấtđó.ĐólànhờbàđãthànhcôngtrongviệctáchriêngrachấtRa-đinguyênchất.

Ngườiđànbàtrẻtuổiấyhômnayđứngđây,ngày25thángsáu1903,trướcbảngđentrongmộtphòngnhỏởXoóc-bon,cáiphòng“sinhviên”màngườitađilênbằngmộtcáithangmáytrônốcởmộtbênvàkínđáo.TừkhiMa-ribắtđầuchuẩnbịluậnánđếnnayđãhơnnămnăm.Bịlôicuốntrongcơnlốccủamộtphátminhvĩđại,bàcứhoãnmãikìthitiếnsĩ,vìkhôngcóthìgiờthuthậptàiliệu.Hômnaybàđếntrướccácgiámkhảo.

TheotụclệMa-rinộpchobangiámkhảogồmcácôngLíp-man,Bu-ti,Moát-xăngđểduyệt,vănbảncôngtrìnhcủamình:“Nghiêncứucácchấtphóngxạ”.Và,hiệntượngbấtngờ!Ma-rimặcmộtcáiáomớimàuđenbằng“lụaphalen”.Nóichođúng,bàchịBrô-ni-ađếnPa-ritrongdịpcôembảovệluậnánđãkêutrờivìmấymảnhquầnáonhẵnbóngcủaMa-rivàkhăngkhăngkéoMa-rivàomộthiệumay.ChínhBrô-ni-ađãhỏigiácả,xemvảivàquyếtđịnhnhữngchỗphảisữachữa,khônghềđểýđếnvẻmặtcaucócủaemmình.

Brô-ni-ađãtừngdẫnMa-riđimaymặc,cũngvớimộtsựchămsóc

âncần,cảmđộngnhưvậy,vàomộtbuổisángthángsáurựcrỡkhác,khôngkémphầnlongtrọng.Cáchđâyhaimươinăm,năm1883,côbéMa-ni-u-sacũngmặcđồđennhưbâygiờ,miễncưỡngnhậntừtaymộtnhânviênNgahoàngchiếchuychươngvàngcủamộttrườngtrunghọcởVác-xô-vi…

Ma-riQui-riđứngrấtthẳng.Khuônmặtxanhxao,dướibộtócmàunhạtchảingượcbồnglên,đểlộmộtvầngtránrộng, inmấynếpnhănli ti,dấuhiệucuộcchiếnđấumàbàđã thắng.Tronggianphòngđầyánhsáng,cácnhàvậtlý,cácnhàhóahọcngồichậtních.Phảikêthêmghế:tầmquantrọngđặcbiệtcủavấnđềsắptớiđãlôikéotấtcảgiớikhoahọc.

CụbácsĩQui-ri,Pi-evàBrô-ni-a,ngồiởcuốiphòngxenlẫnvớisinhviên.Gầnđấymộtnhómcáccônóichuyệnlaoxao.ĐólànhữngnữsinhởXe-vrơ,họctròcủaMa-riđếncổvũgiáosưcủahọ.

Baônggiámkhảomặclễphụcngồisaumộtcáibàndàibằnggỗsênlầnlượtđặtcâuhỏi,ÔngBu-tisauđếnôngLíp-man-ngườithầyđầutiêncónhữngcảmhứngtếnhịvàcuốicùngôngMoát-xăng,màbộrâuquádàilàmchomọi người chú ý.Thí sinh trả lời, giọng êmdịu, tay cầmphấn, thỉnhthoảnglạivẽlênbảngđenlượcđồmộtchiếcmáyhoặcnhữngdấuhiệumộtcôngthứccơbản.Côngtrìnhnghiêncứuđượctrìnhbàybằngtiếngnóikhôkhancủakĩ thuật, vànhững tính từnhạtnhẽo.Nhưng trongđầuócngườinghe,giàcũngnhưtrẻ,thầycũngnhưtrò,đangdiễnramộtsựbiếnđổimới.LớinóilạnhlùngcủaMa-ritrởthànhmộthìnhảnhnóngbỏngvôcùngphấnchấn:hìnhảnhmộttrongnhữngphátminhlớnnhấtcủathếkỉ.

Cácnhàbáchọcthườngkhôngthíchhùngbiệnhoặcbìnhphẩmdàidòng.ĐểphongchoMa-ridanhhiệu tiếnsĩ, cácvịgiámkhảo trườngĐạihọckhoahọccũnglạidùngnhữnglờilẽhếtsứcgiảndị,màhaimươinămsau,khiđọclại,vẫnthấycảmkíchsâusắc.

ÔngLíp-man,chủnhiệmkhoa,tuyênbốbằngcâunóiđãthànhcôngthức:

- TrườngĐại học Pa-ri tặng bà danh hiệuTiến sĩ khoa học vật lýhạngxuấtsắc.

Khitiếngvỗtayđãdứt,ôngnóithêm,giọnggiảndị,thânmậtvàhơirụtrècủamộtgiáosưĐạihọcgià:

- Và nhân danh ban giám khảo, tôi xin gửi tới bà những lời chúcmừngcủachúngtôi.

Nhữngcuộc thi trangnghiêmấy,nhữngbuổi lễ trịnh trọngvàđơngiảnấy,dùthísinhlàmộtnhànghiêncứuthiêntàihaychỉlàmộtngườilàmviệccầncù,từtrướcđếnnayđềudiễnranhưvậy,cóphongtháivàtínhcaoquýcủanó.

*

**

Trước đó ít lâu, Pi-e vàMa-ri có một quyết định, tuy đối với họkhôngquantrọnglắmnhưngsẽảnhhưởnglớnđếnđờisốngsaunàycủahainhàbáchọc.

Trongquá trình tinhchếquặngpêch-blenvà tách riêngchấtRa-đi,Ma-riđãsángtạoramộtkĩthuậtvàtìmramộtphươngphápchếbiến.

Kể từ khi tác dụng chữa bệnh của Ra-đi được phổ biến, đâu đâungườitacũngtìmtòicácquặngphóngxạ.Nhiềunướcmuốnxâydựngnhàmáykhaithácquặng,nhấtlàBỉvàMỹ.Nhưngcácnhàmáychỉcóthểsảnxuất ra chất “kim loại diệu kì” ấy, khi nắm được bí mật điều chế Ra-đinguyênchất.

ChuyệnnàyPi-e nói với vợ vàomột sáng chủ nhật, trong căn nhànhỏởđạilộKê-lec-man.NgườiđưathưvừađưađếnmộtcáithưtừMỹ.Pi-eđọckĩthưgậplạiđểtrênbàn,vànóigiọngbìnhthản:

-PhảibànmộttívềchấtRa-đicủachúngta.Rõrànglàcôngnghiệp

Ra-đi sẽphát triểnmạnh.Đây làmộtcái thư từBa-pha-lô[41]

tới:một sốnhàkĩthuậtmuốnkhaithácRa-điởMỹviếtxintàiliệu.

-Thếthìsao?–Ma-rilơđãnghỏi.

-Tacóhaicáchgiảiquyết.Mộtlàmôtảtỉmỉtấtcảcácnghiêncứutìmtòicủachúngta,khônggiấugìhết,kểcảphươngpháptinhchế…

Ma-rigậtđầutỏvẻđồngtìnhvàkhẽnói:

-Cốnhiên.

Pi-etiếp:

-Hailàtacóthểcoimìnhnhưnhữngngườichủ,nhữngngười“sángchế”raRa-đi.Nếuvậy,trướckhicôngbốcáchchếhóapếch-blen,emphảilấybằngsángchếcáckĩthuậtấyđểbảođảmbảnquyềncủachúngtavềviệcchếtạoRa-đitrênthếgiới.

Pi-e cố sứcmới trình bày câu chuyện cho khách quan. Giọng nóithoángmộtvẻkhinhthịkínđáo,khinhắcđếnnhữnglờimàôngkhôngquennhư“bằngsángchế”,“bảođảmbảnquyền”.

Ma-risuynghĩvàigiây,rồinói:

-Khôngđược.Nhưthếtráivớitinhthầnkhoahọc.

Pi-enhấnthêm:

-Anh cũng nghĩ thế, nhưng anh khôngmuốn rằng chúng ta quyếtđịnhvấnđềnàymộtcáchvộivàng.Cuộcsốngcủachúngtakhổcực,erằngcònkhổcựcnữa.Vàchúngtacómộtcongái…cóthểcònnhữngđứaconkhácnữa.Đốivớiconcái,đốivớichúng ta,bằngsángchếnghĩa lànhiềutiền,giàucó…đảmbảomộtcuộcsốngđủtiệnnghi,khôngvấtvảnhưhiệnnay.

RồiPi-emỉmcườinóitớiđiềuduynhấtnếuthiếuđốivớiôngthậtlàchuaxót.

-Chúngtalạicòncóthểcómộtphòngthínghiệmđànghoàng.

Đôi mắt Ma-ri chăm chú, Ma-ri thoáng nghĩ đến quyền lợi, đếnnhữngphầnthưởngvậtchất,nhưnggầnnhưtứckhắc,bàgạtbỏýnghĩđó.

-Nhữngnhàvậtlýthườngchointrọnvẹncáccôngtrìnhnghiêncứucủahọ.Nếuphátminhcủachúngtasaunàycógiátrịthươngmạithìđólàcáingẫunhiênmàchúngtakhôngthểlợidụng.VàchấtRa-đisắpđượcdùngđểchữabệnh…khôngthểlạmdụngnóđểmưulợi.

NàoMa-ricóhềđịnhthuyếtphụcchồng.Pi-echỉnóiđếnbằngsáng

chếđểkhỏiânhậnmàthôi,bàrấtbiếtthế.Nhữnglờidứtkhoáttrênđâylàcảmnghĩcủahaingười, làquanđiểmkhông laychuyểncủahọvềvai trònhàbáchọc.

Trongsựimlặng,Pi-enhắclạinhưmộttiếngvang:

-Không,khôngthểđược.Nhưthếtráivớitinhthầnkhoahọc!

Pi-e như trút được gánh nặng.Ông nói thêm, như đang giải quyếtmộtvấnđếchitiết:

-Vậychiềuhômnay,anhsẽviếtthưchocáckĩsưMỹ,cungcấpchohọmọichitiếtcầnthiết.

Haimươinămsau,Ma-riviết:

“Đồngývới tôi,Pi-eQui-ri từbỏ,khôngmuốn tìmmột lợi lộcvậtchấtgìtừphátminhđó.Chúngtôikhônglấymộtbằngsángchếnàovàchointoànbộkếtquảnghiêncứucủamình,kểcảphươngphápchếtạochấtRa-đi.Hơnnữa,còncungcấpchonhữngngườimuốnhỏi,tấtcảnhữngchỉdẫncầnthiết.ViệcnàyđãgiúpíchrấtnhiềuchocôngnghiệpRa-đipháttriển,mớiđầuởPhápvàởcácnước,cungcấpchocácnhàbáchọcvàthầythuốcnhữngchấthọcần.Chođếnnay,cácphươngphápmàchúngtôichỉdẫnvẫncònápdụnghầunhưkhôngthayđổi.

CôngtykhoahọctựnhiênBa-pha-lôcóbảochúngtôi làmkỉniệmmộtbảninnóivềsựpháttriểncôngnghiệpRa-điởMỹ,kèmthêmảnhchụpcácbứcthưcủaPi-eQui-ritrảlờitườngtậntừngcâuhỏicủacáckỹsưMỹnhữngnăm1902-1993”.

Câuchuyệnngắnngủitrênđây,diễnravàomộtsángchủnhật,mườilămphútsauPi-evàMa-riđãvượtcổngGiăng-ti-ichắnđườngxelửa,đạpnhanhvềphíarừngcâybóngmát.

Giữahaingãđường,họkhôngmànggiàusangmàchọncuộcsốngthanhbần.

Buổichiều,họtrởvềhaitayômđầylávànhữngbóhoađồngnội.

CHƯƠNGXVI

DANHVỌNG,KẺTHÙSỐMỘT NướcđầutiêncôngnhậntàinăngcủaôngbàQui-rilàThụySĩ.–ChúngtanhớlạilờimờicủatrườngđạihọcGiơ-ne-vơ–VàmangđếnchohainhàbáchọcnhữngvinhdựsớmnhấtlànướcAnh. Ở Pháp, Pi-e vàMa-ri cũng được tặngmột vài giải thưởng khoa học.Năm1895, Pi-e được giải Plăng-tê (Planté), 1901 giải La-ca-dơ (Lacaze).Ma-ri được tặng giảiGhếch-nơ (Gegner) ba lần.Nhưng chưa cómột giảithưởngnàoxuấtsắclàmrạngrỡtênôngbàQui-ri.Chođếnthángsáu1903,họcviệnHoànggiaAnhchínhthứcmờiPi-esangthuyếttrìnhvềRa-đi.Nhà

vậtlýnhậnlờivàcùngđivớiMa-risangLơn-đơn[42]

(London). HainhàbáchọcđượccôngtướcKe-vinthânthiết,niềmnởđóntiếp.Cụgiàđángkínhấycoi thànhcôngchuyếnđinàycủaPi-evàMa-rinhưcủabản thân,vàcũng tựhàovềnhữngcông trìnhcủahaiđồngnghiệpdườngnhưcũngcóphần thamgiacủamình.Cụ thânmậtquàng tay lênvaiPi-e,dẫn hai vợ chồng thăm phòng thí nghiệm của cụ.Cụ sung sướng và cảmđộng, khoe vớimọi người tặng phẩmcủaPi-emang từPa-ri tới.Đúng làtặngphẩmcủamộtnhàvật lý:Một ít tinh thểRa-điđể trongốngnghiệmbằngthủytinh. Trongcuộcthuyếttrìnhchiềuhômđó,côngtướcKe-vinngồicạnhMa-ri,ngườiphụnữđầutiênđượcdựbuổihọpcủaviệnHoànggia.TấtcảgiớikhoahọcAnhđềucómặt.Pi-enói tiếngPhápchậmrãimô tảnhững tínhchấtcủaRa-đi.RồiPi-eđềnghị tắthếtánhsángđể làmvài thínghiệmlýthú:dotácđộngcủaRa-đi,mộtđiệnnghiệmbỗngphóngđiệntừxa,mộttấmchắn bằng sun-phua kẽm phát lân, kính ảnh đã bọc giấy đen cũng bị ảnhhưởng;Ra-đicòntỏanhiệttựphátv.v... Buổinóichuyệnchiềuhômđórấthàohứng.Ngayngàyhômsauđãcótiếngvang.CảthủđônướcAnhnônứcmuốnxemmặt“Chamẹ”củachấtRa-đi.KhắpnơimờigiáosưvàbàQui-ridựtiệctạicácbuổitiếplongtrọngvàngườitakhôngngớtlờicangợichúctụng. Pi-ehếtsứclịchsựtrongbộlễphụcđen,hơibóngmàôngthườngmặcđểdạy lớp lýhóa sinh,nhưngvẫn làmchongười tacảm thấy tâm tríông

đangởđâuđâu,dườngnhưnhữnglờichúctụngdànhchoaichứkhôngphảichoông.Ma-ri rất ngượngngùng,vì bao conmắtđangdồnvềmình,nhưnhìnmộtconvậtkỳlạ:mộtnhàvậtlýđànbà. Ma-rimặcmộtchiếcáomàuxẫm,chỉhơihởcổ,đôibàntaybịa-xítănkhôngmanggăng,ngaycảđếnchiếcnhẫncướicũngkhôngcó.XungquanhbànhữngchuỗikimcươngđẹpnhấtcủaĐếquốcAnhlấplánhtrêncáccổđểtrần.Ma-rinhìnngắmcácđồtrangsứcấymộtcáchthíchthúthậtsựvàngạcnhiênnhậnthấyPi-exưanayvẫnlơđãng,mắtcũngkhôngrờinhữngchuỗikimcương. Chiềuvề,khithayáo,Ma-rinói

–Emkhôngngờlạicónhữngtrangsứcnhưthế,thậtlàđẹp! Nhàvậtlýcườivànói:

–Embiếtkhông,trongbữatiệc,ngồirỗianhtìmramộttròchơi.Thửtínhxemsốkimcươngđeotrêncổmỗibàkháchcóthểxâydựngbaonhiêuphòngthínghiệm.Đếnlúcđọcdiễnvăn,kếtquảđãthànhmộtconsốkinhkhủng. Vài ngày sau, ông bàQui-ri trở lại Pa-ri, về với cái nhà xe ghép ván.ChuyếnđiLơn-đơnđãđemlạichohainhàbáchọcnhiềuquanhệkếtgiaochặt chẽ và cộng tác thiết thực. Pi-e sắp sửa cho in cùng với một đồngnghiệpngườiAnh–một công trìnhvề cáckhí tỏa radomuốiRa-điBrô-mua. DântộcĂng-lôXác-xôngthườngtrungthànhvớinhữngaiđã làmchohọkhâmphục!Tháng11-1903đến lượtHọcviệnHoànggiaAnhcôngbốtặng Pi-e và Ma-ri Qui-ri huân chương Đê-vi là một trong những phầnthưởngcaoquínhấtcủahọcviệnnày. Ma-rikhôngkhỏenênPi-eđidựlễmộtmình.Pi-emangtừnướcAnhvềmộthuânchươngnặngbằngvàng,cókhắctênhaivợchồng.Thoạttiên,Pi-ecòntìmchỗđểcấttronggiannhàởđạilộKê-léc-man,vụngvềnânglênđặtxuống,đểthấtlạcrồilạitìmthấyrồibỗngnghĩramộtcách:Pi-egiaochiếchuânchươngấychocongáilàI-rengiữ,lúcnàyI-renmớisáutuổi,chưakhinàocôbévuithíchbằngđượcgiữcáiđó. Mỗilầnbạnbèđếnthăm,nhàbáchọcchỉđứabéđangmảimêvớicáiđồchơimớiđó.

–I-renthích“đồngxuto”củanólắm–ôngkếtluận. Haicuộchành trìnhngắnngủi rạngrỡ,mộtcôbéchơivớimộtđĩanhỏbằngvàng...Đâylàđoạnnhạcmởđầucủabảngiaohưởngmàcaotràođangtớigần.

*

** LầnnàyngườinhạctrưởngđãbắtnhịptừThụyĐiển. NgàymồngmườithángChạp1903,HànlâmviệnKhoahọcXtốc-khôm(Stockholm-NS) họp trịnh trọng toàn thể, công bố giải thưởng Nô-ben(Nobel-NS)vềvậtlýnămấy,tặngmộtnửachoHăng-riBếch-cơ-ren(HenriBecquerel-NS)vàmộtnửachoôngbàQui-rivềviệckhámpháraphóngxạ. CảPi-e vàMa-ri đều khôngđếndựbuổi lễ.Đại sứPháp thaymặt họnhậnbằngvàhuychươngvàngtựtayVuaThụyĐiểntrao. Pi-evàMa-rikhôngđilầnnàyvìđườngxa,lạivàogiữamùađông,haingườiđangyếumệtvàbậnnhiềuviệc. Giáo sư O-ri-vi-li-uýt viết cho ông bà Qui-ri ngày 14 thángmột năm1903: “KínhgửiôngbàQui-ri, Hânhạnhbáochoôngbàbằngđiệntín,HànlâmviệnKhoahọcThụyĐiểnhọpngày12thángMộtđãquyếtđịnhtặngôngbàmộtnửagiảithưởngNô-benvềVậtlýnămnayđểtỏlòngtánthưởngcôngtrìnhđặcbiệtcủaôngbàvềtiaBếch-cơ-ren. MườithángChạpvàobuổihọptoànthểrấtlongtrọngsẽcôngbốnghịquyếtấy. HànlâmviệnKhoahọckínhmờiôngbàđếndựbuổihọpđó,đểtựtaynhậnphầnthưởng. Theokhoản9điềulệthànhlậpgiảithưởngNô-ben,trongvòng6thángsaucuộchọpnày,ôngbàcầnlàmmộtbảnthuyếttrìnhvềcôngtrìnhđượctặngthưởngởXtốc-khôm.NếuôngbàđếnXtốc-khômvàodịpđó,tốthơnhếtlàôngbàhãylàmngaythủtụcnàyvàomấyngàyđầusaucuộchọp. Hàn lâmviện sẽ rất hânhạnhđượcđón tiếpôngbàởXtốc-khôm, xinnhậnởđâynhữnglờichúcmừngthànhthậtnhấtcủatôi”.

Ngày19thángMột1903,Pi-eviếtthưtrảlờisauđây: “KínhgửingàiTổngthưkývĩnhviễn, HànlâmviệnKhoahọcXtốc-khômđãdànhchochúngtôivinhdựlớn,đượcmột nửa giải thưởngNô-ben Vật lý. Chúng tôi nhờ ngài chuyển tớiHànlâmviệnlòngbiếtơnsâusắcvàlờicảmơnhếtsứcchânthậtcủachúngtôi. Thời gianđó trongnăm, chúng tôi không thểnào vắngmặtmà khôngảnhhưởngđếnkhóahọcmànhàtrườngđãgiaophó.Chúngtôicũngchỉởđượcvàingày,vàsẽrấtítthờigianđểlàmquenvớicácnhàbáchọcThụyĐiển. Hơnnữa,bàQui-rivừabịốmđếnnaychưakhỏihẳn. Vậyxinngàichohoãn lại cuộchộinghịnày, có thểđến lễPhục sinh,hoặctiệnhơnnữavàogiữathángSáu. Xinngàitintưởngởsựkínhtrọngcủachúngtôi.” Saunhữngcâuxãgiaoấy,chúngtahãykểđếnmộtbứcthưkhác.Mộtbức thư trung thực, doMa-ri viết bằng tiếng Ba Lan cho anh ruột. Ngàythángcũngđángchúý:11 thángChạp1903.Mộtngàysaubuổihọp longtrọngởXtốc-khôm.Ngàydanhvọngđầutiên!GiữalúcấyMa-ricóthểsaysưavớithắnglợicủamình:Cuộcđờicủabàchảkhácthườnglàgì?Chưacómộtngườiđànbànàonổitiếngđếnnhưthếtronglĩnhvựckhắtkhecủakhoahọc.Bà làngườiđầu tiênvàchođếnnay lànữbáchọcduynhấtcódanhtiếngtrênthếgiới. Đâylàbứcthưđềngày11thángChạp1903: “AnhDô-dếpthânmến, Emâuyếmcảmơnanhchịvềnhữnglờitốtđẹpcủaanhchị.AnhđừngquênhộemcảmơncháugáiMa-ni-u-savềthưcủacháu;cháuviếthaylắm,làmchoemvuithích.Hễcóthờigiờ,emsẽtrảlờicháu. ĐầuthángMộtemnhưbịcúmrồiho.BácsĩLăng-đri-ơkhámphổichoemkhôngthấygìđánglongại.Thếnhưngbácsĩchêemxanh.Emvẫncảmthấykhỏevàđộnàyemcóthểlàmviệchơnmùathu,khôngmệtlắm. Pi-esangLơn-đơnnhậnhuânchươngĐê-vi.Emkhôngđitheovìsợmệt. NgườitachochúngemmộtnửagiảiNô-ben.Khôngrõnhưthếlàbaonhiêu,emchắclàđộbảymươinghìnphơ-răng.Đốivớichúngemđólàmột

móntiềnlớn.Emcũngkhôngrõbaogiờthìđượclĩnhtiền.CólẽchỉkhinàochúngemđiXtốc-khômmàthôi.Theolệthìtrongvòngsáuthángsaungày10thángChạp,chúngemphảicómộtbuổithuyếttrình. Chúngemkhôngđếndựbuổihọptrọngthể,bởivìthuxếpkhóquá.Emcảmthấykhôngđủsứcđimộtchặngđườngdàinhưthế(48giờkhôngnghỉvàlâuhơnnữanếunghỉdọcđường)vàolúcthờitiếtkhôngthuậntiện,ởmộtxứlạnh,vàkhôngthểởlạiquábahaybốnngày.Khôngthểbỏdởviệcgiảngdạyquálâu.CólẽđếnPhụcsinhchúngemmớiđiđượcvàlúcđómớilãnhđượctiền. Chúngembịngập trong thư từ, suốtngày lại phải tiếp cácnhànhiếpảnhvànhàbáo.Nhữnglúcấychỉmuốntrốnxuốngđấtđểđượcyên.RồiởMỹ cũngmời sang thuyết trìnhmột số buổi. Họ hỏi chúng emmuốn baonhiêutiền.Dầuđiềukiệnthếnàođinữachúngemcũngđịnhtừchối.Chúngemhếtsứctránhnhữngbữatiệcmàngườitamuốntổchứcmừngchúngem.Đôikhiphải từchốimộtcáchquyết liệt,họmớihiểucho làkhông thểépđược. CháuI-renkhỏe.Cháuhọctạimộttrườngnhỏkháxanhà.ỞPa-rirấtkhótìmđượcmộttrườngtốtchotrẻem. Âuyếmômhôncảnhàvàxinanhchịđừngquênem”. Nhữngdòngtrênđâycủamộtphụnữđãtựnguyệnbỏgiàusang,cómộtýnghĩakhácthường.Tiếngtămlừnglẫy,lòngngưỡngmộcảmphụccủabáochí và công chúng, những cuộc tiếp đón, chiêu đãi long trọng của chínhquyền,nhịpcầubằngvàngbắcquanướcMỹ…,tấtcảnhữngcáiđó,chỉlàmchoMa-rithấyphiềnphức,bựcbội.Đốivớibà,giảiNô-benchỉlàmộtphầnthưởngbảymươinghìnphơ-răngvàng,docácnhàbáchọcThụyĐiểntặngchocôngtrìnhcủahaiđồngnghiệpvànhưthế thìnhậncáiđó“khôngtráivớitinhthầnkhoahọc”.MộtdịpmayhiếmcóđểPi-eđỡphảidạythêm,giữđượcsứckhỏe. Ngàymồnghai thángGiêng1904,cáingânphiếumaymắnđãchuyểnđếnchinhánhngânhàng,mọikhivẫngiữsốtiềntiếtkiệmmỏngmanhcủagiađình.Pi-ebâygiờcóthểthôikhôngdạyởtrườngVậtlý,đểhọctròcũlàPônLăng-giơ-vanhdạythay.Hainhàvậtlýthuêmộtphụtáriêng,nhưthếđơngiảnvànhanhhơnlàđợinhữngngườicộngtáctưởngtượngmàtrườngđạihọchứahẹnmãi.Ma-rigửichoanhchịDu-xkivayhaimươinghìncu-ron(tiềnÁo),đểmởnhàandưỡng.Phầncònlại,thêmnămvạnphơ-rănglàtiềngiảithưởngO-di-rít,tặngmộtnửachoMa-riQui-rivàmộtnửachoE-

đu-aBran-li,đượcchiađềumuaquốctráiPhápvàtráikhoảncủathànhphốVác-xô-vi. Sổchitiêucònghivàikhoảnkhác:quàtặngvàtiềnchovaygửianhcủaPi-evàcácchịcủaMa-ri,tiềngópchungvàocáchộikhoahọc… Giúp cũngnhiều: giúpmột số học sinhBaLan,một bạn gái lúc thiếuthờicủaMa-ri,anhemlaocôngởphòngthínghiệm,mộtnữsinhtúngthiếuởXe-vrơ…ChợtnhớđếnmộtbàrấtnghèongàyxưađãtậntụydạyMa-ritiếngPháp,bâygiờlàbàKô-dơ-lốp-xca,vốngốcPhápsinhởtỉnhĐi-ép,lấychồngBaLannaychỉướcmơvềthămquêhươngxứsở.Ma-ribiênthưmờibàsangPháp,đónbàvềnhàvàtrảtiềntàutừVác-xô-viđếnPa-ri,rồitừPa-riđếnĐi-ép.Bàtacảmđộngđếnứanướcmắt. Tuyrộngrãi,Ma-rirấtkínđáo,đúngmức.Suốtđờibàquyếttâmgiúpđỡnhữngngườicầnđếnmình,vàmuốnlàmviệcđótheokhảnăngcủamìnhđểcóthểgiúpđượclâudài. Cònđốivớibảnthânthìsao?NgôinhàởđạilộKê-léc-man,cóthêmmộtbuồngtắm“tốitân”vàmộtcănphòngmàgiấychăngtrêntườngđãphainhạtcũngđượctusửalại.NhưngtrongdịpnhậntiềnthưởngNô-ben,Ma-richưahềnghĩđếnsắmmộtcáimũmới.VànếubàcứmuốnPi-e thôidạyhọcởtrườngVậtlý,thìbàvẫndạyởXe-vrơvìmếnhọctròvàcũngvìcảmthấycòncósứctiếptụcđểkiếmthêmthunhậpchogiađình. ù Giữalúcvinhquangđangchờđónhainhàbáchọc,màlạikểtỉmỉnhữngchitiêuvụnvặttrênđâythìthậtnựccười. Pi-e vàMa-ri rất sung sướng thấy phátminh củamình đượcHàn lâmThụyĐiểnđánhgiáđúngmức.Niềmvuicủanhữngngườithânlàmchohaivợchồngcảmđộng,vàsốtiềnbảymươinghìnphơ-răngđếnđúnglúc,nóđỡđượcgánhnặngnhucầuhằngngày. Cònnhữngcáikhác–nhữngcáithườnglànguyênnhânthúcđẩythiênhạ cố gắng, và đôi khi có những hành động thấp hèn – chỉ làm ông bàngượngnghịuvàthấphèn. MộtsựhiểulầmkéodàiđãtáchbiệtPi-evàMa-rivớicôngchúnggiàulòngngưỡngmộ.Năm1903lànămmởđầumộtgiaiđoạnhồihộpnhấttrongcuộcđờihainhàbáchọc.Họđãđếntuổimàthiêntư,đượckinhnghiệmbổsungcóthểpháthuyđếnmứccaonhất.Trongmộtgiannhàxelụpxụp,dộtnát,họđã thànhcông trongviệckhámphá ra chấtRa-đi làmcho thếgiới

kinhngạc.Nhưngsứmệnhchưaxong.Tríóchọcònchứađựngbaonhiêucáitiềmtàng:Họmuốnlàmviệc,họphảilàmviệc! Danhvọngcóchúýgìđến tương laimàPi-evàMa-rihướng tớiđâu.Danhvọngxâmnhậpvàocuộcđờinhữngvĩnhân,bámlấyhọvớitấtcảsứcmạnh củanó, hòng cảnđườnghọ tiến.Giải thưởngNô-ben làmchohàngtriệungườichămchútớicặpvợchồngbáchọcấy:Đànông,đànbà,nhàtriếthọc,ngườithợ,giáosư, trưởnggiả, thânsĩv.v…HàngtriệungườiấydânglênôngbàQui-rilòngngưỡngmộcủahọ.Nhưnghọđòihỏilạicũngnhiều!NhữnglợiíchmàPi-evàMa-riđãtặnghọtừtrước–cáivốntrithứcvềmộtphátminhmới, sức cứu chữa của nó đối vớimột căn bệnhhiểmnghèo–chưađủ.Hiệntượngphóngxạtuycònmớimẻnhưngthuộcvềnhữngthànhtựuđãbiết rồi, vàđiều làmhọchúý lúcnày,khôngphải làgiúp sứcchokhoahọcđópháttriểnmàlàthưởngthứcnhữnggiaiđoạnhứngthúvềsựrađờicủanó.Họmuốnđivàocácngõngáchthầmkíncủagiađìnhlạlùngấy,củađôivợchồngthiêntàimàcuộcđờitrongsángvàrấtđỗiliêmkhiếtđangđượctruyềntụngnhưmộtcâuchuyệnthầnthoại.Lòngkhâmphụckhaokháttìmhiểuđẩyhọđàosâuvàocuộcđờihainhânvậtmàhọtônsùng.Haynóichođúng,hainạnnhâncủahọ–vàtướcđoạtcủaPi-evàMa-rinhữngvậtquýduynhấtmàôngbàmuốngiữ–sựtĩnhtâmvàyênlặng. Nhữngtờbáothờibấygiờ,đăngảnhcủaPi-evàMa-ri“Mộtthiếuphụtóchung, taonhã,mảnhdẻ”,“mộtbàmẹduyêndáng,nhạycảmtuyệtvờiluônluônhammêtìmhiểunhữngvấnđềcaosiêu”–ảnh“đứabégáiđángyêucủahọ”,cảảnhconmèonằmcuộntrònbênlòsưởibuồngăn.Còncónhữngphóngsựhùnghồnvềphòngthínghiệmởnhàxe,nơiẩndậtmàgiađìnhQui-rimuốnchỉcómìnhmớihiểubiếthếtvẻđẹpduyêndáng,chỉcómìnhmớithấyhếtcảnhnghèotúngthanhtao;vềcănnhàởđạilộKê-léc-man,“nơiởcủangườihiền”,một“cănnhàxinhxắn,hẻolánhgiữaPa-rixalạvàhiuquạnh,dướibóngcácthànhlũy”,mộtcănnhà“củahainhàbáchọcsốnghạnhphúcđầmấm”. MặcchoôngbàQui-rihếtsứcthoáitháccáccuộcphỏngvấn,đóngcửakhôngtiếpai,vàtựgiammìnhtronggianphòngthínghiệmsơsài–giờđâyđãđivàolịchsử–từcôngviệcđếnđờisốngriêngtưkhôngcònlàcủahọnữa.Ngaycảđứctínhkhiêmtốn,màcácnhàbáokémtếnhịnhất,đềuphảingạcnhiênvàkínhtrọng,cũngthànhnổitiếng,thànhmộtvấnđềcôngcộng,mộtvấnđềhấpdẫnđểviếtbáo. ù

Ma-riviếtchoDô-dếpXkhua-đốp-xki: “Pi-evàemvừagặpmộttaihọalớn.MộtcuộcthínghiệmtinhtếvớiRa-đilàmtiêuhaomộtphầnquantrọngtrữlượngRa-đicủachúngem,nguyênnhânvìđâuchưarõ.Dođó,bắtbuộcemphảihoãnlạiviệcnghiêncứuvềtrọnglượngnguyêntửcủaRa-đimàemtínhbắtđầutừlễPhụcsinh–Cảhaingườiđềutiếcđứtruột”. Trongmột thư khác, nói đến chấtRa-đi làmối lo duy nhất củamình,Ma-riviết: “ChúngemmuốnchếtạomộtkhốilượngRa-điquantrọnghơn.Phảicóquặngvàtiền.Tiềnđãcórồi,nhưngđếnnaykhônglàmsaocóđượcquặng.Hiệngiờngườitahứalàthếnàocũngcó.Chúngemsẽcóthểmuamộttrữlượng cần thiết,mà trước đây họ vẫn từ chối.Công việc chế hóa sẽ pháttriển.Nếuanhbiếtđượcphảimấtbaonhiêuthìgiờ,baonhiêukiênnhẫnvàtiềncủamớilọcđượcmộttíchútRa-đitừmấytấnnguyênliệu!” Mười ba hôm sau khi lĩnh giải thưởngNô-ben, những băn khoăn củaMa-rilànhưthế.Trongmườibangàyấy,thếgiớiđãpháthiệnragiađìnhQui-ri:Mộtcặpvợchồngvĩđại!NhưngPi-evàMa-rikhông tàinàonhậpđượcnhữngvaimớiđó. Ma-riviếtthưchoanhruộtDô-dếp,14thángHai1904: “Suốtngàyồnào.Chúngemkhôngcònlàmviệcđượcnữa.Không.Bâygiờemđãquyếtđịnhphảicanđảmvàkhôngtiếpmộtaicả,thếmàvẫnbịquấy rầy. Danh vọng và vinh quang, chẳng tốt lành cho cuộc sống củachúngem”. Vàtrongmộtbứcthưkhácngày19thángBa1904: “AnhDô-dếpthânmến,vềngàylễcủaanh.Chúcanhmạnhkhỏe,chúcthắnglợichocảnhàvàmonganhkhôngbaogiờbịtrànngậptrongthưtừnhưchúngemlúcnày,hoặcgặpnhữngcuộc tấncôngmàchúngemđangchịuđựng Emhơi tiếc làđãhủy tấtcảcác thư từgửiđếnchúngem:kểcũngkhábổích.CónhữngbàithơRa-đi,nhữngláthưcủamộtsốnhàsángchế,củacácthầygọihồnrấttriếtlý.Vừahômqua,mộtngườiMỹbiênthưxinphéplấytênemđặttênchoconngựathicủahắn,hàngtrămláthưxinthưviếtvàảnh.Emchẳngtrảlờicáithưnàocả,nhưngchỉđọccũngmấtthìgiờrồi”.

ViếtchocôemhọHăng-ri-ét,xuân1904: “Cuộcsốngyêntĩnhvàcầncùcủaanhchịbịxáođộnghoàntoàn,khôngbiếtđếnbaogiờmớiổnđịnhlạiđược”. Nỗibựcbội,buồnchán,–tôidámnóilàsựchuacháttoátratừnhữngbứcthưđócủaMa-riđãnóirõmộtđiều:hainhàvậtlýđãmấtsựyêntĩnhnộitâmcủahọ. SaunàyMa-riviết: “Sựmệtnhọcdocốgắngquásứcvàdonhữngđiềukiện làmviệcquáthiếuthốnvềvậtchất, lạicàngtăngthêmdosựxâmnhậpcủadanhtiếng.Cuộcsốngẩnlánhtựnguyệncủachúngtôibịphávỡ,làmchúngtôiđaukhổthựcsự,vàxétvềhậuquảcủanó,cóthểcoinhưmộttaihọa”. Đángra,vinhquangphảimangđếnchogiađìnhQui-rimộtvàithắnglợiđểđềnbùnhưghếgiáo sư, phòng thí nghiệm,nhữngphụ távànhững tàikhoản hằngmong ước.Nhưng bao giờ thì những ân huệ ấymới đến? Sựmongđợihồihộpcònkéodài. ThậtlàmỉamaikhinướcPháplạilànướcthừanhậnsaucùngchângiátrịcủaPi-evàMa-ri.VàphảiđợicóhuânchươngĐê-vivàgiảithưởngNô-ben,trườngđạihọcPa-ricuốicùngmớimờiPi-eQui-rivàolàmgiáosưVậtlý.Hainhàbáchọcrấtbănkhoănsuynghĩvềviệcđó.Nhữngphầnthưởngdonướcngoàimanglạicànglàmnổibậtnhữngđiềukiệntồitệmàhọphảilàmviệcđểđưacuộcphátminhđến thànhcông,nhữngđiềukiệnmàchođếnlúcnàyvẫnchưacóchiềuhướngthayđổi. Nghĩđếnbaolầnbịthoáitháctừbốnnămqua,Pi-ethấycầnphảitrungthựccảmơncơsởduynhấtđãcổvũvànângđỡnhữngcốgắngcủaôngvớiphương tiệneohẹpcủanó:đó làTrườngVật lývàHóahọc.Một lầnnóichuyệnởXoóc-bon,nhắctớisựtrơtrọi,sựdiệukỳcủanhàxe,Pi-enói: “Trongmọihoạtđộngkhoahọc,ảnhhưởngcủamôitrườnglàmviệccómộttầmquantrọngrấtlớn,vàmộtphầnkếtquảđạtđượccũngdođó.Tôilàm việc ở trường Vật lý hơn hai mươi năm. Hiệu trưởng đầu tiên củatrường,mộtnhàkhoahọclỗilạcđãtạođiềukiệnchotôilàmviệc,ngaytừkhitôicònlàphụtá.Saunày,ôngchophépbàQui-riđếnlàmviệcgầntôi,vàtrongthờikỳấyđólàmộtsángkiếnkhôngbìnhthường...Bangiámhiệuhiệnnaycũngđềucótinhthầngiúpđỡnhưvậy. Cácgiáosưởtrường,cáchọcsinhtốtnghiệptạothànhmộtmôitrường

tốt và rất có ích cho tôi.Chính trongnhữnghàngngũnhữnghọc trò củatrường, chúng tôi đã tìm được nhiều người cộng tác và nhiều bạn đồngnghiệp”. ù KhôngchỉvìđammêlàmviệchoặcquásợmấtthìgiờmàôngbàQui-righétdanhvọng.Còncónhữngduyêncớkhác. Pi-evốntínhtìnhphóngkhoáng,khôngdunghòađượcvớidanhvọngvìnhữngnguyêntắcmuônthuở.Rấtghétngôithứhoặccấpbậc,Pi-echorằngthậtvô lý cứphải loại “nhất lớp”vàđốivớiông,nhữnghuânchươngmàngườilớnthèmmuốncũngthừanhưnhữnghuyhiệuvẫncấpchohọcsinhcác trườngvậy.Tháiđộ từchốiBắcđẩuBội tinhcũng là tháiđộcủaôngtrong lĩnh vực khoa học. Pi-e không hề biết ganh đua và trong cuộc “thikhám phá” nếumột đồng nghiệp tiến trướcmình, ông không lấy đó làmbuồnbực.Pi-ethườngnói“Tôikhôngchorađượccôngtrìnhấy,nàođãcanchi,nếucóngườikhácinrồi”. Sự dửng dưng hầu như vô tình đó đã ảnh hưởng sâu sắc đến Ma-ri.NhưngchẳngphảiđểbắtchướcPi-e,hayđểvânglờiPi-e,màsuốtđờimìnhbà luôn luôn tìm cách trốn tránh những sự biểu dương khâm phục.Ma-righétdanhvọngkhôngvìnguyêntắccơbản.Cứđứngtrướcđámđônglàbàcảmthấynhútnhát,ngượngnghịuđếnthiểunão,cảngườinhưbịcorúmlại,thậmchíbịhỗnloạnđếnchoángváng,đếnđauđớnvềthểxác,khôngsaokhắcphụcđược. CuộcđờiMa-ri lạiquábậnrộnđểcóthểhaophísứcvềmặtnày.Phảigánhvác nào là chuyênmôn, nào là gia đình.Rồi nhiệmvụ làmmẹ, làmthầy,bướcđicủaMa-rikhókhănnhưlàmxiếctrêndây.Chỉthêmmộtvainữalàmấtthăngbằng,làsẽngãtừtrêndâycăngthẳng.Làvợ,làmẹ,lànhàbáchọc,làgiáosư,Ma-rikhôngcònmộtkhoảnhkhắcnàorỗiđểđóngvaicácbàlớn. ThếlàPi-evàMa-ricùngđếnmộttháiđộkhướctừbằnghaiconđườngkhácnhau.Nhữngconngườiđãcùnghoànthànhmộtsựnghiệplớncóthểđónnhậnvinhquangmỗingườimộtcách.Pi-ecó thể thànhxavời,Ma-rithànhkiêukỳ.Nhưngkhông!Haitâmhồncũngnhưhaikhốiócđềucómộtphẩmchấttươngxứng.Quacuộcthửtháchnày,haivợchồnglạithắng,vàtrongkhixalánhvinhdự,cànggắnbóvớinhauhơnlúcnàohết.

CHƯƠNGXVII

CUỘCSỐNGHẰNGNGÀY Tên tuổi Pi-e và Ma-ri nay đã lừng lẫy. Hai vợ chồng giàu tiền hơnnhưngkémđinhữnggiờhạnhphúc.NhấtlàMa-rihầunhưmấtnhữnglúcdạtdàonhiệttìnhvàniềmvuicủamình.Ma-rikhônghoàntoànbịthuhútnhưPi-evàonhữngýnghĩkhoahọc.Cuộcsốnghàngngàyluônluônkíchđộngđến tâmhồnnhạycảmvà thầnkinhcủabà–màbàkhôngbiếtcáchthíchứng. Tuybịcăng thẳngvềsựhuyênnáodokhámphá rachấtRa-đivàgiảiNô-benmanglại,Ma-rikhôngmộtlúcnàoquênđượcnỗiloâuđangcàoxélòngmình:đólàbệnhcủaPi-e. ThưcủaPi-eviếtchobạnlàGioócGuynhắcluônđếnviệcnày: 31thángGiêng1905: “Hèvừaqua,mộtcơnđauthấpkhớpdữdộilàmchotôiphảibỏýđịnhđiThụyĐiển.Thậtratôichỉcóthểgiữđượckhôngốmbằngcáchtránhmọimệtnhọcvềcơthể.Ma-ricũngđangtrongtrạngtháinàyvàkhôngthểnghĩđếnnhữngngàylàmviệcmiệtmàinhưtrướcnữa”. 24thángBảy1905: “Chúngtôivẫnsốngcuộcđờicủanhữngngườirấtbậnrộn,màkhôngđượcviệcgìcóíchcả.Hơnmộtnămnayrồi,tôichẳngđượcmộtcôngtrìnhnàovàkhôngđượcyêntĩnhmànghiêncứu.Tôichưabiếtlàmthếnàođểthìgiờkhỏibịxélẻ,màđiềunàylạirấtcầntronglĩnhvựctrítuệ. Nhữngcơnđaucủatôihìnhnhưdosuynhượcthầnkinhhơnlàdothấpkhớpvàđãđỡdầntừkhitôichúýănuốngcógiờgiấchơn” 19thángChín1905: “Tôiđãlầmtưởngrằngsứckhỏecủamìnhkháhơn.Mớiđâylạibịnhiềucơnđauvàcứhơimệtmộttílàđaulại.Tìnhtrạngnày,chảbiếtsẽcòncóthểlàmviệcmộtcáchnghiêmtúctrongphòngthínghiệmhaykhông”. Cònđâunhữngngàynghỉhènămxưa,tuyệtdiệuvôtư,vuivẻ,haivợ chồngđạpxe khắp các nẻo đườngnhưnhữnghọc sinh, giờ đâyMa-ri

thuêmộtcănnhànhỏởthônquêgầnPa-ri,đểchămsócchồngvàcongái. Ma-ri viết thư cho bà Giăng Pe-ranh (từ làng Xanh Rê-mi trongthunglũngSơ-vrơi). “CháuI-renvẫnchưakhỏihẳnhogà,làmtôikhôngyêntâm.Thỉnhthoảnglạiho.Tuycháuởthônquêbathángnayrồi.Pi-emệtlắm,khôngđichơiđượcvàchúngtôidùngthìgiờđểđọcnhữngbảnbáocáovềVậtlý–Toán. I-renmớicómộtxeđạpconvàđirấtthạo.Nólênxe,mặcquầnáocontrai,nomthậtngộnghĩnh”. Dođau ốm luôn, đồng thời như cảm thấymộtmối đe dọa nghiêmtrọng,Pi-ecứbịámảnhvìthờigiantrôiquánhanh.Conngườicònrấttrẻấysợsắpchếtư?DườngnhưPi-emuốnchạythivớimộtkẻthùvôhình.ThấyPi-elàthấyhămhở,vộivã.Pi-ethúcgiụcvợmộtcáchtrìumến,truyềnchoMa-ri nỗi lo lắng củamình.Cầnphải xúc tiếnviệcnghiên cứu, bằngmọicáchtăngsốgiờcómặtởphòngthínghiệm. Ma-rilạicốgắnghơn,nhưngđãquásứcchịuđựngcủamình. Số phậnMa-ri thật là khắc nghiệt.Kể từ ngàymột cô gáiBaLanmườisáutuổi,rờinôngthônraVác-xô-visinhsống,trongđầucònsaysưabaokỷniệmhộilàngvuivẻ,cuộcđờicủaMa-ri,đãhaimươinămnay,chỉbiếtcóvấtvả.Thờicongái,sốngcôđơn,miệtmàivớisáchvậtlýtrongmộtgácxép lạnh lẽo.Đến lúcgặp tìnhyêu, thì đồng thời tìnhyêu lại gắnvớicôngviệc,khôngthểrờiđược. Lòngyêukhoahọcvà tìnhyêuchồngconhòa lẫn thànhmộtniềmthiếtthaduynhấtlàchoMa-richịukhépmìnhvàomộtcuộcsốngkhắckhổ.Tình yêu củaPi-e vàMa-ri đều nồng thắm, hai người cùng chungmột lýtưởng.NhưngPi-etrướckiađãtừngquamộtthờigiandàichểnhmảng,mộttuổiniênthiếunồngcháy,sốngnhữngphútsaymêrạorực.CònMa-rikhitrởthànhvợ,thànhmẹ,khôngmộtlúcnàongơicôngviệcvàđôikhichỉaoướcđượcbiết cái thú vui đơngiản của cuộc sống.Làmột người vợ,mộtngườimẹ rất dịu dàng,Ma-rimơ tưởng đến những giây phút thư thái êmđềm,nhữngngàythảnhthơi,thoảimái. Về điều này,Ma-ri làm cho Pi-e ngạc nhiên. Rất sung sướng tìmđượcngườibạngáicó thiên tài,Pi-echỉmuốnMa-rihoàntoàn tựhysinhcũngnhưmìnhđãhysinhchođiềumàônggọilà“lýtưởngchủyếucủahaingười”.

Ma-ringhetheolờiPi-e–từtrướcđếnnaybàvẫnnghelờinhưvậy,–nhưngvềthểxáclẫntâmhồnbàthấymệtmỏi.Bàtựtráchmìnhlàkémcỏivềtrí tuệ,là“đần”.Sựthựcthìđơngiảnhơn:ởngườiđànbàbamươisáutuổiấy,cuộcsốngcủathểxácbấylâubịkìmhãm,thiệt thòi,đangđòihỏichămsóc.ĐiềumàMa-ricầnlúcnày,đólàtrongmộtthờigian,khôngphảilà“bàQui-ri”nữa, làquênchấtRa-đi,– là ăn, làngủ,vàkhôngnghĩđếnviệcgìkhác. Nhưngnàocóđược,mỗingàycuộcsốngmangđếnnhữngnhiệmvụmới.Năm1904sẽhếtsứcvấtvả–nhấtlàđốivớiMa-riđangcómang–bàkhôngyêucầumộtđiềugìngoàiviệcxinnghỉphépởtrườngnữhọcXe-vrơ.Vàchiềuchiều,mệtmỏinặngnề,Ma-rikhoáctayPi-etừphòngthínghiệmtrởvềnhà.Mỗi lầnnhớtớiVác-xô-vi, lại tìmmuamột ít trứngcáCa-vi-aép,màbàrấtthèm,nhưngườiăndở. Gầnđếnngàysinh,Ma-rimệtnhưmuốnquỵ. Brô-ni-a từBaLanđến,đỡđẻchoem, rấtkinhngạc thấy tính tìnhMa-rikháchẳn. Ngày6thángChạp1904,bàsinhmộtembégáimậpmạp,tócđen,đặttênlàE-vơ. Brô-ni-acốgắnghếtsứcđểgiúpđỡem.VẻmặtbìnhtĩnhcủaBrô-ni-a,tríphánđịnhxácđángcủabàđánhtanphầnnàonỗibuồnvơvẩncủaMa-ri.VàkhiBrô-ni-atrởvềnướcthìtưtưởngMa-ricũngthưtháihơn. NhưtrướcđâyđốivớiI-ren,lầnnàyMa-ricũngghivàomộtquyểnvởmàutrođểtheodõi,nhữngcửchỉđầutiên,nhữngcáirăngnhúcủaE-vơ,vàkhiđứatrẻlớndầnthìthầnkinhcủaMa-ricũngkháhơn.Thờigiannghỉđẻ,Ma-riđỡcăngthẳng,lạithấyyêuđời,đếngầncácdụngcụlạithấyvuithích.Rồingười ta lại thấybàđến trườngnữsinhXe-vrơ.Mấyngàyđầu,cònchuệnhchoạng,nhưngchỉítlâusau,bướcđicủabàlạivữngvàngnhưxưa.Ma-rilạitiếptụcconđườngvấtvả. Mộtlầnnữa,Ma-rilạiyêuthíchmọithứ,từnhàcửađếnthínghiệm.Bàhồihộptheodõicácsựkiệnđanglaychuyểnđấtnướcquêhương.BênNga,cuộccáchmạng1905đangácliệt,vànhữngngườiBaLankhátkhaođượcgiảiphóng,hếtsứcủnghộcuộcbạođộngchốngSahoàng. Ma-riviếtthưchoanhDô-dếp,23thángBa1905: “Embiếtlàanhđanghyvọngcuộcthửtháchgiannannàysẽđemlại

chonước tamột vài lợi ích.Đócũng là ý chịBrô-ni-a vàanhCa-di-mia.Mongsaohyvọngđókhôngtanvỡ!Emcũngmongmỏinhưthếvàluônluônnghĩđếnviệcđó.Dầusao,emnghĩrằngcầnủnghộcáchmạng.EmsẽgửitiềnchoanhCa-di-mia,tiếcrằngemkhôngthểthamgiatrựctiếpđược Ởbênnày,khôngcógìmới.Cáccháulớnđều.BéE-vơkhôngchịungủ,vànóđãthứcgiấcmàcứđểnótrongnôilànókêutoánglên.Emthiếunghị lựcnêncứphảibếnóchođếnkhinónín.NókhônggiốngI-ren.Tóccháuđenvàmắtxanhlơ,cònI-renthìtócsángvàmắtxanhnâu. Chúng em vẫn ở chỗ cũ, và bây giờ sang xuân, bắt đầu có thể ravườn chơi.Hômnay trời tuyệt đẹp, chúng em thích lắm, nhất là vừaqua,mùađôngrấtẩmướtvàkhóchịu. Em tiếp tục dạy học từmồngmột thángHai.Chiều đến phòng thínghiệm,sángởnhà,trừhaisángmỗituầndạyởXe-vrơ.Bậnlắm,nàonhàcửa,nàoconcái,dạyhọcvàphòngthínghiệm,emkhôngbiếtlàmthếnàonữa”... * ** Trờiđẹp,Pi-ethấykhỏera,Ma-ritươitỉnhhơn.Đãđếnlúclàmcáinhiệmvụđãhoãnquánhiềulần:điXtốc-khôm,thuyếttrìnhvềphầnthưởngNô-ben.Hai vợ chồng tiến hành cuộc hành trình vinh quang,mà sau nàytronggiađìnhchúngtôisẽtrởthànhmộttruyềnthống. Mồng sáu tháng Sáu năm 1905, nhân danh cả hai người, Pi-e nóichuyệntrướcHànlâmviệnKhoahọcXtốc-khôm.ÔngnhắclạicáckếtquảcủasựkhámpháraRa-đitrongvậtlý,đãthayđổisâusắcnhiềunguyênlýcơbản.Vềhóahọc,nógợiranhữnggiảthuyếttáobạovềnguồnnănglượngduytrì tínhphóngxạ.Vềđịachấthọc,khí tượnghọc,nógiải thíchnhữnghiệntượngchođếnnaychưahiểuđược.Vềsinhvậthọc,tácdụngRa-đitrênnhữngtếbàoungthưtỏracóhiệuquả. ChấtRa-điđãlàmgiàuchokiếnthứcvàphụcvụviệcthiện.Nhưngliệunócólàmtaychânchoviệcáckhông? Kết thúc bản báo cáoPi-e nói: “...Người ta còn có dịp nhận thứcrằngchấtRa-đivàonhữngbàntaytộiphạm,cóthểtrởthànhnguyhiểmvàở đây câu hỏi đặt ra là: Nhân loại có lợi gì không trong việc khám phánhữngbímậtcủa thiênnhiênvàđãchínmuồichưađể tậndụngnhữngbímậtấyhaysựhiểubiếtấylạichẳngcóhại.KhámphácủaNô-benrấttiêu

biểuvềmặtnày:Cácchấtnổmạnhđãgiúploàingườilàmđượcnhữngcôngtrìnhvĩđại,nhưngcũnglàmộtcôngcụpháhoạikhủngkhiếptrongtaybọntộiphạmchiếntranhxôđẩycácdântộcvàocuộcchémgiếtlẫnnhau.TôicũngnghĩnhưNô-ben,rằngnhânloạisẽrútđượcởnhữngphátminhmớinhiềuđiềutốthơnlàđiềuxấu”.

*

** GiannhàởđạilộKê-léc-mankíncổngcaotường,nhưmộtthànhlũychechởhọkhỏibịquấyrầy.Ởđây,Pi-evàMa-ritiếptụcsốngcuộcđờiđơngiản,ẩndật.Việcnộitrợđượcgiảmđếnmứctốithiểu.Mộtbàgiúpviệclàmcácviệc,mộtchịlàmbếpphụcvụcácbữaăn.Miệngháhốc,chịngắmcáckhuônmặtđămchiêucủanhữngngườichủlạlùngvàchờđợivàilờikhenvềmónthịtránhaymónkhoaitâyhầmcủachị. Mộthôm,chờmãikhôngchịuđược,conngườichấtphácấymạnhdạnhỏiPi-echonhậnxétvềmónthịtbòránmàPi-evừaănmộtcáchngonlành.Nhưngcâutrảlờilàmchochịphânvân:

–Tôiănthịtbòránà?–Nhàbáchọckhẽhỏi. Rồinóithêmnhưnhânnhượng:“Ừ,cóthể!” Ngaynhữngthờigianbậnviệcnhất,Ma-rivẫndànhthìgiờchămsócconcái.Nghềnghiệpbắtbuộcbàphảigiaophóconchonhữngngườigiúpviệc,nhưngchừngnàochưatựmìnhkiểmtraxemI-renvàE-vơcóăntốt,ngủtốtkhông,cóđượcchảiđầuvàtắmrửakhông,cótriệuchứngcảmlạnhhoặcđauốmgìkháckhông,thìMa-richưayêntâm.Vảlại,víthểbàcólơlàđinữathìI-rencũngbiếtcáchlàmbàphảinhớđếnnó.Nócũngkhôngvừa.Nómuốngiữriêngmẹcủanóvàkhôngthíchmẹnóchămsócđếnembé.Mùađông,Ma-riphảiđinhiềunơiởPa-riđểtìmmuatáovàchuốithìI-renmớichịuăn,khôngmuađược,bàchưadámvềnhà.

*

** BàQui-rithỉnhthoảngcũnghọpcácemnhỏlạiđểvuichơivớibéI-renvà tậpchonó tínhmạnhdạnhơn.Saunày, thếhệ trẻđócònnhớmãinhữngkỷniệmsâusắcvềcâythôngNô-en,giănghoalárựcrỡ,vớinhững

hạtdẻbọcgiấykimnhũvànhữngngọnnếnmàudoMa-ritrangtrí. Cũngcólầnngôinhàcònđượcdùnglàmkhungcảnhchomộtmàuthầntiêngấpbaonhiêulầncâythôngthắpsáng.Thợđiệnđếnmắcởbuồngănnhữngchiếcđènchiếusânkhấuvàmộtdãyđènđiện.Saubữatối,trướcmặtôngbàQui-rivàhaibangườibạn,ánhđènchiếuvevuốtnhữngtàáolụamỏngbaybướmcủamộtvũnữ,lúcthìtrôngnhưngọnlửa,cánhhoa,lúcthìnhưhóathànhchimhoặcmụphùthủy. NgườiphụnữấytênlàLôiPhu-lơ,“Nàngtiêncủaánhsáng”,đãcónhữngtiếtmụchuyềnảolàmchocảPa-ribịquyếnrũmộtthờivàđãnốimộttìnhbạn rấtđẹpvớihainhàvật lý.Đọcbáo thấynói chấtRa-đi tỏa sáng,ngôisaocavũấycóýđịnhlàmmộtbộáocóthểphátlânnhưlàảothuật.Lôiviếtthưhỏi,ýkiếnngâythơlàmchoPi-evàMa-rikhôngkhỏinựccười.Hainhàbáchọcđãtrảlờirằngkhôngthểlàmđược“cánhbướmcóchấtRa-đi”. NữnghệsĩngườiMỹấy,tốibiểudiễnnàocũngđượchoannghênh.LôiPhu-lơkhôngnói với ai là đã traođổi thư từvới hai nhàbáchọc, vàcũngkhôngmờiđixemởrạphát.LôiviếtchoMa-ri: “Đểcảmơnôngbàđãtrảlờitôi:Chophéptôiđếnbiểudiễnmộttốidànhriêngchogiađìnhta”. Pi-evàMa-rinhậnlời.Mộtngườiđànbàkỳlạ,ănmặcsơsài,mặtxương xương, không son phấn, đôi mắt xanh như trẻ sơ sinh, đến bấmchuônggọicửa.Theosau,mộttoánthợđiệnmangnặngđồlề.Hơiengại,hai vợ chồngđể nhà cho tốp người này, và đi đến phòng thí nghiệm.Lôimiệtmàihằnggiờ,điềuchỉnhánhsáng,sắpđặtcácrèmcửavàcáctấmthảmmàLôichomangđến,biếnphòngănchậthẹpthànhmộtsânkhấuchomànbiểudiễnquyếnrũmêhồncủamình. “Nàngtiênnữ”đócómộttâmhồncaonhã,rấtngưỡngmộbàQui-ri,khôngđòihỏigìvềphầnmìnhmàchỉmuốngiúp ích làmvui lòngngườikhác.LôitrởlạibiểudiễnởđạilộKê-léc-mannhiềulầncũngẩndanhnhưthế.Khiđãthân,Ma-rivàPi-eđếnchơinhàLôi.Vàlàmquenvớinhàđiêu

khắcRô-đanh[43]

(AugustRodin-NS).Nhữngnămấy,Pi-e,Ma-ri,LôiPhu-lơvàRô-đanhthườnghọpmặt tròchuyệnthanhthảntrongxưởngcủanhàđiêukhắc,giữanhữngđámđấtthôvàcẩmthạch. ù BảytámngườibạnthânthườngluitớingôinhàthuộcđạilộKê-léc-

man: Ăng-đrê Đờ-biếc-nơ, Giăng Pe-ranh và vợ - là bạn thân củaMa-ri,GioócUya-banh,PônLăng-giơ-vanh,Ê-đêCốt-tông,Gioóc-xa-nhắc,Sắc-lơE-đu-aGuy-ôm,vàinữsinhởtrườngsưphạmXe-vrơ...toànlànhữngnhàbáchọc! Buổi trưaChủnhật,nếuđẹp trời,họ tụ tậpngoàivườn,Ma-ringồikhâu,dướibóngmát,bênhcạnhcáixeđẩyđặtbéE-vơ,vẫn theodõi câuchuyệnchung,màđốivớichị emkhác thìnóbí ẩnnhưmộtcuộcbàncãibằngtiếngẢ-rập. Đâylàgiờtruyềnmiệngnhữngtinmớinhất,nhữngtiếtlộhồihộpvềcáctia“an-pha”,“bê-ta”,“gam-ma”củaRa-đi,Pe-ranh,Uya-banh,Đờ-biếc-nơhăngsaybàncãivềnguyênnhâncủanănglượngdoRa-đitỏara.Muốngiảithíchhiệntượngấy,phảitừbỏhoặcnguyênlýCác-nô,hoặcnguyênlýbảo toànnguyên tố.Pi-enêugiả thuyếtvề sự thoátbiếnphóngxạ, nhưngUya-banhkhăngkhăngphảnđối,và ra sứcbênhvực luậnđiểmcủamình.CòncôngtrìnhcủaXa-nhắcđếnđâurồi?VàcógìmớivềcácthínghiệmcủaMa-rivềtrọnglượngnguyêntửcủaRa-đi? Ra-đi!Ra-đi!Ra-đi!...Tiếngnóimàunhiệmấylặpđilặplạinhưmộtđiệp khúc, từmiệng người này quamiệng người nọ, đôi khiMa-ri khôngkhỏibănkhoăn,luyếntiếc:Sựtìnhcờđãsắpđặtsaimọiviệc,khilàmchoRa-đitrởthànhmộtchấtkỳdiệu,cònPô-lô-ni(cónghĩalàBaLan)–màhainhàvậtlýkhámphárađầutiên–thìchỉlàmộtchấtkhông“ổnđịnh”vàgiátrịthứyếu.LòngyêunướccủangườiphụnữBaLannàymongmỏibiếtbaocáichất“Pô-lô-ni”đógiànhđượcvinhquangcho têngọi tượng trưngcủanó. Thỉnh thoảng cũng có những lời thường tình xen lẫn vào các cuộctraođổicaosiêuấy.CụbácsĩQui-rinóichuyệnchínhtrịvớiĐờ-biếc-nơvàLăng-giơ-vanh.Uya-banh thânmật bông đùa, chê cái áo dài củaMa-ri làkhắckhổquá,tráchbàítchịulàmdángvàMa-ringồinghe,hơingỡngàngtrướclờiphêbìnhbấtngờđó.GiăngPe-ranhđangbànvềnguyêntửvà“thếgiớivôcùngnhỏ”,ngẩngmặthàohứnglêntrời,vàvốnlàmộtngườisaymê

âm nhạcVác-ne[44]

(Richard Vegner-NS) cất tiếng hát vang những tríchđoạntrongcácvởnhạckịch“VùngsôngRanh”hoặc“Nhữngthầydạyhát”.Ởcuốivườn,hơixamộttí,bađứatrẻquâyquầnnghebàPe-ranhkểchuyệncổtích–congáiA-lin, thằngPhrăng-xít,haiđứaconbà,vàI-renbạncủachúng. ChẳngngàynàohaigiađìnhPe-ranhvàQui-ri lạikhônggặpnhau.

Hainhàchỉcáchmộthàngràotrồngtầmxuân,ngănhaivườn.KhinàoI-rencầngặpbạn,nórabênràogọi.Quanhữngthenràogỉ,chúngtraochonhautừthỏisô-cô-lachođếnđồchơi,hoặcthủthỉtâmsự-trongkhichờđợisaunàycũngsẽnóichuyện“vậtlý”,nhưnhữngngườilớn. Pi-evàMa-ribướcvàomộtquãngđờimới:nướcPhápđãnhậnrahọvànghĩđếncáchnângđỡsựcốgắngcủahọ. GiaiđoạnđầutiênkhôngthểthiếuđượclàbầuPi-evàoviệnHànlâmKhoahọc.Mộtlầnnữa,nhàbáchọclạiphảighépmìnhvàocuộcthửtháchđithămhỏi.Erằngôngkhôngchịucưxửnhưmột“ứngcửviênbiếtđiều”,bạnbèlolắngtìmhếtlờicổvũ. Pi-eQui-ricóviếtthưchoGioócGuy,24thángBảynăm1905: “ThếlàtôiđãvàoviệnHànlâm,tuykhônghềmongmuốnđiềuđó,màviệnHànlâmcũngchẳngmuốntôivào...” Pi-eQui-riviếtchoGioócGuythángMười1905: “TôicũngchưatìmramụcđíchHànlâmviệnđểlàmgì” ThếnhưngPi-erấtchúýđếnnhữngquyếtđịnhmớicủatrườngđạihọcvìnóliênquantrựctiếpđếncôngviệccủamình.Năm1904,hiệutrưởngLi-axinmởđượcmộtlớpgiảngdạyvật lýdoPi-ephụtrách.Đâylàchứcgiáo sư thực thụ hằng ao ước! Trước khi nhận, Pi-e hỏi ngay phòng thínghiệmđikèmvớitráchnhiệmđósẽđặtởđâu? Mộtphòngthínghiệmà?Phòngthínghiệmnào?Làmgìcóchuyệnnàycơchứ? HainhàbáchọcđượcgiảiNô-ben,chamẹđẻcủaRa-đinhận thấyngayrằng,nếuPi-ethôigiảngởlớplý-hóa-sinhđểvàodạyởXoóc-bonthìkhôngcònlàmviệcđượcnữa.BổnhiệmmớivềPi-e,khôngcókhoảncấpphòngthínghiệm,vàhaicáibuồngmàôngvẫnsửdụngởlớplý-hóa-sinhdĩnhiênphảitraolạichongườiđếnthay.Chẳnglẽrangoàiđườngmàlàmcácthínghiệm. Pi-eviếtchotrênmộtcáithưlễphépnhưngcươngquyết.Ôngkhôngnhậnchứcvụmớivìnókhôngkèmthêmphònglàmviệcvàdựchinghiêncứu,nhưthếsẽvẫngiữđượcởlớplý-hóa-sinhcáibuồngconmàmặcdầubậnrấtnhiềuthìgiờdạy,Ma-rivàôngcònlàmđượcviệccóích. Trường đại học đành đệ giấy lênNghị viện xin lậpmột phòng thínghiệmvớitàikhoảnmộttrămnămmươinghìnphơ-răng.Đềánnàyđược

chấp thuận.ỞXoóc-bonđãchật,nhưngmộtnhàhaigian sẽđượcdựngởphốQui-vi-ê.Pi-eQui-riđượccấpdựtrùmườihainghìnphơ-răngmỗinăm,khôngkểbamươitưnghìnphơ-răngdànhchotrangbị. Pi-engâythơtưởngrằngvớisốtiềntrênsẽcóthểmuathêmdụngcụvàbổsungthiếtbịcủamình.Được–ôngcóthểlàmnhưvậy–nhưngsaukhiđãkhấutrongkhoảnnhỏđómọichiphíxâydựngcănnhàmới.ĐốivớinhàcầmquyềnPháp,xâydựngvàtrangbịchỉlàmột! Dựtrùchi tiêucủaNhànước.Khiđượcsửdụngthườngcolạinhưvậyđó! Pi-eQui-riviếtchoGioócGuy,mồng7thángMột1905: “Ngày mai tôi bắt đầu dạy, nhưng tôi phải làm thí nghiệm trongnhữngđiềukiệnrấtkhôngthuậntiệnchútnào.GiảngđườngởXoóc-bonvàphòngthínghiệmthìởphốQui-vi-ê.Hơnnữa,giảngđườngcòndùngchonhiềulớpkhácvàtôichỉcómộtbuổisángđểchuẩnbịchobuổidạy. Tôikhôngkhỏe lắmvàcũngkhôngốm lắm.Nhưnghaymệtvàchỉcònmộtkhảnănglàmviệcrấtnhỏ.Tráilại,nhàtôivẫnđảmđươngnhữngviệc:concái,trườngnữsinh,vàphòngthínghiệm.Ma-rikhôngđểphímộtchútnàovàtrôngnomcôngviệcphòngthínghiệmđềuhơntôi,phầnlớnthìgiờởphòngthínghiệm.” Còkèmãi,NhànướcPhápbủnxỉnmớidànhchoPi-eQui-rimộtchỗtrongbiênchế.Ôngphảigiànhgiậttừngmétvuôngmộtmớicóđượcđủchỗlàmviệc,mớixúctiếnđượcviệcxâydựngởmộtđịađiểmkhôngthuậntiện,haicănphòngmàngườitabiếttrướclàsẽchậthẹp. Cómộtnhàgiàu,muốngiúpđỡôngbàQui-rivàhứasẽxâychomộthọcviện,ởmộtngoạiôyên tĩnh.Trànđầyhyvọng,Pi-eQui-ri thổ lộhếtlòngmình. Pi-eQui-riviếtchobàĐờX.,ngày6thángHai1906: “Thưabà, Xingửitheođâyphầnchúdẫnvềđềánphòngthínghiệm,chúdẫnnày không có gì là tuyệt đối và có thể thay đổi theo tình thế, đất và tiềnchúngtôicóđược. Đềánnày sởdĩ nhấnnhiều vềđịađiểmởnông thôn là vì đối vớichúngtôiđiềuquantrọngbậcnhấtlàcóthểsốngvớiconcáiởngaynơilàmviệc.Trẻemvàphòngthínghiệmđòihỏisựcómặtthườngxuyêncủanhững

ngườiđượcgiaocôngviệcđó.NhấtlàđốivớiMa-ri,sẽrấtkhókhănnếunơiởvànơilàmviệccáchxanhau.Cónhữnglúcnhàtôithấyhaiphậnsựđóvượtquásứcmình. ỞngoàiPa-riyêntĩnhxemrarấttiệnchonghiêncứukhoahọc,vàphòngthínghiệmdọnđếnđâythìchỉcólợi.Tráilạisốngởtrungtâmthànhphố rất có hại cho trẻ em và nhà tôi không đang tâm nuôi chúng trongnhữngđiềukiệnđó. Xinbànhậnởđâynhữnglờicảmơncủatôi”. Kếhoạchhàohiệpấykhôngthành–phảitámnămnữa,Ma-rimớicóthểthuxếpchokhoaPhóngxạđượcdọnđếnmộtngôinhàxứngđángvớinó–mộtngôinhàmàPi-esẽkhôngcònđượctrôngthấy.Saunày,lúcnàolòngMa-ricũngđaunhưcắtvớiýnghĩrằngchođếnphútcuốicùng,ngườibạnđườngcủamìnhvẫnđợimãicănphòngthínghiệmđó,ướcvọngduynhấttrongđờiPi-e. Sau này, khi nói đến hai gian buồng ở phốQui-vi-êmãi đến phútcuốicùngmớiđượccấpchoPi-e,bàviết: “ThậtchuaxótkhinghĩrằngđólàsựnhượngbộcuốicùngđốivớiPi-evàrốtcuộc,mộttrongnhữngnhàbáchọcđầutiêncủanướcPhápmàthiên tài đã xuất hiện từ năm hai mươi tuổi, chưa hề được sử dụng mộtphòngthínghiệmthíchđáng.Cốnhiên,giácóthểsốnglâuthêm,sớmmuộnPi-eQui-ricũngsẽcónhữngđiềukiệnlàmviệcthỏađáng–nhưngđếnbốnmươibảytuổi,ôngvẫnchưađượcnhữngđiềukiệnđó.Hãythửtưởngtượngnỗikhổtâmcủamộtngườithợ,hàohứngvôtưđanglàmmộtcôngviệclớn,khibịchậmtrễtrongviệcthựchiệnướcmơcủamìnhchỉvìluônluônthiếuphươngtiện!Liệuchúngtacóthểnghĩmàkhôngbuồnrầusâusắcđếnsựphíphạmkhôngthểnàohàngắnđượcvềcáicủaquínhấtcủađấtnước,làthiêntài,sứckhỏevàlòngquảcảmcủanhữngngườiconưutú? ĐúnglàchấtRa-điđãđượckhámpháratrongnhữngđiềukiệnbấpbênh:cáinhàxeđãchechởchonóngàynayđãkhoáccáiáoyêukiềucủatruyềnthuyết.Nhữngyếutố lãngmạnđóchẳnghayhogì,nóđãhủyhoạisức khỏe của chúng tôi và làm chậm trễ bao thực hiện. Giá được nhữngphương tiện tốt hơn, biết đâu công việc nămđầu của chúng tôi đã chẳnggiảmxuốnghainămvàđỡcăngthẳnghơn!”

*

** MộtquyếtđịnhlàmchoPi-evuithíchthậtsự,làđượcbangườigiúpviệc:Một trưởng phòng thí nghiệm, một phụ tá và một lao công; trưởngphòngthínghiệmlàMa-ri. Từtrướcđếnnay,sựcómặtMa-riởphòngthínghiệmchỉlàchiếucố. Bà đã thực hiện các việc nghiên cứu về Ra-đi, không dướimột danhnghĩagìvàcũngchẳngcólương.Kểtừtháng11năm1904,Ma-ricómộtchứcvụvàđượchainghìnbốn trămphơ-răng,mộtnăm.Lầnđầu tiên,bàvàolàmviệcchínhthứctrongphòngthínghiệmcủachồng. “TrườngđạihọcPháp. BàQui-ri,tiếnsĩkhoahọc,đượcbổnhiệm,kểtừngàymồng1tháng11năm1904,làmtrưởngphòngthínghiệmVậtlý(khoagiảngcủaôngQui-ri)ởkhoaĐạihọcKhoahọctrongtrườngĐạihọcPa-ri. BàQui-riđượchưởnghainghìnbốntrămphơ-răngmộtnăm,kểtừngày1tháng11năm1904.” Từbiệtnhàxe!Pi-evàMa-rimangnốtđếnphốQui-vi-ênhữngdụngcụhãycònlạiởcáilángỗđiêutàn.Nơiđâyđãchứngkiếnbaonhiêungàycốgắngvàhạnhphúc.Pi-evàMa-ricònquaylạinhiềulần,taykhoáctay,quyếnluyếnnhữngbứctườngẩmướt,nhữngmảnhvánnátmục. Cuộcsốngmớiđidầnvàonếp.Pi-echuẩnbịchươngtrìnhgiảngdạycủamình.Ma-riđidạyởXe-vrơnhưxưa.HaivợchồnglạigặpnhautrongphòngthínghiệmchậthẹpởphốQui-vi-ê,ởđóĂng-đrêĐờ-biếc-nơ,An-beLa-boóc,mộtngườiMỹlàgiáosưĐu-an,vàmộtsốphụtáhoặchọctròtiếptụcnghiêncứuvớinhữngmáymóc,dụngcụmỏngmanh. Pi-eviếtngày14thángTư1906: “Ma-riQui-rivàtôi,chúngtôiđangnghiêncứudựavàokhítỏacủaRa-điđểđochấtnàythậtchínhxác.Thoạttrôngtưởngnhưkhôngcógì,thếmàđãmấythángqua,mớichỉbắtđầuthuđượcnhữngkếtquảđềuđặn.” “Ma-riQui-rivàtôi,chúngtôiđangnghiêncứu...”!Dòngchữấy,Pi-eviếtnămngàytrướckhichết,đãnóilêncáichủyếuvàvẻđẹpcaoquýnhất củamột sựhòahợpkhôngbaogiờngơigiảm.Mỗibước tiến của sựnghiệpchung,mỗithấtbạihaythắnglợi,đềulàmhaivợchồnggắnbóvớinhauhơnnữa. Nói sao hết những điều thú vị, lòng tin yêu và niềm vui tươi thân

mật,chanhòasựhợptácthiêntàiđó?Nhữngýkiếnlớn-nhỏ,nhữngcâuhỏi,nhữngnhậnxét,lờikhuyên,suốtngàytừnggiờ,từnggiờcứbaytừPi-esangMa-ri rồi lại từMa-ri tớiPi-e.Cónhữngcâukhenhómhỉnhvànhững lờitráchnhânái.Giữahaitâmhồnbìnhđẳngmếnphụcnhau,cổvũlẫnnhau,tìnhđồngnghiệptuyệtdiệu,thanhcao,cólẽlàbiểulộtếnhịnhấttìnhyêunồngthắmcủahọ. An-beLa-boóc,phụtácủahaiôngbàgầnđây,viếtthưchoE-vơ: “MộtlầntạiphòngthínghiệmởphốQui-vi-ê,tôiđanglàmviệcvớimột loạtdụngcụcó thủyngân.Pi-eQui-ri cũngởđấy.Ma-riQui-riđến,chúýđếnmộtchitiếtvềmáymóc.Lúcđầu,bàkhônghiểu,màchitiếtlạirấtđơngiản.Tuygiảnggiảirồi,bàvẫnhỏivặn.LúcđóPi-ethốtlên,giọngvuivẻ,âuyếmnhưnghơingạcnhiên:“Ô!Sao thếhở?Ma-ri!”.Câunóicònvăngvẳngtrongtaitôivớimộtsắctháikhómàquênđược. Mấyhômsau,mộtvàianhbạnđếnhỏigiáosưQui-rivềmộtcôngthức toán.Ông khuyên họ chờ bàQui-ri đến.Ông nói bà rất giỏi tính viphân và sẽ giải quyết nhanh chóng vấn đề của họ. Và đúng như vậy,chỉtrongvàiphút,bàQui-riđãtìmragiảiđápchobàitoánhócbúađó“. KhiPi-evàMa-riởmộtmìnhbênnhau,sựcởimởâuyếmlàmchonétmặtvàcửchỉcủahaingườicàngthêmđắmđuốinồngnàn.Nhữngnhâncáchmạnhmẽấy,nhữngcátínhkhácnhauấy,–Pi-ethìthưthái,mơmàng;Ma-rithìchanhòa,sôinổi–trongmườimộtnămtrờihọkhôngmấykhicầnđến“nhânnhượnglẫnnhau”màngườitathườngnóigiađìnhnàocũngphảitrải qua thìmới êmấm.Một cách tựnhiên, hai người luôn luônnghĩnhưmột,đồngtâmnhấttrícảvềnhữngviệcvụnvặttrongđờisống. Mộtbàbạn–chẳnghạnnhưbàPe-ranhmuốndắtI-renđichơi,giácóhỏiPi-ethìôngthườngtrảlờivớinụcườidèdặt,gầnnhưphụctùng“Tôicũngkhôngbiết,Ma-richưavề.CầnđợiMa-rixemthếnào”.Hoặcgiảtrongcuộchọpvềkhoahọc,Ma-rivốnítnói,nếucólầnquásaysưatranhluận,ngườitabỗngthấybàđỏmặt,ấpúng,vàquayvềphíachồngđểnhườnglời,như tin tưởng sâu sắc rằng ý kiến của Pi-e còn nghìn lần quý hơn ý kiếnmình...

CHƯƠNGXVIII

NGÀY19THÁNGTƯNĂM1906 Ngàythứnămhômđóthờitiếtthậtchán.Trờicứlúclúclạiđổmưa,tốisầm.Pi-evàMa-ri,cómuốnvùiđầuvàocôngviệcđểkhỏiđểýđếnnhữngcơnmưaràothángTưcũngchẳngđược.Pi-ephảiđidựbữatiệccủaHộicácgiáosư trườngĐạihọcKhoahọc,sauđóđếnnhàxuấtbảnGô-chi-êchữabảnthảo,rồiquaViệnhànlâm.Ma-ricũngcầnđinhiềunơi. Buổisángbậnrộnấy,haivợchồngmớichợtthoángthấynhauthôi.Pi-eởdướinhàgọivới lêngác,hỏiMa-ricóraphòng thínghiệmkhông?Ma-riđangbậnmặcáochoI-renvàE-vơ,nóirằngcónhẽkhôngcóthìgiờ–câu trả lời đó lẫn vào tiếng động ồn ào. Cửa ngoài đóng sập, Pi-e vội đingay.TrongkhiMa-riăn trưaởnhàvớicácconvàcụbácsĩQui-ri, thìởkháchsạnCácHộikhoahọcphổthôngphốĐăng-tông,Pi-echuyệntròvuivẻvớicácđồngnghiệp.Ôngthíchnhữngbuổihọpêmảnhưthếnày,hếtbànđến Xoóc-bon lại nói về nghiên cứu về nghề nghiệp. Câu chuyện chunghướngvềnhữngtainạncóthểxảyratrongcácphòngthínghiệm,Pi-elêntiếngủnghộngaydựánnộiquinhằmhạnchếnhữngnguycơđedọangườinghiêncứu. Lúchaigiờrưỡitrưa,Pi-eđứngdậytươicười, từbiệtcácbạn,xiếtchặt tayGiăngPe-ranh,hẹngặp lạingaychiềuhômấy.Trênngưỡngcửa,ônglơđãngnhìnlênvàhơibĩumôitrướcbầutrờiuám.Mởchiếcôra,Pi-eđidướimưarào,xuôivềphíasôngXen. Đếnnhàin,thấyđóngcửa:Cácxưởngđềuđìnhcông.Pi-engoặtraphốĐô-phin,ầmĩtiếngquáttháocủaanhemđánhxengựa,tiếngtàuđiệnkenkéttrênbến. TrongcáiphốeohẹpcủathànhphốPa-ricổnàysaomàchenchúcnhưvậy!Lòngđườngchỉđủchoxengựatránhnhau;vàđốivớingườiqualạirấtđôngtrưahômấy,vỉahèquảlàchậthẹp.Pi-ephảilầntừngchỗmàbước.Lúc thì theovỉahè, lúc thìxuốngđường,bước thấpbướccao,dángđiệumộtngườiđangsuynghĩ.Pi-enghĩgìmàđôimắtđămchiêu,nétmặtnghiêmnghịthế?Mộtthínghiệmđanglàmchăng?HaycôngtrìnhcủaanhbạnUya-banh,màbảnbáocáogửiviệnHànlâmđangđểtrongtúiáoông?HaylànghĩđếnMa-ri?...

Pi-ebước trênđườngnhựađãđượcmột lúc, theosaumộtchiếcxengựachởkháchcửađóngkín,đangtừtừlănbánhvềphíacầuMới.Đếnngãtưphốnàyrẽrađườngbờsông,đườngphốrấtồnào.Mộttoaxeđiệnvừachạyquadọcbờsông,tiếnvềquảngtrườngLaCông-coóc.Mộtchiếcxechởhàngchởnặng, thắnghaingựa, từ trêncầuđổxuống,cắtngangđườngxeđiệnvàtheonướckiệu,tiếnthẳngvềphốĐô-phin. Pi-eđịnhđiquađườngsanghèbênkia.Vớisựđộtngộtcủangườilơđễnh,Pi-erờikhỏiphíasauxengựachởkhách,màcáimuivuôngđangnhưmộttấmbìnhphong,chắntầmmắtôngkhôngnhìnthấygìởphíatrước,vàđivàibướcsangbêntrái.Bỗng,Pi-eđụngphảimộtconvậtthởphìphò,bốckhói:đólàmộttronghaiconngựacủaxechởhàngvừađúnglúcsắplướtquachiếcxengựachởkhách.Khoảngcáchgiữahaixexítlạiđếnchóngcảmặt.Sửngsốt,Pi-eloạngchoạngníulấyứcconvật,nóchồmlên.Đếgiàycủanhàbáchọctrơntuộttrênmặtđườngướt.Mộttiếngkêuthấtthanh,từhaimươi lồng ngực khiếp đảm. Pi-e sóng sượt dưới vó hai con ngựa lựclưỡng.Ngườiquađườngthétlên:“Dừngxelại!Dừngxelại!”.Ngườiđánhxecốghìmdâycương.Nhưngvôhiệu,cảngựalẫnxecứlaotới. Pi-enằmvậtdướiđất, cònsống,khôngcangì.Ôngkhôngkêu,vàcũnggầnnhưkhôngnhúcnhích.Thânhìnhônglọtgiữachânngựa,khônghềbịlướtchạm,rồilạilọtgiữahaibánhtrướcxechởhàng.Mộtsựkỳlạvẫncóthểxảyra.Nhưngcáikhối to lớnsáu tấnkia, theođàcủanó,cònvượtthêmmấythướcnữa.Cáibánhsaubêntráiđụngphảimộtchướngngạivậtyếuớt,nónghiếnqua.Mộtcáitrán,mộtcáiđầungười.Sọvỡtungra,mộtchấtlầynhầyđỏlòmtungtóekhắpnơi,lẫntrongbùn.BộóccủaPi-eQui-ri. Cảnhsátgiaothôngđếnnhắccáithânhìnhcònấm,màsựsốngvừabịcướpmấttrongkhoảnhkhắc.Họliêntiếpgọicácxengựachởkháchđến,nhưngkhôngxenàochịuchởmộtcáixácđầybùn,máumelênhláng.Nhiềuphút trôi qua, người qua đường tòmò xúm lại xem, chen chúc.Một đámđông,ngàycàngdàyđặcvâyquanhcáixechởhàngđãdừnglạivànhữngtiếngquátthétgiậndữđổvềphíaanhđánhxeLu-iMa-nanh,đãvôtìnhgâyraánmạng.Saucùng,cóngườimangđếnmộtcáicáng.Người tađặtnạnnhân lên đó, và saumột lúc cứu chữa vô ích, trongmột hiệu thuốc, cángđượckhiêngđếnđồncảnhsátđểxemgiấytờngườichết. KhitinđồnrarằngnạnnhânlàPi-eQui-ri,mộtgiáosư,mộtnhàbáchọcnổitiếng,thìsựhỗnđộncàngtănggấpbội,cảnhsátphảicanthiệpđểchechởMa-nanhđangbịcôngchúngdọađánh.

Mộtthầythuốc,ôngĐru-ê,laubộmặtvấybùncủanạnnhân,xemkỹvếtthươngrộngtoácởđầu,đếmđượcmườisáumảnhxương,màchỉcáchđâyhaimươiphútcònlàmộtcáisọ.NgườitagọiđiệnthoạibáochotrườngĐạihọcKhoahọcbiết.Rồithì,trongtrạmcảnhsátởphốGơ-răngO-guýt-xtanh,viênchánhcẩmvàngườithưkýxúcđộngnhìnhaibóngdángcúigằmvànứcnởkhóc:Cơ-léc,phụtáphòngthínghiệmvàMa-nanh,anhđánhxengựamắtđỏhúp. Giữahaingườiđó,Pi-enằmdài, tránquấnbăng,đểhởkhuônmặtcònnguyênvẹn–thờơvớitấtcả. Cáixechởhàng,dàinămthước,chấtđầyắpnhữngkiệnáoquầnnhàbinh,đỗởtrướccửa. Mưarơixóadầnnhữngvếtmáulấmchấmởmộtbánhxe.Haiconngựanonhơibồnchồnvìvắngchủ,cứthởphìphòvàgõmóngxuốngđất. TaiươngậpđếnnhàôngbàQui-ri.Ô tô,xengựachởkháchchạyquachạylại,dodự,dọctheonhữngdãythànhlũycổvàdừngtrênđạilộKê-léc-manvắngvẻ.Một nhânviênphủ tổng thốngbấmchuông, thấy trả lờirằngbàQui-ri chưavề, lại quayđi, không trao thư.Lạimột tiếngchuôngkêu,khoatrưởngPônA-penvàgiáosưGiăngPe-ranhbướcvào. TrongnhàchỉcócụbácsĩQui-rivàchịgiúpviệc. Bướcrađónkhách,cụthấyvẻmặtbốirốicủahaingười.PônA-pencónhiệmvụbáo choMa-ri biết trước tiên, nên cứđứngđó, im lặng ngạingùng.Nhữngphútdodựbithảmấykhôngkéodài.Cụgiànhìnnétmặthọmộtlầnnữa,vàkhônghỏimộtlời,cụnói:

–Contôichếtrồi! Nghekểtainạn,trênkhuônmặtkhôđétvàrănrúm,haidònglệtừtừchảy.Nhữngdòng lệđauđớnvàphẫnnộ.Vớimột lòng thươngxótmãnhliệtvàmộtsựtuyệtvọngcùngcực,cụtráchcontraikhôngcẩnthậnlàmthiệtđờimình,cụnhắclạimãimộtcâunãoruột:

–Khôngbiếtnócònmơmàngcáigì! Sáugiờ, tiếngchìakhóavặntrongổ.Ma-ri,vuivẻ, lanhlẹ,hiệnratrên ngưỡng cửa phòng khách. Bà thoáng thấy dấu hiệu khủng khiếp củalòngđoáithươngtrongtháiđộquáưtrântrọngcủacácbạnmình.Mộtlầnnữa,PônA-penkể lạichuyệnxảy ra.Ma-riđứng im,sữngsờ,dườngnhư

khônghiểugìcả.Bàkhôngngãvàonhữngcánhtayâuyếm,khôngthanvãn,khóclóc.Ngườitacảmthấybàcũngvôtri,vôgiác,trơtrơnhưmộttượnggỗ.Mộthồilâu,imlặng,ngơngác,môibàmớilắpbắpvàkhẽhỏi,nhưcònđiêncuồnghyvọngmộtsựcảichínhnàođó:

–Pi-echếtrồi?...Chết...Chếtthậtà?... Từkhitiếng“Pi-eđãchết”thấmvàotâmhồnMa-rithìcuộcsốngcôquạnhvà thầm lặng nhưmột tấm áo choàngđã vĩnh viễn đặt trên đôi vaingười quả phụ.Ma-riQui-ri, trong cái ngày thángTư ấy, đã trở thành côđơn,buồnthảmkhônnguôi. Một bức tường vô hình giờ đây như ngăn cách Ma-ri với nhữngngườichứngkiếntấnthảmkịchnày.Trướcnhữnglờithươngtiếcvàanủicủahọhàng thân thuộc,Ma-rivẫn trơ trơ:Mắt ráohoảnh,mặtxanhxám,nhưkhôngnghe thấy gì, và khókhăn lắmmới đáp lại những câu hỏi cấpbáchnhất.Bằngvài lờivắn tắt,Ma-rikhôngchomổxáckhámnghiệmđểkếtthúcđiềutracủatòaánvàyêucầuchođưathihàivềđạilộKê-léc-man. BànóivớibàbạnPe-ranhchoI-rensangởnhờtrongnhữngngàytới,đánhđiệnvềVác-xô-vi“Pi-echếtvìtainạn”.Rồirangoàivườnđấtcònẩmướt,ngồixuống,chốngkhủytaylênđầugối,haitayômlấyđầu,haimắtđờra. Khôngmộtcửđộng,nhưcâm,nhưđiếc,Ma-ringồichờngườibạnđờicủamình. Thoạttiên,ngườitamangđếnmấyvậtkỷniệmđauthươngtìmthấytrongcác túicủaPi-e:Mộtbútmáy,mấychiếcchìakhóa,mộtví,mộtcáiđồnghồ–máykhônghềsuyxuyển,cảđếnmặtkínhcũngcònnguyên.Saucùnglúctámgiờtối,mộtxecấpcứuđếnđỗtrướcnhà.Ma-rivộibướclênvàtrongánhsángmậpmờ,nhìnthấykhuônmặtcủaPi-ebìnhthản,khoanthai. Chiếccángnặngnề,chậmchạp,điquacổngnhỏ.Ăng-đrêĐờ-biếc-nơđếntìmngườithầy,ngườibạncủamìnhởđồncảnhsát,lúcđócũngđỡchiếccángbi thảm.ThihàiđượcđặtởmộtbuồngnhàdướivàMa-ringồimộtmìnhvớichồng. Bàhônmặtchồng, trêncơthểhãycònmềm,gầnnhưcònấm,hônlênbàntay,hãycòngậplạiđược.NgườitaphảidìuMa-risangphòngbêncạnh,đểbàkhỏitrôngthấycảnhkhâmliệm.Nhưmấthồn,bànghelờirồichợtnghĩlàgiâyphútđósẽmấtđikhôngbaogiờlấylạiđược,vàđángrakhôngthểchoaithuxếpnhữngquầnáovấymáuấy,thếlàbàtrởlại,vàbám

lấyngườichết. Hômsau,GiắcQui-ri là anh ruộtPi-e tới.Đứng trướchai anhem,mộtngườicòn,mộtngườimất,Ma-rikhôngkiềmchếnổinữa,òalênkhócnứcnở.Rồinhưtrấn tĩnh lại,bàđi thờ thẫn trongnhà,hỏixemđã tắmvàchảiđầuchoE-vơnhưmọingàychưa.Bàravườn,gọiI-renđangxếpôchơiởnhàPe-ranh,vànóiquahàngràovớiI-renrằng:“Bốvừamớibịđauđầulắm,bốcầnđượcyêntĩnh”.Ngâythơ,embétrởlạivớiđồchơicủanó.Sauđómấy tuần lễ,Ma-rikhông thểnhắcnhởnỗiđau thươngcủamình trướcmọingười,nhưbịchìmđắmvàoimlặng...

*

** CụbácsĩQui-ri,Giắc,Dô-dếpvàBrô-ni-alolắngtheodõitừngcửchỉcủaMa-ri,giờđâytrongáotangđen,đãbiếnthànhmộtconngườilạnhgiá, trầmlặng,khônghồn.Ngaynhữnglúc trông thấyhaicon,Ma-ricũngchẳngcómộtcảmnghĩgì.Lúcnàocũngnhưmất trí, tuykhôngchết theođượcngườiđãkhuấtnhưngbàhầunhưđãtừgiãcõiđờinày. Nhữnghọhàng,bầubạnâncầnchămsóc,lolắngđếntươnglaimàMa-rihầunhưchẳngcònđoáihoàigìnữa.CáichếtcủaPi-eQui-riđặt ranhiềuvấnđềquantrọngvàcấpbách.NhữngcôngtrìnhnghiêncứumàPi-ebỏdởtừnaysẽrasao,vàcảđếnviệcgiảngdạyởXoóc-bonnữa?Ma-risẽrasao? Tronggiađìnhainấythì thầmbànbạc, lắngnghenhữnggợiýcủađạibiểuBộgiáodụcvàcủatrườngĐạihọc,cứliêntiếpđếnđạilộKê-léc-man.Ngaysauhômtanglễ,chínhphủPhápmuốntặngmộttrợcấpQuốcgiachoquảphụvàhaiconcủaPi-eQui-ri.Giắcđếnchoemdâubiết.Ma-riđãtừchốidứtkhoát.

–Khôngcầnphảitrợcấp.Tôicòntrẻ,cóthểkiếmsốngchotôivàcáccontôi. Tronggiọngrắnnóirỏi,đãhétvanglòngquảcảmvốncócủabà. GiữanhànướcPhápvàgiađìnhQui-ricònphânvân,dodự.TrườngđạihọcsẵnsànggiữMa-ritrongngạch.Nhưngvớicươngvịnào?Vàphòngthínghiệmthìsao?Liệucóthểđặtngườiđànbàthiêntàiấydướimệnhlệnhcủamộtaikhác?TìmđâuramộtgiáođủthẩmquyềnđểđiềukhiểnphòngthínghiệmcủaPi-eQui-ri?

Khiđượchỏivềnguyệnvọng,bàQui-ritrảlờirằnglúcnàychưasuynghĩđược,khôngbiếtnênthếnào... Giắc,Brô-ni-avàngườibạntrungthànhnhấtcủaPi-elàGioócGuycảmthấyhọcầnphảiquyếtđịnhvàđềxuấtravấnđềthaychoMa-ri. GiắcQui-rivàGioócGuyđếntrìnhbàyniềmtinquảquyếtcủamìnhvớihiệutrưởngtrườngĐạihọc:Ma-rilànhàvậtlýduynhấtcủanướcPhápcó thể tiếp tụccôngviệcmàPi-evàbàđã làm.Ma-ri làgiáosưduynhấtxứngđángkế tiếpPi-e.Ma-ri là trưởngphòng thínghiệmduynhấtcó thểthayPi-e.PhảigạtbỏmọitruyềnthốngvàtụclệđểbổnhiệmMa-rilàmgiáosưXoóc-bon. DosựkhẩnkhoảncủahaigiáosưMác-xơ-lanhBéc-tơ-lô,PônA-penvàhiệutrưởngtrườngĐạihọcLi-a,chínhphủPhápđãcómộtcửchỉtrungthựcvàrộngrãi.Ngày13tháng5năm1906,HộiđồngcáctrườngĐạihọckhoahọcnhấttríquyếtđịnhduytrìkhóagiảngđãđượcthànhlậpchoPi-eQui-ri,vàtraocôngviệcnàychoMa-rivớicươngvịlà“giảngviên”. ĐâylàquyếtnghịcủatrườngĐạihọcKhoahọc: “TrườngĐạihọcPháp. BàQui-ri, tiếnsĩkhoahọc, trưởngphòng thínghiệmở trườngĐạihọcKhoahọcởĐạihọcđườngPa-ri,đượcgiaotráchnhiệmdạymộtgiáotrìnhVậtlýởtrườngấy. Lương hàng năm của bàQui-ri làmột vạn quan, kể từmồngmộtthángNăm1906”. Lầnđầutiên,mộtphụnữđượcbổnhiệmtrongngànhĐạihọcPháp. Ma-ri lơ đãng nghe cụ bố chồng kể tỉmỉ về sứmệnh nặng nềmàmìnhphảiđảmnhận.Bàchỉnói:

–Consẽthử. Và chợt nhớ lại lời củaPi-e, nay đã thànhmột di chúc,mộtmệnhlệnhchỉrõchomìnhconđườngphảiđi“dùsaođinữa,dầuchỉcòncáixáckhônghồn,cũngcứphảilàmviệc”. ù GiắcQui-rivàDô-dếpXkhua-đốp-xkiđãrờikhỏiPa-ri.Chẳngbaolâunữa,Brô-ni-acũngsẽvềBaLanđểcùngvớichồngtrôngnomandưỡng

đườngcủahọởDa-cô-pan. Mộtbuổitối,mộttrongnhữngtốicuốicùngmàhaichịemcònởgầnnhau,Ma-rikéoBrô-ni-avàophòngngủcủamình.Đangmùahènóngnực,nhưng trong lò sưởi củi cháy đỏ rực.Ma-ri khóa cửa lại,Brô-ni-a ái ngạinhìnemgái,khuônmặtlúcnàycònxanhxao,nhợtnhạthơnmọingày.Ma-rilẳnglặnglôiởtủramộtgóitobọcbằnggiấykhôngthấmnước,dầycộm.Rồirahiệuchochịngồixuốngbêncạnhmình. Trênlòsưởicóđểsẵnmộtcáikéoto.

–ChịBrô-ni-aơi,chịphảigiúpemtrongviệcnày–Ma-richậmchạptháodâyvàtrảigiấyra,dướiánhlửa,haibàntayrunrẩyvàđỏrựclên.Mộtbọchiệnra,góicẩnthậntrongmộttấmchăntrảigiường.Ma-ridodựmộtlúcrồimởhẳnmiếngvảitrắngra.Brô-ni-aphảicốnénmớikhôngkêuvìkhủngkhiếp:đólàmộtbộquầnáovấybẩnđãkhôvàmáuđãđenđọng.BaonhiêungàyrồiMa-rivẫngiữbêncạnhmìnhnhữngquầnáoPi-emặckhibịchiếcxechởhàngcánchếtởphốĐô-phin. Ngườiđànbàgóa,cầmlấycáikéo,bắtđầucắtvụncáiáovéttôngmàusẫm,vất từngmảnhnhỏvào lửa,nhìnchúngxèoxèobốckhói, cháydầnrồibiếnđi.NhưngMa-ribỗngdừnglạikhôngkìmnỗidòngnướcmắtlàmướtnhòađôimắtđãmệtmỏi.Mộtchấtnhầyvàướthiệnra, trongcácnếpvảiđãdínhbếtmấymảnhcuốicùngcủakhốiócmớivàituầnlễtrướcđâycònsảnsinhrabaoýnghĩcaothượng,baosángkiếndiệukỳ. Ma-rinhìntrântrânnhữngditíchđãrữanátấy,mânmêchúngmộtcách tuyệtvọng.Brô-ni-aphảigiằng lấykéovàáoquần, tiếp tụccắt,némnhữngmiếngvảivàolửa. Cả hai chị em, không ai nói một lời. Cái giấy gói, tấm khăn trảigiường,chiếckhăndùngđểlautay,cũnglàmmồicholửa.Lúcnày,Ma-rimớinói:

–Emkhôngthểđangtâmđểnhữngbàntayhờhữngsờmóvàonhững thứnày.– rồisán lạigầnBrô-ni-a–Chịơi,emsống làmsaođượcbâygiờ?Emcảmthấylàcứphảisống,nhưnglàmthếnào?Làmthếnàomớiđượcchứ? Ma-ricứníulấychị,nướcmắtgiàngiụa,khócnứcnở.CònBrô-ni-athì vừa đỡ lấy emvừa tìm lời khuyêngiải, cuối cùngphải cởi áo, đặt lêngiườngđứaemgáiđángthương,lảđivìquáxúcđộng.

Ngày hôm sau,Ma-ri lại như con ngườimáy, vô tri đã thay bà điđứngvàlàmviệckểtừngày19thángTư.VàcũngchínhlàmộtconngườimáymàBrô-ni-aômhôntừbiệt,đứnglặngtrênsânga,trongtấmvoanđentangtóccònámảnhBrô-ni-amãisaunày. Một“cuộcsốngbìnhthường”trởlạicòntrànngậpbaokỷniệmthắmthiếtcủaPi-e.Cónhữngchiều,nghetiếngcửamở,Ma-rithoángcóýnghĩđiêncuồngtrongkhoảnhkhắc,rằngPi-eQui-risắphiệnratrướcmặtmìnhvàtainạnvừaquachỉlàmộtcơnácmộng. ChungquanhMa-ri,giàhay trẻ,đều tỏ ra trôngmong.AinấychờđợiởMa-rinhữngdựđịnh,mộtkếhoạchvề tương lai.Ngườiquảphụbamươitámtuổiấy,mệtmỏirãrờivìđaukhổ,giờđâyphảigánhváccảmộtgiađình. Bà quyết định ở lại Pa-ri trong mùa hè để làm việc ở phòng thínghiệmvàđểchuẩnbịchoviệcgiảngdạysẽkhaimạcvàothángMườiMột.Làmsaochoxứngđángvớibài giảngcủaPi-eQui-ri!Ma-ri thu thập cácsáchvởcủamình,sưutầmnhữngtàiliệudonhàbáchọcđểlại.Mộtlầnnữa,bàlaovàohọctậpnghiêncứu. Nhữngngàyhèbuồnthảmấy,haicongáivềở thônquê;E-vơđếnchỗôngnộiởXanhRê-mitrênsôngXen;I-renrabãibiểnvớibácHê-la,chịthứhaicủaMa-ri,sangPhápđểgiúpđỡem. Thuđến,Ma-ritìmmộtchỗởmới,vìkhôngthểởmãiđạilộKê-léc-man.BàmuốnchuyểnvềXô,nơixưakiaPi-etừngsốngkhihaingườigặpnhau–vàgiờđâylànơiPi-eannghỉ. Khibànđếnvấnđềnày,cụbácsĩQui-ri,cólẽlầnđầutiêntrongđời,ngượngngùnglạigầncondâu:

–Ma-ricon,nayPi-eđãkhuất,conchẳngcólýdogìmàsốngvớimộtlãogià.Chasẵnsàngđinơikhácởmộtmình,hoặcvềvớiGiắc.Ýconthếnào?

–Chamàđithìlàmchoconbuồn.Nhưngxintùycha! GiọngMa-ri nghẹn ngào vì lo âu.Chẳng lẽ lạimất nốt người bạntrungthựcnàyư?RấtcóthểcụbácsĩQui-risẽđếnởvớiGiắc,chứkhôngsốngvớicondâunướcngoàingườiBaLan,màviệcđócũnghợptình,hợplý...

Nhưng,cóngaycâutrảlờimongmỏi:

–Chathíchsốngvớicon,Ma-ri,mãimãi... Cụcònmuốnnóithêm:“Vìconcũngưngnhưthế...”,nhưngquáxúcđộng,cụkhôngnóiralời.Cụvộiquayđi,bướcnhanhravườnvớibéI-ren,đangmừngrỡgọiôngnội. Mộtbàgóa,mộtcụbảymươichíntuổi,haiđứatrẻ,màmộtmớichậpchữngđi,đólàgiađìnhQui-ribâygiờ.

*

** “BàQui-ri,quảphụcủanhàbáchọcnổidanhmàaicũngbiếtcáichếtthảmkhốc,đượcbổnhiệmthaychồnglàgiáosưPi-eQui-riởtrườngđạihọcXoóc-bon,sẽgiảngbàiđầutiênvàongàythứhaimồngnămthángmột1906,hồimộtgiờrưỡitrưa. BàQui-ri, trongbuổidạymởđầunày,sẽnóivề thuyết i-ôngtrongcáckhívàsựphóngxạ. Buổikhaigiảngsẽlàmởmột“giảngđườnglênlớp”.Nhữnggiảngđường này chỉ có độ một trăm hai mươi chỗ, dành cho sinh viên. Côngchúngvànhàbáocũngđượcđếnnghe,nhưngchỉ cònđộhaimươi chỗ...Trong trườnghiệnnay, trườnghợpduynhấtcủa lịchsử trườngXoóc-bonliệucóthểviphạmnộiquyvàđểbàQui-riđượcsửdụnggiảngđườnglớntrongbuổigiảngđầutiêncủabà?” MấyđoạntríchởcáctờbáođươngthờiphảnánhsựquantâmvànáonứccủacôngchúngPa-richờđónbuổiramắtđầutiêncủangườiquảphụnổidanh.Phóngviênnhàbáo,giớiquýpháithượnglưu,phụnữđẹp,nhữngnghệsĩđổxôđếnphònggiáovụcủatrườngĐạihọcKhoahọcphànnànvìkhôngđược“giấymời”.Phảichăngchỉcó lòngđoái thươnghoặcsựkhaokháthọchỏi?Họthiếtgìcáithuyết“nhữngi-ôngtrongkhôngkhí”?VànỗiđaukhổcủaMa-ritrongcáingàytànácnày,chỉnhưthêmgiavịchosựtòmòcủahọ.Ngaysựđauthươngcũngcónhữngkẻhiếukỳ! Lầnđầutiên,mộtphụnữsẽgiảngởXoóc-bon,mộtphụnữđồngthờilạilàmộtthiêntàivàmộtngườivợtuyệtvọng.Đốivớilớpcôngchúngcủanhững“buổidiễngiảngđầutiên”,đóchínhlàđiềuhấpdẫnnhất. Trưahômấy,trongkhiMa-ricònđứngtrướcmộ,ởnghĩađịatạiXô,

nóithầmvớingườimàhômnaymìnhkếtiếpcôngviệc,côngchúngđãngồichậtgiảngđườngnhỏ,ngồikíncáchànhlangcủatrườngĐạihọc,vàtrànracả quảng trường Xoóc-bon. Trong phòng, người ít học ngồi lẫn với nhàthôngthái,bạnbèthânthiếtcủaMa-ribênnhữngngườixalạ.Cácsinhviênđếnđểnghegiảng,đểchépcứphảibámchặtvàoghếđểkhỏibịchenbậtra. Mộtgiờhaimươinhămphút.Tiếngnóichuyệnmỗilúcmộtồnào.Ngườitaxìxào,ngườitahỏinhau,ngườitanghểnhcổđểđượcnhìnthấybàQui-rivào.Ainấyđềumộtýnghĩ.Vịgiáosưmớinày,ngườiđànbàduynhấtmà trườngXoóc-bon nhận vào hàng ngũ giảng dạy, sẽmở đầu bằngnhững lờigìđây?Phảichăng làsẽcảmơnôngBộ trưởng,cảmơn trườngĐạihọc?PhảichăngsẽnóiđếnPi-eQui-ri?Chắcchắnlànhưvậyrồi:theolệthường,phảibiểudươngngườimàmìnhthaythế,nhưngđâylạilàchồng,làngườibạncùnglàmviệcvớimình.“Tìnhthế”thậtoáioămđấy!Mộtgiâyphúthồihộpchưatừngcó... Mộtgiờrưỡi.Cửatrongcùngmởra,Ma-riQui-ribướclênbụcgiữamộttràngpháotayvangdội.Bàcúiđầu.Mộtcửchỉkhôkhanđịnhđểchàocửtọa.Bàđứngyên,haitaynắmchặtlấythànhcáibàndàixếpđầydụngcụthí nghiệm, đợi cho tiếng hoan hô chấm dứt. Giảng đường bỗng im bặt.Trước người đàn bà tái nhợt ấy, đang cố trấn tĩnh,một niềmxúc động lạthường làmchocử tọa, lúcđầuđếnđâycốtđểxem,phải lặng thinh.Nhìnthẳngđằngtrướcmặt,Ma-rinói:

–KhiđềcậpđếnnhữngbướctiếnđãđạtđượctronglĩnhvựcVậtlý từ mười năm trở về đây, người ta phải ngạc nhiên trước những biếnchuyểnđãdiễnratrongnhậnthứccủachúngtavềđiệnvàvậtchất... ĐúngcáicâumàPi-eQui-riviếtdở! Nhữnglời lạnhlùng“Khiđềcậpđếnnhữngbước tiếnđãđạtđượctronglĩnhvựcVậtlý...”chứađựngmộtcáigìđaulòngđếnnhưthếmànhiềungườinghephảiứanướcmắt? Cùngmột giọng, hầu như đều đều, nhà bác học giảng hết bài họcngày hômđó.Bà trình bày những thuyếtmới về cấu trúc của điện, về sựphânrãhạtnhân,vềcácchấtphóngxạ.Xongbàigiảngkhôkhanấy,Ma-rilạirútluiquacáicửanhỏcũngnhưlúcvào.

PHẦNTHỨBA

CHƯƠNGXIX

MỘTMÌNH Trước đâyMa-ri đã vừa đảm đương việc nhà, vừa góp phần hoànthànhmộtcôngtrìnhkhoahọclớn,tuycósựgiúpsứccủamộtngườichồngthiên tài, vẫn làm chúng ta vô cùngkhâmphục.Hồi đó, ta khómà tưởngtượngđượcrằngbàcóthểcònbiếtmộtcuộcsốngkhắckhổhơnthế,còncốgắngmãnhliệthơnthếnữa. Cảnhngộxưakiaêmđềmbiếtbaosovớiquãngđờisắptới.Giờđây,những trách nhiệm của “bà quả phụQui-ri” có lẽ ngay đếnmột namgiớikhỏemạnh,yêuđời,dũngcảmcũngphátsợ! Phảinuôihaiconnhỏ,kiếmsốngchomìnhvàchochúng,đảmnhiệmchứcvụgiáosưmộtcáchvẻvang.Ngàynay,khôngcònphầnđónggópbậcthầycủaPi-eQui-ri,phải tiếp tụccông trìnhnghiêncứu,đãcùng làmvớingườibạnđườngấy.Cácphụtávàhọctròcủabàcầnnhậnđượcởbànhữngmệnh lệnh,những lờichỉdẫn.Lạicònmộtnhiệmvụquan trọngbậcnhất:xâydựngmộtphòngthínghiệmxứngđángvớiướcmơchưatoạicủaPi-e,trongđólớpngườinghiêncứutrẻtuổisaunàycóthểpháttriểnđượcngànhkhoahọcmớivềphóngxạ. ChămlothứnhấtcủaMa-rilàtạochohaicongáivàbốchồngmộtcuộcsống lànhmạnh.Bà thuêmộtcáinhàởphốĐườngxe lửa,sốnhà6,khôngduyêndánglắm,nhưngđượcmộtcáivườndễchịunênhóađẹp.CụbácsĩQui-riởmộtcáicháiriêngbiệt.I-renmừngrỡnhậnmộtmẩuđấtnhỏmuốntrồnggìtùyý.E-vơtungtăngđitìmconrùaưathíchcủamìnhgiữanhữnglùmcỏ,vàđuổitheoconmèođốm,trongnhữnglốiđihẹp,dướisựchămsóccủamộtngườitrông. Thuxếpnhưthếlạiphảimệtthêmmộtít:phảiđinửagiờxelửamớiđếnphòngthínghiệm.Mỗisáng,ngườitathấyMa-riraga,bướcđivộivãvàduyêndáng,nhưgợi lênmộtsựchậmtrễnàođóphải làmgấpchokịp,trongmộtcuộcchạyđuakhôngbiếtmệtmỏi.Hànhkháchtrêntuyếnđườngnàynhanhchóngquenthuộcbóngdángngườiđànbàmặcđạitangấy,baogiờcũnglêntoahạnghaicủacùngmộtđoàntàuhôihám. ÍtcóthờigiờquaytrởvềănởXô–Ma-rilạilàmquenvớinhữngcửahàngbánhngọtởxómLa-tinh,mànămxưavẫnthườngvàocũngmộtmình

nhưngàynay–nhưngdạoấycòntrẻvàtrànđầyhyvọngvôtư.Hoặcbàđiđilạitrongphòngthínghiệm,nhấmmấymiếngbánhmì,mộtíthoaquả. Chiềutốithườngrấtmuộn,bàlạiđápxelửatrởvề,đếnnhàthìđãlênđèn.Mùađông,việcđầutiêncủabàlàsưởitoởphòngngoài,chothêmthancủi, đinh ninh rằng, ngoàimình ra, không còn ai trên đời biết nhómmộtngọn lửa cháy hồng. Thật thế, Ma-ri biết xếp giấy, xếp củi đóm và chấtnhữngcụcthanhoặccủithanh,nhưmộtnghệsĩ,nhưmộtnhàhóahọc.Khilòđãreolênvừaýmình,bàngảlưngtrênchiếctrườngkỷđểthởsaumộtngàykiệtsức. Vốn tính quá thầm kín, không muốn để lộ nỗi buồn riêng, Ma-rikhônghề cho ai biếtmìnhkhóc, không cầnđến ai đoái hoài hoặckhuyêngiải.KhôngmộtaibiếtnhữngcơnthấtvọngvàmêsảngghêsợthườngđêmđêmgiầyvòMa-ri.Nhữnghọhàngthânthuộcrấtđỗiáingại,thấycặpmắtlờđờkiacứtrântrântrongkhoảngkhông,vàđôibàntayđãbắtđầucótậtcứluôn luôn độngđậymấyngónbao lần bị chấtRa-đi làmbỏng, thành thóiquenkhôngbỏđược. Nhữngnămbuồnthảmấy,cóhaingườigiúpđỡMa-ri.ĐólàMa-ri-aCa-miên-xka, emvợDô-dếp, nhãnhăndịudàng, theo lời khẩnkhoản củaBrô-ni-ađãnhậnlàmcôgiáovàquảnlýchogiađìnhQui-ri. CôgáiBaLannàyđemlạichoMa-rimộtchúttìnhđồnghươngthắmthiết,màvìxaquêhươngđãlâubàcảmthấyrấtthiếu.Saunày,khicôCa-miên-xkavìốmyếuphải trởvềVác-xô-vi, bàQui-ri vẫn tìmnữquảngiangườiBaLanđể trôngnomI-renvàE-vơ, tuykhôngđược tincẩn,duyêndángnhưcôCa-miên-xka. MộtngườiMa-riquíđặcbiệtlàcụbácsĩ.Đốivớicụ,Pi-emấtđilàmộtthửtháchghêgớm.Nhưngcụvốntheothuyếtduylýcứngrắnvàrútrađượcởđómộtphầnnàocanđảmmàcondâucụthiếuhẳn.Cụcholuyếntiếclàvôích,cụkhôngđithămviếngmồmả.Sauđámtang,khôngbaogiờquaytrởlạinghĩatrangnữa.Ởcụ,Pi-eđãchếtlàhết,cụkhôngđểmộtbóngmagiàyvò. Sựbìnhthản,cantrườngđócótácdụngtốtđếnngườiquảphụtrẻ.Trướcmặtbốchồng,đangcốsốngmộtcáchbìnhthường,thanhthản,Ma-rithấyxấuhổvềsựbạcnhược,ủrũcủamình.Vàbàcũnglạicốtỏranguôidịu. Có cụ,Ma-ri cảm thấy dễ chịu.Cụ cũng là nguồn vui đối với cáccháugái.Khôngcócụgiàcóđôimắtxanh,cólẽtuổithơấucủahaiđứatrẻ

sẽbịvùidậpvìtangtóc.Cụcònhơncảmẹ,cụlàbạnchơi,làthầydạyhọc.Cònmẹ chúng lúc nào cũng vắng nhà, lúc nào cũng bận ở cái phòng thínghiệmmàchúngcứluônnghethấynhắcđếnbêntai.BéE-vơcòndạichưabiếtthânmậtlắmvớiôngnội,nhưngchịnó,đứacháugáichậmchạpvàítchanhòa“giốnghệtbốnó”lúccònsốngthìluônluônquấnquít. CụđemlạichoI-rennhữnghiểubiếtvỡlòngvềsinhvật, thựcvật.

CụgâychonósựhamthíchđọcVích-toHuy-gô[45]vàvàocácdịphè,viết

cho nó những lá thư khuyên nhủ bổ ích và rất ngộ nghĩnh vớimột giọngchâmbiếmsắcsảovàmộtlờivăntuyệtdiệu.Cụcònhướngtrítuệcủađứacháugáimộtcáchquyếtđịnh. I-rensaunày tính tìnhcânđối, rấtghétsầunão, đầu óc rất thực tế, theo chủ trương giáo dục ngoại đạo đều do ảnhhưởngtrựctiếptừôngnội. Ma-ri săn sócbốchồngâncần tận tụy.Năm1909cụốm,nằm liệtgiường suốt một năm trời vì sưng phổi. Bà dành tất cả thì giờ rảnh bêngiườngngườibệnhkhótính,nônnóngmàbàcốgắngtìmcáchgiảikhuây. Cụmất hôm 25 thángHai 1910. Tại nghĩa trang ởXô,mùa đôngcàng thêmlạnh lẽovà trần trụi,Ma-riđềnghịnhữngngườiđàohuyệt làmmộtviệckhôngngờ.BàyêucầunhấcquantàiPi-erakhỏihuyệt,đặtquantàicủacụQui-rixuốngdướicùng,rồimớihạquantàicủaPi-e.Trênquantàicủangườichồngmàbàkhôngmuốnbịxacáchkhichết,còndànhmộtchỗtrốngmàMa-rinhìnngắmrấtlâukhôngchúthãihùng.

*

** Giờđây,trongviệcnuôidạyhaiconnhỏ,Ma-riQui-richỉcònbiếttrôngvàomình.Vềcáchdạytrẻbanđầubàcónhữngquanniệmrấtrõmànhữngngườilầnlượtđếngiúpviệcởnhàđượcđúngnhưýbà. Mỗi ngày thườngbắt đầu bằngmột giờ học,màMa-ri cố làm chohấpdẫn:BàáynáyđónchờnhữngbiểuhiệnvềnăngkhiếucủahaicongáivàghichépvàoquyểnvởmàxámmỗibướctiếnvềtoáncủaI-ren,khiếuâmnhạcsớmpháttriểncủaE-vơ. Sauđó, hai đứa bé được ra chơi ngoài trời.Thời tiết thế nào cũngvậy,chúngđichơibộrấtxavàtậpthểdục.TrongvườnnhàởXô,Ma-richodựngmột khung đu ở đó có treo đu lộn hình thang, đu vòng và dây leo.Đượctậpluyệnởnhànhưvậy,haicôgáitrởnênnhữnghọctròhammêcủa

trườngtrunghọcthểthaovàđoạtđượcởđâynhiềugiảithưởngđángtựhàovềthểthaodụngcụ. Chúngcònlàmvườn,tậpnặn,làmbếp,khâuvá.Dùcómệtđếnmấy,Ma-ricũngcốgắngcùnghaiconđichơixeđạp.Mùahè,Ma-ricùngđibơivớicácconvàtheodõinhữngtiếnbộvềbơilộicủachúng. Ma-rikhôngthểrờiPa-riđượclâu,nêntrongnhữngthángnghỉhèI-renvàE-vơđượcbácHê-la trôngnom.Bà thườngdẫnhai cháucùngvớimấycongáimìnhđinghỉmátởnhữngbãibiểnítngườiluitớitrênbờbiểnMăng-sơhoặcbờĐạiTâydương. Năm1911,bamẹconvềthămBaLanlầnđầutiên.BácBrô-ni-amờihaicháugáiđếnởandưỡngđườngcủamình.Cáccôbétậpcưỡingựa,đichơinúi,leonúihàngmấyngàyliền,ởnhàlềucủathổdân.Ba-lôtrênlưng,chânđigiầyđinh,Ma-rithườngđitrướchaicontrênnhữngnẻođườngmòn. Tuykhôngkhuyếnkhíchcácconlàmnhữngviệcmạohiểm,liềulĩnhdạidột,nhưngngườimẹdũngcảmđómuốnchúngđượcmạnhdạn,khôngcónhưngbiểuhiệnyếuđuốinhư“sợbóngtối”,rúcđầuvàogốikhicógiôngbão,hoặcsợtrộm,sợđịnhmệnh.Xưakia,Ma-riđãtừngsợhãinhưvậy,nênmuốngiảithoátcáccongáikhỏitâmtrạngđó.NgaycáichếtvìtainạncủaPi-ecũngkhônglàmbàtrởthànhquásợsệt,gìngiữhaicongái.Mớimườimột,mườihaituổichúngđãđượcphéprangoàimộtmình.Rồiđây,chúngsẽđidulịchmàkhôngcầnaiđicùng. Ma-ricũngchămlođếnsứckhỏetinhthầncủachúng,cốgắngtránhchochúngnhữngmơmàngnhớnhung,đasầu,đacảm.Khôngbaogiờngườimẹgóanóivớihaiđứaconvềbốchúng.Chođếnngàycuốicùngcủađờimình,họahoằnlắmMa-rimớinhắcđếnmấytiếng“Pi-e”hoặc“Pi-eQui-ri”hoặc “cha con”, hoặc “nhà tôi,” và trong câu chuyện, để tránh những kỷniệm cũ,Ma-ri thường dùng những cách nói lảng không thể tưởng tượngđược.Ma-rikhônglấythếlàmcólỗivớihaiconvànghĩrằngthàđểchúngchịuthiếu,bảnthânmìnhthiếuđinhữngcảmxúccaoquý,cònhơnlàlàmchochúngchìmđắmvàomộtbầukhôngkhíusầu. Ma-rikhônglàmlễrửatộichohaicongái.Vàkhôngchochúnghọckinhbổn.Bà thấykhông thểdạychochúngnhữnggiáođiềumàbản thânmìnhkhôngtintưởngnữa.Bàsợnhấtcáiquẫncủatâmhồnmàmìnhđãphảitrải quakhimất lòng tin.Nhưng lại rất tôn trọng tựdo tín ngưỡng, bàđãtừngnhiềulầnnóivớicácconrằngnếusaunàychúngcómuốntheođạo,bàsẽđểchúnghoàntoàntùyý.

Vui lòng thấycácconkhôngbiếtđến thời thơấuvấtvả, tuổi thiếuniênthiếuthốnvàthờithanhniênnghèokhómàmìnhđãtrảiqua,nhưngbàkhôngmongchúngsốngcảnhgiầusang.Trongnhiềutrườnghợp,Ma-ricóthểđảmbảochohaicongáimộtgiatàilớn.Bàđãkhônglàmnhưvậy.Khiđãlàquảphụ,bàphảiquyếtđịnhvềquychiếtcáigamRa-dimàPi-evàbàtựtaylàmravàgiờđâythuộcquyềnsởhữucủabà.MặcdầucụbácsĩQui-rivànhiềungười tronghội đồnggia tộc cóýkiếnkhác, bàquyết định tặngphòng thí nghiệmmàbàphụ tráchmảnhkim loại quýbáu ấy, trị giá hơntriệuPhơ-răng. Trên nhận thức tư tưởng củaMa-ri nghèo thì khó chịu, nhưng rấtgiầuthìthừavàchướng.Haicongáimìnhsaunàycóphảitựkiếmsốnglàđiềulànhmạnhvàtấtnhiên. Chương trìnhgiáodụcxếpđặt côngphuchuđáoấy, chỉ còn thiếumộtđiểmphéplịchthiệpxãgiao.TừkhiPi-ekhôngcònnữaMa-rikhôngmuốn tiếpkháchkhứa, trừmột sốquen thânnhưAng-đrêĐờ-biếc-nơ,giađìnhPe-ranh, gia đìnhSa-van…Ngoài nhữngngười bạn thân ái và thôngcảmấy,I-renvàE-vơkhônghềtiếpxúcvớiai.Vìvậy,trướcngườilạ,I-renrấtnhútnhátvànhấtđịnhkhôngchịunói“Chàobà,chàobác”,mãisaunày,vẫngiữtínhnếtấy. Tươicườilịchthiệp,đếnthămhỏingườinày,ởnhàtiếpngườikia,nóinhữngcâuxãgiao,cónhữngcửchỉđiđứngtheođúngnghithức,đềulànhữngkỳcôngmàI-renvàE-vơkhônghềlàmđược.Mườinăm,haimươinămnữa,cáccôsẽthấyrằngcuộcsốngtrongxãhộicónhữngđòihỏicủanó,nhữngcungcáchcủanó,câunói“chàobà”tiếcthaylạilàmộtviệccầnthiết.

*

** I-ren đã đỗ bằng tiểu học và đến tuổi vào trường trung học.Ma-rimuốndạycongáitheomộtphươngphápmới:họcítnhưnghọctốt.Bàsuynghĩrồibànvớimộtngườibạn,cũnglàgiáosưởXoóc-bonvàcũngcóconnhỏ.Dobàgợiývàvậnđộngnẩyramộtđềánhợptácgiáodục,trongđócácnhàtưtưởnglớnđươngthờisẽápdụngmộtlốidạydỗmớichocácconemhọ,họplại. Mộtcuộcsốngrấthấpdẫnvàthoảimáimởrachođộmộtchụctrẻ

emvừa traivừagái.Mỗingàychúnghọcmộtbài,domộtông thầyưu túdạy.Buổisángnọ,chúngùavàophòng thínghiệmXoóc-bonđểnghebácGiăngPe-ranhgiảngvềhóa.Ngàyhômsau,độiquân tíhonấy lạichuyểnđếnPhong-tơ-nay–ĐấtHoahồngdựbuổitoándobácPônLăng-giơ-vanhdạy.Cácmônvăn, sử,ngoạingữ,khoahọc tựnhiên,nặnvàvẽ,cũngđềuđượcnhữngthầygiỏigiảngdạy. Ma-riQui-ri dànhmỗi chiều thứnămđểgiảngvật lývàđóquả lànhữngbàivậtlýsơđẳngnhấtđãtừngđượctrìnhbàyởnơinày.Nhữngbàirấthấpdẫn,giảngmộtcáchthânmậtdịudàngmàhọctròcủabà,mộtsốsaunày trở thànhnhữngnhàbáchọc, sẽcònsaysưanhớmãi.Ma-ricónhiềusángkiếnlàmchonhữnghiệntượngtrừutượngvàkhôkhannêutrongcácsáchgiáokhoađượcminhhọasinhđộng,lýthú.LấybixeđạpnhúngmỡđểlăntrênmặtphẳngdốcvẽramộthìnhPa-ra-bôn,thếlàxácminhđượcđịnhluậtvề“sựrơicủacácvật”.Mộtquảlắcghilạinhữngchuyểnđộngđềuđặncủanótrêngiấyhunkhói.Mộthànthửbiểudochínhtaycácemlàmvàchiađộcũngghiđúngnhiệtđộnhưnhữnghànthửbiểuchínhthức,làmchomấynhàthiếtkếtíhonthấytựhàovôhạn… Ma-ri truyền cho các em lòng yêu thích khoa học và tinh thần cốgắng.Vàcũngdạychocácemphươngpháplàmviệc.Rấttàitínhnhẩm,bàmuốnchocáchọctròmìnhđượcrènluyệnvềmônnày.Bàkhẳngđịnh:

–Phảiđiđếnchỗkhôngbaogiờnhầm,cáibíquyếtlàkhônghấptấp. Nếumộttrongcáccôhọctròtrongkhilàmpinđiện,bàybừabãithìMa-riđỏmặtlên:

–Cháuđừngnóilà“sẽ”rửasau.Khôngđượclàmbẩnbànngaytrongkhilắpmáyhoặclàmmộtthínghiệm. NgườiphụnữđượcgiảiNô-benấy,thỉnhthoảnglạidạychomấyđứatrẻcầukỳnhữngbàihọcthôngthườngvềócphánđoán.Mộthômbàhỏicácem:

–Taphảilàmthếnàođểgiữchochấtlỏngđựngtrongcáibìnhnàyđượcnónglâu? LậptứcPhăng-xítPe-ranh,GiăngLăng-giơ-vanh,I-da-benSa-van,I-renQui-ri–nhữngngôi saokhoahọcở lớp–đề ramột loạtgiảipháp tàitình: bọc bình bằng vải len, cách ly bằng những phương pháp tinh vi…

nhưngkhôngthựchiệnđược. Ma-rimỉmcườivàbảo:

–Tôithìtôibắtđầutìmmộtcáinắpđậy. Saunhữnglờinóirấtnộitrợấy,buổihọchômthứnămđóchấmdứt.Cửađãmở,mộtchịgiúpviệcmanglênmộtkhayđồsộbánhsừngbò,thỏiSô-cô-lavàcam. Vừanhaivừabàntán,mấyđứatrẻtảnrasântrường.Cácbáohàngngàytừ trướcđếnnayvẫnrìnhđóntừngcửchỉcủabàQui-ri,bắtđầuchếgiễumộtcáchdídỏm,nhẹnhàngsựđộtnhậpcủaconemcácnhàbáchọcvàocácphòngthínghiệm–tuyviệcđộtnhậpấyrấtkínđáovàcósựtrôngnomchuđáo. Mộtmẩuchuyệnhàngngàyviết: “Mấycôbé,cậubétíhonđóđọcchưathông,viếtchưathạo,màđãđượctùytiệnlàmcácthínghiệm,chếradụngcụvàthửcácphảnứnghóahọc… TrườngXoóc-bon vàngôi nhàởphốQui-vi-ê chưanổ tungnhưngnguycơấycũngchưahếtđâu!” Sauhainăm,kiểugiáodụctrênđâychấmdứt.Cácchamẹbậnquákhôngcònthìgiờđểtiếptục.Vảlại,cácemphảichuẩnbịthitútài,cầnhọckỹnhữngchươngtrìnhchínhthức.Ma-richocongáivàotrườngtưthụcXê-vi-nhê,ởđâysốgiờhọccóbớtđikhánhiều.ChínhởtrườngnàyI-renhọcxongcấptrunghọcvàE-vơvềsaucũnghọcởđó. NhữngcốgắngcảmđộngcủaMa-ri,quyếttâmcủabàmuốnbảovệcá tínhvàphẩmcáchcongái từ thuởcòn thơnhư thếcóhiệuquảkhông?Nhờcách“giáodụctậpthể”trên,I-ren,tuykhôngcómộtvốnvănhọcđầyđủ,nhưngđãtiếpthuđượcmộtcơsởkhoahọcbậcnhất,mànếuchỉhọcởbấtcứtrườngtrunghọcnào,cũngkhôngthểcóđược.Cònvềđứcdục?Nếunó thayđổiđượcsâusắcbảnchấtconngười thì thật làvượtquáướcmơ.Nhưngcónhiềuđiểmkhắcsâuvàolòngchúngtôimộtcáchlâudàilàlònghamthíchlàmviệc,nhấtlàởI-ren,mộtphầnnàodửngdưngđốivớitiềnbạclàmộtbảnnăngtựlậplàmchohaichúngtôitinchắcrằnggặpbấtcứtìnhhuốngnào,chúngtôicũngbiếtxửsự.CònviệckhắcphụctínhưutưphiềnmuộnthìcótácdụngđốivớiI-ren,nhưngítkếtquảtrongtrườnghợpE-vơ.Mặcdầumẹchúngtôicốgắngrấtnhiều,nhữngnămthơấucủatôikhông

đượcsungsướng.Riêngvềmộtđiểm,Ma-riđã thànhcônghoàn toàn:haicongáicóthểlựctốt,lanhlẹvàưathíchthểdụcthểthao,đólàthànhtíchtốtđẹpnhấtcủamộtngườiđànbàthôngminhtuyệtvờivàgiầuđộlượng.

*

** Chẳngphảikhôngedèmàtôicốnêulênởđâynhữngnguyêntắcchỉđạocủamẹtôitrongnhữngbướcđầugiáodụcchúngtôi.Nócóthểlàmchotanghĩđếnmộtconngườicóphươngpháphơicứngđờvìđịnhkiến.Sựthậtthìkhác.Ngườimẹmuốnchochúng tôicứngcỏi,vữngvàng trướcnhữngđauthương,chínhlạiquádịudàng,quátếnhị,quánhậycảmvớiđaukhổ,Ma-ri thường luyệnchochúng tôikhôngcónhững tìnhcảmvuốtvemềmyếu,thếnhưngbảnthânbàcólẽlạimuốnhaicongáitỏraâuyếm,trìumếnmẹnhiềuhơn.Ma-richỉkhôngthấyđiềuđómàthôi.Sauhết,ngườimẹcứmuốnchúngtôidàydạnhơnvềtìnhcảmthườnglạibuồnrầunétmặttrướcmỗidấuhiệuthờơlạnhnhạt. Khôngbaogiờbàmuốnthửtháchcáitính“dàydạnvềtìnhcảm”củachúngtôi.Từcáicốcđầukhôngtộivạđếnbắt“đứngxó”hoặccắtmóntrángmiệng,nhữnghìnhphạt thông thườngđóchúng tôiđềukhôngbiết.Vàcảnhữngcâuquátmắng,những lúcdằnvặt.Dùvuihaybuồn,mẹchúng tôikhôngkhinàochophépđượcsẵnggiọng.MộthômI-rentỏvẻhỗn,mẹtôimuốnphạtđểlàmgương,nênquyếtđịnhkhôngnóichuyệnvớiI-rentronghai ngày.Những ngày giờ ấy, đối với I-ren vàmẹ tôi là những thử tháchcăngthẳng,nhưngngườibịtrừngphạtlạichínhlàMa-ri.Tâmtưbốirối,bàđiđi,lạilạithiểunão,thảmhạitronggiannhàlặngngắt,bàđaukhổhơncongái. Dạoấyhaichịemtôinhưnhiềuđứatrẻkhácchỉbiếtcómìnhvàítđểtâmđếnnhữngbiểuhiệntếnhịcủatìnhcảm.Nhưngchúngtôiđềunhậnthấysứcquyếnrũ,lòngâuyếmthầmlặngvàcáiduyêndángkínđáoởconngườimàngaytừdòngđầunhữngbứcthưvấymựccủachúngtôi,nhữngbứcthưngâyngômàmẹchúngtôibuộcbằngdâylụacủahộpkẹocũ,vàgiữchođếnlúc chết, chúng tôi thườnggọimẹ là “Mẹ thânmến”, “Mẹyêuquý”hoặc“Mẹdịuhiền”. Khôngbao giờMa-riQui-ri tìm cách làm cho chúng tôi tự hào vềnghềnghiệpcủabà,vềvinhquangcủabà.Làmsaobàcóthểnghĩrađiềuđó,trongkhibảnthânbàlúcnàocũngrụtrè,nhẫnnhục,khépnéptrướcsự

nghiệpkỳdiệucủamình? Ma-riviếtchocháugáiHa-na,ngày6thánggiêng1913: “Cháuviết thưchodì nói rằng cháuước saođược sống trướcđâymộtthếkỷ,I-renthìnhấtnhấtnóirằngmuốnsốngvềsaunàytrongnhữngthếkỷsắptới.Dìnghĩrằng,thờinàotacũngcóthểsốngmộtcuộcsốngcóýnghĩavàbổích.Cáicầnlàkhôngnênlàmhỏngđờimìnhvàcóthểtựnóirằng:“Tôiđãlàmviệchếtsứcmình”.Khôngaicóthểđòihỏihơnởchúngta,vàđócũnglàđiềuduynhấtcóthểmanglạichotamộtchúthạnhphúc. Xuânnămngoái,cácemcháucónuôi tằm.Dìbâygiờcònrấtốmyếu,vàtronghàngtuầnlễbuộclòngphảinghỉngơi,dìxemrấtlâucáchtằmkéokén.Thậtvôcùnghấpdẫn.Nhữngconsâurấthoạtbát,cầnmẫnấylàmviệcrấtchămchỉ,kiêntrìđãlàmchodìcảmkíchthậtsự.Nhìnngắmchúngsaomàcảmthấymìnhcùngloạivớichúngnhưvậy.Tuyrằngcólẽkhôngđược tổ chức khéo bằng chúng để lao động. Dì cũng vậy, lúc nào cũnghướng tớimộtmục đích duy nhất.Dì làm như thếmà không hề dámquảquyếtrằngđólàchânlývàbiếtrằngcuộcđờingắnngủivàmỏngmanh,trôiquakhôngđểlạicáigì,vàsẽđượclớpngườiđếnsauquanniệmhoàntoànkhác.Dìlàmthếnàocólẽdomộtcáigìđóthúcđẩycũngnhưcontằmphảilàmcáikén.Consâuđángthươngnàyphảikhởiđầukếtkéndùchokhôngthểnàoxong,nóvẫnlàmviệcchămchúnhưthế.Vànếukhôngxongcôngviệcđếncùngthìnóchếtchẳngđượcbiếndạng”.

CHƯƠNGXX

THÀNHCÔNG–THỬTHÁCH Cứmỗibuổisáng,ởphốQui-vi-ê,cómộtphụnữtrôngcòntrẻbướcvàophòngnghiêncứulấyởmắcchiếcáochoàngvảithômặcrangoàiáodàiđencủamìnhvàbắtđầulàmviệc.Đólàmộtnhàvậtlýnướcdaxanhlướt,ngườirấtmảnhdẻ,mặthơisạm,máitóchungngảmàutro. Chínhcái thờikỳbuồntẻnàycủađờimình,vẻđẹpcủabàmớiđạtđếnmứctuyệtmỹ.Ngườitathườngnóirằng,càngthêmtuổiđời,conngườicàngđạttớikhuônmặtđúngnhấtcủamình.ĐốivớiMa-riQui-riquảkhôngsaichútnào.NếucôbéMa-richỉmớilà“xinhxắn”,nếucônữsinhvàngườivợtrẻrấtduyêndángđậmđà, thìnhànữbáchọcchínchắn, trầmlặngsầucảm,cómộtvẻđẹplạkỳ.ĐờisốngtinhthầnlàmkhuônmặtXla-vơtrôngcàngrạngrỡ.Ma-rikhôngcầntôđiểmbềngoàinhưvẻtươitắn, trẻtrung.Những trang sức caoquý của conngười đãngoài bốnmươi tuổi đó là vẻcươngnghị,manmácbuồnvàthânhìnhngàycàngmảnhdẻ.Ma-riQui-risẽgiữtrongnhiềunămtrướcmắtI-renvàE-vơhìnhdánglýtưởngđó. Làgiáo sư, lànhànghiên cứuvàphụ tráchmộtphòng thí nghiệm,Ma-rivẫnlàmviệcvớimộtcườngđộphithường.BàvẫndạyhọcởXe-vrơ.ỞXoóc-bonbàđượcbổnhiệm“giáo sư thực thụ” từ1908–dạy lớpđầutiên,lúcnàylàlớpduynhấtvềphóngxạtrênthếgiới–phảicốgắngnhưthếnào.BàmuốnvượtlênbằngnhữngbậcthầymàxưakiahồicònlàsinhviênMa-rihếtsứckhâmphục. Năm1910Ma-richoxuấtbảnmộtphosáchvềsựphóngxạgồmcácbàigiảngcủamình.Chín trămbảymươimốt trangsáchchỉđủđể tómtắtnhữnghiểubiếtđãđạt trong lĩnhvựcnàykể từkhimớingàynàoPi-evàMa-riQui-ribáotinđãkhámphárachấtRa-đi. Ảnhcủatácgiảkhôngđểởđầusách.ĐốidiệnvớiđầuđềMa-riđểảnhcủachồng.Hainămtrướcđây,năm1908,cũngcáiảnhđóđã in trongmộtquyểnsáutrămtrang“NhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaPi-eQui-ri”doMa-ribiênsoạnvàgiớithiệu. ù HọctròcủabàQui-ritănglênrấtđông.Họnhậpvàođộingũnhững

phụtácủatrườngĐạihọccùngvớimộtvàingườitựnguyệnđếngiúpviệckhông lương.Mô-rít Qui-ri, con của Giắc Qui-ri cũng bắt đầu sự nghiệpkhoahọccủaanhởđây.Ma-ritựhàovềnăngkhiếuvàthànhtíchcủađứacháumàbàyêuquýnhưconđẻ. LúcnàyMa-riđangtiếnhànhtốtđẹpmộtchươngtrìnhnghiêncứumới,tuysứckhỏecứsútkémdần. Tinhkhiếtnhiềuđề-xi-gamRa-điclo-ruavàxácđịnhmộtlầnthứhaitrọng lượng nguyên tử của Ra-đi. Rồi tìm cách tách riêng kim loại này.Trước đâymỗi lần chế biến ra Ra-đi gọi là “nguyên chất” thì đómới lànhữngmuốiRa-đi (clo-ruahoặcbrô-mua), dạngổnđịnhduynhất củanó.NayMa-riQui-ri vàĂng-đrêĐờ-biếc-nơ có thể cô lập ngay thứ kim loạinày,khôngđểnhữngyếutốkhíquyểnlàmnóbiếnchất.Đólàmộtcôngviệctinhvibậcnhấttrongkhoahọc. Ăng-đrêĐờ-biếc-nơ,mộtcộng sự lâunămvàcũng làmộtnhàbáchọcưu túgiúpbàQui-ringhiêncứusựphátquangcủaPô-lô-ni.Ma-ri lạicòntìmramộtphươngphápđịnhlượngRa-đibằngcáchđokhítỏacủanó. KhoachữabệnhtheophươngphápQui-riphát triển,nhiềunơi trênthếgiớiđòihỏicóthểphânchiachấtquýbáunàyranhữnglượngrấtnhỏvàđolườngthậtchínhxác.Đếnmộtphầnnghìnmi-li-gam,cáicânkhôngcòntácdụngnữa.Ma-ringhĩracách“cân”nhữngchấtphóngxạbằngnhữngtiadochúngtỏara.Bàđãhoànchỉnhkỹthuậtkhókhănnàyvàthànhlậpngaytrongphòng thínghiệm“mộtbộphậnđo lường”đểcácnhàbáchọc, thầythuốc,vàcảngườithường,cóthểđếnkiểmtracácchấtcóhoạttínhvàxácđịnhtỷlệRa-đicủachúng. Cùng với “Bảng phân loại các chất phóng xạ” và “Bảng hằng sốphóng xạ”,mẫu chuẩn quốc tế đầu tiên vềRa-đi được quy định.Cái ốngnghiệmnhỏbằngthủytinh,màMa-ricảmđộngtựtayhànkín,chứađựng21mi-li-gamRa-điclo-ruanguyênchấtsẽdùngđểlàmmẫuchocácốngchuẩnsaunày rải rác khắpnămchâuvà được trịnh trọng đặt trong gương trongphòngĐolườngởXe-vrơgầnPa-ri.

*

** Sau vinh quang của chung Pi-e vàMa-ri Qui-ri, bây giờ đến lượtdanhtiếngriêngcủabàQui-rinổilênvàlanrộng.

Bằng tiến sĩ danh dự, bằng thông tín viên các việnHàn lâmở cácnước,đểchậtcácngănkéotrongnhà.Ma-ricũngchẳngnghĩđếntrưngbàylên,hoặclậpdanhsáchnữa. NướcPhápchỉcóhaicáchsuytôncácbậcvĩnhâncủamìnhhồicònsinhthời,làtặngBắcđẩubộitinhvàđưavàoViệnHànlâm.Năm1910,tặngBắc đẩu bội tinh cho bàQui-ri, nhớ lại thái độ của Pi-e trước kia,Ma-rikhôngnhận. Tiếc rằng sauđóvài tháng,khi cácđồngnghiệpquánhiệt tình, cứkhuyênbàứngcửvàoViệnHànlâmkhoahọc,bàchẳngbiếttừchốinhưthếnào.Ma-riquênrồihaysaolầnbỏphiếutủinhụcmàPi-etrướcđâyđãphảichịu?Haylàkhôngbiếtcáimànglướighentịđangchăngquanhmình? Đúng thếMa-rikhôngbiết.Hơnnữa,vốnchấtphác,ngườiphụnữBaLanđósợtỏrahiếukỳ,bạcbẽo,nếutừchốivinhdựkhoahọccaoquýmàtheonhưbànghĩ,quêhươngthứhaitặngchomình.

RatranhcửvớiMa-riQui-ri làÊ-đu-aBrăng-li[46]

,mộtnhàvật lýhọclỗilạcvàmộtngườitheođạoThiênchúacótêntuổi.GiữahaipheQui-rivàBrăng-li,phetựdotưtưởngvàpheđạogiáo,giữanhữngngườitheovàchồngcáiýnghĩmớimẻ,kỳquặclànhậnphụnữvàoViệnHànlâm,cuộcchiếnđấunổratrênkhắpcácmặt. Kinh hoảng, bất lực, Ma-ri chứng kiến những cuộc bút chiến màmình không lường trước. Những nhà bác học nổi tiếng nhất nhưHăng-riPoang-ca-rô,bácsĩRu,E-minPi-ca,cácgiáosưLíp-man,Bu-rivàĐác-buđứngravậnđộngchobànhưngphebênkiachốngtrảrấtmạnh. “Đàn bà không được vào ViệnHàn lâm”. A-ma-ga, cách đây támnămđãmaymắn thắng phiếu Pi-eQui-ri, nay lại lên giọng đạomạo. CónhữngkẻrỗihơikhăngkhăngvớipheđạogiáorằngMa-rilàngườiDoThái,hoặcquảquyếtvớiphetựdotưtưởnglàbàtheođạoThiênchúa.Đếnngàybỏphiếu23thánggiêng1911khaimạcbuổihọp,chủtịchgọibảocácthừaphái:

–Chotấtcảmọingườivào,trừđànbà! MộtcụHànlâmmắtkém,gầnnhưkhôngnhìnthấygì,đứngvềphebàQui-ri,thanphiềnsuýtnữabầutráivớiýmìnhvìngườitanhétvàotaycụmộtphiếugiả.

Bốngiờchiều,cácphóngviênnhàbáotinhthầncăngthẳngcựcđộvộichạyđithảonhữngtintức“thắng”hay“bại”. Ma-riQui-rithiếumộtphiếunênthuacuộc. ỞphốQui-vi-ê,anhemphụtávàanhlaocông,cònsốtruộtngóngkếtquảbỏphiếuhơncảngườiứngcử.Họđinhninh rằngMa-ri sẽ thắng,nêntừsángđãmuamộtbóhoatođểsẵndướigầmchiếcbàncânđo.ĐượctinbàQui-rikhôngtrúngcử,họthấtvọngthờthẫn.AnhthợmáyLu-iNa-gô,hậmhực,cấtbiếnngaybóhoađãthànhvôdụng.Ainấyimlặng,chuẩnbịnhữnglờianủi.Nhưngrồihọnàocódịpnóira,Ma-ri,từtrongphòngnhỏvẫnlàmviệc,bướcra.Bàkhôngnóimộtlờinàovềcáithấtbạikhônghềlàmchobàngaongán. TronglịchsửcủagiađìnhQui-ri,hìnhnhưnướcngoàiluônluônsửachữanhữngđốixửcủanướcPháp.Thángchạpnăm1911ấy,Hànlâmviệnkhoa học Xtốc-khôm (muốn biểu dương những công trình chói lọi do bàQui-ri làmđược từkhichồngchết) lại tặngbàgiải thưởngNô-benvềhóahọc.Đây là trườnghợpduynhấtmộtngườihai lầnđượcgiảiNô-bennhưthế. CùngsangThụyĐiểnvớiMa-ri,cóBrô-ni-avàcảI-ren.Côbéđượcdự buổi trao giải thưởng long trọng. Hai mươi bốn năm sau, cũng trongphòngnàysẽđếnlượtI-rennhậngiảiNô-benvềhóahọc.(Đólànăm1935,mộtnămsaukhiMa-riQui-rimất–ND) NgoàinhữngcuộcđóntiếpthườnglệvàbữatiệcởHoàngcung,nhândânThụyĐiểncòntổchứchộimừngnhànữbáchọcvừađượcgiải.Ma-risẽgiữmãikỷniệmrấtđẹpvàthúvịvềmộttốivuiởthônquê;hàngtrămcôgáiquầnáosặcsỡ,độitrênđầunhữngvòngnếnđangcháy,ánhnếnlunglinhtheođiệumúanhịpnhàng. NóichuyệntrướccôngchúngThụyĐiển,Ma-ritặnglạichoPi-esựngưỡngmộmàngườitadànhchobà: “TôixinnhắclạirằngsựkhámpháraRa-đivàPô-lô-niđềucóđónggópcủaPi-e.Tronglĩnhvựcphóngxạ,Pi-eQui-ricòncónhữngcôngtrìnhnghiêncứucănbản,hoặclàmriêng,hoặccùnglàmvớitôi,hoặclàmchungvớihọctròcủaông. ViệctáchriêngchấtRa-đidướidạngmuốitinhkhiếtvàkhẳngđịnhđượcchấtấylàmộtchấtmớiđặcbiệtdotôilàm,nhưngcũnggắnliềnvớisựnghiệpchung.Vinhdựcaoquýmàtôiđượcnhậnhômnay,bắtnguồntừsự

nghiệpchungđóvàcóthểcoinhưmộtsựtônkínhđốivớihươnghồnngườiđãkhuất”.

*

** VớimộtkhámphálừngdanhkhắpnămchâuvàhaigiảiNô-ben,Ma-riđượcrấtnhiềungườikhâmphụcnhưngcũngbịlắmkẻghenghét. MộtchiếndịchlăngmạđiênđảonổragiữaPa-rinhưmuốnvùidậpngườiquảphụ44tuổiđãyếuđuốikiệtsứcvìmộtcôngviệcquánặngnề. Nghiêncứukhoahọcthờiđócònlàcôngviệccủađànông.ĐươngnhiênnhữngngườibạnthânnhấtcủaMa-ri,nhữngngườimàbàcóthểtraođổisuynghĩ,thổlộtâmsựphầnlớnlànamgiới.Vàtrongquanhệbạnbèvàđồngnghiệpnày,bàthườngcómộtảnhhưởngsâusắc,nhấtlàđốivớimộtnhàbáchọclớnđươngthời.Thếlàđủchothiênhạgièmpha,dịnghị.Mộtnữbáchọcsuốtđờichỉbiếtlàmviệc,mộttấmlòngđoantrang,nghiêmtúc,vàmấynămlạiđây,cònrấtđángthươnglạibịvukhốnglàlàmtannátnhiềugiađìnhvàbôinhọmộtthanhdanhquáchóilọi. Thờigianđãtrảlờivàphêphánnhữngngườiđãkhởixướngracuộccông kích này.Nhưng hồi đó bao lầnMa-ri phải chống đỡ tuyệt vọng vàvụngvềbithảm.Vềnhữngbàibáođươngthờicótínhchấtlăngmạ,nhữngbứcthưnặcdanh,đedọahànhhungvàcónguycơđếntínhmạng. Ma-ribịxôđẩyđếnchỗsuýtthìhóađiên,hóadại,vàthếlựcnhưsuykiệt,cuốicùng,bàđãbịmộtbệnhhiểmnghèođánhgục. Chỉcầnnhắc lạiởđây,mộtviệc ít taihạinhấtnhưngcũngđê tiệnnhất,luônluônđảkíchvàobàQui-ritrênsuốtconđườngbàđi.Cứmỗikhicócơhộihạ thấpconngườiduynhấtấy–nhưtrongnhữngngàyđaukhổ1911–hoặckhướctừkhôngchobàmộtchứcvị,mộtphầnthưởnghaymộtdanhvọng,thídụvàoViệnHànlâm,thìngườitalạilôicáinguồngốccủabàragièmphahènmạt.HếtvukhốnglàngườiNga,ngườiĐứclạibịchêtráchlàngườiDoThái,ngườiBaLan,vàtómlạilà“mộtmụnướcngoài”đếnPa-riđểchiếmđoạt,giànhgiậtđịavịlạmquyền.NhưngmỗikhicótàinăngcủaMa-riQui-ri,khoahọcđượcđưalênđàidanhvọng,mỗikhicácnướckháccangợibiểudương,tặngbànhữngdanhvị,suytônchưahềthấytừtrước,thìbỗngnhiênmấytờbáoấy,ngòibútấylạikhôngngớtlờitângbốc“nữsứgiảcủanướcPháp,đạidiệntiêubiểunhấtchotinhhoacủachủngtộctavàvinh

quangcủađấtnước”.VàlúcđóngườitacốtìnhquênnguồngốcBaLanmàbàrấttựhàocùngvớimộtsựbấtcôngnhưtrướcđó,nóbịđảkích. Xưanayvẫnthế,cácvĩnhânvẫnbịbaokẻbớilôngtìmvết,chúnghằnhọcchỉmuốnkhámpháđượcdướicốtcáchcủathiêntàinhữngdấuhiệukhônghoànmỹ.Giákhôngcódanhvọng,khôngbịcáinamchâmđángsợđóthuhútvềmìnhnhiềungườiyêunhữngcũnglắmkẻghét,thìcólẽMa-riQui-riđãchẳngbaogiờbịđặtđiềuvukhống.Giờđây,bàlạithêmmộtlýdonữađểthùghétvinhquang.

*

** Tronghoạnnạntamớithấyrõbạncủamình.Hàngtrămlá thưcủanhữngngườicódanhtiếnghoặckhôngtêntuổigửiđếnMa-riQui-ritỏlòngxúcđộngvàcôngphẫntrướcnhữngthửtháchmàbàphảichịuđựng.BạnbènhưĂng-đrêĐờ-biếc-nơ,vànhữngtrợlý,sinhviêncủaMa-ri,đềulêntiếngbênhvựcbà. Nhiều giáo sư đại học, chỉ hơi quen biếtMa-ri cũnggiúp đỡ độngviênbà.HaivợchồngnhàtoánhọcE-minBô-renrấtâncần,sănsóc,muốnkhôiphụclạisứckhỏechoMa-riđãmờibàsangnướcÝđểtĩnhdưỡng. CùngvớianhruộtlàDô-dếp,haichịlàBrô-ni-avàHê-latừBaLansangPháp,thờigiannàyMa-ricòncómộtngườibênhvựckiêntrìlàGiắcQui-ri,anhcủaPi-e. Tìnhđùmbọcyêu thươngđó làmột nguồn anủi lớnvề tinh thần.Nhưng sự suy nhược về thể lựcvẫn ngày càng nghiêm trọng. ThấymìnhkhôngcònđủsứcđểhàngngàytừXôđếntrường,Ma-rithuêmộtgiannhàbếnBê-tuynsố36địnhsangGiêng1912sẽdọn.Nhưngrồicũngkhôngkịpchờđếnngàyđó,hôm29thángChạp1911,Ma-riốmnặngtưởngchết,phảicángđếnmộtnhàandưỡng.Sauhaithángtrờiđánhvậtvớibệnhhoạn,bàđãthắng,nhưngthậnbịtổnthươngnặngcầnphảimổ.LúcnàyMa-richỉcònlàmộtcáixácxanhnhợt,khôngcònmộthạtmáuvàlànơitậptrungtấtcảmọiđauđớn.Phảihoãnviệcgiảiphẫuđến thángba,vìcuối thánghai,bàcònmuốnđidựmộthộinghịvậtlý. MộtnhàgiảiphẫunổitiếngthờiđóđãmổvàsănsócchoMa-rimộtcách tuyệtdiệu.Tuynhiên, thể lựccủangườibệnhcũngbịảnhhưởng lâudài.Ma-ri gầy rạc đi và không đủ sức đứng vững nữa.Những cơn sốt và

nhữngcơnđauthậnmàMa-richịuđựngkhôngmộttiếngrênla,giáởbấtcứngườiđànbànàokhácthìchỉcònsốngmộtđờitànphếvôdụng. Giờđây,Ma-ribịnhữngđauđớnvềthểxác,vàsựtồitệcủanhữngkẻđộcđịa sănđuổi nhưmột con thúdồnvàobướcđường cùng.Brô-ni-aphảithuêchoemgáiốmyếumộtcănnhàgầnPa-ri,đứngtênmìnhđểMa-riđếntĩnhdưỡngítlâu,rồilạiđếnởTô-nông,tiếptụcđiềutrịtrongnhiềutuầnlễbuồntẻ.Hèđến,bàbạnAy-tơnlạimờiMa-rivàhaicongáiđếnmộtbiệtthựtĩnhmịchởbờbiểnnướcAnh.ỞđâyMa-riđãđượcchămsóctậntìnhchuđáo.

*

** GiữanhữngngàybuồnnảnđómộtđềnghịlàmMa-rivôcùngcảmđộng. Saucuộccáchmạng1905,chếđộSahoàngbị lunglaytậngốc,đãphảicómộtvàinhượngbộđốivớitựdotưtưởngởNga.ỞVác-xô-vi,cuộcsốngcũngbớtkhắcnghiệt.Từnăm1911đãcómộthộikhoahọchoạtđộngkhátíchcựcvà tươngđốiđộc lập,hộinàyđãbầuMa-ri là“hội viêndanhdự”.MấythángsaugiớitríthứcBaLanquyếtđịnhxâydựngmộtViệnthínghiệmphóngxạởVác-xô-vi,mờiMa-rivềphụtráchđồngthờiđónhẳnvềquêhươngmìnhnhànữbáchọcđầutiêntrênthếgiới. Thángnăm1912,mộtpháiđoàngồmcácgiáosưBaLanđếnthăm

Ma-ri. Nhà văn Hen-rích Xi-en-ki-e-vích[47]

(Henryk Sienkiewicz-NS),ngườinổitiếngvàđượcnhândânưathíchnhấtởBaLan,đãkêugọinhànữbáchọcvớinhữnglờilẽvừathốngthiếtvừatrântrọng: “Rấtmongbàđoáihoài,chuyểnhoạtđộngkhoahọcrạngrỡcủabàvềTổquốcvà thủđô ta.HẳnbàcũngbiếtvìđâutrongthờigianvừaquanềnvănhóavàkhoahọccủanướcBaLanchúng tabị suyđổi.Chúng tađangmấtlòngtinvàonhữngkhảnăngtrítuệcủamình.Chúngtabịkẻthùcoikhinhvàkhôngcònhyvọnggìvàotươnglainữa. …Cảđấtnướckhâmphụcbà,nhưngcũngmongbàtrởvềlàmviệcởthànhphốquêhương.Đólàlòngthathiếtcủacảdântộc.NếucóbàởVác-xô-vi, anh em chúng tôi sẽ thấy có thêm sứcmạnh, sẽ có thể ngẩng đầu,trướcđâyphảicúiđầudướigánhnặngcủabaogiantruânkhổcực”.

Đâyquả làmộtdịpđểrờibỏnướcPhápmộtcáchvẻvangvàkhỏiphảichịunhữnglờivukhống tànác.NhưngMa-rikhônghềnghe theosựhằnhọc.Bà thẳng thắnsuynghĩvềnhiệmvụcủamình.Ýnghĩ trởvềTổquốcvừaquyếnrũvừalàmbàlongại.GiờđâyđãcóquyếtđịnhxâydựngcáiphòngthínghiệmmàôngbàQui-rihằngmongmuốnbấylâu.RờibỏPa-rilúcnàycónghĩalàlàmtiêutancáihyvọng,hủydiệtmộtướcmơtolớn.Ma-ribịxâuxégiữahaisứmệnhkhôngthểdunghòa.Bàđãđaukhổbiếtchừngnàokhiphảiviếtmộtbức thưchối từgửivềVác-xô-vi!Tuynhiên,Ma-ricũngnhậnđiềukhiểntừphươngxa,phòngthínghiệmmớithànhlậpmàbàđặtdướisựtrôngnomthựctếcủahaingườigiúpviệckhánhấtcủamìnhlàhainhàbáchọcBaLan. Năm 1913,mặc dầu còn đang ốm yếu,Ma-ri đếnVác-xô-vi dự lễkhánhthànhphòngnghiêncứuphóngxạ.CảnướcBaLansôinổiđóntiếpngười conưu tú củamình.Lầnđầu tiên trongđờiMa-ri đã làmmột cuộcthuyếttrìnhkhoahọcbằngtiếngmẹđẻtrongmộtgianphòngđôngnghịt.Bàviếtchomộtđồngnghiệp: “Tôimuốn trướckhiđi cốgắngcốnghiếnnhiềunhất.Thứbavừaqua,tôiđãcómộtbuổithuyếttrìnhtrướccôngchúng.Tôicũngdựvàsẽcòndựnhiềubuổihọp.Đâuđâutôicũnggặprấtnhiềutàinăngcầnpháthuy.Đấtnướcđauthươngnàybịtànphávìmộtsựthốngtrịmanrợvàvôlýquáđãcốgắngnhiềuđểbảovệđờisốngtâmhồnvàtrítuệcủamình.Sựápbứcrồiđâysẽbịđẩylùivàphảikiêntrìđếnlúcđó”. CómộtcuộcđóntiếptổchứcởBảotàngCông-Nôngnghiệpởchínhngôinhàmàhaimươinăm trướcđâyMa-riđã làmnhững thínghiệmđầutiên về vật lý.Ngày hôm sau, phụ nữBaLan chiêu đãi. Trong hàng ngũkháchdựtiệc,cóbàcụrấtgià,tócbạcphơ,cứchămchămnhìnMa-rimộtcáchsaysưa.ĐólàbàcụXi-coóc-xca,giámđốckýtúcxámàxưakiacôgáiMa-rinhỏbévớibộtóchungvẫnluitới.Nhìnthấycụ,Ma-riláchmìnhgiữanhữngbànđầyhoa,đếnômhôncụthắmthiết,làmcụcảmđộngnướcmắtcứròngròng.

*

** SứckhỏecủaMa-riđãkhá.Hè1913,cómộtcuộcđichơingắmcảnhlýthú.Vaiđeobalô,Ma-riđãđibộthămvùngAng-ga-dincùngvớihaicon

gái, bà gia sư, và nhà bác họcAn-beAnh-xtan[48]

(AlbertEistein-NS) và

contraiông. MộttìnhbạnđẹpđẽđãnẩynởgiữaMa-riQui-rivànhàbáchọcĐức.Giữa “hai thiên tài”, từmấy năm nay, thẳng thắn và chân thành, họmếnphụcnhau,họthíchbànluậnvềvậtlýlýthuyết,lúcthìnóitiếngPháp,lúcthìnóitiếngĐức,kéodàimãikhôngdứt. Mấyđứa trẻnôđùa,nhảynhótởphía trước.Ởđằng sauAnh-xtanthaothaobấttuyệt,saysưatrìnhbàynhữnglýthuyếtônghằngấpủ,màchỉcóMa-rivớikiếnthứcđặcbiệtvềtoánmớihiểunổi. I-renvàE-vơthỉnhthoảngnghelõmbõmvàicâucóvẻlạ lùngđốivớichúng.NhàvậtlýngườiĐứcđangđămchiêuđidọctheonhữngvựcđá,trèolênnhữngmỏmcaodựngđứng.Bỗngôngdừnglại,nắmcánhtayMa-rivànói:

– Bàhiểukhông,điềumàtôimuốnbiết làcáigìsẽxảyravớinhữngngườiđithangmáy,khicáithangnàyrơitrongkhoảngkhông. Mộtsựquantâmcảmđộngnhưvậylàmcholũtrẻbậtcười.Chúngnàocóngờđâucáithangmáyrơitưởngtượngấyđặtranhữngvấnđềsiêulývềthuyết“tươngđối”! Sau những ngày hè ngắn ngủi ấy,Ma-ri sangAnh rồi sangBỉ, dựnhữngbuổihọptrọngthểvềkhoahọc.ỞthànhphốBớc-minh-gamởAnh,bàlạiđượctặngtiếnsĩdanhdự.LầnnàyMa-riđãvuivẻchịuđựngcuộcthửtháchvàkểlạichoI-rennghevớinhiềuhìnhảnhbaybướm:

–Ngườitađãchomẹmặcmộtcáiáođỏviềnxanhrấtđẹp,vớinhữngngườibạncùngthuyền,nghĩalànhữngnhàbáchọccũngnhậnđượchọcvịtiếnsĩ.Mỗingườinghemộtlờigiớithiệungắncangợicôngcáncủamình.SauđóônghiệutrưởngtrườngĐạihọckhoahọctuyênbốtặnghọcvịchotừngngười.Rồitấtcảđứnglênbục,sauđóđidiễuvớitấtcảgiáosưvàtiếnsĩởtrườngĐạihọcnày,ănmặccũnggầnnhưmẹ.Kểcũngvui.Mẹphảitrịnh trọnghứa tôn trọng luật lệvà thủ tụccủa trườngĐạihọcBớc-minh-gamđấy!... CuộcđờicủaMa-riQui-riđếnđâyđãđạttớiđỉnhcaocủadanhvọng,cơnbãotápđãquatừhainămnay,việnRa-đi-omởphốPi-eQui-riđãkhởicôngxâydựng. Khôngphảingẫunhiênmàđượcnhư thế.NgaysaukhiPi-eQui-rimất,chínhphủPhápcóđềnghịvớiMa-rimởmộtcuộclạcquyêntoànquốc

đểxâydựngphòngthínghiệm.Bàđãtừchốikhôngmuốnchoai làmtiềntrêncáichếtcủaPi-e.Cácnhàchứctráchlạiđâmìra.Nhưngđếnnăm1909,bác sĩ Ru là giám đốc Viện Pát-xtơ có ý kiến xây dựng một phòng thínghiệmchobàQui-ri.Như thếbàsẽ rờibỏ trườngXoóc-bonđể trở thànhmộtngôisaocủaviệnPát-xtơ. NhữngngườiđứngđầutrườngĐạihọckhoahọcbỗnggiậtmình.ĐểbàQui-riđinơikhácư?Khôngthểđược!Thểnàocũngphảigiữnhàbáchọcxuấtchúngnày. Cuộc tranhchấpchỉchấmdứtsaukhibácsĩRuvàphóchủnhiệmLi-athaymặtchoViệnPát-xtơvàtrườngĐạihọckhoahọcthỏathuậnmỗibênsẽchi400.000phơ-răngvàngđểcùngxâydựngViệnRa-đi-om.Việnnày gồm có hai phần:một phòng thí nghiệm phóng xạ, đặt dưới sự điềukhiểncủaMa-riQui-ri,mộtphòng thínghiệmnghiêncứu sinhvậthọcvàchữabệnhbằngRa-đidogiáosưClốtRơ-gô(ClaudeRegaud-NS),mộtnhàbáchọcvàthầythuốclỗi lạcphụ tráchđể tổchứcviệcnghiêncứuvềungthư.Haicơcấuđó làmviệcsongsongvàphốihợpvớinhauđểphát triểnkhoahọcvềRa-di. Thếlà,Ma-rilạitấttảtừphốQui-vi-êđếncôngtrườngkiếntrúc,hếtvẽbảnđồlạibànbạcvớikiếntrúcsư.Ngườiphụnữtócđãhoarâmấycónhững ý kiến rất mới, rất “hiện đại”. Bà muốn xây dựng một phòng thínghiệmcóthểvẫndùngđượctrong30năm,50năm,khibàkhôngcònnữa.Ma-rikhăngkhăngyêucầucácphòngnghiêncứuphải rộng rãi, sángsủa,cửasổthậttochoánhsánglùavào.Vàdùtốnkém,dùcóchonhữngkỹsưchịutráchnhiệmxâydựngcôngphảnđinữathìcũngcầnphảicócảthangmáy… Vốntâmhồnnôngdân,Ma-richúýhơncảđếnkhuvườnmàbàsaysưathiếtkếbấtchấplýlẽxácđángcủanhữngngườimuốn“tiếtkiệmchỗ”,bàgaygắt giànhgiật từng thướcđất cáchquãng các tòanhà.Bà sành sỏichọntừngcâyươm,chínhmắttrôngcoiviệctrồngtrọtmàbàchotiếnhànhngaytrướckhixâycácmóngnhà.Ma-ritâmsựvớinhữngngườicộngtác: “Trồngmấycâynàyngaytừbâygiờlàlợiđượchainăm.Khiphòngthínghiệmdựngxong,câycũngđãmọccao,nởhoatươitốt.Nhưngphảikínđấynhé!TachưanóigìcholãoNê-nôbiếtđâu!”(Nê-nôlàkiếntrúcsưphụtráchxâydựng-ND). Vàmộtánhlửatrẻtrung,hómhỉnhthoángnhómtrênkhóemắtmàutro.

Ma-ritựtaytrồngnhữngkhómtầmxuân,đắpđấtvàogốccâyngaybênnhữngtườngđanglàmdở.MỗingàyMa-ritướichocây.Vàmỗikhibàđứngdậyngắmnghía,ngườitatưởngbàđangrìnhđónnhữngtườnggạchvôtrithinhaumọclênvớimấykhómcâyxanhtốt. Thờigianđó,bàvẫnkhôngngừnglàmviệcởphốQui-vi-ê.MộtbuổibácPơ-ti, trước là laocôngởphòng thínghiệm,đếngặpbàởđây,khôngnénđượcxúcđộng:ngayởtrườngVậtlý,cũngđangxâydựngthêmphònglàmviệcvàcảgiảngđường.VàcáilánmụcnáttangthươngcủaPi-evàMa-ri,giờđâysắpsụpđổdướicuốccủathợphádỡ. Cùngngườigiúpviệcâmthầmcủamìnhtrongnhữngngàyđầugiantruân,sánghômđó,Ma-riđếnphốLô-mông,thămlạinơilàmviệcxưakia.Cái nhà xe vẫn còn đó, cái bảng đen mang bút tích của Pi-e được giữnguyên.Hìnhnhưcửasắpmởđây,vàbóngdángmộtngườicao lớnquenthuộcsắpbướcvào. ù PhốLô-mông.PhốQui-vi-ê.PhốPi-êQui-ri.Ba địa chỉ, ba chặngđường.Hômấy,Ma-riđãvôtìnhđingượclạiđườngđờiđẹpđẽvà tànáccủamình.Trướcmặtbàtươnglaiđangvẽrasánglạn.Ởphòngthínghiệmsinhvậthọcvừamớixâydựngxong,cáctrợlýcủabácsĩRơ-gôbắtđầulàmviệcvàbuổichiềuởcáccửasổtòanhàmớiđãcóánhđèn.Vàithángnữa,Ma-ricũngsẽrờibỏlớpLý-Hóa-SinhvàchuyểncácdụngcụthínghiệmcủamìnhsangphốPi-eQui-ri. Thắnglợiđóđếnvớinhànữbáchọckhibàkhôngcòntrẻtrungsungsức,vànhấtlàkhôngcònhạnhphúcnữa.Nhưngđiềuđócócanchi,vìmộtlớptrẻđangđứngquanhbà,cónhữngngườinghiêncứuđầynhiệttình,sẵnsàngchiếnđấubêncạnhMa-richosựnghiệpkhoahọc.Không!Chưaphảilàđãquámuộn! Tiếnghátvàhuýtsáocủaanhemthợlắpkínhvanglênrộnràngtừtrêncáctầnggạchngôinhàtrắngtinh.Trêncổngvàođãhiệnlên,khắctrênđámấychữ: VIỆNRA-ĐI-OM KhuQui-ri Trước những bức tường dày vững chắc, trước dòng chữ khắc làm

phấnchấnlòngngười,Ma-rigợilạinhữnglờinóicủaPát-xtơ[49]

:

“Nếutráitimbạnrungđộngtrướcnhữngsựchinhphụccóíchcholoàingười,nếubạnphảisửngsốtchonhữngtácdụngkinhngạccủanhữngphátminhnhư vô tuyếnđiện, chụpảnh trênmànbạc, gâymê trongphẫuthuật,cùngbaophátminhkhácrấtđángkhâmphục;nếubạnthathiếtnângniuphầnđónggópcủađấtnướcmìnhvàobaokỳcôngđó,– thì tôi khẩnkhoảnxinbạnquan tâmđếnnhữngngôinhà thiêng liêngmàngười tagọibằngcáitênrấtýnghĩalàphòngthínghiệm.Phảicóthêmnhiềuphòngthínghiệm,vàphảitranghoàngcácphòngđó.Đâylànhữngngôinhàsungtúc.Ởđây,nhânloạisẽhọccáchđọctácphẩmcủatạohóa,tácphẩmcủatiếnbộvàcủasựhòahợpvũtrụtrongkhisảnphẩmcủamìnhphầnnhiềuchỉcótínhtànbạo,cuồngtínvàpháhoại”. Thángbảyrạngrỡấy,“ngôiđềncủatươnglai”ởphốPi-eQui-riđãhoànthành.Chỉcònđợinhữngngườilàmviệcvàbàgiámđốc. Nhưngđólàthángbảynăm1914.Cuộcchiếntranhthếgiớisắpbùngnổ.

CHƯƠNGXXI

CHIẾNTRANH Hènămấy,Ma-rithuêmộtnhànghỉmátởxứBrơ-ta-nhơ(Brittany-NS)chohaicongáiđếnđâytrướcvớimộtbàgiáovàmộtchịnấubếp.Mẹchúnghứasẽđếnsauvàongàymồngbathángtám.Vìlàcuốinămhọc,việcbận, nênMa-ri phải ở lại Pa-ri.Bà đã quen sốngmộtmình như thế; giữanhững ngày hè nóng nực nhất, không có người giúp việc để đỡ đần đêmhôm.Cảngàyởphòngthínghiệm,tốimịtmớivề,toànkhunhàbàởchỉcómộtbàgáccổngtrôngcoicóphầnsơsài. Ma-riviếtthưchocáccongáingày1thángTám1914. “I-renvàE-vơyêudấu,tìnhhìnhcóvẻxấuđi,sắpcólệnhđộngviên,chảbiếtmẹ cóđi được không.Hai conđừng lo sợ, phảibình tĩnh và canđảm.Nếuchiếntranhkhôngbùngnổ,mẹsẽvềthứhainày.Bằngkhôngmẹsẽởlạiđâyvàchongườivềđóncácconngaykhinàocóthểđược,I-rensẽcùngmẹtìmcáchgiúpíchnhé”. Mồng2thángTám: “Hai con gái yêu dấu củamẹ, lệnh động viên đã ban hành.QuânĐứcđãđộtnhậpvàonướcPhápkhônghềtuyênchiến.Trongmộtthờigian,việcđilạisẽkhôngdễdàng. Pa-rivẫnbìnhtĩnhvàgâyấntượngtốt,mặcdầucảnhchialybuồnbã”. Mồng6thángTám: “I-renyêuquý,mẹcũngrấtmuốnđóncácconvềđây,nhưnglúcnàychưa thểđược.Cácconhãykiênnhẫn.BọnĐức trànquanướcBỉcó tácchiến. Nước Bỉ nhỏ nhưng anh dũng không chịu để chúng vàomà khôngchốnglại.TấtcảnhữngngườiPhápđều lạcquanvàchorằngcuộcchiếnđấutuygaygonhưngsẽxoaychiềutốt. ĐấtnướcBaLanbịquânĐứcchiếmđóng.Nơinàochúngđãđiquathìcòngìnữa!Mẹcũngkhôngđượctingìvềbênnhàcả”. ChungquanhMa-ringườiđigầnhết.Từnhữnggiáosưđồngnghiệpđếncácnhânviênphòngthínghiệm,ainấyđềuđãnhậpngũ,ởlạichỉcòn

anh thợmáyLu-iRa-gô,vìyếu timnênkhông trúng tuyển,vàmộtngườiđànbàgiúpviệcnhỏbé,thấplètè.LúcnàyMa-rikhônghềnghĩrằngnướcPhápchỉlàquêhươngthứhaicủamình.Vàtuylàmộtngườimẹ,bàcũngkhôngcótưtưởngmuốnvềgầncáccon.Conngườiốmyếu,mảnhkhảnhấycoithườngbệnhhoạncủamình.Vànhànữbáchọctựnguyệngáccôngviệcnghiêncứuriênglạisaunày,khicóđiềukiệnsẽtiếptục.Ma-richỉcònmộtthathiếtphụcvụTổquốcthứhaicủamình.Trongcuộcthửtháchmới,mộtlầnnữa,bàđãtỏrasángsuốtnhạycảmvàluônluônchủđộng. Đóng của phòng thí nghiệm để trở thành một nữ cứu thương vớichiếc voan trắng như nhiều phụ nữ Pháp dũng cảm, giải đáp dễ dàng đó,khôngtồntạilâutrongýnghĩcủaMa-ri.Saukhitìmhiểutổchứccủanhữngcơquanytế,Ma-ripháthiệnramộtthiếusóthìnhnhưkhôngđượcaiquantâm,nhưnglạirấtđánglongại:cácbệnhviệnởhậuphươngcũngnhưởtiềntuyếnhầunhưthiếuhẳntrangbịvềđiệnquang.Chúngtabiếtrằngnhờcó

quangtuyếnXdoRơn-ghen[50]

phátminh từ1895,có thểkhôngcầnđếnphẫu thuậtvẫn thám thínhđượcnội tạngconngười,nhìnvàchụpảnhcácxươngcốt. Năm1914,ởPhápchỉcórấtítmáyRơn-ghendùngtrongytế.Saukhi chiến tranhnổ ra, ngànhquânydựđịnh thiết lậpkhoanàyởmột vàithànhphốlớn,đượcxétlàxứngđángvớisựxaxỉđó.Chỉcóthế.Mộtthiếtbịmầunhiệmchophéppháthiệnvàxácđịnhvịtrícủaviênđạn,mảnhbomnấpdướivếtthương,chẳnglẽlạilàmộtthứxaxỉhaysao? TrướcđóMa-richưahềđivàonghiêncứutiaX;nhưngtrongnhữnggiáotrìnhởXoóc-bon,mỗinămMa-ricũngdànhmộtsốgiờgiảngvềtiaX.Vậndụngnhữngkiếnthứckhoahọccủamình,Ma-rinhìntrướcvấnđềmàcuộcchémgiếtđẫmmáusẽđặtra:phảigấprútlậpnhiều,rấtnhiềutrạmđiệnquang. Saukhinhìnnhậntìnhthế,Ma-rilaovàohànhđộng.Chỉsauvàigiờ,bàđãlậpxongdanhsáchnhữngmáyđiệnquangcủacáctrườngđạihọckểcảchiếcmáyriêngcủamình.Rồibàđisuốtmộtlượtđếncácxưởngchếtạoloạimáyấy.TấtcảthiếtbịvềtiaXcóthểdùngđược,Ma-riđềuthuthậplạirồiphânphốichocácbệnhviệntrongkhuvựcthànhphốPa-ri. Mộtsốnhàbáchọc,kỹsư,giáosưbiếtsửdụngmáyđiệnquangđềuxungphongnhậnviệc.Nhưnglàmthểnàocứuchữakịpchonhữngthươngbinhđượcùnùnđưađến?Nhữngtrạmytếlưuđộngkhôngcómáychiếuvàchụpđiện.Nhiềutrạmcònthiếucảđiệnđểchạymáy.VớiquỹcủaHộiphụ

nữPháp,chiếc“xeđiệnquang”lưuđộngđầutiênrađời.ĐólàmộtcáiôtôthườngcólắpmộtthiếtbịRơn-ghenvàmộtmáyphátđiệnchạybằngđộngcơxe.NgaytừthángTám1914,cáitrạmlưuđộngấyđãđikhắpcácbệnhviện khámcho những thươngbinh được chuyểnvềPa-ri trong chiến dịchquậnMác-nơ.

*

** QuânĐứctiếnồạttrênđấtnướcPháp,Ma-riphânvân.VềvớihaicongáiởBrơ-ta-nhơhayởlạiPa-ri?Vànếubịchiếmđóng,liệubàcótheocáccơquanquânyvềhậuphươngkhông? Ma-ribìnhtĩnhcânnhắcvàquyếtđịnhdùthếnàođinữa,cũngcứởlạiPa-ri.Khôngphảichỉđểphụcvụthươngbinh,bàcònnghĩđếnphòngthínghiệm,đếnnhữngdụngcụchínhxácđặtởphốQui-vi-ê,đếnnhữngcơsởmớixâydựngởphốPi-eQui-ri. “Nếutaởđây–Ma-ringhĩthầm–biếtđâubọnĐứckhôngdámphápháchmáymóc.Nhưngnếurađi,mọithứđềumấthết!”Tuynhiênđóvẫnkhôngphảilàđộngcơchính.Nóvẫnchỉnhằmbàochữachocáibảnnăngxưavẫndắtdẫnbà.Conngườivốnbướngbỉnh,ganlìđókhôngưagìviệcbỏchạy.ĐốivớiMa-risợhãicónghĩalàphụcvụchokẻthù,khôngthểđểchoquânđịchnghênhngangđắcchíđặtchânvàophòngthínghiệmQui-rivắngngắt. Ma-rigửihaicongáiđếnchỗbácchúnglàGiắcQui-rivàchuẩnbịtinhthầnchoI-renvàE-vơsẽphảixacáchmẹ.Ma-riviếtthưchoI-renvàE-vơngày28thángTámnăm1914: “Pa-ricóthểbịbaovây,vàdođó,mẹcontacóthểbịcáchbiệt.Nếuviệcđóxảyra,cácconhãydũngcảmchịuđựng,vìnhữngmongmuốncánhânkhôngnghĩalýgìđốivớivậnmệnhcủađấtnước.Conphảinhậnlấytráchnhiệmvềemcon,trôngnomem,nếumẹconbịxanhaulâuhơnmẹdựđoán”. 29thángTám: “I-renyêu,mẹthấycầnphảinóivớiconlàphảisẵnsàngđốiphóvớitìnhhuống…Pa-ricóxagìbiêngiới,bọnĐứccóthểtiếnđếngầnđượclắm.Dù sao, chúng ta cũng phải tin tưởng vào thắng lợi cuối cùng của nướcPháp.Vìvậyconphảidũngcảmtintưởng,vànhớđếnvaitròchịcả,đãđến

lúcphảilàmchonghiêmtúcdấy”. 31thángTám1914: “Mẹvừanhậnđượcbức thưâuyếmcủaconhômthứbảy,mẹnhớconquá,đếnphátkhóclên. Tìnhhìnhkhôngtốt lắm,aicũngbuồnrầuloâu.Lúcnàycầnphảidũngcảmvàmẹmongrằngkhôngai thiếudũngcảm.Phải tinchắcrằng,saunhữngngàyâmu,trờisẽlạiđẹp. Vớihyvọngđó,mẹômhôncáccon,cácconyêuquýcủamẹ”. NếuMa-ri điềmnhiên nhìn trước khả năng có thể phải sống trongthànhphốPa-ribịbaovây,bịnémbom,thậmchíbịchiếmđóng,thìcómộtvậtquýmàbàmuốnbảovệ,khôngđểlọtvàotaybọnxâmlăng,đólàgamRa-đi của phòng thí nghiệm. Không thể giao cho bất cứ người nào khácmảnhkim loại quýbáunày,Ma-ri quyết định tự taymình chuyên chởnóxuốngBoóc-đô,ởTâynamnướcPháp. Trênmột chuyến xe lửa chật ních dành cho những nhân vật chínhgiớivàviênchứcnhànước,chúngtathấymộtphụnữmặcáodulịchvảiba-gađenmangtheomìnhmộttaynảinhỏ…vàmộtchiếchòmnặngbọcchì.Maysaolạitìmđượcmộtchỗởđầumỏmghếdài,đặthànhlýlênđó,ngaytrướcmặtmình. Xung quanh bà, khách đi tàu chen chúc ồn ào, toàn nóinhữngchuyệnbiquan.Đểkhỏiphảinghenhữnglờikêuca,chánnản,Ma-richămchúnhìnquangcảnhthônquêđầyánhnắng.Nhưngởđâycũngvậy,toàn là những hình ảnh thất bại. Trên con đường quốc lộ chạy dài theođườngsắt,ô-tônườmnượpnốiđuôinhauùnùnđổvềphíaTây. ThànhphốBoóc-đôđôngđặcngườiởPa-rivànhiềunơikhácđến,khôngtìmđượcmộtphukhuânváchoặcmộtxetac-xi.Cácphòngtrọđềuhếtchỗ.TốixẩmrồimàMa-rivẫnđứngởtrướcga,bêncạnhmộthànhlýmàbàkhôngcósứcmangnổi.Bịđẩyragiữađámđông,Ma-rikhôngtỏchútgìbựcbộimàcònnựccườivềcảnhngộcủamình.Chẳng lẽcứđứngmãicạnhcáihòm,trịgiálàmộttriệuphơ-răngnàyhaysao?Maysao,mộtnhânviênởmộtbộnàođócùngđichuyếntàu,nhanhnhảutìmchobàmộtphòng,trongnhàtưnhânđểtạmnghỉ.Đếnsáng,bàmangcáicủabáucồngkềnhđókýgửiởnhàngânhàngrồitrởvềPa-rinhẹnhõm. Nếu chuyến đi không ai để ý đếnMa-ri, thì chuyến quay về Pa-riđámhànhkháchtrêntàuxônxaobàntán.HọkéođếnquanhMa-rinhưmộthiệntượnglạkỳ:“BàấylạingượcvềPa-riđấy!”.Bàkháchkhôngnóira

mìnhlàai,nhưngkhôngkíntiếngnhưmọilần,màtìmcáchtrấntĩnhnhữngtinđồnhoangmang,vànhẹnhàngkhẳngđịnh rằngPa-ri sẽ“đứngvững”,tìnhhìnhPa-rikhôngcógìđánglongại… Trên chuyến tàu chở toàn bộ đội, Ma-ri là người “hành kháchthường” duy nhất…Tàu chạy chậm như bò, lúc lúc lại ì ngay giữa cánhđồnghàngtiếngđồnghồ.Ma-rinhậnmộtmẩubánhmìto,domộtanhlínhrúttừtúidếtđưacho.Từhômtrước,vộirađitừphòngthínghiệm,bàchưakịpănmộtthứgì,vàlúcnàyđãđóingấu. TrongánhnắngtuyệtdiệucủađầuthángChín,đốivớiMa-ri,Pa-ricómộtvẻđẹptuyệtvờivàmộtgiátrịkhôngtàinàososánhđược.Chẳnglẽsẽmấtmộtvậtbáuvôgiánhưthế?Nhữngtinvuiđãlankhắpcácphố,mạnhnhưnướcthủytriều.BàQui-ri,ngườicònlấmlápđầybụicátsaumộtngàyđitàu,vộichạyrathìđượcbiếtcuộctấncôngcủabọnĐứcbịđẩylùi,trậnMác-nơđãbắtđầu. Ma-riđến trườngcaođẳngsưphạmgặphaibạnA-pen,vàBô-ren.Bàmuốnnhậnngaymộtviệcởtổchứcytếmàhaiôngmớithànhlập:đólàHộicứutếquốcgia.Nhìnconngườimệtlảđó,PônA-penlàHộitrưởng,hếtsứcáingạikhuyênbàhãyngảlưngtrênghếdàivàcầntĩnhdưỡngvàingàynữa.Ôngkhăngkhăngnóinhưvậy,nhưngMa-riđâuchịunghe.Bàmuốnhànhđộng,hànhđộngngay.SaunàyPônA-penviết:“Trêncáighếdài,tuyvẻmặt xanh xao, nhưngđôimắtmở to, trôngMa-riQui-ri nhưmột ngọnlửa”. Ma-riviếtthưchoI-ren,ngày6thángChín1944: “Tìnhhìnhmặt trậnđangthayđổi,quânthùcóvẻrút luixaPa-ri.Mọingườiởđây,đềuvữnglòngtinởthắnglợicuốicùng. ConhãyranhiềubàivềvậtlýchoemPhéc-đi-năngSa-van.Cácconchưacóthểlàmviệcchohiệntạithìphảihọctậpvìtươnglai.Nhiềungườisẽthiếumặtvìcuộcchiếntranhnày.Cầnphảithaythếhọ,cácconhãyrasứchọctoánvàvậtlý”. Pa-ri đượcbảo toàn,Ma-ri đónhai congáivềnhà.Xamẹ lâunênchúngcứnằngnặcđòivề.E-vơtrởlạitrườngtrunghọc,cònI-renthìthilấybằngytá. BàQui-riđãđoánđúng:chiếntranhcònkéodài,tổnthươngnhiều,càngngàycàngcầnmổthươngbinhtạichỗ,cácbácsĩmổvànhữngngườichiếuđiệnphảitúctrựcngaybêncạnhnhữngtrạmquânymặttrậnvànhững

xechiếuvàchụpđiệnlưuđộngsẽcómộttácdụngvôcùngquýgiá. Nhữngxenày,ngoàimặttrậnthườnggọilànhữngxe“Qui-rinhỏ”,Ma-ritrangbịchotừngcáimộtởngayphòngthínghiệmcủamìnhbấtchấpsựthờơvàphảnkhángcủanhữngkẻquanliêu.Conngườivốnrụtrèbỗngtrởthànhnghiêmnghịvàkiênquyết.Ma-riđếnthúcnhữngcôngchứclềmề,đòitừngcáigiấygiớithiệu,bôngđặthàng,giấythônghành.Họlàmkhódễ,giởra“điềulệnày,thểlệnọ”.Đólàtháiđộcủarấtnhiềunơi.NhưngMa-ricứdaidẳngthảoluậnnàichođượcmớithôi. Ma-rirasứctranhthủsựđónggópcủatưnhân.MộtsốphụnữhảotâmnhưbàhầutướcGa-nay,bàhoàngMuyprachohẳnhoặcchomượnxedulịchcủamình,Ma-richuyểnngaythànhxechiếuđiệnrồicảquyết:

– Sauchiến tranh, sẽxingửixechobà.Thậtđấy,nếuxecòndùngđược,thếnàocũngsẽtrảlạibàngay. Tronghaimươicáixeđượcsửdụngnhưvậy,Ma-rigiữlạimộtcáikiểuRơ-nôđã cũ, trôngnhưmột cái xe giao hàngđể chạy côngviệc củamình.Vớicáixetrôngnhưmộtxethiếtgiáp,sơnđúngmàutroquyđịnh,cóindấuhồngthậptựvàcờnướcPháp,bàdấnmìnhvàomộtcuộcđờisôinổikhôngkhácgìmộtnhàthámhiểm,mộtthuyềntrưởngxôngxáo. Chỉ cần một điện tín hoặc điện thoại báo cho biết rằng một trạmthươngbinh,cầngấpmáychiếuđiện,thếlàMa-risoátlạithiếtbịchiếuđiệncủamình. Trong khi người lái xe đi lấy xăng, bà chạy về nhà lấy cái áochoàngsẫm,cáimũđiđườngtrôngkhôngcòngiữchorahìnhthùvàmàusắcgìvàmộtcáitúidamàuvàngđãnứtnẻ.Bàlênngồicạnhanhlái,trongbuồngxegiólùa.Vàchiếcxelaođihếttốcđộ–nghĩalàchỉtrungbình5câysốmộtgiờ,không thểnhanhhơnđược,đưaMa-ri đếnA-miên-sơ,Y-phơ-véc-đong. Sau rất nhiều lần dừng lại để trình giấy phân bua, điều đình vớinhữnganhlínhgácđanghi,cuốicùng,xeđếntrạmquâny.Phảibắttayngayvào việc!Ma-ri nhanh chóng chọn lấymột gian phòng chiếu điện và chokhuânthiếtbịvàođây.Bàmởcácthùngdụngcụ,lắpcácbộphậnmáy,đãtháorời.Mộtdâycápnốiliềnmáychiếuđiệnvớibộphậnphátđiệnđặtởxe.Saukhirahiệuchoanhláichochạyđi-na-mô,Ma-rithửlạicườngđộdòngđiện.Trướckhibắtđầukhám thươngbinh,bàcònchuẩnbị cái “mànảnhđiệnquang”,đểsẵnggăngtayvàkínhbảovệvừatầmtay,sửasoạnnhữngbútchìđặcbiệtđểđánhdấu,địnhchỗnhữngviênđạn;làmbuồngtốibằngcáchcherèmđenvàocửahoặcdùngchăncủabệnhviện.Bêncạnh,cònđặt

mộtcáiphòngnhiếpảnhđểrửanhữngkínhảnhchụpđược.Chỉnửagiờsaumọiviệcđềuchuẩnbịxong. Người ta lần lượtcáng thươngbinhđến.Mộtcảnhkhábuồn thảm.NhàgiảiphẫucùngvớiMa-riởtrongbuồngtối;vớinhữngchiếcmáychạygiòn,xungquanhcómộtvầnghàoquanghuyềnbí.Ma-rihướngmáyvàonhữngvết thương thị bị nát, và điều chỉnh để nhìn cho rõ.Giữa hình ảnhnhữngxươngvàcácphủ tạnghiện ramộtvết đụchơn: đó là viênđạn, làmảnhđạibác. Mộtphụtághichépnhữngnhậnxétcủathầythuốc.Ma-ritôlạihoặcchụpảnhviênđạnhaymảnhđạibácđểgiúpnhàgiảiphẫutrongkhimổ.Đôikhiviênđạnđượcgắprangaytronglúcchiếuđiệnvàngườithầythuốccóthểtrôngthấytrênmànhuỳnhquanghìnhảnhnhữngkimcặpcủamìnhđanglầntheovếtthương,luồnquanhcácxươngđểtiếntớicặplấymảnhđạn. Mườithươngbinh,nămmươirồimộttrămthươngbinh.Hếtgiờnàyđếngiờkhác.Cókhihếtngàynàyđếnngàykhác.Cònbệnhnhân,thìMa-ricònởtrongbuồngtối.Trướckhirờibệnhviện,Ma-ringhiêncứucáchđặtmộttrạmchiếuđiệncốđịnh.Thếrồigóighémmáymócdụngcụxong,bàlạilênngồitrongchiếcxemầunhiệmđótrởvềPa-ri. ChỉvàingàysauMa-riđãtrởlạitrạm.Lùngsụckhắpnơitìmđượcmộtmáyđiệnquangđemđếnlắpởđây,lầnnàyMa-riđicùngvớimộtngườibiếtđiềukhiểnmáy.Tuyểnanhtaởđâu,huấnluyệnthếnào,khôngrõ.Chỉbiếtlàtừnay,bệnhviệnnàyđãcóphòngđiệnquang,khôngcầnđếnbànữa. NgoàihaimươicáixetrangbịđầyđủMa-ricònđặtđượchai trămphòngđiệnquang.Trênmộttriệuthươngbinhđượccứuchữa,nhờcótấtcảhaitrămhaimươitrạmcốđịnhhoặcdiđộng–doMa-riQui-ritựmìnhxâylắp. Nàochỉcókiếnthứckhoahọcvà lòngdũngcảm,Ma-ricònrất tàixoayxở,vàđạttớinghệthuậtvềtínhtháovátthờichiến.Thiếungườiláixeư?Ma-ringồingaytrướctayláichiếcxeRơ-nôvàcứthếđikhắpcácconđườnggậpghềnh.Cókhitiếttrờilạnhquá,Ma-riphảicốhếtsứcquaymãi,cáimáyngoancốmớichịuchạy.Người tacòn thấybà tìcảngười lêncáikíchđểthaymộtbánhxehoặcchaumàylaubộchếhòakhíbịhếtdầuvớinhữngđộngtáccủamộtnhàbáchọc.Gặptrườnghợpphảichởmáybằngxelửa,Ma-ritựtaybưngmáylêntoachởhàng.Khiđếnnơi,cũngchínhmìnhkhuânxuống,tháodỡvàkiểmlạikỹcàngkhôngđểmấtthứgì. Bấtchấpthiếuthốnvấtvả,Ma-rikhônghềđòihỏimộtcáchđốixử

riêngbiệtnào,mộtchếđộưutiênnào.Khôngmộtphụnữdanhtiếngnàolạixuềxòadễ tínhhơn,Ma-riquêncả ăn trưa,quêncả ăn tối, ngủđâucũngđược–trongmộtphòngnhỏcủanữytá,haycókhingoàitrờidướimộtcáilềuvảicắmtrại.Ngườinữsinhviênxưakiatừngchịuđựngrétmướttrongmộtcáigácxépsátmái,ngàynayđươngnhiênđãtrởthànhmộtchiếnsĩcủacuộcđạichiếnthếgiớithứnhất. Ma-riviếtthưchoPônLăng-giơ-vanhngày1thángGiêng1915: “Ngàytôilênđườngchưađượcquyếtđịnh,nhưngcólẽcũngkhôngchậmnữa.Tôivừađượcmộtbứcthưbáotincácxechiếuđiệncủaanhchomượnđểhoạtđộng trongvùngXanhPanđãbịhưhỏng,nghĩa làcảvùngbắcnướcPhápkhôngcókhoachiếuđiện!Tôiđangvậnđộngđểđược lênđườngsớmhơn.TôiquyếttâmđemhếtsứcmìnhphụcvụTổquốcthứhaicủatôi,vìhiệnnaychưaphụcvụđượcquêhươngruộtthịtcònchìmtrongbểmáusauhơnmộtthếkỷđauthương”

*

** I-renvàE-vơsốngnhưconcácchiếnsĩngoàimặttrận.Mẹchúngchỉtựchonghỉphépkhibịcơnđauthậnphảinằmmộtchỗ.NếuMa-riởnhà,tứclàbịốm.RằngkhôngthìbàởSu-íp,ởRem,ởCa-lê,ởPô-pơ-ranh-gơ–Ởmột trongbabốn trămbệnhviệnPhápvàBỉ, nhữngnơimàbà thườngxuyênđếnthămtrongsuốtthờichiến.MỗilầnE-vơgửithưbáochomẹbiếtnhữngtiếnbộcủamìnhvềsử,vềluậnPhápvăn,nóphảiviếtnhữngđịachỉngherấtlạtai,cảmđộng: “BàQui-ri,bệnhviệnphụsố11,Moóc-vi-leSôngRanhThượng” Nhữngbưuphiếu,dobàQui-riviếtvộiquacácchặng,mangđếnPa-rinhữngtinngắn,gọn. 20thángGiêng1915: “Cácconyêuquý,mẹđãđếnA-miêng,ngủtạiđây.Chỉbịnổhailốpthôi.Chàotấtcả. Mẹ” Cùngngày: “Đến A-bơ-vin. Xe bác Giăng Pe-ranh lái húc phải cây.May quákhôngviệcgì.LạiđitiếpđếnBu-lô-nhơ”.

24thángHai1915: “I-renơi,conbiếtđấy,khôngcógìchứngtỏlàmẹcontasẽbịcắtđứtởPô-pơ-ranh-gơ;nhưngởđâymẹchỉcóthểlàmviệcsaukhiđãtusửalại bệnhviện.Người ta làmmộthầm trúẩn cho xe vàmột váchngăncáiphòngchiếuđiệntrongcáibuồngtocủabệnhnhân.Thếlàmẹbịchậmlại,nhưngkhôngthểnàolàmkhácđược. ỞĐoong-kéc,máybayĐứcthảbomchếtvàingười,nhưngnhândânkhôngnaonúng,ởPô-pơ-ranh-gơ,nhữngchuyệnđócũngxảyra,nhưngíthơn.Ởđây,đạibácnổgầnnhưliêntục.Trờikhôngmưa,nhưngrét,đónggiá.Bệnhviệnđóntiếpmẹniềmnởhếtsức.Mẹđượcmộtbuồngtốt,cólòsưởi.ỞđâymẹthíchhơnởPhuyếc-nơ.Mẹăntạibệnhviện.Hôncon. Mẹ” ThángNăm1915: “Conạ,mẹphảiđợiởXa-blông8tiếngđồnghồvàmẹchỉmớiđếnVéc-đoonghồinămgiờsánghômnay.Xecũngđãđến.Đangthuxếp”. MộtbuổichiềuthángTư1915,Ma-ritrởvềnhàvẻmặttáinhợtvàuểoải hơn thường ngày. Không trả lời những câu hỏi lo âu, ríu rít củamọingườirađón,bàkhóatráicửalại.Ma-ribựcchuyệngìđây? Chả làkhiởbệnhviệnPhoóc-giơ trởvề, anh láiquá tay laocảxexuốnghồ.Chiếcô-tôđổnhào,vàMa-ringồiởgiữacácdụngcụ,bịlấpdướimộtđốnghòm.Bàrấtcáu,chẳngphảivìbảnthânbịxâyxátmàvìnghĩrằngkínhảnhchụpđiệnchắchẳnlànátvụnhết.Dướinhữnghòmcứđèxuốngmìnhmỗilúcmộtnặng.Ma-ribỗngphìcười,vìanhláixetrẻ,cuốnglênmấthết cảnhanh trí và lô-gích, cứ chạyquanhcái xebẹpnát, luônmiệnggọikhẽ:“Bàơi!Bà!Bàđãchếtchưa?” Cũngmaymàchỉxâyxátnhẹ.ViệcnàyMa-rigiấukhôngchoaibiết.Sau đó, nhờ cómột bài báo tường thuật tai nạn trên, cùngvớimấymảnhquầnáogiâymáucònbỏlạitrongphòngtắm,ngườinhàmớihay.NhưnglúcđóMa-riđãlạilênđườngrồi,vớichiếcva-limàuvàngcáimũtrònvàtrongtúiáocócáivíđànôngtotướngbằngdamàuđenmàbàđãsắmđể“điđánhgiặc”. Từnăm1918,Ma-ribỏquêncáivídaấyởđáymộtngănkéo,chomãiđến1934, saukhibàmất,nómới lạiđược lấy ra.Trongvíđựngmộtchứngminh thư tên là “BàQui-riCục trưởng cụcĐiện quang”,một giấy

chứngchỉcủaThứtrưởngBộpháobinhvàđạndược“ChophépbàQui-riđượcsửdụngnhữngôtôquânsự”,cùngmộtchục“cônglệnhđặcbiệt”củaHộiphụnữPháp.Bốncáiảnh:mộtảnhMa-ri,mộtảnhbố,haiảnhmẹvàhaicái túigiấykhông trướccóđựnghạt câycó lẽđượcgieo trồng trongmấyluốngvườncủaphòngthínghiệm.Trêntúicóghichữ“CâythuốcRô-ma-ranhgieotrồngtừthángtưđếnthángsáu,trongvườnươm”. Trongcuộcsốngđángkinhngạcđó,bàQui-rikhônghềmaylấymộtbộquầnáođặcbiệtnào.Vẫnchỉmấycáiquầnáocũ,thêmmộtbăngtaychữthậpđỏ,ghimmộtcáchquaquíttrênmộtcánhtayáo.KhôngkhinàoMa-riđeovoannữytá;ởbệnhviệnbàvẫnđểđầutrầnmàlàmviệc,chỉmặcáokhoáctrắnglấyởphòngthínghiệm. Nayđâymaiđó,Ma-rikhôngcònđâuthìgiờchămsócđếnnhàcửa.I-renvàE-vơđanáochobinhlínhngoàimặttrậnmàhaicôđãnhậnđỡđầuvàtheodõitiếntriểncủatìnhhìnhchiếnsựbằngcáchghimnhữnglácờnhỏvàonhữngđiểmchiếnlược.Ma-ribuộccáccontuyvắngmặtmẹcũngphảiđinghỉhè.Sựsănsóccủabàchỉcóthểđếnđó. Năm1916,bàđồngý chohai congáiđượcxungvàomộtđộigặt,thaychonamgiớiđãnhậpngũ.Trongsuốtmườilămngày,haicôcũngphảibólúa,rồilàmviệcvớimáyđập.Vànăm1918,Ma-ricũngđểhaicongáiởlại Pa-rimặc dầu bọnĐức bắn đại bác khủng bố trước khi rút.Bà khôngmuốnchocongáiquácẩnthận,sợchúngsinhrađòihỏi. E-vơchưagiúpíchđượcgì,nhưngI-ren,17tuổi,đãbắtđầuhọcvềđiệnquangtrongkhivẫnchuẩnbịthibằngcửnhânkhoahọcởXoóc-bon.Lúcđầu,Ma-richocongáiđi theomìnhđểtậpsửdụngmáy,vềsauI-renđượcgiaonhiệmvụ riêng,đếncácbệnhviệnmặt trận.Ma-rimuốncho I-ren, tuy còn ít tuổi đã gánh những trách nhiệmnặng nề, và xông pha nơichiếntrường,ởPhuốc-nơ,Puc-xtát,A-mien-xơ.Haimẹconcàngthêmgắnbóvớinhau.GiờđâyMa-rikhôngcònđơnđộcnữa.Giờđâybàcóthểbànbạcvớicongáivềcôngviệcvàvềnhữnglolắng,suynghĩcủamìnhnhưvớimộtngườicộngtác,mộtngườibạn. Trongnhững tháng đầu chiến tranh,Ma-ri có trao đổi với I-ren vềmộtviệcquantrọng: “ChínhphủPhápkêugọi tưnhâncóvàngchonhànướcvayvàsẽpháthànhquốctrái.Mẹcũngcómộtítvàngđemragiúp.Đồngthờimẹsẽgóp thêm vào đó tất cả những huân chương khoa học bằng vàng, có giữcũngvôích.Nhưngcònmộtkhoảnnữa.GiảithưởngNô-benlầnthứhai,vì

chưađilĩnh,nênmẹcứđểthànhtiềnThụyĐiểngửiởXtốc-khôm.Đólàtàisảntiềnmặtrõrệtnhấtcủachúngta.Naymẹmuốnmangvềnướcsốtiềnđóvàchuyểnthànhquốctrái.Chínhphủđangcần.Nhưngcómộtđiềumẹbiếtrõrànglàsốtiềnấycólẽrồicũngmấtthôi.Chonênmẹkhôngmuốnlàmviệcnàymàkhôngbànkỹvớicon”. ĐổiraPhơ-răng,sốtiềnthưởngvềgiảiNô-bencủaMa-ri,trởthànhnhững chứng từ bổng lộc, những “quốc trái”, những “đóng góp tựnguyện”…và tảnmátđinhưMa-riđoán trước.Ma-riđemvàngcủamìnhđến một ngân hàng Pháp. Người thu ngân chỉ nhận những đồng tiền, vàkhăngkhăngphẫnnộkhôngmuốnnhậnđưanhữnghuânchươngvẻvangđóđếnlòđúc,Ma-richẳnglấylàmvinhdựvềđiềuđó.Bàchosựmêtínđóthậtlà vô lý, và đànhmang về phòng thí nghiệm cảmột bộ huân chương củamình.

*

** Nhữnglúcđượcmộtgiờrỗirãi,Ma-ri thườngrangồitrênmộtghếdài,ngoàivườnphốPi-eQui-ri,nơiđâycáccâychèbàtrồngđanglớn.NhìnngắmViện Ra-đi-ommới xây dựng và vắng ngắt,Ma-ri nghĩ đến nhữngđồngsự,lúcnàyđềungoàimặttrận,nghĩđếnngườiphụtámàbàưathíchnhất,nhàbáchọcBa-lanĐa-nít-sơ,đãhysinh.Bàthởdài.Khôngbiếtđếnbaogiờmớikết thúccuộcchémgiếtkhủngkhiếpnày?Baogiờmớilạicóthểtiếptụccôngtáckhoahọccủamình? Nhưng đối với Ma-ri, mơ mộng, uể oải chẳng được ích gì. Ngaytrong hoạt động thời chiến, vẫn chuẩn bị cho hòa bình. Trước hết phảichuyểndầntoànbộthiếtbịphòngthínghiệmtừphốQui-vi-êđếnphốPi-eQui-ri.Từviệc tháodụngcụđóngvào thùngchuyểnđếnchuyênchở,bốcdỡ,vớichiếcô-tôchiếuđiệnchạynhưconthoitừnơicũđếnnơimới.Ma-riđã làmviệccầncùnhưmộtconkiến.Kiến tha lâuđầy tổ.Chẳngbao lâuphòngthínghiệmmớiđãsẵnsàng!Rấtnhiềubaocátđượcxếp thànhmộtcôngsựkiêncốchechởchotòanhàchứađựngnhữngchấtphóngxạ.Ngaytừ 1915, trong khi vẫn còn chiến tranh, Ma-ri đã đi Boóc-đô chuyển trữlượngRa-đicủamìnhvềPa-ri. ChấtRa-đi,cũngnhưquangtuyếnX,cónhiềutácdụngtrịbệnh,Ma-riđemdùnggramRa-đicủamìnhvàomột“khoacungcấpkhítỏa”.Cứcáchtámngày,bàlạilấykhítỏamàchấtRa-điđãtoátra,đựngvàoốngthủytinh

rồi hàn kín gửi đến bệnh viện lớn của Pa-ri và các trung tâm y tế khác.Nhữngốngkhítỏađóđượcdùngđểđiềutrịcácvếtsẹo“biếnchứng”vàvếtthươngngoàidakhác. Xechiếuđiện, trạmchiếuđiện,khoakhí tỏa…Thếchưađủ,Ma-ribănkhoănvìthiếungườisửdụngmáycóchuyênmôn.Bàxinmởvàđảmnhiệmmộtkhoagiảngdạyvềđiệnquang.Ítlâusau,hơnhaichụchọcsinhkhóađầuđượctậptrungđếnviệnRa-đi-om.ChươngtrìnhgồmcólýthuyếtvềđiệnvàtiaX,thựchànhvàmôngiảiphẫu.I-rencũngđượcthamgiadạykhóanày. MộttrămnămmươinữytávềđiệnquangdoMa-riđàotạotừ1916đến1918đượctuyểntừđủcácthànhphố.Cónhữngngườikhilấyvàovănhóarấtkém.LúcđầuuytíncủaMa-riQui-rilàmhọrấtrụtrè.NhưngMa-rivốncótàilàmchokhoahọcdễhiểuđốivớinhữngngườibìnhthườngnhất.Ma-rilạithíchlàmgìcũngphảichuđáo.Vàkhimộtchịhọcviênthựctậpxưakiađiở,lầnđầutiênrửađượchoànhảomộtcáikínhchiếuđiệnthìnhànữbáchọcmừngrỡnhưlàmộtthànhtíchcủachínhmình. NhiềunướclầnlượtnhờđếnkiếnthứcvềchuyênmôncủabàQui-ri.Từnăm1914,Ma-rinhiềulầnđếnthămcácbệnhviệnBỉ.Năm1918,bàđãđiBắcÝđểnghiêncứu tàinguyêncủanướcnàyvềchấtphóngxạ. Ít lâusau,bàlại tiếpnhậnởphòngthínghiệmcủamìnhhơnhaichụcnhânviênquânsựMỹđếnhọcvềđiệnquang.

*

** Môn điện quang làm choMa-ri tiếp xúc với nhiều người rất khácnhau.Nhiềubácsĩgiảiphẫu,hiểurõíchlợicủatiaX,nêncoibànhưmộtcộngsựrấtquý.Mộtsốngườikhác,ítamhiểuhơn,nhìnngắmnhữngmáymócdụngcụcủaMa-rivớicặpmắtnghingờmôphạm.Sauvài lầnchiếuđiệncókếtquảmỹmãnhọmớingạcnhiênvàchịu rằng“làmnhư thế thìđượcđây”vàhọkhôngthểtinởmắtmìnhkhiởđúngchỗdoMa-rixácđịnh,lưỡidaomổcủahọđãkhêuđượcmảnhđạn trướcđã tìmmãikhông thấytrongvết thươngnhứcnhối.Được thuyếtphục,họkhôngngớt lờicangợiviệc này nhưmột phépmầu nhiệm. ThấyMa-ri ănmặc xuềnh xoàng, lạikhôngxưng tên, cónhữngbà sang trọng,nhậnđỡđầucho cácbệnhviện,thường tỏ rakhinhkhỉnh,vàđôikhicoinhưmộtkẻdưới.Nhữngsựhiểulầmđó,chỉlàmchonhànữbáchọcthíchthú.

Conngườivốn lạnh lùngvàđămchiêuđó,đốivới thươngbinh lạiniềmnởtuyệtvời.Nhiềuthươngbinhtrướcđâylànôngdân,làcôngnhântrôngthấymáyRơn-ghenthìsợmàngạiđau.Bàlàmhọyêntâm:

–Rồicácbạnxem,chỉnhưlàchụpảnhthôi. Đối với những người lính đó, Ma-ri đúng là hình ảnh của sự dịudàng,mộtgiọngêmái,đôibàntaynhẹnhàng,hếtsứckiênnhẫnvàrấtđỗitrântrọngsinhmệnhconngười.Thậtthế,đểcứumộtmạngngười,đểtránhchomộtthươngbinhđauđớn,khỏibịcưacụt,tànphế,Ma-risẵnsàngnhậnsựcốgắngnặngnhọcnhấtvàchỉbỏcuộckhiđãtìmhếtcáchcứuchữa. KhôngbaogiờMa-rinóiđếnnhữngnỗivấtvảkhônglờinàotảnổi,nhữngnguycơhiểmnghèo,hoặctáchạitànnhẫncủatiaXvàcủachấtRa-đitrêncơthểcủamình.Tráilạivẻmặtbàlúcnàocũngbìnhthảnvôtư,đôikhilạicònvuinữa,chưabaogiờMa-ritươitỉnhnhưlúcnày.ChiếntranhđãdạychoMa-ri,tínhvuivẻlàbiểuhiệnđẹpnhấtcủalòngdũngcảm. LòngMa-ri có vui gì cho cam!Bao lo âu thầmkín không lúc nàobuôngthabà,sựnghiệpdởdang,rồihọhàngởBa-lanbấylâuvắngtin.Lạithêmvào đó lòng ghê tởm sự cuồng loạn đang xâu xé thế giới.Hình ảnhhàngnghìnthânhìnhtảtơi,rênla,quằnquạiđượcchínhmắtthấy,tainghe,sẽcònámảnhcuộcđờicủaMa-rimãivềsaunày. TiếngsúngđạibácbáohiệuđìnhchiếnđếnvớiMa-rikhibàđangởphòng thínghiệm.Bàmuốn treocờ lênviệnRa-đi-om,vàcùngvớingườicộngtáccủamìnhlàcôMác-taClanhđikhắpcáccửahiệu,khôngđâucòncờPháp.Sauđànhphảimuavảivụnbamàuđưabàphụviệckhâuvội,vàtreo lêncáccửasổ.Ma-ri run lênvìxúcđộng,bàcùngcôClanhnhảy lênchiếcxechiếuđiệncũkỹ,ọpẹp,xâyxátsaubốnnămlănlộn.MộtanhlaocôngcủaphòngLý-hóa-sinhngồivàocầmlái,đảoquacácphố,giữanhữnglànsóngngườisungsướngvànghiêmnghị.ĐếnquảngtrườngCôngCoóc,ngườiđôngquáô-tôkhôngtiếnđược.Nhiềungườitrèolênhaibênthànhxevàleocả lênmuixe.VàkhichiếcxecủabàQui-ri tiếp tụcđi,nóđãbiếnthànhmột xe khách, có đến hơn chục người ngồi thêm trênmui nhưmộttầngthượng,suốtbuốisánghômđó.

*

** ĐốivớiMa-ri,cóhaicuộcthắng.NướcBa-lan,sốnglại từđámtro

tàn,vàsaumộtthếkỷrưỡibịđôhộ,khôiphụcđượcđộclập. Thờithơấutủinhục,vàtuổitrẻđấutranhbỗnghiệnlạitrongtâmtríMa-ri.Khôngphảivôíchmàxưakia,côXkhua-đốp-xkađãphảigiấugiếmmưumẹođốivớinhữngnhânviêncủaSa-hoàng,lénlúttìmđếnvớicácbạnhọcởtrườngĐạihọcdiđộng,trongnhữnggianphònglụpxụpởVác-xô-vi,hoặcdạychocácembéởnôngthônSchuc-kybiếtchữ. Ma-riviếtthưchoanhDô-dếpthángChạp1920: “Thế làchúng taxưa“sinhra trongcảnhnô lệ,bịgôngcùmngay

khicòntrongnôi”[51]

,ngàynaychúngtađãđượcthấyđấtnướcđứngdậynhư lònghằngướcmơ.Chúng ta đềuhy vọngđược sốngnhữnggiờphútnày,nhữngtưởngphảiđếnđờicon,đờicháucólẽmớiđượctrôngthấy.Thếmàngàynay,giờphútđóđãđến!Đúnglànướctađãphảitrảgiáđắtcáihạnhphúcấyvàsẽcònphảitrảnữa.Songnhữngđámmâycònphủlêntìnhtrạnghiệntạilàmsaocóthểsosánhvớinỗiđắngcayvàsựthấtvọngsẽvòxé tâmhồn tanếunhưsauchiến tranh,nướcBaLancònbịxiềngxíchvàchiacắt?Cũngnhưanh,emtintưởngởtươnglai”. Hyvọngđó,ướcmơđó,khônglàmkhuâykhỏanhữngloâuriêngtưcủaMa-ri.Chiếntranhđãlàmhaomònsứckhỏecủabà.Chiếntranhđãlàmbàphásản.TiềngửichínhphủPhápđãtannhưtuyếtdướinắng.Vàkhinhìnlại tìnhhìnhtàichínhcủamình,Ma-rikhôngkhỏi longại.Hơnnămmươituổi rồi, bà vẫn cònnghèo.Để sống với con cái, chỉ còn trông vào lươnggiáosư:Mườihainghìnphơ-răngmộtnăm.Liệusứckhỏecócònchophépbàtiếptụcdạyhọcvàđảmđangcôngviệcgiámđốcphòngthínghiệm,chođếntuổivềhưukhông? Trongkhivẫnduytrìcôngviệcthờichiếncủamình(nhữnghọcsinhthực tập về điện quang vẫn còn tiếp tục đến nghe giảng ở việnRa-đi-omtronghainămnữa)Ma-rilạitrởlạivớisựhammêcủađờimìnhlàngànhvậtlý.Bàviếtmộtquyểnsáchvề“Điệnquangvàchiếntranh”,cangợilợiíchcủanhữngphátminhkhoahọcvàgiátrịnhânđạocủachúng,vàrúttừtrongkinh nghiệmđau đớn vừa qua, thêmnhiều lý lẽmới để thiết tha yêu quýkhoahọc. “Lịch sửngànhđiệnquang thời chiến làmột thídụ rất sắcbénvềphạmviápdụngrộngrãikhôngaingờđếnđượccủacácphátminhkhoahọcthuầntúytrongmộtvàiđiềukiệnnàođó”.TrướcchiếntranhtiaXchỉđượcsửdụnghạnchế.Cáithảmhọalớnđãxâuxénhânloại,vớimộtsốnạn

nhân tăng lênkhủngkhiếp,đồng thờiđã làmnẩysinhnhưmộtphảnứng,lònghammuốncứuvãntấtcảcáigìđócóthểcứuđược,vàtìmmọicáchgiànhgiậtvàchechởsinhmạngconngười. Điềumàlúcđầutưởnglàkhóđãtrởthànhdễvàcóngaygiảipháp. Dụngcụvàngườisửdụngđượcnhânlên,ngàycàngnhiều.Ngườichưabiếtthìhọc.Kẻthờơtrởnêntíchcực.Nhưcóphéplạ,phátminhkhoahọcđãchinhphụcxonglĩnhvựchoạtđộngtựnhiêncủanó.KhoahọcchữabệnhbằngRa-đi,ápdụngnhữngtiaphátrabởicácchấtRa-đivàoyhọc,cũngsẽtiếntriểnnhưvậy” Nênkếtluậnthếnàođâyvềsựviệckhôngngờđóđãđếnvớinhữngquangtuyếnmàkhoahọcmớiphátminhracuốithếkỷ19?Rõrànglànólàmtathêmtintưởngsâusắcvàosựtìmtòivôtư,càngthêmtrântrọngvàkhâmphụcsựtìmtòiđó”. KhómànhậnrađâulànhữngsángkiếncủaMa-riQui-rivàtầmquantrọngcủanó trongquyển sáchkỹ thuậtkhôkhan trên.Toànmột cáchnóikhôngxưngtên,mộtniềmkhăngkhăngtựxóamình,giấumìnhtrongbóngtối!ĐốivớiMa-ri,cái“tôi”khôngchỉđángghét,cái“tôi”khôngcó.Côngtrìnhcủabàhìnhnhưtạoradonhữngthếlựcbíẩn,lúcthìbàgọilà“tổchứcy tế”, lúc thì là“người ta”hayquáđinữa là“chúng tôi”.Sựkhámphá rachấtRa-đi cũng lẩn trongcâu “nhữngquang tuyếnmàkhoahọcmớiphátminhvàocuốithếkỷthứ19”.Vànếubuộclòngphảinóiđếnmình,thìngườiviếtcốhòalẫntrongquầnchúngvôdanh: “Cũng muốn phục vụ như rất nhiều người khác, việc quốc phòngtrongnhữngnămvừaqua,tôiđãhướngngayvềngàyđiệnquang”.

CHƯƠNGXXII

HÒABÌNH Thếgiớitrởlạihòabình… Quan hệ được nối lại giữa những nhà bác học của các nước thắngtrậnvàcácnướcbạitrận.BàQui-ritỏrathànhthậtmuốnquêncuộcxôxátvừaqua.Tuynhiênbàcũngdèdặtkhôngcónhữngbiểuhiệnvồnvã,nhưmộtsốđồngnghiệp.VìnướcĐứclànướcđãgâyhấn,nêntrướckhitiếpmộtnhàbáchọcngườiĐức,Ma-rikhôngquênhỏi:“ÔngtacókýTuyênngôncủa93nhàtrí thứckhông?”(tán thànhnhữngbiệnphápkhủngbốđốivớinhândânPháp-ND).Nếucó,thìbàQui-richỉtỏralịchsự.Cònkhông,thìbàthânáihơn,vànóichuyệncởimởhơnvềkhoahọc. ĐiềuđónóilênnhậnthứcrấtcaocủaMa-rivềtráchnhiệmcủangườitríthứctrongthờichiến.Bàkhôngnghĩrằngnhữngnhàtưtưởnglớncóthểđứng“trêncuộcchiếnđấu”:trongbốnnămchiếntranh,Ma-riđãmộtlòngphụcvụnướcPháp.Vàđãcứusốngbaonhiêungười.Nhưngcónhữngviệcmàbàchorằngngườitríthứckhôngthểthỏahiệp.Bàkhôngđồngtìnhvớinhững nhà văn và nhà bác học bên kia sông Ranh đã ký vào bản Tuyênngôn.ĐốivớiMa-ri,ngườitríthứcsẽphảnlạisứmệnhcủamìnhnếukhôngkiêntrìbảovệchovănminhvàtựdotưtưởng. SaukhithamgiavàocuộcchiếnđấucủanướcPháp,Ma-riđãkhôngtrởthànhhiếuchiến,hoặcbèphái.Năm1919chúngtagặplạimộtnhàbáchọcchânchínhđứngđầuphòngthínghiệmcủamình. BàđãtừngkhaokhátcáingàymànhữngphòngthínghiệmmớixâydựngởphốPi-eQui-ri sẽsôinổihoạtđộng.Ýnghĩđầu tiêncủaMa-ri làkhôngđểgiánđoạncôngviệcđặcsắcđãlàmđượctrongthờichiến.ViệcsửdụngkhítỏacủaRa-đivàphânphốinhữngốngthủytinhcó“hoạttính”đếncác bệnh viện được tiếp tục dưới sự điều khiển của bác sĩRơ-gô sau khiphụcviên,đãtrởvềphụtráchkhuSinhvậthọc.CònởkhuVậtlý,bàQui-rivànhữngngườicộngtáclạitiếptụcchươngtrìnhbỏdởtừ1914,vàbắtđầunhữngthínghiệmmới. Cuộcsốngđềuđặnhơn.Đãđếnlúcnghĩđếntươnglaicủahaicongái,giờđâylàhaithiếunữkhỏemạnh,lớnbằngmẹ.I-renmộtnữsinhviênhaimươimốttuổi, trầmlặng,thăngbằng,khônghềdodựmộtchútvềchí

hướngcủamình.I-renmuốntrởthànhmộtnhàvậtlýđisâunghiêncứuvềRa-đi. Cô noi theo con đường Pi-e vàMa-ri đã đimột cách giản đơn, tựnhiên,đángkhâmphục.Côkhônghềbănkhoănlàmìnhsẽcóthànhtíchđạtrựcrỡnhưmẹmìnhhaykhôngvàcũngkhônghềđểtưtưởngmìnhbịảnhhưởngbởimộttêntuổiquálừnglẫy.I-renthựcsựyêukhoahọc,lạirấtcókhiếuvàthamvọngduynhấtcủacôlàsẽđượclàmviệcmãitrongphòngthínghiệmmàchínhmắtcôthấyxâydựnglên.Từnăm1918,I-renchínhthứcđượccửlàmnhânviênphachế. TrườnghợptốtđẹpcủaI-renlàmchoMa-riquádễdàngnghĩrằngthếhệtrẻtìmhướngđikhôngkhógìtrongbàncờngoắtngoéocủacuộcđời.NhữngnỗibănkhoănvànhữngsựthayđổichiềuhướngcủaE-vơlàmchobàthấtvọng.Doquátôntrọngtựdotưtưởngcủacáccon,đánhgiáquácaosựkhônngoancủachúng,Ma-rikhônghềlấyquyềnlàmmẹbuộcE-vơphảinghe.Ma-rivẫnmuốnE-vơsaunày trở thành thầy thuốcvàđisâunghiêncứutácdụngchữabệnhcủaRa-đi.Nhưngbàkhônghềépconphảiđitheoconđườngđó.Vớimộtsựnhẫnnạirấtkiêntrì,bàluônluônchiềuývàcònhưởng ứng những thay đổi bất thường của con gái. E-vơmuốn học nhạc,Ma-ricũngmừngthấyconcóýthíchđó,đểE-vơtựchọnthầydạy,tựchọncáchhọc.Đốivớimộtđứacongáiđầydodự,đángracầnđượcdìudắtmộtcáchcươngquyết,Ma-ri lạiquáthả lỏng.LàmsaoMa-ricó thể thấyđượcsailầmđócủamìnhtrongkhicuộcđờicủabảnthânluônluônđượclinhtínhvàbảnnăngkhôngthểlầmlẫncủathiêntàidắtdẫnđếnhoànthànhsứmệnhmặcchobaotrởngạilớnlao? Bàtheodõi,chođếnphútcuốicùngcủasựpháttriểncủahaicongái,tínhtìnhkháchẳnnhau,khônghềtỏrayêuconnàohơn.I-renvàE-vơluônluônthấyởMa-rimộtngườibạnnồngnhiệt,mộtbàntaychechởtrongmọitrườnghợpkhókhăn.Saunày,khiI-rencócon,Ma-rilạitrôngnomsănsóchaithếhệ. Ma-riviếtchoI-renvàconrểlàPhrê-đê-ríchGiô-li-ôQui-ri(2-12-1928): “Cácconyêudấu, Mẹgởitớicácconnhữnglờichúcmừngnămmớivớimộtnămđầysứckhỏevuivẻ,làmviệchăngsay,mộtnămmàngàynàocácconcũngcảmthấyvuisướng,khôngphảiđợingàyquađirồimớithấyhứngthú,màkhôngphảichỉmongchờhứngthúởnhữngngàysẽtới.Càngvềgià,ngườitacàngthấyrằngbiếthướngcáihiệntạilàmộtđứctínhquýbáu.

Mẹđangnghĩ tới béHê-len, vàmẹchúc chohạnhphúccủacháu.Cảmđộngbiếtmấykhinhìnconngườinhỏbéđónảynởvàđợichờtấtcảởcácconvớimộtniềmtincậyvôbờbến,tưởngnhưcácconcóthểmãimãichechởvàchốngmọiđauđớn,bệnhhoạn. Một ngày kia, cháu sẽ hiểu rằng khả năng bốmẹ nó không nhiềuđượcnhưthế–tuynhiênngườitaaicũngướcmơlàmđượctấtcảchoconcáimình.Ítratacũngphảicốgắngđểchocontrẻcómộtsứckhỏetốt,mộttuổithơêmđềmvàtrongsángtrongtìnhthươngyêulàmcholòngtincủachúngcóthểkéodàimãimãi”. Ma-riviếtthưchocáccongái3-9-1919: “Mẹkhông lúcnàokhôngnghĩđếnbaocôngviệcmàmẹcùngcácconsẽphảilàmtrongnhữngnămtới,mẹnghĩđếnmỗicon,đếnnhữngphútêmđềm,vàcảnhữngphútloâumàcácconđãchomẹ.Đốivớimẹ,cácconlànguồncủacảitolớnnhất,vàmẹmongrằngcuộcđờisẽcòndànhchomẹnhiềunămchungsốngtốtlànhvớicáccon”. Phải chăng sức khỏe củaMa-ri đã khá hơn sau những năm chiếntranh căng thẳng?Phải chăng tuổi già đã làm cho tâmhồnMa-ri thư tháidần?Tangtócvàtậtbệnhgiờđâykhôngcònnhưmộtgọngkìmsiếtchặtvàocuộcđờibànhưxưanữa,thờigianđãlàmnhạtdầnmọiphiềnmuộn. ThưchochịBrô-ni-a,1tháng8năm1921: “…Đời em đã từng đau khổ đến nỗi không còn biết đau khổ hơnđượcnữa.Bâygiờchỉmộttaihọathựcsựmớicóthểlàmchoemthấmthía.Emđãhọctínhchịuđựngvàcốtìmranhữngniềmvuinhỏtrongbứctranhxámxịtcủacuộcsốnghàngngày. Chịhãytựnhủrằngmìnhcóthểlàmnhà,trồngcây,tướihoa,nhìncây,nhìnhoanởvàkhôngnghĩđếngìnữa.Chúngtachẳngcònsốngđượcmấytí,việcgìcứphảilàmkhổmìnhmãi?” I-renrấthăngsaythểthao,thườngkhuyếnkhíchmẹtheomình,đibộcùngmẹrấtlâu,rủmẹđitrượtbăng,cưỡingựavàcảtrượttuyếtnữa. Mùahèđến,Ma-riđãtrởvềvớicácconởBrơ-ta-nhơ.ỞLác-cu-ét,mộtvùngrấtđẹp,khôngđôngđúc,ồnào.Bamẹconnhưbachịemđãsốngnhữngngàyhèthầntiên. DânxómnàyởngaybờbiểnMăng-sơ,gầntỉnhPanh-pôn,toànlàmnghềđibiển,làmruộng…vàlàmgiáosưởXoóc-bon.

ViệcnhàsửhọcXô-nhê-bôtvànhàsinhvậthọcLuy-La-píchtìmrađượcthônLác-cu-étnàynăm1895,dướiconmắtgiớigiáosưđạihọccũngquantrọngnhưCrit-xtôpCô-lômtìmrachâuMỹ.nócũngtrởthànhmộtcáitrạicủanhữngnhàbáchọcmàmộtnhàbáohómhỉnhgọilà“Pháođàikhoahọc”.Ma-riđến sau, trướccònởnhàdân, sau thuêvàcuốicùngmuahẳnmộtcáinhànhỏởđây.Bàđãchọnmộtnơikhuấtnẻonhất,mộtnơihónggiónhấtnhìn ramộtkhoảngbiển êm lặngcó rất nhiềuhònđảo lớnnhỏngănkhôngchosóngngoàikhơivỗtớibờ. Ma-ri xưanayvốn thích loạinhà “đầu sóngngọngió”.Nhữngnơinghỉhèmàbàthườngthuêhoặcsaunàybàchoxâydựngthườngđềuchungmộtđiểm:giữamộtkhoảnhđấtrộng,mộtngôinhànhỏbé.Buồngởcóthểtiềutụy,vớiítđồđạcsơsài,nhưngquangcảnhthìtuyệtđẹp. NgườiqualạithưathớtmàMa-rithườnggặpmỗibuổisáng–bàlãolưngkhom,bácnôngdâncụcmịchvàtrẻcon,cườiđểlộmấycáirăngsún,đềuniềmnởchàoMa-rivớigiọngđịaphươngkéodàitừngtiếngchậmrãi:“chàobàQui-ri”.Ma-ricũngchàolạitheocáchnóicủavùngnày:“chàocụ,chàoông”.Khôngphảingẫunhiên,vàcũngkhôngvìphátminhrachấtRa-đimàdânởđâyquýmếnMa-ri.Đólàvìhọđãnhậnthấyvềtínhtình,nếpsống,bàkhôngkhácgìmộtchịemnôngdânvậy. VùngnghỉmátcủaMa-rivàcácbạnđồngnghiệpcủabàgồmmườimộtnócnhà. Nơitậphọp,làmộttúplềuthấplètè;tầmxuân,lạctiênvànhodạileophủkíncảnóc.Mộtcáivườnthoaithoảitrồnghoađủmàusắc.Giáosưđại họcđếnởđây, là cụXê-nhô-bôtmột ônggià bảymươi tuổi người bénhỏ, rất nhanhnhẹn, hơi gù, lúcnào cũngkhoácbộ com-lê trắng cóvạchđen,vánhiềuchỗvàđãngãmàuvàng.Dânvùngnàygọi làcụ“Xê-nhô”,cònbạnbècùngđếnđâynghỉmát thìgọiđùalà“quanba”.Suốtđờisốngđộcthâncụđượctấtcảnhữngngườixungquanhquýmến. Từ nhàMa-ri đến nơi tập hợp phải xuống một cái dốc quanh co,ngoằn ngoèo.Mươi mười lăm người đã cómặt ở đây và đang đi lại đợixuốngthuyềnchèoracáccùlao.Trônghọchẳngkhácgìmộtđoànngườidicưhoặcmộtđộinghệsĩdângiansốnglangthang,nayđâymaiđó.VàMa-rinhưvàomộtmôitrườnghòahợp,khônglàmaingạcnhiêngìcả. Ma-ri đội cáimũvải đã bạcmàu,mặcmột cái váy cũ,một cái áochoàng,kiểurấtxưa,đưathợmaytronglàngchữalại,khôngraáonữcũngchẳngthànháonam,chânkhôngtấtchỉđiđôidépnhẹ.Bêncạnhmộtcáitúi

vảiđựngáotắmvàáomay-ô,nhưmườilămcáitúikhácvấtrảiráctrênbãibể. Nếu làmộtnhàbáo tình cờđếnđâybạn sẽ thích thúnhư thếnào!Cẩnthậnđấy,đểkhỏixéo lênmộtViệnsĩhàn lâm–đúngnhưvậy, đangnằmkéodài trêncỏ–hoặcvaphảimột giảiNô-benđấy!Người taởđâykhông thiếu.Bạnmuốn nói vật lý ư?Đã cóGiăng Pe-ranh,Ma-riQui-ri,Ang-đrêĐờ-biếc-nơ,Vích-toO-giê.Toáncaocấp,toánviphânư?MờibạngặpE-minBô-ren,cáingườikhoácáotắmtrôngnhưvuaLa-mãtrongbộáotrào!Vậtlývũtrụ?Lu-yLa-pic,Sác-lơMô-ranh,sẽtiếpbạn,cònnhàsửhọcXê-nhô-bôttrẻemởđâyvẫnkháonhaurằngđóquảlàmộtôngthánh,thuộcsửnhưcháo. Nhưngcái lạ là, tất cả cácnhàđạihọcấykhônghềnóiđếnvật lýsinh vật, sử hay toán.Ở đây, không có tôn ti, trật tự và ngay đến nhữngthườngthứcxãgiaocũngkhông.Ởđây,xãhộikhôngchiathànhlãolàngvàmônđệ,đànanhvàđànem,màchỉbốnhạngngười:kẻ“ngoạiđạo”chưaquenbiếttậptụccủabộlạcnàynếulạcrongvàođâycầnphải tốngđichonhanh;những“convoi”gồmmấybạnkhôngcókhiếulắmvềmônbơilội:họđượcthunhận,nhưngthànhcáibungxungchomọingườichếgiễu.Sauđến“thủythủ”xứngđánglàdânLác-cu-ét.Cuốicùnglànhữngthủythủưutú,nhữngchuyêngiavềcácluồngnướcởbãibiểnnày,nhữngnghệsĩbơisảivàchèothuyền,đượcmọingườitặngdanhhiệu“cásấu”.Ma-rikhônghềbịcoilàkẻ“ngoạiđạo”,nhưngcũngkhôngthểcóthamvọnglàm“cásấu”,chỉ saumột thời gian ngắn làm “voi” coi như để tập sự đã trở thànhmột“thủythủ”. HìnhảnhMa-ribơiởRôc-Vrét,giữadòngnướcmátlạnh,trongvắtvàsâu,làmộttrongnhữngkỷniệmsâusắcnhấtmàtôicòngiữđượcởmẹtôi.Được I-ren và tôi hướngdẫn theo đúngphươngpháp,mẹ tôi bơimộtkiểu“bướm”rấtđẹp.Lúcnày,ngườitakhôngcònnghĩđếnbộtóchoarâmlẩntrongchiếcmũbơi,vànhữngnétnhăntrênmặt,màchỉngắmthânhìnhmảnhdẻvàmềmmại,đôitaytrắngmuốt,cửchỉthoănthoắtvàduyêndángnhưcongái.Ma-ri tựhàovềsựnhanhnhẹn,vềtàibơi lộicủamình.GiữamấyvịgiáosưởXoóc-bonvẫncóganhđua thể thao thầmlặng.Ma-riđothậtchilycáckhoảngcáchmàcácđốithủcủamìnhbơiđượcvàtuykhôngtháchthứcbơithicôngkhai,bàvẫnrasứcđểphákỷlụcbơinhanhvàbơixacủacácgiáosưtrườngđạihọc.Haicongáibàvừalàhuấnluyệnviênvừalàngườitâmsự:

–CólẽmẹcònbơigiỏihơnbácBô-ren,nhỉ?

–Cốnhiênrồi!Mẹhơnxa,sosánhthếnàođược!

– BácPe-ranhhômnaybơiđượcxađấy.Nhưnghômqua,mẹcònbơixahơnnữa,concònnhớkhông?

–Có,contrôngthấy,mẹbơirấthay.Sovớinămngoáithìmẹđãtiếnrấtnhiều. Ma-rirấtthíchnhữnglờikhenđómàbàbiếtlàchânthật,ởlớpngườicùngtuổi,bàquảlàmộttrongnhữngtaybơigiỏinhất. Tắmxong,bàngồiphơinắng,ănmộtmẩubánhmìkhôđợixuồngvề,thỉnhthoảnglạithốtlên:“Thíchthật!” Kháchduthuyềnaivềnhànấynghỉngơiđểăntrưa.Đếnkhoảnghaigiờ, họ lại tụ tập trước nhà ông xóm trưởngđể đợi đi chiếc thuyền buồmtrắngE-glăng-tin.BàQui-rilầnnàykhôngđi.Bàngồinhàsửamộtvàibàiviếtvềkhoahọc,hoặccầmcáimai,cáikéoxéncây,ravườn.Nhiềukhichântaytrầydachảymáu.Thếcònkhá.CókhiI-renvàE-vơđichơivề,thấymẹngồiômchânvìbịsaikhớp,hoặcngóntaytímbầmdobúalỡnệnphải. Sáugiờchiều,Ma-rilạirabiểntắmlầnnữa,rồiquayvềnhàôngxómtrưởngbằngcáicửalúcnàocũngmở.Trênmộtghếbành,saucáicửasổtotrôngravịnh,cómộtbàcụngồi.Cụrấtgiàvàrấtđẹplão,nóichuyệnrấtcóduyên.Đó là cụMa-ri-li-ê. Chiều nào cụ cũng ngóng chiếc thuyền buồmtrắngE-glăng-tintrởvề.Ma-ringồiđợibêncụ.Kìa,nhữngcánhbuồm,vàngchóidướiánhnắnghoànghôn,hiệntrênmặtbiểnmờnhạt.Thuyềncậpđấtliền,đoànđichơibiển,trênconđườngđộcđãvề.I-renvàE-vơhiệnratrướctiên,cánhtaytrầnxámnâuvìphơinắng,tóccàihoacẩmchướngđỏdobácXê-nho-bốtháiởvườntặng,mỗilầnđichơinhưthế. Cặpmắtsángngờicủahaicôgái,nóilênsựsaysưacủachúngtrongchuyếnđichơiởcửasôngTri-ơ,hoặccặpbếnởđảoMô-đê.Ởđâycỏmọcrấtmịn, quyến rũ họ vào những cuộc thi chạymệt lả,màmọi người đềuthamgia.Cảcụgiàbảymươi,khônghềphânbiệtbằngcấphoặcgiảiNô-ben.Aichạygiỏithìgiữđượcuythế.Aichạychậmthìbịbắtlàmtù,vàphảichịuđểchocáctướnglĩnhtraođổinhưmộtlũnôlệ. Sau bữa cơm chiều,Ma-ri mặcmột cái áo choàng cũ đã 20 năm,khoáctayhaicongái, lạiđibộđếnnhàhọp.Đâylàbuổihọpthứbatrongngày,đểchơiđốchữ,đánhcờhoặcđọcsách.Ma-riđượcxếpvàohạngvô

địchtrongmônxếpchữ,vớinhữngchữcáixếpbằngbìa,rúttừmộtcáitúi. Nhữngngàyđạihội,người tađóngkịch,cahát,ngâmthơ,cangợinhững sự kiện đáng ghi nhớ trong mùa: một cuộc thi thuyền, việc vậnchuyểnmộttảngđálớnđểmởlốichothuyềncậpbến,mộtchuyệnsuýtđắmthuyềnnửabi,nửahài,hoặckể tộimột conmèo-già-hóa-cáovẫnđếnpháhoạivườnrauôngnhàtrưởngxóm… Nóisaohếtniềmvuithíchtuyệtdiệunày,tếtbằngánhsáng,lờica,nụcườitrongtrẻo,tìnhbạnthẳngthắnvàhồnnhiêngiữalớptrẻvớicácđànanhcủahọ.CuộcsốngđóđểlạitrongMa-rivàhaicongáinhữngkỷniệmphongphúnhất,màtrướchếtlàsựgiảndị. Khôngnhàtriệuphúnàocóthểtìmthấyởbấtcứbãibiểnnàonhữngniềmvuithíchsâusắchơn,tếnhịhơn,thanhcaohơncácnhàthểthaosángsuốt của trườngXoóc-bon trênmảnh đấtBrơ-ta-nhơ này.Mà khung cảnhcũngchỉ làmột cái làngnhỏxinhxắn–như rấtnhiều làngkhác–Thànhcôngnàyrõràngcóphầnđónggópcủanhữngnhàbáchọchàngnămđếntụtậpởđây…. Đến đây, bạn đọc chắc phải khẽ thốt lên: “Trời! Sao lại có nhữngngườithẳngthắn,thuầnphụcnhưvậy!Thânái,tinyêunhaunhưvậy!”.BạnbècủaMa-ri,từngườiđãthấybàkhirađời,đếnngườiquenbiếtlúcbàtuổigià,cólẽkhôngai lànhânvậthấpdẫn,đốivớinhữngnhàviết tiểuthuyếtsínhmàu ảmđạm.Họ sẽ ngạc nhiên, khi thấy có nhữnggia đình nhưgiađìnhXkhua-đốp-xkihoặcQui-ri,ởđâychamẹconcáikhôngthùghétnhau,ởđâyconngườichỉcótìnhthương,khôngainghetrộmởcửa,khôngainghĩđếnphản trắc,đếngia tài,khôngaigiếtai,màngười ta lạicònhoàn toàntrungthực!VànhữngmôitrườngnhưcácnhómgiáosưđạihọcngườiPháphoặcngườiBa-Lantuycũngcónhữngnhượcđiểm,chưahoànthiệnnhưtấtcảmọingườikhác,nhưngđềuthathiếtvớimộtlýtưởngkhôngbaogiờbịphaimờvìđắngcayhoặcxảotrá. Ởđây,conmắt tinhđờinhấtcũngkhómàphânbiệtđượcnhàbáchọcvàngườimớiđivàonghiêncứu,ainghèovàaigiàu.Trongnhữngngàynắng ráocũngnhưnhữnghômmưa ràovùngBrơ-ta-nhơ, tôichưahềmộtlầnnàonghenóiđếntiền.NgườicaotuổinhấttrongchúngtôilàcụXê-nhô-bôtđãnêumộttấmgươngcaocảvàkínđáo.Cụkhôngnóilýthuyếthoặcđạođức,nhưngtrongcưxử,cụtỏrarộngrãi.Cáinhàcủacụluônrộngmở,thuyềndulịchE-glăng-tinvàmấychiếcca-nôcủariêngcụ,cụđểmọingườidùng chung.Vàvàonhữngdịpdạhội, trong ánh sáng tưngbừng củađèn

lồngmỗikhiđànác-coóccửlênmộtđiệunhảypôn-cadânvũBaLan,hoặcmộtđiệumúahaiđôiđốiđáptheodânvũAnh…thìtừchủnhàđếnngườigiúpviệc,từviệnsĩHànlâmđếncôthônnữ,từngườithủythủBrơ-ta-nhơđếncôgáiPa-riainấyđềuthamgiahồnnhiênvuivẻ.

CHƯƠNGXXIII

CHÂUMỸ

Mộtbuổisángthángnăm1920,mộtphụnữnhỏnhắn,mảnhkhảnhchânđitậptễnhdomộttainạntừbébướcvàoViệnRa-đi-om.ĐólàbàMê-lô-nâychủbútmột tờ thờibáo lớnởNiu-Yoóc.Nhìn thânhìnhbênngoàikhómàđoánđượcđólàmộtphụnữhoạtđộngtháovát.Tóchoarâm,khuônmặtxanhxao,rấtđẹp,đôimắtđento,thơmộng.Giọngrunrun,ngườikháchhỏichịthườngtrựckhôngbiếtbàQui-ricónhớbuổihẹngặpmặthômnaykhông….

Buổi hẹn này, bàMê-lô-nâymong đợi nó từ lâu. Bà làmột trongnhững người khâm phục và ngưỡngmộ cuộc đời và sự nghiệp củaMa-riQui-ri.Vàvìcònlàmộtphóngviênnổitiếng,bàđãtìmmọicáchđểdếngầnconngườimàmìnhchiêmngưỡng.

Saurấtnhiềulầnxinphỏngvấnkhôngkếtquả,nhàbáoMỹnhờmộtbácsĩquenthân,gửiMa-ribứcthưkhẩnkhoảnsauđây:

…“Chatôilàmộtthầythuốc,vẫntừngnóirằngkhôngthểthổiphồngtầmquantrọng,chẳngcógìđángkểcủaconngười.Nhưngđốivớitôi, từhaimươinămnay,bàlàmộtnhânvậtquantrọng.Vàchỉxinbàchođượcgặpvàiphút”…

Ngàyhômsau,bàđượcMa-riQui-ritiếpởphòngthínghiệmcủanhàbáchọc.

Vềsau,bàMê-lô-nâyviết:

“Cửamở,mộtngườiđànbàbướcvào,xanhxaovànhútnhát.Tôichưatừngthấymộtvẻmặtbuồnđếnvậy.Bàmặcmộtcáiáovảibôngđen,khuônmặtrấtđẹp,dịudàngvàkiênnhẫn,biểulộmộtvẻlơđãng,thoáttụccủanhữngngười suốtđời cốnghiến chokhoahọc.Tôibỗngcó cảmgiácnhưmìnhđếnquấyrầy.

ThếlàtôitrởnênnhútnháthơncảbàQui-rinữa.Từhơnhaichục

năm,tôilàmộtnhàbáochuyênnghiệp.Nhưngđứngtrướcngườiđànbàyếuớtmặcđồđenđó,tôikhônghỏiđượcmộtcâunào.Tôiấpúng,thanhminhrằngphụnữMỹrấtchúýđếnsựnghiệplớnlaocủabà,nhưđểxinlỗivìsựtòmòcủamình.

Muốnlàmchotôingạcnhiên,Ma-riQui-rinóivềchuyệnchâuMỹ:

–NướcMỹcó50gamRa-đi–bànói–BốnởBan-ti-mo,sáuởĐăng-ve,bảyởNiu-Yoóc.

–ThếcònởPháp?–Tôihỏi.

–PhòngthínghiệmcủatôichỉcóhơnmộtgamRa-đithôi.

–BàchỉcómộtgamRa-đithôià?

–Tôiấyà?Tôichẳngcógìcả.GamRa-điấylàcủaphòngthínghiệm.

Tôiquaysangnóivềbằngsángchế,vềnhữngquyềnlợiđángrađãlàmchobàtrởthànhrấtgiàu.Bàbìnhthảnnói:

–ChấtRa-đikhôngđượclàmgiàuaicả.Nóthuộcsởhữucủamọingười.

–Nếubàcóthểnêulênmộtvậtgìmàbàmuốncótrênthếgiớinày,bàsẽchọncáigì?

Câuhỏithậtngớngẩn–nhưngcómộthậuquảkhôngngờ…Trongtuầnđó,tôiđượcbiếtlàtrênthịtrườngmộtgamRa-đicógiámườivạnđô-la.TôicũngbiếtphòngthínghiệmcủabàQui-rimớixâydựng,đangthiếuphươngtiệnvàsốRa-đidựtrữởđóchỉđủđểlàmnhữngốngkhóitỏaRa-đidùngđểchữabệnhmàthôi”.

BàMê-lô-nâykhôngkhỏingạcnhiênsửngsốt.BàđãđithămnhữngphòngthínghiệmđồsộcủanướcMỹ,nhấtlàởE-đi-sơn,giốngnhưmộtlâuđài.BêncạnhnhữngcôngtrìnhnguyngaấyviệnRa-đi-omcủanướcPháp,tuymớilàmnhưngtrôngthậtthiểunão.

NgườinữphóngviênMỹcũngđã từngbiết nhữngnhàmáyởPít-

xbớc chế biến quặng Ra-đi, với những cột khói đen tỏa trên bầu trời vànhững đoàn xe lửa dài chuyên chở thứ quặng chứa đựng chất Ra-đi quýgiá…

Giờđây,bàđangởPa-ri,trongmộtgianphòngbàybiệnsơsài,cũnggiảndịnhưngườiđãkhámphárachấtRa-đi.BàhỏiMa-ri:

–Bàcómongmuốngìkhông?

BàQui-ridịudàngđáp:

– TôicầnmộtgamRa-điđể tiếp tụcnghiêncứunhưngkhôngmuađược.Đốivớitôi,chấtRa-điđắtquá!

BàMê-lô-nâychợtnảyramộtýđịnhtolớn:làmthếnàochonhândânMỹbiếubàMa-riQui-rimộtgamRa-đi.

TrởvềMỹ,thoạttiênbàđivậnđộngmườiphụnữtriệuphúMỹmỗingườigiúpmộtvạnđô-lađểmuatặngphẩmđó.Khôngkếtquả.Chỉcóbanhàhảotâmsẵnsànggiúp.LúcnàybàMê-lô-nâytựhỏi:“SaotalạikhôngmởramộtcuộcquyêngóptrongtấtcảnhữngphụnữMỹ?”.

BàđứngralậpmộttiểubangồmnhiềunhàtríthứcMỹvàphátđộngtrongcácthànhphốnướcMỹmộtphongtràođónggópvàoQuỹRa-đicủaMa-riQui-ri.Vàchỉmộtnămsau,kểtừcuộcphỏngvấnvớiMa-ri,bàđãcóthểbiênthưchonhànữbáchọc:“Tiềnđãcó.BàsẽcóRa-đi!”

PhụnữMỹ rất sốt sắnggiúpMa-riQui-ri, nhưng lạimuốnmờibàsangthămnướcMỹ.

Ma-ridodự.Từ trướcđếnnaybà rấtngại ramắt côngchúng.ChỉriêngviệcnghĩđếnsựphôtrươngxahoacủamộtcuộcđithămnướcMỹ,cáinướcthèmkhátquảngcáonhấtthếgiới,cũngđủlàmchoMa-ripháthoảng.

Nhưngbênmờicứnàimãi.

–Bàngạixarờihaicôcongáiư?Chúngtôixinmờicảhaichịcùngđi.Ngạiđóntiếpphiềnphức?Sẽcómộtchươngtrìnhhạnchếmọinghilễlongtrọngđếnmứcvừaphải.MờibàsangnướcMỹ?Chúngtôihứa,bàsẽcómộtchuyếnđithíchthú.

Cảmkích,Ma-riđànhgạtlongạivàlầnđầutiêntrongđờimình,khi

đãnămmươilămtuổi,bànhậnnhữngràngbuộccủamộtcuộcđithămchínhthứclongtrọng.

NóiđếndulịchthìI-renvàE-vơrấthứngthú,tíutítchuẩnbị.E-vơnằngnặcbắtmẹphảisắmmộthoặchaichiếcáomớivàđểlạiPa-rinhữngchiếcáomàMa-riưngmặcnhất,đãcũvàbạcmàu.ChungquanhMa-riainấybậnrộn,vộivã.BáochíbắtđầunóiđếnnhữngcuộcđóntiếpvànghilễđangđợiMa-riởbênkiaĐạiTâyDương.CònchínhphủPhápthìlođếnvấnđềphải tặngnữbáchọcnhữngdanhhiệugì choxứngđángvới tiếng tămlừnglẫycủabà.NgườiMỹkhóhiểutạisaoMa-riQui-rilạikhôngcóchântrongHàn lâmhọcPa-ri, lạikhôngđượcBắcđẩuBội tinh…Người tavộitặngbàdanhhiệunày,nhưngmộtlầnnữa,bàtừchối.

Cuốithángtư1921,Ma-ricùnghaicongáiđáptàuO-lim-píchsangMỹ.Bamẹconchỉcómộthòmhànhlý,nhưngđượcởgianphòngsangnhấtcủachiếctàuhànghảinày.Trướcnhữngbànghếquálộnglẫy,nhữngbữaănquáthịnhsoạn,Ma-ridèdặt,ngượngngùngnhưmộtnôngdân.Đểkhỏibịquấyrầy,bàởmiếttrongphòng,khóacửađểquêncuộcđithămchínhthứcnàybằngcáchnhớlạinhữngkỷniệmêmđềmphẳnglặngtrongcuộcsốngbìnhthườngcủamình.

Ma-riviếtthưchobàGiăngPe-ranh,ngày10tháng51921:

“Hăng-ri-ét thân!Xuống tàu thìđược thưchị.Nó làmtôivui thêm.CóđâukhônglongạimàtôitừgiãnướcPhápmàđimộtchuyếnxanhưvậy,nókhônghợptínàovớisởthíchvànếpsốngcủatôi.

Trêntàuchẳngthúvịgìcả.Biểnuám,ồnào.Khôngốm,nhưngtôicũngthấyhơisaysóngnênphầnlớnthờigianchỉởtrongbuồngtàu.Haicháucóvẻthíchlắm.BàbạnMỹđicùngchúngtôi,tìmmọicáchtranhthủtìnhcảmcủachúng.Bàấyquảlàkhéo.

TôinhớtrạihèLác-cu-ét(Larcouëst-NS)vànhữnggiờphútđẹpđẽmàrồiđâysẽlạiđượcsốngởđấy,nhớkhuvườnmàchịsẽđếnđểđượcyêntĩnh,nhớbiểnxanhvàdịu,vàđôitacùngthích,nóquảlàniềmnởhơncáiđạidươnglầmlìlạnhlẽonày.Tôilạinghĩđếnđứaconmàcháugáilớncủachịsẽsinh,vàsẽlàthànhviêntrẻnhấtcủatrạihèchúngta–đạidiệnđầutiêncủathếhệmới.Hyvọngrằngsaunó,nhiềuđứakhácnữarađời,những

concủaconchúngta…”.

Niu-Yoóc,caovútvànguynga,hiệnratrongsươngmùbanmaicủamộtngàynắngráo.Cácnhàbáo,nhiếpảnhvàđiệnảnh,vàrấtnhiềucôngchúngđứngchờởbênđểđónnhànữbáchọc.Cókẻsẽphảiđợinăm,sáutiếng đồng hồ mới thấy người mà các báo gọi là “Vị ân nhân của loàingười”.Hàngđoànhướngđạogáivàhọcsinhgái,vàmộtpháiđoànbatrămphụnữvẫynhữngbônghoahồng,đỏvàtrắng:đỏlàđạibiểunhândânBaLan tạiMỹ.CờMỹ,cờPháp,cờBaLan,màurựcrỡphấpphới trênhàngngànđôivaichenchúcvàkhuônmặthồhởi.

TrênboonghạngnhấttàuÔ-lim-pích,ngườitamờigầnnhưlôikéoMa-ringồivàoghếbànhto.Bốnmươiốngkính,máyảnhvàquayphimtúmtụmchĩavàochenchúc,khépmãivòngvâyquanhthânhìnhbénhỏvànétmặtmệtnhọc,ngỡngàngcủanhànữbáchọc.Rồi tiếngphóngviên, tiếngnhàbáocứrốilênbốnphía. “Xinbànhìnphíanàycho” “Xinbàngẩngđầulênmộttí” “Xinquaysangphải” “Xinsangtrái” “Xinnhìnvềđây” ......

Nhữngcốgắnggaygắt củaMa-riđểđứng trongbóng tối,ởPháp,phầnnàođãcókếtquả:bàđã làmchongườiđương thời,vàngayđếnhọhàngthânthuộctinrằngmộtnhàbáchọclớnchẳngphảimộtnhânvậtquantrọnggì.NhưngvừađặtchânđếnNiu-Yoóc,thìtấmmànbịkéoxuốngvàsựthậthiệnra.LúcnàyI-renvàE-vơmớithấyrõngườimẹbấylâusốngâmthầm,khiêmtốn,đốivớithếgiớilàthếnào.

Mỗibàidiễnvăn,mỗidấyđộngtronglòngcôngchúng,mỗicộtbáođềunóilênmộtlòngmếnphụcsâusắc.CácbáoMỹcangợivớinhữngđầuđềchữto:“Vẻđẹpđơnsơcủangườikháchquýmệtmỏi”,“Mộtphụnữnhútnhát”,“Mộtnhànữbáchọcănmặcquáxoàngxĩnh”…

Tôikhôngcóýđịnhđánhgiáởđâytâmhồncủacảmộtdântộc.TôisẽkhôngcăncứvàonhữngcộtbáomàphêphánnướcMỹ–dùsaosựhào

hứngcủadânMỹbiểulộtrongsựđóntiếpMa-riQui-richẳngcóýnghĩasâusắc ư?ChâuÂu thường cho là ngườiMỹ có đầu óc thực tế; nhưng trongcuộcđóntiếpMa-ri,mộtlànsónglýtưởngđãtrànđếntậnchânnhàbáchọc.MộtbàQui-ri kiêukỳ, nhờnhữngphátminhkhoahọc củamìnhmàgiàusangphúquýcólẽchỉgâysựtòmòởMỹmàthôi.Bàsẽkhôngđượcmộtsựmếnthươngrộngrãinhưvậy.Quanhànữbáchọcquáđỗinhútnhát,nhândânMỹhoannghênhmộttháiđộtrướccuộcsốnglàmchohọcảmđộng:đólàlòngkhinhmiệtlợinhuận,lòngtậntụyvớimộtsựnghiệptrítuệ,lànhiệttìnhphụcvụ.

PhòngcủabàMê-lô-nâytrànngậphoa–cómộtngườitrồnghoabịung thưđượcchấtRa-đichữakhỏi,đã rasứcvun trồng, từhai thángnay,mấykhómhồngthậtđẹpđểtặngMa-ri–ngườitaluitớitấpnậpđểấnđịnhchươngtrìnhđithămnướcMỹcủaMa-ri.Cácthànhphố,cáctrườngđạihọcđềumờinhànữbáchọcvàtặngbàhàngchụchuychươngcùnghọcvịdanhdự…

–Bàcómangtheobộyphụcđạihọcchứ?–BàMê-lô-nâynói–Trongnhữngbuổilễđócầnănmặcđúngnghithứcđấy.

NụcườingâythơcủaMa-rilàmmọingườisửngsốt.Thìra,Ma-ri,từkhivàodạyởXoóc-bon,chưahềnghĩđếnmaymộtbộyphụcđạihọcmàđángramỗigiáosưXoóc-bonphảicó.

Thế làngười ta lạiphảigọi thợđến,cắtmayngaychiếcáonghi lễbằnglụađenviềncổnhungđểrồiđâysẽkhoácthêmnhữngáochoàngrựcrỡkèmtheohọcvịtiếnsĩ.

Từngđoànhọcsinhgái,mặcáochoàngtrắng,đứnghaihàngdọctrênnhữngconđườngchóinắng.Hàngnghìnemgái,chạyùatrênbãicỏ,đónxecủaMa-ri,vẫycờ,hoa,hoanhôvàcahátđồngthanh…QuảlàbantổchứctiếpđóncósángkiếntranhthủtìnhcảmcủaMa-ribằngcáchđểbàtiếpxúctrướctiênvớitầnglớpthanhniênvàsinhviênhàohứng!

Cùngnhữnghọcsinhcáctrườngđó–mộttuầnlễsau–lạithamgiacuộcmíttinhkhổnglồcủacáctổchứcphụnữđạihọc.VàliềnhaihômsaulàcuộctiếpđóncủanămtrămbảymươibađạibiểucáchộikhoahọcMỹ.Ma-rilúcnàyđãmệtlử.Giữađámđôngcôngchúng,chenchúc,ồnào,mộtngườiđànbàmảnhkhảnhvừamớitừmộtcuộcđờiẩndậtđếnđây,cuộcđọsức quả là không đồng đều.Những lời hoan hô ầm ĩ làm choMa-ri bàng

hoàng.Nhữngcáinhìnchămchúlàmbàphátsợ.Nhấtlàcảnhxôđẩychenlấnnhau trênđườngđiqua,bà tưởngchừngnhưđámngườichenchúcđósắpnghiềnnátmình.Vàđây,mộtphụnữMỹ,quángưỡngmộMa-ri,đãbắttaychặtđếnnỗinhàbáchọcphảitiếptụccuộchànhtrìnhvớimộtcổtaybịxái,phảiđeotaylêncổ,mộtthươngbinhcủadanhvọng.

*

**

“NhàphátminhraRa-điđượcnhữngngườiMỹtặngmộtkhotàngvôgiá”.Nhữngnhàbáo,đăngcáitinrấtkêuđósẽngạcnhiênbiếtbaonếuhọbiếtrằngMa-rikhôngnhậnchomìnhcáigamRa-đidonướcMỹtặng.Ngaybuổitốihômtrước,khibàMê-lô-nâyđưachoMa-rixem,đểthôngquavănbảntraotặng.Ma-riđãđọcrấtcẩnthậnrồikhoanthainói:

–Cầnthêmmộtchitiết.GamRa-đimànướcMỹbiếutôisẽmãimãithuộcvềkhoahọcngàynàotôicònsống,đươngnhiêntôisẽchỉdùngnóvàocôngviệcnghiêncứukhoahọc.Nhưngnếuđểthếnày,thìsaukhitôichếtđi,chấtRa-điđósẽtrởthànhtàisảntưnhân,nghĩalàcủacongáitôi.Nhưthếkhôngđược.Tôimuốntặnglạiphòngthínghiệmcủatôi.Tacóthểmờitrạngsưđếnđượckhông? Hơibịđộtngột,bàkiavộiđáp;

–Thếnhưng…Đượclắmchứ.Nếuýbànhưvậy.Chúngtôisẽlàmcácthủtụcđóvàotuầnsau.

–Khôngđểtuầnsau,hoặcđểngàymai.Màngaychiềunay.Vìvănbảntraotặngsẽcógiátrịpháplýngay,biếtđâu,vàigiờnữa,tôicóthểchết.

TìmmãimớiđượcmộttrạngsưđếnđểcùngvớiMa-rithảorachứngtừbổsung.VàMa-riđãkýngayvàođó.

TrướcsứckhỏesútkémcủaMa-ri,chươngtrìnhđicácnơiphảirútngắn, chỉ giữ lại những buổi đón tiếp quan trọng, không thể cắt được…nhưngriêngnhữngbuổinàycũngđủlàmmệtnhoàimộtlựcsĩvạmvỡnhất!Ngày28tháng5,ởNiu-Yoóc,Ma-riđượctặnghọcvịtiếnsĩdanhdựtrườngđạihọcCô-lôm-bi-a.ỞSi-ca-gô,bàđượcbầu làmủyviêndanhdự trường

đạihọcthànhphốnày,đượctặngnhiềuhọcvịdanhdựvàdựmấycuộcđóntiếp.CảmđộngnhấtlàcuộcgặpmặttrongkhuvựcngườiBaLanởSi-ca-gô,chỉ có dânBaLan đi dự.Họ không chỉ hoan nghênh nhà nữ bác họcmàchínhlàhoannghênhTổquốcxaxămmàbàlàtượngtrưngsống.Đànông,đànbà,nướcmắtgiàngiụavâyquanhMa-ri,hôntay,níuáo…

Ngày 17 tháng Sáu, Ma-ri một lần nữa phải cắt cuộc hành trình.Huyếtápxuốngquáthấplàmcácbácsĩ longại.Ma-riphảinghỉngơi,saucòncốgắngđithămhaithànhphốvànămtrườngđạihọc.Vàđến28tháng6,bàlạiđáptàuÔ-lim-píchtrởvề,buồngtàutrànngậphoavànhữngbứcđiệnkhắpnơigửiđến…

TrongsổtaycủamìnhchínhMa-riQui-ricũngtựđặtnhữngcâuhỏi.Vàbàđãtrảlời:

“Rất nhiều bạn tôi cho rằng nếuPi-e và tôi cứ giữ lấy bản quyềnphátminh, chúng tôi đã có những phương tiện tài chính cần thiết để xâydựngmộtviệnRa-đi-omđànghoàng,màkhôngvấpphải trởngại,đãcảntrởchúngtôi,vàngàynayvẫncòncảntrởbảnthântôi.Tuynhiên,tôivẫntinrằngchúngtôiđãlàmđúng.

Nhânloạihẳn làcầncónhữngngười thực tế.Họ luôn luôncốđạtđượcnhiềunhất,vềcôngviệccủahọvàbiếtgiữgìnquyềnlợicủabảnthânmàkhôngquênlợiíchchung.Nhưng,nhânloạicũngcầnnhữngngườibiếtmơmộng:Nhữngngườibiếtsaysưavàvôtưtheođuổimộtsựnghiệplớnđếnnỗikhôngthểbậntâmđếnnhữngquyềnlợivậtchấtcủabảnthânmình.

Rõrànglànhữngngườinhưvậykhôngthểgiàuđược,vìhọkhôngmuốn giàu. Tuy nhiên,một xã hội có tổ chức, đáng ra phải đảmbảo chonhữngngườilaođộngđó,nhữngphươngtiệncóhiệuquảđểhọthựchiệnnhiệmvụ,trongmộtcuộcsốngkhôngcònphảilonghĩvềvậtchấtvàhoàntoàndànhchonghiêncứukhoahọc”.

CHƯƠNGXXIV

NẢYNỞ

ĐốivớiMa-riQui-ri, chuyếnđi thămnướcMỹ làmộtbàihọc.Nóchứngminhchobàthấyrằng:cáchsốngẩndậtcủabàquảlàbấtlợi.Mộtnữsinh viên có thể ngồi nhà vớimấy quyển sách.Một người nghiên cứu vôdanhcóthểtựtáchmìnhrakhỏicuộcđời,vàđểhết tâmtrívàocôngviệcđanglàm.NhưngmộtbàQui-rinămmươilămtuổikhácvớimộtsinhviênhaylàmộtnhànghiêncứu.Bàcótráchnhiệmvềmộtkhoahọcmới,vềmộtphương pháp chữa bệnhmới.Uy tín củaMa-riQui-ri to lớn, đến nỗi chỉbằngcửchỉhoặcchỉbằngsựcómặt,bàcũngcóthểđemlạithànhcôngchomộtdựáncóíchchungnàođó.Từnay,bàsẽdànhmộtchỗtrốngđờimìnhchonhữngcuộctraođổiấy,chosứmạngấy.

NhữngchuyếnđicủaMa-riQui-riđềugiốngnhau.Đếnnhiềuthủđô,dựnhữnghộinghịkhoahọc,nhữngcuộcnóichuyện,nhữngbuổi lễ trọngthểcủacáctrườngđạihọc,nhữngcuộcđithămcácphòngthínghiệm.Đếnđâucũngđượchoannghênh,mừngđón.Đếnđâu,cũngmuốngiúp ích tậntình.Màthườngphảichốnglạisựsuynhượccủasứckhỏe.

Vàmỗilầnhoànthànhnhiệmvụchínhthứccủamình,phầnthưởngquýnhấtcủaMa-ri làđượcbiết thêmcảnhđẹpthiênnhiên.Bamươinăm,cặmcụitrênmộtcôngviệckhôkhancànglàmchoMa-rithêmyêuvẻđẹpcủa tạo hóa.Một lần đi trên chiếc tàu nhỏ củaÝquamiềnNamĐạiTâyDương,bàđãvuithích,hồnnhiênnhưmộtđứatrẻ.BàviếtthưchoE-vơ:

“Mẹđãtrôngthấycábay!Mẹcũngnghiệmthấynhưlàmìnhkhôngcóbóngkhimặt trờichiếu thẳngxuốngđầu.Rồi lại thấynhữnghành tinhquenthuộclặnxuốngbiển:saoBắcđẩu,Đạihùngtinh.Ởphíanam,cóhiệnrasaoThậpPhươngNam,rấtđẹp.Mẹhầunhưkhôngbiếtgìvềnhữngngôisaoởphươngtrờinầy”.

BốntuầnlễởRi-ôĐờGia-nây-rô,cùngđivớiI-renđểnóichuyệnvềkhoahọclàbốntuầnlễnghỉngơidễchịu.

ĐiÝ,HàLan,Anhnhiều lần.Năm1931, cùngvớiE-vơ sangTâyBanNha.

KhôngcònnơinàotrênthếgiớimàngườitakhôngbiếttêntuổiMa-riQui-ri.NgườitathấymộtbứcchândungcủaMa-ritreotrongmộtđềnthờKhổngPhuTử tạimột thànhphốnhỏcủaTrungQuốc.Nhữngbậchiềnởđâyđãxếpảnhbàbêncạnhnhững“ânnhâncủaloàingười”:NhàtriếthọcPháp Đề-các, nhà vật lý học Anh Niu-tơn, Đức Phật và những vua chúatronglịchsửTrungQuốc.

*

**

Ngày15tháng5năm1922ởGiơ-ne-vơ,HộiQuốcliênnhấttríbầubà“Qui-riXkhua-đốp-xka”làmhộiviênHộiđồngQuốctếhợptácTríthức.

TrongđờicủaMa-riđâylàmộtsựkiệnquantrọng.Từkhibàlừngdanh,cóhàngtrămhộiáihữu,hộilênhiệp,đoànthểmờibàgianhập,đểcóthểdựavào tên tuổicủabà.Ma-riđều từchối.Bàkhôngmuốnchỉcó têntrongnhữngtổchứcmàmìnhkhôngcóthìgiờthamgia.Vìvậy,việcbàgianhậpvàohộiQuốc liêncómộtýnghĩađặcbiệt.Vềsau,bàđượcbầu làmPhóchủtịchHộiđồngQuốctếhợptáctrí thứcvàthamgianhiềutiểubanchuyênmôncũngnhưbanlãnhđạoViệnhợptáctríthứcởPa-ri.

Sẽkhônghiểuđúngconngườilýtưởngnhưngcũngthựctếđó,nếunghĩrằngbàưathíchcáctròlàmxiếcvôíchvớinhữngýkiếnchungchung.ỞGiơ-ne-vơ,Ma-riQui-ri cũng làmviệc–vàmột lầnnữabàđãphụcvụđượckhoahọc.

Trướctìnhtrạngmàbàgọilàsự“hỗnloạntrongcôngviệckhoahọctrênthếgiới”,bàmuốnlàmchocácbạnđồngnghiệpnhấttrívềmộtsốvấnđềcụthể:thoạttrôngtưởngnhưnhỏbénhưngcóảnhhưởngquyếtđịnhđếnbướctiếncủakhoahọc;đólà,tổchứcchohợplýkhoaTuthư;thốngnhấtcáckýhiệuvà thuậtngữkhoahọc;cáckhuônkhổsáchxuấtbản;cácbảntóm tắt cáccông trìnhđăng trêncác tạpchí; thiết lậpcácbảnHằng sốđểgiúpchongườinghiêncứucóthểthamkhảonhanhchóngnhữngkếtquảđãđạtđượctronglĩnhvựcnghiêncứucủamình.

Ma-ri Qui-ri còn lưu tâm rất nhiều đến việc giảng dạy trong cáctrường đại học và các phòng thí nghiệm. Bàmuốn cải tiến phương phápnghiêncứu,vàchủtrươngphảicómột“phươnghướngchung”đểphốihợpnhữngcốgắngcủacácnhànghiêncứu.Bàgợiýnêncóthôngbáohộiýgiữacácnhàbáchọc,đứngđầu từngngành,nhưmộtban thammưu,đểhướngdẫncôngtáckhoahọcởchâuÂu.

Suốtđờimình,Ma-riQui-ribịmộtýnghĩadaydứt.Đólàvấnđềcónhữngtàinăngkhôngđượcbiếtđến,khôngđượcsửdụng,trongnhữngtầnglớpxãhộiítđượcnângđỡ.Mộtnôngdân,mộtcôngnhânbiếtđâuchẳngcómầmmốngmộtnhàvăn,nhàbáchọc,họasĩ,nhạcsĩ?Ma-rirasứcpháttriểncáchọcbổngquốctếvềnghiêncứukhoahọc.

Trongmộtbảnbáocáo,bàviết:

“Ích lợi của xã hội là gì? Phải chăng là sự cổ vũ nảy nở của chíhướngkhoahọc?Xãhộiđâuđãgiàuđếnnỗicóthểhysinhtàinăngtựđếncốnghiến?Tôinghĩrằngmộtnăngkhiếucầnchomộtchíhướngkhoahọcthậtsựlàmộtcáigìvôcùngquýgiá,mỏngmanh,mộtkhotànghiếmmàđểmaimộtđilàcótộivôlý;phảihếtsứcchămsócđếnnó,tạomọicơhộichonónẩynở…”

Vàđâylàmộttráingược.Nhànữvật lývẫnhằngthoái thácquyềnlợivậtchất, lại tíchcựcbênhvực“quyềnsởhữukhoahọc”chocácđồngnghiệpmình.Bàmuốnlậpramột“bảnquyềntácgiả”củacácnhàbáchọcnhằmkhenthưởngnhữngcôngtrìnhđãđượcdùnglàmcơsởchonhữngápdụngcôngnghiệp.Ướcmơcủabàlàlàmthếnàokhắcphụctìnhtrạngnghèonàncủacácphòngthínghiệm,bằngmộtkhoảntrợcấpchonghiêncứutríchtrongnhữnglờilãivềthươngmại.

ChỉmộtlầnbàgáclạimộtbênnhữngvấnđềthựctếvàđếnchủtọaởMa-đritnăm1933mộtcuộchọpvề“Tươnglaicủavănhóa”,cócácnhàvăn,cácnghệsĩcủanhiềunướcđếnthamdự.NhưlờicủaPônVa-lê-rinhàthơPhápđã có sángkiến triệu tập cuộchọp,đó là “CuộcgặpmặtcủanhữngĐôngKi-sốtcủatrítuệđangchiếnđấuvớinhữngcốixaygiócủamình”.Douytínvànhữngthamluậnđộcđáocủamình,Ma-rilàmhộinghịngạcnhiên.Cácđạibiểulêntiếngbáođộng,vạchrõnguycơcủasự“chuyênmônhóa”,sự “tiêu chuẩn hóa” và cho rằng khoa học chịumột phần trách nhiệm vềcuộc“khủnghoảngvănhóa”trênthếgiới.Lúcnày,mớithấymộthìnhảnh

rấtđẹp,cólẽcònĐôngKi-sốthơntấtcảnhữngĐôngKi-sốt[52]

cómặt–bênhvực,vớimộtniềmtintưởngnhưxưa,lònghammêtìmtòi,sựưathíchkhámphávàphátminh.Tómlại,nhữnghammêvẫnhằngchiphốicuộcđờimình.

Bànói:

– Tôinghĩrằngkhoahọccómộtvẻđẹplớnlắm.Nhàbáchọctrongphòngthínghiệm,đâuchỉlàmộtngườicókỹthuật–đócũngnhưlàmột đứa trẻ, xúc động trước các hiện tượng thiên nhiên như khi đọcmộtchuyệnthầnthoại,...chúngtakhôngnênđểchoailầmtưởngrằng:mỗitiếnbộvềkhoahọcrútcụccũngchỉlàđộngcơ,làmáymóc,làbánhxerăngcưaănkhớpvớinhau,mànhững thứđócũngmangvẻđẹpcủanó.Trong thếgiớicủachúngtaócphiêulưuchưamấthẳn.Nếutôithấyxungquanhtôicómột cái gì đó sinh động, đó chính là óc phiêu lưumạo hiểm dường nhưkhôngthểbậtrễđược,nógắnliềnvớilònghammuốnhiểubiết...

Đấu tranhchomộtnềnvănhóaquốc tếvẫn tôn trọngcácnềnvănhóadântộc.Bảovệnhâncáchvàtàinăngbấtcứởđâu.Đấutranhđể“củngcốsứcmạnhtinhthầnlớnlaocủakhoahọctrênthếgiới”,chomộtsự“giảmvũkhí trên lĩnhvực tinh thần”,chohòabình.ĐólànhữngcuộcchiếnđấumàbàQui-riđãtiếnhànhmàkhônghềdámnghĩđếnmộtthắnglợinhanhchóng.

ù

BabốnlầnvềthămquêhươngBaLan…

Khôngphảivềđểnghỉngơi,đểbớtcăngthẳngvìcôngviệcmàbàQui-rivềthămxứsở,họhàng.TừkhinướcBaLanlạiđượcđộclập,Ma-rilạinuôithêmmộthoàibão:lậpởVác-xô-vimộtviệnRa-đi-om,trungtâmnghiêncứukhoahọcvàđiềutrịungthư,đểphụcvụnhândânmình.

Vừa mới thoát khỏi ách đô hộ lâu năm, nước Ba Lan rất nghèo,nghèotiền,nghèocảngườichuyênmôn.Ma-rikhôngcóthìgiờtựđigiaodịch, gây vốn.Người đầu tiên sát cánh vớiMa-ri là chị ruột. Tuy đã giànhưngvẫnhăngháinhiệttìnhnhưbamươinămvềtrước,Brô-ni-alaongayvàocôngviệc,vừalàkiếntrúcsư,vừađigiaodịch,vừagiữquỹ.

ĐấtnướcBaLantrànngậpápphíchvàtemcóinchândungbàQui-ri.Người ta quyên tiền, hoặc nói đúng hơn là quyên gạch “HãymuamộtviêngạchđểxâydựngViệnMa-riXkhua-đốp-xkaQui-ri!”.Lờikêugọiintrênhàngngànbưuảnhcókèmmộtcâuviếttaycủanhànữbáchọc:“MongmuốnsâusắcnhấtcủatôilàlậpmộtviệnRa-đi-omởVác-xô-vi”.CuộcvậnđộngnàyđượcsựgiúpđỡnhiệttìnhcủanhànướcBaLan,thànhphốVác-xô-vivànhiềutổchứcquantrọngởBaLan.

Gạchquyênđượcngàycàngnhiều…Vàđếnnăm1925,Ma-rilạiđếnVác-xô-viđặtnềnmóngchoviệnRa-đi-om.Mộtcuộcvềthămthắnglợi:hồitưởnglạiquákhứ,hứahẹnvềtươnglai…Cảdântộcthắmthiếtđónngườiphụnữmàbáochígọilà“VịphunhânthứnhấtcủanướcCộnghòaBaLan”.Cáctrườngđạihọc,cácviệnHànlâm,cácthànhphốBaLanđềutặngMa-rinhữngdanhhiệucaoquýnhất.

Mộtbuổisángnắngráo,tổngthốngnướccộnghòaBaLanđặtviêngạch đầu tiên, xâyViệnRa-đi-om, bàQui-ri đặt viên thứ hai, và chủ tịchthànhphốđặtviênthứba… Khôngmộtchútgìnghithứccứngrắntrongnhữngbuổilễđó!Chẳngphảivì lịch thiệphayxãgiaomà tổng thốngXta-ni-xoapVôi-trê-khốp-xki(StanislavWojciechowski-NS) khenMa-ri nói tiếngmẹ đẻ rất sõi sau bấynhiêunămxađấtnước.VìchínhôngcũngđãtừngởPa-ri,vàlàbạncủacôsinh viênXkhua-đốp-xca.Bạn cũ gặp nhau, bao nhiêu kỷ niệm xưa đượcnhắclại.Xta-ni-xoáphỏi:

–Bàcònnhớcáigốidulịchnhỏmàbàchotôimượn,cáchđâybamươinăm,khitôitrởvềBaLanvớimộtsứmệnhchínhtrịbímật?Nóđãgiúpíchchotôirấtnhiều!

–Nhớlắmchứ–Ma-rivừacườivừađáplại–Tôicònnhớlàôngcònchưatrảlạicáigốiấychotôi!

*

**

Nămthángtrôiqua,gạchngàynayđãđượcxâythànhtường.NhưngnàoMa-rivàBrô-ni-ađãhếtlongđong,vấtvả.Tuyhaichịemđãđemmộtphầnlớnvốnliếngdànhdụmcủamìnhvàosựnghiệpnày,tiềnvẫnchưađủ

đểmuasốlượngRa-đicầnthiếtchocôngcuộcđiềutrịbệnhungthư.

ViệnRa-đi-omVác-xô-vi được khánh thành ngày 29 tháng 5 năm1932đánhdấuthànhcôngmỹmãnvềsựnghiệpchungcủaMa-ri,Brô-ni-avànhànướcBaLan.Từmấythángtrước,việnđãnhậnbệnhnhânđếnđiềutrịtheophươngphápQui-ri.

Đó là lần cuối cùngMa-ri vềBa Lan, thăm lại những phố cũ củathànhphốquêhương,dòngsôngVít-xtuynmàmỗilầnMa-riđềungắmvớilòngdạtdàonhớnhung,hầunhưhốihận.

NhữngláthưgửichoE-vơ,đãtảlạidòngnướcấy,mặtđấtấy,nhữngmảnhđáấy,vớimộttìnhcảmquyếnluyếnmãnhliệt.

“Sánghômsau,mẹđichơimộtmình trênbờVít-xtuyn.Dòngsônglữnglờ,uốnkhúctronglòngsôngrộng.Ởgần,nướcmàuxanhlácây;xaxa, cóánhmặt trời, nướcmàuxanhda trời.Nhữngcồncátđángyêu lấplánhdướiánhnắng,thườngnổilênnhấpnhô,khiếnchonướcchảyngoằnngoèo. Mẹ cảm thấy một nhu cầu không thể cưỡng nổi cần ra chơi trênnhữngbãicátchanhòaánhnắngtuyệtvờiấy.

Một bài hát vùngCra-cô-vi ngợi ca sôngVít-xtuyn như sau: dòngsôngBaLancómộtvẻđẹpquyếnrũđếnnỗiaiđãđemlòngsaymêđềusẽyêuđếntrọnđời.Cáiđórấtđúngvớimẹ”.

Năm1920,mộtviệnQui-riđượcthànhlậpởPhápđểthuthậpnhữngtặngvật,nhữngtrợcấpvànângđỡcôngtáckhoahọcvàyhọccủaviệnRa-đi-om.

Năm1922,bamươinhămviệnsĩViệnHànlâmYhọcgửikiếnnghịchocácbạnđồngnghiệpđềnghịmờibàQui-rivàoViệnHàn lâmYhọc,làmviệnsĩtựdovìsựđónggópcủabàvàoviệcphátminhrachấtRa-đivàmộtphươngphápchữabệnhmới.Khôngnhữngsáumươitưviệnsĩyhọcđãbầumộtphụnữ,màlạibầumộtngườikhôngứngcử.Thật làmộtbàihọcchoViệnHànlâmKhoahọcPháp.

Ngày7 tháng21922, sau cuộcbỏphiếu thắng lợi rực rỡ, chủ tịchViệnHànlâmYhọcnói:

– Chúngtôichàobà,mộtnữbáchọc lớn,suốtđời tận tụyvới

côngtáckhoahọc,đầyhysinhgiankhổ,mộtngườiyêunước,luônluônlàmhơncảnhiệmvụcủamình,trongthờichiếncũngnhưtrongthờibình.Sựcómặtcủabàđemlạichochúngtôiảnhhưởngtốtđẹpcủatấmgươngsángvàvinh dự củamột danh tiếng lừng lẫy, làm chúng tôi rất đỗi tự hào.Bà làngườiphụnữđầutiênởPhápđượcbầuvàoviệnHànlâmmàkhôngphụnữnàoxứngđánghơn.

Năm1923,ViệnQui-riquyếtđịnhkỷniệmtrọngthểhaimươinhămnămphátminhraRa-đi–ChínhphủPháptặngbàQui-rimộtkhoảntrợcấphàngnămlàbốnmươinghìnphơ-răng,saunàykhibàchếtsẽchuyểnchohaicongáihưởng.

Ma-ri trongbuổichiềutàcủađờimình,đượcnhândânngưỡngmộtrênkhắpnămchâu,đếnđâucũnglàkháchquýcủacácchủtịchnước,cácđạisứ,cácvuachúa.

Mộthìnhảnh luôn luônnổi lêngiữakỷniệmmỗibuổi lễ tân,mỗibuổiđóntiếpấylàkhuônmặtnhợtnhạt,khôngsắcthái,hầunhưthờơ,củamẹtôi.

Xưakiamẹtôithườngnói:

–Trongkhoahọctanênchúýđếnsựviệcmàkhôngnênchúýđếnconngười.

CuộcđờiđãchoMa-ri thấyrằngcácdân tộcvàcácchínhphủđềuchúýđếnsựviệcquaconngười.Dùmuốnhaykhông,bàđãchịuđểchocáccâuchuyệntruyềnthuyếtvềđờimìnhtônthêmgiátrịcủakhoahọcvàgiúpchocácviệnkhoahọcthêmphongphú.Bàđãtrởthànhngườituyêntruyềncổvũchomộtsựnghiệpmàlòngmìnhvẫnhằngthathiết.

Cònbảnthânnhànữbáchọc,khôngcógìthayđổi:vẫncáitínhsợsệttrướccôngchúng,vẫntínhnhútnhát,làmđôitaylạnhtoát,cổhọngrấtkhô.Cốgắngđến thếnào,Ma-riQui-rivẫnkhông thể thỏahiệpvớidanhvọngvàkhôngbaogiờtánthànhđiềumàbàgọilànhữngdấuhiệucủasựsùngbáimêtín.

CHƯƠNGXXV

ĐẢOXANHLU-I

MỗilầnMa-ritrởvềsaumộthànhtrìnhđầythắnglợi,E-vơthườngrađónmẹvàngóngtrôngmộtbàQui-riănmặcxoàngxĩnh,suốtđờiđầutắtmặttối,hiệnracửasổmộttoatàuđặcbiệt.NhàbáchọckhệnệmangtheomộttúixáchtaymàuhạtdẻcủamộthộiphụnữBaLantặng.Cáitúiphồnglênnàogiấytờ,nàoví,nàobaokính.Taycòncắpthêmmộtbóhoa,nhưmọibóhoađượctặngởdọcđường,chỉthêmvướngnhưngkhôngdámbỏ.

Đặthànhlýxuống,Ma-rilênbatầnggáctạinhàbàtạiđảoXanhLu-i. Trong khiMa-ri xem qua thư từ báo chí thì E-vơ quỳ xuống đất trướcnhữngva-lymở,bỏtừngthứđồđạcra.

Xenlẫnnhữngquầnáoquenthuộc,cónhữngáolễphụcbằngnhunghaybằnglụađượctraotặngcùngvớinhữngbằngtiếnsĩdanhdự,nhữnghộphuânchương,nhữngmảnhbằng–vàquýhơnhết–nhữngtờthựcđơncủacácbữa tiệcmàMa-ri sẽcấtgiữcẩn thận.Còngì tiệnbằngdùngmặt saumấymẩubìadàyvàcứngấyđểviếtbútchìnhữngbàitínhvềtoánvậtlý!

SauhếtlàquàcủaI-renvàE-vơbọctronggiấylụavànhữngkỉniệmMa-ri thíchmua vì vừa đơn giản, vừa lạmắt.Mấymiếng gỗ dán ở bangTếch-dátdùngđểchặngiấy.MấylưỡidaorấtmỏngcóchạmchỉvàngcủavùngTô-lét(TâyBanNha)dùngđểđánhdấutranggiữanhữngquyểnsáchkhoahọc.MấytấmthảmbằnglenthôdệtởmiềnnúinướcBaLandùngđểtrảitrênnhữngchiếcbànxoay.

Ma-rithườngđeoởcổvàithứtrangsứcnhỏ,mangtừvùngCô-lô-ra-đôởMỹvề,đólànhữngmiếngbạcthômàngườidađỏthườngkhắcnhữngtiachớpngoằnngoèo;ngoàiracòncómộtdâychuyềnvàng,vàmộttrâmcàibằngngọctímkiểuđãcũ,rấtđẹp,đólàtấtcảtrangsứccủamẹtôi,giáđembánđikhôngđượcbatrămphơ-răng.

CáinhàởbênBê-tuynthậtđếnlạ,rấtrộngnhưngkhôngtiệntínào,toànhànhlangvớithanggácbêntrong,bàQui-risốnghaimươinămtrờiở

đó.Nhữnggianphòngrộnglớn,củamộtngôinhàthếkỷXVIII,chờđợimãichẳngđượcnhữngghếbành,nhữngtrườngkỷ,cânxứngvớiquymôvàkiểucáchcủanó.Trongcáiphòngkháchrộngthênhthang,bộbànghếbằnggỗđàohoatâmdocụQui-riđểlạiđượcxếpđặtmộtcáchtùytiện.Phòngkháchcó thể ngồi được nămmươi ngườimà nhà chỉ có bốn người. Sàn đánh sibóng loáng,bướcgiàyđi kêukenkét.Khôngcó rèmcửa,Ma-ri chỉ thíchđánhsànbóng,thíchcửakínhđểtrần,khôngchelấpmộttianắngnào.Vàcũngkhôngngăntầmmắt trôngthấytấtcảcảnhđẹpcủasôngXenvàbếnsôngtấpnập.

KhiE-vơcònbévàI-renlàmphụtáchobàQui-ri,cònởcùngvàlàmviệcbêncạnhmẹ,câuchuyệnquanhbàntrònởbuồngănthườngbiếnthànhmộtcuộchộithoạikhoahọcgiữanhàbáchọcvàcongáilớn.NhữngcôngthứcchuyênmônluônluônđậpvàotaiE-vơvàemthườngsuydiễnnhữngcâuchuyệncaoxađótheotầmhiểubiếtcủamình.Thídụ,emrấtvuithíchkhinghemẹvàchịdùngnhữngtừđạisốbê-bêphẩy(Bb’)haybê-bêbìnhphương (Bb2).Nhữngbéxa lạmàMa-ri và I-rennhắcđến luôn ắt hẳn làxinhlắm,E-vơnghĩthế.Tạisaolạicónhững“bébìnhphương”?Vànhững“béphẩy”đượcưutiêngì?

Mộtbuổisáng,năm1926, I-renvốn tínhđiềmđạmbáo tinchogiađình biết là cô đã hứa hôn với Phrê-đê-ríchGiô-li-ô (Frédéric Joliot-NS),ngườicộngtácxuấtsắcvàsôinổinhấtcủaViệnRa-đi-om.Nếpsốngcủagiađìnhđảolộnhẳn.Mộtthanhniêntraitrẻ,xuấthiệntrongmộtngôinhà,màngoàimột vài bạn bè thân thuộc, Ăng-đrê Đờ-biếc-nơ,Mô-rít Qui-ri, Pe-ranh, Bê-ren,Mô-ranh, không người nào khác lui tới. Đôi vợ chồng son,trướccònởbếnBê-tuynsauraởriêng,Ma-rimừngchocongáiđãgặphạnhphúc,nhưngkhôngkhỏibângkhuângvìkhôngcònđược sống từngngày,từnggiờbênI-rengiờđâyđãthànhmộtngườicộngsự.

NhưngrồicuộcsốngthânmậtthườngngàylàmchoMa-rihiểuthêmPhrê-đê-ríchGiô-li-ôvừalàhọctrò,vừalàconrể,vàđánhgiáđượcnhữngđứctínhđặcbiệtcủaconngườihoạtbátđầysứcsốngấy,thìthấyrằngmọiviệcđềutốtđẹp.Trướcchỉcómộtphụtáthìnaycóhaiđểcùngchiasẻvớibàmọiđiềubănkhoăn,cùngtraođổivềcácvấnđềđangnghiêncứu,nhậnnhững lờikhuyênbảo,và rồiđâycònnhữnggợiý,mang lạichobànhiềusuynghĩmớimẻ.VợchồngI-renthườngđếnănởnhàMa-rimộttuầnbốnbữa.Vàquanhchiếcbàntrònởbuồngănlạirộnlênnhữngcâuchuyệnvềmấy“bébìnhphương”và“béphẩy”.

–Mẹkhôngraphòngthínghiệmà?

Đôimắtmàutrođộnàyđãđãđeokínhkhungtogọngđồimồi,nhìn

E-vơdịudàngvàtrìumến:

–Có,látnữamẹđi.Nhưngtrướcđó,mẹcònraViệnHànlâmYhọc.Bagiờchiềumờihọp,cólẽđủthìgiờ.Phải,mẹsẽquachợhànghoa…vàcóthểcũngracôngviênmộtlát.

BatiếngcòixePhogọiởdướinhà.Mấyphútsau,Ma-riđãthathẩngiữanhữngchậuhoa,chọnmuacâyvềtrồngtrongvườnphòngthínghiệmbọctronggiấybáo,nhẹnhàngđặtxuốngsànxe.

Những người làm vườn, trồng hoa rất quen biếtMa-ri, nhưng hầunhưkhôngbaogiờMa-rivàomộtcửahàngbánhoa.Cólẽdobảnnănghayvìquentằntiện,bàtránhkhôngdámmualoạihoaquýđắttiền.Vàmỗilầnbạnbèmangđến tặngnhữngbó cẩmchướng to bông, nhữngbó hồng rấtđẹp,bàngắmnghía,ngạcnhiênvàhơirụtrè,nhưđứngtrướcnhữngtrangsứcquýgiá.

Haigiờrưỡi,chiếcxePhođỗsáthàngràosắtcôngviênLúc-xăm-bua,vàMa-rihốihảđiđếnchỗhẹn“cạnhconsưtửđábêntrái”.Hàngtrămembéđangchơiởvườn.Mộtbégái,chạylạiômlấybà.ĐólàHê-lenGiô-li-ô,congáiI-ren.Ma-ribềngoàilàmộtbàngoạinghiêmnghịítbộclộtìnhcảm.Nhưngbàkhôngngạimấtthìgiờ,điquànhthêmnhiềuvòngrấtxa,chỉcầnđểđượcnóichuyệnvàiphútvớicháubémặcáođỏcứhỏigặng:

–Bàđiđâuđấy?Saobàkhôngởđâyvớicháu?

Bagiờkémmười.ĐãđếnlúcrờiHê-lenvàtròchơibằngcátcủaem.Trong phòng họp nghiêm trang phố Bô-na-pác,Ma-ri đến chỗ ngồi quenthuộc,cạnhôngbạngià,bácsĩRu.Vàmộtmìnhlànữgiữasáumươiđồngnghiệpnam,bàthamgiabànbạcvềcôngviệccủaHànlâmviệnYhọc.

*

**

“Saomàmệtthế!”.Hầunhưchiềuthứbảynàocũngvậy,Ma-riQui-

ri,mặttáinhợtdosựmệtmỏiđẽogọtlàmchogiàthêm,thốtracâuđó.Côngviệcđãgiữbàởphòngthínghiệmđếnbảygiờrưỡi,cókhiđếntámgiờ.

Đáp xe về nhà, bà cảm thấy lên ba tầng gác mệt nhọc hơn ngàythường.Khoáclênvaimộtáovảiđen,chânđigiầyvải,bàđiđilạilạitrongnhà,chiềuhômvắnglặng,đợichịgiúpviệcđếnbáobữacơmtối.

Congáinóicũngchẳngđược:

–Mẹlàmviệcquáđộ.Cóaisáumươinhămtuổirồicònlàmviệcnhưvậy,mườihaiđếnmườibốngiờmộtngày!

NhưngE-vơbiếtrấtrõlàmẹmìnhkhôngthểnàolàmviệcítđiđược.ĐốivớibàQui-ri,làmviệcítđilàmộtdấuhiệucủagiànua,kiệtsức…E-vơchỉ cònmộtmong ước làmẹmình còn lâu vẫn cứ đủ sức khỏe làm việcmườibốngiờmộtngày.

TừkhiI-renraởriêng,bữacơmchỉcònhaimẹconngồiđốidiệnnóichuyện.CácchitiếtnhỏnhặttrongmộtngàydàilàmviệcmệtnhọcthườngđượcMa-riđemrabìnhluậnvớicongái.Dầndànhữngmẩuchuyệnkhôngđầukhôngđuôitôthànhmộtbứctranhbíẩn,biếnhóavềhoạtđộngrạorựccủaphòng thínghiệmmàMa-riđãgắnbócả tâmhồn lẫn thểxác.NhữngmáymócvàdụngcụmàE-vơkhôngbaogiờtrôngthấycũngtrởnênquenthuộc,cũngnhưtấtcảnhữngngườicộngtácởphòngthínghiệm.BàQui-rinóiđếnhọvớimộtgiọngđầynhiệt tình, trìumếndườngnhư là concháuvậy:

–MẹrấtbằnglòngvớicáithằngGrê-goa“củamẹ”.Ngaytừđầumẹđãthấylànórấtcókhiếu!...(ngừngmộtlúc,ănxongmónxúp).Conbiếtkhông,hômnaymẹđãgặpcáianhchàngTrungQuốc“củamẹ”trongphòngvật lý.Hai bác cháuđãnói chuyệnbằng tiếngAnh trànggiangđại hải: ởTrungQuốc,hễnóingượclạilàvôphép.Vàkhimẹđềramộtgiảthuyếtmàanhtavừachứngminhđượclàkhôngđúng,anhtavẫncứgậtgùmộtcáchlịchsự.Thếlàmìnhcứphảiđoánxemanhchàngcóýkiếngìkháckhông.TrướcmặtcácsinhviênÁĐông,mẹthấyrấtngượngvềkiểucáchcủamình.Họvănminhhơnchúngtanhiều!...(ănđếnmónmứt).À,E-vơạ,hômnàotaphảimờianhsinhviênBaLan“củamẹ”đếnăntốimớiđược.MẹloanhấybịbơvơởgiữaPa-rimất.

TrongcáiViệnRa-đi-omnhưcáithápBa-ben[53]

ấynhiềuthựctậpsinhởcácnước lần lượtđếnhọc.Baogiờ trongđámhọcũngcómộtsinhviênBaLan.Mỗikhikhôngthểcấphọcbổngchomộtđồnghươngvìcònnhiềuthísinhkhácgiỏihơn,bàQui-ri thườngbỏtiềnriêngrađểđảmbảochomột sinhviên trẻ từVác-xô-viđếnđâyhọc.Vàanh takhôngbaogiờbiếtcáicửchỉhàophóngấy.

...Đươngmảimêvớinhữngcâuchuyệncủamình,Ma-richợtdừnglại,cúixuốngcongáivàhỏivớimộtgiọngkhác:

–Thếnào,congáiyêucủamẹ…Kểchuyệnchomẹnghenào.Chomẹbiếttintứckhắpnơichứ!

Có thể kể bất cứ chuyện gì, cả những chuyện trẻ con. Nghe E-vơthíchthúbìnhluậnvềtốcđộláixecủacôtrungbình70câysốmộtgiờ,Ma-ritỏvẻchămchú,hiểubiết.Bảnthânbà,láixethậntrọng,cũngsaymêmônthểthaonày,nênthườnghồihộptheodõinhữngkỷlụcđạtđượcvớichiếcxePhocủamình.NhữngchuyệnvềcháugáiHê-len,mộtlờicontrẻlàmchobàcườiđếnchảynướcmắt,mộtnụcườibấtngờ,trẻtrung.

Ma-rikhôngcónhiềuthìgiờđểgiáodụcconcái,nhưngmỗingàyI-renvàE-vơ tiếp thuởbàmột ảnhhưởngvôcùng tốtđẹp,được sốngbêncạnhmộtconngườirấtđặcbiệt,khôngnhữngcó tàinăng,màcòncó tâmhồn cao đẹp, vốn rất ghét mọi cái tầm thường nhỏmọn. Bà Qui-ri tránhkhôngbaogiờmangmình ra làmmẫumựcchochị emphụnữkhác.Vớinhữngngườiquángưỡngmộ,Ma-rithườngnói:

“Khôngnhấtthiếtcứphảisốngmộtcuộcđờikhácthườngnhưtôi.Sởdĩ tôidànhđượcnhiềuthìgiờchokhoahọclàvì tôiyêucôngviệcnghiêncứu.Điềumàtôimongướcchochịemchúngtalàmộtgiađìnhbìnhđẳngvàmộtviệclàmmàmìnhhamthích.”

Vàonhữngbữacơmtốiêmđềmđó,đôikhiMa-rivàE-vơcũngnóiđếntìnhyêu.Ngườiphụnữđãtừngthiệtthòiđaukhổvềtìnhcảmấy,tỏrakhôngthíchthúgìtìnhcảmsaymê.CólẽbàsẽrấttánthưởngcâunóicủamộtnhàvănPháp“tìnhyêukhôngphảilàmộttìnhcảmchínhđáng”.

Ma-riviếtchoE-vơ:

“Mẹnghĩrằngchúngtacầnphảitìmsứcmạnhtinhthầntrongmộtlýtưởng cao, nâng những nguyện vọng, ướcmơ ta lênmà không tự kiêu tựmãn.Vàmẹcũngnghĩrằngnếuđặttấtcảýnghĩacuộcđờivàonhữngtìnhcảmđầygiôngtốbãotápnhưtìnhyêuthìthậtđángtiếc.”

Ma-ri biết lắng nghe những lời tâm sự và hoàn toàn biết giữ kínnhữngđiềuđượcthổlộđếnnỗihìnhnhưbàchưabaogiờđượcnghethấy.Ma-risẵnsànggiúpđỡaigặpkhókhănhoạnnạn.Nhưnghễnóiđếntìnhyêuthì câu chuyện với Ma-ri không còn là một cuộc trao đổi tâm tình nữa.NhữngnhậnxétvàtriếtlýcủabàvềtìnhyêuđềuchỉlàchungchungvàchưamộtlầnnàoMa-rinhắclạidĩvãngđauthươngcủamìnhđểrútranhữngbàihọchoặcnhữngkỷniệm.Đốivớibàđólàmộtlĩnhvựcthầmkínmàkhôngaiđượcbénmảngtới,dùlàngườithânthiếtnhất.

Ma-richỉđểchocongáiđoánbiếtnỗibuồnphảisốngxahaichịvàngườianhruộtthânthiết.CuộcsốngxaquêhươngvàcảnhgóabụađãlàmchoMa-rihailầnbịthiệtthòivềtìnhcảmgiađìnhđầmấmđángrasẽlàmchocuộcđờibà thêmêmdịu.Bàviết nhữngbức thư rất buồnchonhữngngườithângiờđâycũngkhôngcònđượcgặpluônnhưtrước,choGiắcQui-rihiệnởMông-pê-li-ê,choDô-dếpvàHê-la,vàchoBrô-ni-amàcuộcđờicũnggặpđauthương:mấthaiconvàđến1930thìchồngchết.

Ma-riviếtchoBrô-ni-a,12thángTưnăm1932:

“ChịBrô-ni-a,emcũngrấtbuồnvìchịemtaphảisốngxanhau.ChịtuycảmthấycôđơnnhưngvẫncònđượcanủilàcóbaanhemcùngởVác-xô-vi, thỉnh thoảngcònđi lại thămhỏi,đỡđầnnhauđược.Đúng thế, tìnhthươngyêuđùmbọcruột thịt là rấtquý.Em thiếunó,nêncàng thấm thíađiềuđó.ChịhãylấyđólàmanủivàđừngquênđứaemgáiởPa-ri.Chúngtahãyđithămnhaunhiềuhơn”.

*

**

Saubữa tối, nếuE-vơcầnđi nghehòanhạc, bàQui-ri nằmngả rachiếcđi-văngngắmcongáisửasoạn.Vềtrangphụcvàthẩmmỹhaimẹconkháchẳnnhau.Nhưngtừlâu,Ma-rikhôngépcongáiphảitheoýkiếncủamình.Trái lại,giờđâyE-vơthườngkhăngkhăngbắtmẹphảimayáomớitrướckhiáosờncổ,ráchtay.Vìvậynhữngcuộctranhluậncủahaimẹcon

thườngchỉđóngkhungtrongphạmvilýthuyết.Vànếukhôngđồngtìnhvớicáchănmặccủacongái,Ma-richỉimlặng,vuivẻ,đôikhicònphatrò:

–Trờiđấtơi!Gótgiàygìmàgớmghiếcnhưvậy!Không,khôngkhinàoconlàmchomẹtinđượcrằngđànbàcongáicứphảiđicàkheonhưvậymớiđược.Lạicòncáimốtgìđểhởlưngáodàinhưthế?Đằngtrướcthìcònthươngđượcchứđờithuởđâulạiđểhởlưnghàngcâysốnhưvậy!Mộtlàlốbịch,hailàdễsưngphổi,balàxấu!Ítnhất,lẽthứbaphảilàmchoconchúý,nếuconbấtchấphai lẽđầu.Nóivậy thôi,chứáocủaconđẹpđấy.Nhưnglúcnàoconcũngmặcđồđen.Màuđenđâucóhợpvớituổicủacon!

Nhữngphútnặngnềnhấtlàlúctrangđiểm.ĐợichoE-vơtôsontrátphấnmộthồilâu,vàđắcývềcôngviệcđóMa-rimớinói:

–Conquaylạiđây,mẹngắmtínào!

Bànhìnngắmrấtthậntrọngrồisửngsốt:

–Conxem,mẹkhôngphảnđốivềnguyêntắccáikiểubôilọlemnày.Mẹbiết rằngxưanayngười ta vẫn làmnhư thế.ThờiAi-cập cổđại,ngườitacònbàyvẽrahơnthếnữakia.Mẹchỉcóthểnóiđiềulàmẹchẳngthấyđẹpgìcả.Tạisaocứlàmtìnhlàmtộicáicặplôngmày,vẽsơnlênđôimôinhưvậychứ!

–Conquảquyếtvớimẹrằngnhưthếnàylàhơnạ!

–Hơn!Nhưngthôi,đểđượcanủi,sángmaimẹsẽvàogiườngngủhôncontrướckhiconcóthìgiờbôinhữngcáilăngnhăngnàylênmặt.Thôi,bâygiờconđichơinhé.À,cóquyểnsáchgìchomẹđọckhông?

–Có,mẹmuốnđọcquyểngìạ?

–Quyểngìđừngnặngnềquá.Phảilàtuổitrẻnhưtụibaythìmớingốnđượcnhữngtiểuthuyếtcăngthẳngbuồnthảm.

BàkhônghềđọcnhữngtiểuthuyếtNgamàkhixưabàhằngưathích.Mặcdầucónhữngkhuynhhướngvănhọckhácnhau,Ma-rivàE-vơcũng

hay đọc những tác giả như Kíp-linh[54]

, Cô-lét[55]

. Bà mới tìm thấy ởnhữngtácphẩmnhư“Quyểnsáchrừngthẳm”,“Trờihửngsáng”nhữnghìnhảnhchânthậtvàrựcrỡcủatựnhiên,màxưanayvẫnlànguồnanủi,chỗsở

trườngcủabà.Ma-ricònthuộchàngnghìncâuthơPháp,Anh,Đức,Nga,BaLan…

Ma-rinằmngảrachiếcghếdàilótnhungđỏ,đầudựavàogốimềmnhồilông,giởmộtvàitrangtrongquyểnsáchE-vơđưa.Nhưngchỉnửagiờsaubàđãbỏsáchra,nhỏmdậy,vớlấycáibútchì,quyểnvở,tậpsáchkhoahọc.Theothóiquen,bàlạighichép,làmviệcđếnhai,bagiờsáng.

Đi chơivề,E-vơnhòmquakhungcửakính tròngnhỏởhành langvẫnthấycònsángởphòngmẹ.Côđẩycửavào.VàtốinàocũngthếvẫnmộthìnhảnhbàQui-riđangngồidướisàn,xungquanhnàogiấytờ,nàothướctính,nàosách.Ma-rikhônghềquenngồitrướcbàngiấy,trênmộtghếbànhtheo truyền thốngnhữngnhà“tư tưởng”.Bàcầnmộtchỗ thật rộngđể trảinhữngtàiliệu,nhữnggiấyvẽsơđồ.

Mảichămchúvàomộtbàirắcrốivàtuybiếtcongáivề,bàkhôngngẩngđầulên.Đôilôngmàycaulại,vẻmặtđămchiêu.

Một quyển vở đặt trên đầu gối,Ma-ri đương viết những dấu hiệu,nhữngcôngthứcbằngbútchì,miệnglẩmnhẩm.

Vàcũngnhưsáumươinămvềtrước,tronglớphọctínhởtrườngtưthụcXi-óoc-ca,bàgiáosưđạihọcXoóc-bonấy,giữatrungtâmPa-ri,cáchVác-sa-vangót2.000km,vẫnđếmbằngtiếngBaLan,tiếngmẹđẻ.

CHƯƠNGXXVI

PHÒNGTHÍNGHIỆM

–BàQui-ricóởđâykhông?

–TôitìmbàQui-ri,bàđãđếnchưa?

–AnhcótrôngthấybàQui-rikhông?

Nhữngnhânviênphòng thínghiệm– cảnam lẫnnữ–mặc áoblutrắng,hỏi thămnhau tronggianphòngmànữbáchọcphảiđiquakhivàoviệnRa-đi-om.Sángnàocũngvậy,thườngcótừnămđếnmườingườiđứngtrựcsẵnởđó.Aicũngmuốnhỏimộtcâu,xinmộtlờichỉbảomàkhông“làmphiền”đếnMa-ri, bà thườnggọi đùađó là ban “Xô-viết” củaViện.Đúngchíngiờ,chiếcxehơicũlướtsauhàngràophíađườngPi-eQui-ri;quayvàotrongsân.Tiếngcửaxeđóngsập.BàQui-rixuấthiệngiữakhungcửacủaViệnmở ra vườn.Mọi người vui vẻ vây chung quanhMa-ri. Với nhữnggiọngkínhcẩnrụtrèngườithìbáorằngđã“đo”xonghoặcchobiết tinvềdungdịch“pô-lô-ni”,ngườithìgợiýmờiMa-riđếnxemmáyUyn-xơn,sẽthấykếtquảkhảquan.

Ma-rirấtthíchnhữngcâuhỏidồndậpđầynghịlựcvàlònghăngsaynhưthếmởđầuchomộtngàylàmviệc.Chưakịpđicấtáomũ,bàcứđứnggiữanhữngngườiđồngsự.MỗinétmặtđămchiêulạinhắcnhởchoMa-rimộtthínghiệmmàtrongnhữnglúcyêntĩnhbàđãđểtâmsuynghĩ.

–AnhPhuốc-ni-ê,tôiđãnghĩđếnviệcanhnóivớitôi.Ýhayđấy,nhưngphươngphápđềrakhôngdùngđược.Tôiđãtìmracáchlàmkhácđểcóthểdẫnđếnkếtquả.Tasẽbànthêm.ThếnàochịCốt-ten?Chịtìmrasốmấy?Chịchắctínhđúngchứ?Tốihômqua,tôilàmlạibàitínhvàđápsốhơikhác.Thôiđểrồixem.

Trongnhữngnhậnxét ấy,khônghềcóchỗnàonhầm lẫnhoặcđạikhái.NhữngphútmàMa-ridànhchoai,hoàntoànđượcdồnvàovấnđềmàngườiấyđangtìmtòisuynghĩ,vấnđềmàbàbiếtrõtừngchitiếtmột.Ngaysauđấy,bàlạichuyểnsangvấnđềkhácvớimộtngườihọctròkhác.Bộóc

Ma-ri thíchhợpmộtcáchkỳ lạvớimônthể thaođặcbiệtđó.Ởphòngthínghiệm,nơitậptrungbiếtbaotrí tuệmiệtmài,bàcũngvínhưnhữngkiệntướngđánhcờ,khôngnhìnbàncờ,vẫntheodõiđượccùngmộtlúcba,bốnváncờkhácnhau.

Nhiềungườiđiqua,chàovàdừnglại.Cuộchọpkhônghẹnmàđông.Ma-ringồingayxuốngbậccầuthangvàtiếptụccuộcgiảiđápkhôngchútnghi thức này.Ngồi thấp phải ngẩng đầu lên những người làm việc đứngngaybêncạnhhaydựavàotường,trôngbàkhôngcótưthếcổđiểncủamộtthủtrưởng.Thếnhưng!...

NhữngsinhviênthựctậpởphòngthínghiệmđềudoMa-richọnsaukhiđãsáthạchcặnkẽ.VàcôngviệccủahọcũngdoMa-richỉđịnh.GặpkhókhăngìhọđếnhỏiMa-rivàtintưởnglàbàsẽtìmrasailầmtrongthínghiệmđãlàmchohọlạchướng.

Saubốnmươinămtrời làmcông táckhoahọc,nhànữbáchọc tócbạcấyđã tích lũyđượcmộtvốnhiểubiết rộng lớnđã trở thànhkho sáchsốngcủaViệnRa-đi-om.BàđãđọctấtcảcácbàibáocódínhlíuđếnnhữngthínghiệmởViện,bằngnămthứtiếngbànắmrấtvững.

Bà khámphá ra những phát triểnmới của các hiện tượng, và phátminhranhữngkỹ thuậtmới.Vàsaucùng,Ma-ricómộtđức tínhvôcùngquýbáuđểgỡrốichomớbòngbonggiữakiếnthứcvàgiảthuyết,đólà“đầuóc thực tế”.Những thuyết lungbung,nhữnggiảđịnhhấpdẫncủamộtvàithựctậpsinhđềubịbàQui-rivậndụnglýlẽsắcbénbácbỏ.Làmviệcvớimộtngườithầynhưthế,vừamạnhdạn,vừathậntrọngthậtantoànbiếtbao!

Nhómtụtậpởđầucầuthanglạitandần.AimaymắnđượcMa-rigợiýphấnkhởitrởvềnơilàmviệc.BàQui-riđivớimộtngườitrongbọnhọđến“phòngvậtlý”hay“phònghóahọc”vàtiếptụcbànluậntrướccácdụngcụthínghiệm.Sauđó,bàmớiđượcgiảiphóngđểvềphòngriêng,mặcáobluđen,vàchămchúvàocácthínghiệmcủamình.Nàobàcótậptrungtưtưởngđượclâu!

Lạicótiếnggõcửa.Mộtnghiêncứusinhtrẻxuấthiện,taycầmmộttậpbảnthảo.Sauanhcònmộtngườinữađợi.CứngàythứhaiHànlâmkhoahọchọpđể thôngbáo.Các tácgiả có công trìnhđượcbáo cáoởhộinghịngaychiềuhômấy,thườngđếnxinbàQui-riýkiếntrước.

Ma-risangmộtphòngthậtsángđểđọccácbảnbáocáođó.Mộtbànlàmviệctobằnggỗsồi,mộtngăntracứusách,nhiềutủsách,mộtmáychữđã cũ,mộtghếbànhbọcda làmchophòngcómộtvẻnhãnhặn, kínđáo.Trênbàn,mộtlọmựcbằngđáhoa,nhiềuchồngsách,mộtcốcvạiđựngmộtlôbútmáyvàbútchìvótnhọn,một“mỹnghệphẩm”domộthộisinhviêntặng;mộtcáibìnhnhỏkhảocổđàođượcởIt-si-a,màunâurấtxinh.

NhữngbàntayđếnnộpnhữngbáocáosắptrìnhbàyởViệnhànlâm,runlênvìcảmđộng.Cáctácgiảbiếtrằngcôngtrìnhcủahọsẽđượcđọcrấtcẩnthận.DướiconmắtnghiêmkhắccủaMa-ri,baogiờcâuvăncũngchưathậtsáng,đoạnviếtvẫnchưathậtgọn.Bàkhôngchỉtìmranhữngsailầmvềnộidungkỹthuật,màcònthảolạitừngcâu,chữalạitừnglỗivănphạm.

–Tôinghĩthếnàymớigọilàtạmđược.

Rồi bà đưa lại bản thảo –mà anh đã phải trầy trật lắmmới hoànthành–chonhànghiêncứutrẻđangtoátmồhôivìlolắng.

Gặpmộtcôngtrìnhlàmchomìnhhàilòng,Ma-ritươicườikhen:

–Đượclắm!Rấttốt!

Người làmbáocáonhưđượcchắpcánhmàbayđến tậnphòng thínghiệmcủagíáosưPe-ranh,cónhiệmvụtrìnhbàytrướcViệnHànlâmkhoahọcnhữngthôngbáocủaViệnRa-đi-om.

Giáosưkhôngngớtlờikhen:

–BàQui-richẳngnhữnglàmộtnhàvậtlýhọclừngdanh,màcònlàvịgiámđốcphòngthínghiệmgiỏinhấtmàtôibiết.

Bíquyếtcủatàinăngấyởđâu?TrướchếtlàdotinhthầntráchnhiệmhiếmcócủaMa-ri.Bàlàngườiđầytớtrungthành,ngườibảovệnhiệttìnhuytínvàlợiíchcủaViệnRa-đi-om.

Ma-riQui-ri kiên trì thu thập dự trữ chất phóngxạ cần cho nhữngcôngtrìnhnghiêncứuquymô.ThưtừtraođổigiữaMa-rivàcácgiámđốcnhàmáyRa-đi-omBỉvàHội liênhiệpcácmỏởCa-tăng-ga luôn luônkếtthúcnhưsau:HộiLiênhiệpmỏgửibiếubàQui-rimấytấnphếliệu.VàMa-rihăngháibắttayngayvàoviệckhaithácchấtphóngxạđangthiếu...

Năm này qua năm khác, phương tiện của phòng thí nghiệm giàu

thêm.NgườitathườngthấybàcùnggiáosưPe-ranhđếncácbộxinthêmtrợcấpvàhọcbổng.Vìlà“bàQui-ri”nênaicũngđềulắngnghe.Năm1930,bàgiànhđượcmộtngânsáchđặcbiệtlànămtrămnghìnquanchoviệcnghiêncứu.

Cũngcólúcmệtnhọcvàhơibựcvìcứphảichạychọt,bàkểlạichoE-vơnhữngbuổichầuchựcởphòngđợi,nhữngnỗiloâubựcbộivànóiđùa:

–Khôngbiếtchừngđếnlúchọđuổimìnhrakhỏicửanhưnhữngkẻănmày.

Đượcmột tay láivữngvàngnhưvậy,phòng thínghiệmQui-ridầndầnđivàokhámphátấtcảcáclĩnhvựccủakhoaphóngxạcònbíẩn.

Từ1919đến1934,nhữngnhàhóahọcvàvậtlýởViệnRa-đi-omchođăngbốntrămtámmươibabáocáokhoahọc,gồmbamươiluậnán.Trongsốbốntrămtámmươibathôngbáođó,bamươimốtbàilàcủabàQui-ri.

Consốdùcaovẫnđượcchúthíchthêm–vềcuốiđờimình,bàQui-richuẩnbịchotươnglaivớimột tinhthầnhysinhcaocả,vàdànhphầnlớnthờigiờvàonhiệmvụ lãnhđạovàgiảngdạy.Nếubàcũngcó thểđểmỗiphút củamìnhvàocôngviệcnghiên cứucủamìnhnhưnhữnganhem trẻcùnglàmviệc,thửhỏisựnghiệpsángtạocủabàcòntiếntriểnđếnđâu?VàaicóthểnóiđượcphầnđónggópcủaMa-rivàobaocôngtrìnhnghiêncứumàbàđãgợiý,dìudắttừngbước?

Ma-ri khônghềđặt chomìnhhai câuhỏi đó.Bà lấy làmmừngvềnhữngthắnglợiđạtđượcdotậpthểnhữngnhàbáchọcmàbàgọivớimộtgiọngtựhàokínđáolà“Phòngthínghiệm”.

Nhữngkhiếuvềtâmlývàlòngnhânđạođãgiúpnhànữbáchọcvốncôđộc,trởthànhmộtngườicótàicổvũ.Bìnhthườngrấtítthânmật,bàQui-riđãgiànhđượclòngquýmếntậntụycủangườicùnglàmviệcmàsaubaonhiêunămcộngtáchằngngày,bàvẫntrântrọnggọilà“cô”hay“ông”.

NếuMa-rimảibànvềmộtvấnđềkhoahọcmàngồingoàitrờiquálâu trêncáighếdàingoàivườn thì lập tứcgiọng loâucủamộtchịphụ tánhắcnhở:

–Mờibàvàongaychokẻobịlạnh!

VànếuMa-rimải làmviệcquêncảăn,cũngcónhữngbàn taykín

đáođặtmộtítbánhmì,hoaquảngaybêncạnhbà.

Anh em “lao công” ở phòng thí nghiệm và những công nhân cảmthấyquýbàvôhạn.KhiMa-rimượnmộtláixeriêng,thìngườitathấyanhGioócBoa-tơtừtrướcvẫnkiêmlaocông, thợmáy, láixe, làmvườn,rưngrưngnướcmắtvìtừnaysẽkhôngđượcđưabàQui-ritừphốPi-eQui-riđếnbếnBê-tuyn.

Mộtlòngthươngyêuvôhạn,tuykhôngbộclộra,gắnbóMa-rivớinhữngngười cùngđấu tranhvà giúp bà thấy được trong gia đình lớn nàynhữngtâmhồnnồngnhiệtcaoquýnhất.Chưalầnnàomẹtôibuồnnhưhồithángchínnăm1932khiđược tinmột trongnhữnghọc trògiỏi củabàbịchếtđộtngột.

Bàviếtchotôi:

“ĐếnPa-rimẹbịmộtnỗibuồnlớn.NhàhóahọctrẻRay-môngmàmẹrấtmếnchếtđuốiởmộtsôngnhỏvùngÁc-đécsơ.Mẹđãxúcđộngđếnbànghoàng.Bàmẹanhviếtthưnóirằngnhữngnămtrờilàmviệcởphòngthínghiệmlànhữngnămquýnhấttrongđờianh.Nhưngcóíchgìnếucuộcđờikếtthúcnhưthế.Mộttuổitrẻđầyhứahẹn,mộtthanhniênkhôingô,tuấntúđángyêu,nhữngnăngkhiếuđặcsắc–tấtcảđềumấtđichỉvìmộtcuộctắmsôngtaihại”.

CặpmắtsángsuốtcủaMa-riphânbiệtcáikémvàcáigiỏi,nghiêmkhắcnhìnrachỗmắcmớthườnglàmchongườinghiêncứukhôngvươnlênthànhnhàbáchọcđược.Bàsợnhấtnhữngaivụngvề.Cònsợhơncảkẻhaykhoekhoang.Mộtbàntaylóngngónglàmđổvỡcảmộtcôngtrìnhlắpmáytrongphòngthínghiệmlàmbàphátbực.Mộthôm,bàthânmậtnóivềmộtngườilàmthínghiệmkhôngcótài:

–Nếuaicũngnhưanhta,thìmônvậtlýkhómàtiếnđược.

Mỗi lần một đồng sự trình bày xong một luận án, một đề tài tốtnghiệphoặcđượcmộtgiảithưởngthìcảphòngthínghiệmthườngtổchứcănmừng.Mùahạ,làmởngoàitrời,dướibóngnhữngcâytràởngoàivườn.

Mùađông,tiếngbátđĩaloảngxoảngbỗnglàmrốiloạnsựyêntĩnhcủathưviện,gianphòngrộngrãinhấtcủaViệnRa-đi-om.Bátđĩa thậtkỳdị!Cốckếttủađượcdùnglàmchénnướctràvàlyrượusâmbanh,đũakhuấybằngthủytinhthaychothìa.

Chịemsinhviênbưngbánhmờicácbạn,cácthầyvàcáccôngnhânviên.ĐếndựcóĂng-đrêĐờ-biếc-nơ,giáosưphụtráchcácbuổithuyếttrìnhcủaViện; Phéc-năngHô-nếch, trưởng phòng thí nghiệmvàmột bàQui-rihoạt bát, vui tươi, tay cứ phải giữ cốc nước trà cho khỏi bị đámđông vachạm.

Bỗng ai nấy im lặng.BàQui-ri sắp chúcmừngngười trúng tuyển.Vài lời nói ấmáp, khenngợi công trìnhđộcđáo, vànêubật khókhănđãvượtqua.Cảphònghoanhônhiệt liệtkhibàchúcmừngchamẹnhânvậtchínhcủabữatiệc,haynếulàmộtngườinướcngoàithìthămhỏitổquốcxaxôicủaanh:“Trởvềđấtnướctươiđẹpcủaanh,đấtnướcmàtôibiếtrấtrõ,vàđãđượcđồngbàocủaanhđóntiếpâncần,monganhsẽgiữmãimộtkỷniệmtốtđẹpởViệnRa-đi-om.Anhsẽthấyrằngchúngtalàmviệcrấtnhiều,làmhếtsứcmình”.

CómộtvàibữatiệctràđãlàmMa-ricảmđộngđặcbiệt.Đólàhailầnănmừngluậnántiếnsĩkhoahọccủacongáivàconrể.

Ma-ri thấyrõsựphát triểnthiêntưcủahainhàbáchọctrẻ tuổiấy,dướisựchỉđạocủamình.Năm1934,haivợchồngI-renđạtđượcmộtthànhcôngrựcrỡ:Saunhiềunămnghiêncứuvềsựbiếnchấtnguyêntử,I-renvàPhrê-đê-ríchGiô-li-ôđãtìmrađược“phóngxạnhântạo”:đembắnpháhạtnhân củamột vài chất như nhôm (Al), họ đã có thể biến chất này thànhnhững chất phóng xạmới, chưa có trong thiên nhiên, từ nay sẽ là nhữngnguồnphóngxạ.Cóthểdễdàngđoánđượctácdụngcủasựcấutạonguyênthủylạlùngđótrongcáclĩnhvựchóahọc,sinhlýhọc,yhọc.Rồiđâyngườitasẽchế tạo trongcôngnghiệphàng loạtcácchấtcó tínhphóngxạgiốngnhưRa-điđểđápứngnhucầutrịbệnhbằngphóngxạ.

TrongmộtbuổihọpởHộivậtlýmàcongáivàconrểtrìnhbàycôngtrìnhcủahọ,Ma-richămchútựhào,ngồilẫnvớithínhgiả.GặpAn-beLa-boóc,khixưalàphụtácủamìnhvàcủaPi-eQui-ri,bàniềmnởkhácthường.

–Thếnào?Chúngnóitốtđấychứ?Tôinhớlạicáithờioanhliệtcủachúngmìnhởphòngthínghiệmcũ.

Bàxúcđộngquá,saysưaquá,ngồimãitrongbuổiliênhoan.Lúcvề,

đi bộ dọc bến tàu cùng với nhiều bạn đồng nghiệp, câu chuyện vẫn xoayquanhthànhcôngcủađôitrẻ.

ù

BênkiavườncủaViệnởphốPi-eQui-ri,nhómcộngtáccủagiáosưRơ-gômàMa-rithườngthânmậtgọilà“nhữngngườiđàngtrướcmặt”đanglaovàotìmtòicáchtrịbệnhungthư.Từ1919đến1935,támnghìnbatrămmườichínbệnhnhânđượcchữaởViệnRa-đi-om.

Clốt Rơ-gô, một nòng cốt của phòng thí nghiệm, cũng ra sức tậptrungphương tiệncần thiết chosựnghiệpcủamình:chấtRa-đi,máymócđiềutrị,cácphònglàmviệc,mộtbệnhviện.Trướcconsốrấtlớnnhữngcakhỏibệnhvàdonhucầukhẩncấp,ôngphảiđivayRa-đi–HộiliênhiệpmỏởCa-tăng-ga Thượng chomượn đếnmười gamRa-đi – và vận động nhànướcvà tưnhân trợcấp.Cómộtnhàhảo tâmbiếuhộiQui-riba triệubốntrămnghìnPhơ-răngmàtếnhịgiữkín,khôngchobiếttên.

Trung tâmchữabệnh theophươngphápQui-rinổi tiếngnhấtnướcPhápthànhhình.Uytíncủanórấtlớn.Rồiđây,hơnhaitrămthầythuốcởnămchâusẽđếnxinthựctậpđểhọccáchchữabệnhungthư.

Tuykhôngthamdựvàocôngviệcsinhlýhọcvàyhọc,bàQui-rirấtchămchútheodõibướctiếncủahaingànhnày.BàrấttâmđồngýhợpvớigiáosưRơ-gô,ngườiđồngsựcómộtýthứcphụcvụcaocảvàmộttinhthầnvôtưtuyệtđối.CũngnhưMa-ri,ôngluônluôngạtbỏnhữnglợinhuậnvậtchất.Giáđivàokhámbệnh tư,ôngcó thểgiàu to,nhưng riêngýnghĩđócũngkhônghềnẩyratrongtâmtríông.

BàQui-rivàôngRơ-gôrấtđỗikinhngạcvềsựhiệunghiệmcủacáchchữabệnhtheophươngphápQui-ri,khicóbàntaychuyênmôngiỏi,nhưngcũngchungmột lo lắng.Họvôcùng longại,vàbất lực trước tệ lạmdụngchấtRa-đithiếulươngtâm,đanglantràntrênthếgiới.Chỗnày,nhữngthầythuốc vì chưa hiểu, cứ dùng bừa chất phóng xạ đối với người bệnh, màkhônghềnghĩđếnnguycơcủalối“điềutrị”đó.Nơikiabánthuốcmenhoặcmỹphẩm“cóchấtRa-đi”đôikhicònlấycảtênQui-riđểlàmquảngcáo...

Nhưngmẹtôi,giađìnhQui-ri,giáosưRơ-gôvàViệnRa-đi-omtuyệt

đốixalạvớinhữngviệclàmđó.

*

**

–Bácxemhộcógìquantrọngkhông?–Ma-ribậnrộnchỉchobàRa-đêthưkýriêngtậpthưtừbáochíđếnhômtrước.

Những phong bì thường chỉ ghi vắn tắt “BàQui-ri Pa-ri” hay “BàQui-ri,nữbáchọcPháp”.Mộtnửalàthưxinchữký.

Vớiloạinàyđãcómộtphiếuinsẵncâutrảlời:Vìkhôngmuốnchochữký,hoặckývàoảnh,bàQui-rixinlỗi...Đốivớihạngcuồngnhiệt,viếttámhaymười trang, bằng nhiều thứmực, điên rồ, dớ dẩn, thì chỉ cómộtcáchtrảlờilàimlặng.

Cáctrườnghợpkhác,bàQui-ricặnkẽđọcchothưkýtừngbứcđiệngửiđồngnghiệpởnướcngoài, từng lá thư trả lời bao tiếng cầu cứu tuyệtvọngcủanhữngngườicứnghĩ rằngđã làMa-riQui-ri làcó thểcứuchữađượcmọibệnhhoạn,làmnhẹmọiđauđớn;lạicònthưcủamấynhàchếtạomáymóc,rồibảngiácả,hóađơn,phúcđápcôngvăn,tấtcảthànhbốnmươibảyhồsơ.Nàonhưthếđãđủđốivớiquanhệrộnglớncủanhànữbáchọc.Khắpnơigửiđếnthưxingặp.Cứsángthứbavàthứsáu,Ma-rimặccáiáođenlịchsựnhấtcủamìnhmànói:

–Hômnaylàngàygiaothiệp.Taphảichỉnhtềchứ.

Từsớm,hànhlangphòngthínghiệmđãđôngngườingồiđợi,cócảnhàbáomàmộtlờidặntrướccủabàthưkýRa-đêlàmhọcụthứng:

– BàQui-richỉ tiếpnhữngvịnàohỏivềvấnđềkỹ thuật.Xinmiễnphỏngvấnriêng.

Ma-ri vốn rất nhã nhặn, nhưng trong gian phòng chật hẹp, nghiêmnghị,vớimấychiếcghếkhôngđệm,sơsài,trướcsựsốtruộtkhônggiấunổicủaMa-rilúclúclạiđưamắtlênnhìnđồnghồ,kháchđếnnóichuyệnkhôngtàinàongồilâuđược.

Cứđếnthứhaivàthứtư,mớisángraMa-riđãđứngngồikhôngyên.

Vìđúngnămgiờchiềuphảilênlớp.Saubữaănsáng,bàvàophòngriêngởbếnBê-tuynsoạnbàigiảng.Bàbiênsẵnramộttờgiấyđầuđềtừngchương.Khoảngbốngiờrưỡi,bàđếnnơilàmviệcvàlạingồiởmộtphòngnhỏđểchuẩnbịthêm.Lúcnàyaimuốngặpcũngkhôngđược.

Haimươinhămnămdạyhọc,thếnhưngmỗikhibướclênbụcgiảngđườngnhỏ, trướcmặtbamươibảy,bốnmươihọc trò,bàvẫnkhôngkhỏixúcđộng.

Mộtnếphoạtđộngcăngthẳngđángsợ.Ma-ricònviếtbáo,soạnsáchkhoahọc.Mộtquyểnnóivề“Sựđồngvịvàchấtđồngvị”,mộttiểusửPi-eQui-rixúctíchvàcảmđộng,mộtquyểnsáchthugọntoànbộbàigiảngcủaMa-riQui-rivớimộthìnhthứchoànhảo.

ù

Những năm trời trong sáng và phong phú đó cũng là những nămchiếnđấudũngcảm!Ma-ricónguycơbịhỏngcảhaimắt.

Kểtừnăm1920,thầythuốcđãbáođộnglàcảhaimắtcótriệuchứngthànhmàng,vàsẽhoàntoànkhôngnhìnthấygì.Ma-rikhôngđểchoaiđoánbiếtnỗithấtvọngcủamình.Bànóithẳngvớihaiconcáitaihọaấyvàbànngayđếncáchchữa;độhai,banămnữasẽmổmắt.Từnaynhãnmắtmờdần,nhưđặtmộtđámsươngmùvĩnhviễngiữabàvàthếgiớibênngoài,vớicôngviệcnghiêncứu.

Ma-riviếtchoBrô-ni-a,10tháng11năm1920:

“Embịrầyrànhấtvềhaimắtvàhaitai.Mắtkémlắmrồi,vàcóđiềutrịchắccũngchẳngănthuagì.Taicứùsuốtngày,cókhiđếnnhứcóc.Emrấtlo,côngviệccóthểbịtrởngại,thậmchígiánđoạnhẳn.MấytriệuchứngtrêncólẽdochấtRa-đigâyra,nhưngkhôngkhẳngđịnhhẳnđược.

Đólànhữngnỗibuồncủaem.Chịđừngnóivớiai,đểchokhỏilanrangoài.Thôi,tabànchuyệnkhác”.

“Đừngnóivớiai”,vớiI-renvàE-vơ,Ma-ricũngdặnnhưthế,vớicácanhchị,vớianhruộtlànhữngngườitâmsựduynhấtcủamình.Ma-richỉcómộtlongạilà,nếukhônggiữkín,đểtinnàylanra,vàmộtngàykia,báosẽđăng“BàQui-ribịtànphế”.

Haibácsĩđiều trị chobàQui-ri,cũng lo nhưvậy.Người bệnh lấy

mộttênkhác.ĐólàbàCa-rênàođóbịmắtcómàng.VàmỗilầnE-vơvàohiệuthuốchỏimuakính,cũnglàmuachobàCa-rêđóthôi.

Ma-riviếtchoE-vơngày13tháng71923:

“Mẹđịnhđimổmắtvàongày18,sángthứtư.Conchỉcầnvềtừtốihôm trước.Vớicáinóngkhủngkhiếpnàye rằngconmệt.ConnóihộvớibạnbèởLác-cu-étrằngmẹđangbậnvềmộtcuốnsáchmàhaimẹcontacùnglàm,dođómẹcầnđếnconvìngườitagiụcgấp.

Mẹhôncon

Nóicàngítcànghayconnhé!”

Nhữngngàynóngnựcnằmbệnhviện,E-vơphảibónsúpbằngthìachobàCa-rêimlặng,đầuquấntoànbăng.Mốilongạibệnhcóthểtrởchứnggâyxuấthuyết,hàngtuầnlễlàmtiêutanhyvọngkhỏibệnh.

Hai lần mổmắt nữa vào tháng ba 1924.Một lần thứ tư vào năm1930. Vừa mới được tháo băng, Ma-ri đã tập dùng đôi mắt không bìnhthường,đãmấtnhân,khôngcònđiềutiếtđượcnữa.

Ma-riviếtchoE-vơ,từnơiđiềudưỡngởCa-va-levàithángsaulầnmổthứnhất:

“Mẹcốtậpđilạikhôngdùngkínhcótiếnbộ.Đãhailầnđichơinúi,đườnghiểm,sỏiđágậpghềnh,thếmàvẫnbướcnhanh,khôngcóchuyệngì.Cái khó khăn hiện nay là cứ nhìnmột hóa hai, thành thử không nhận rađượcaiđếngần.Mỗingàymẹtậpđọcvàtậpviết.Đếnnayviệcđócònkhóhơntậpđi.CólẽconsẽphảigiúpmẹbiênsoạnbàichoBáchkhoaToànthưAnhquốc”.

DầndầnMa-riđãthắngsốmệnh.Nhờđeothêmkínhtobàđãcóthểnhìn gần như bình thường, đi ra phốmộtmình, lái xe lấy và ở phòng thínghiệmlạilàmđượcviệccânđotỉmỉ.Mộtsựkỳdiệucủabà!Ma-rilạithoátkhỏibóngtối,lạicóđủánhsángđểlàmviệc,làmviệcchođếnhếtđời.

Mộtbứcthưnhỏ,Ma-riviếtchoBrô-ni-a,từthángchín1927,chobà

biếtbíquyếtcủathắnglợinày:

“Nhiềulúcemkhôngcònđủcanđảmnữavàtựnhủrằngcólẽđếnphảinghỉhẳn,vềsốngởthônquêvuivớivườntược.Nhưngtrămnghìndâyràngbuộc,biếtbaogiờmớithuxếpđượcnhưthế.Emcũngchẳngrõ,màdùchỉviếtsáchkhoahọc,chảchắcmìnhđãcóthểrờiđượcvàthínghiệm”.

*

**

“Chảchắcmìnhcóthểrờiđượcphòngthínghiệm...”

Muốnhiểuđượclờithốttừđáylòngấy,phảithấyMa-ritrướcnhữngdụngcụthínghiệmcủamìnhmỗikhixongsựvụhàngngàylàbàlạicóthểsaysưanghiêncứu.Khôngcứphảimột thínghiệmquantrọng,khuônmặtgàygòmới tỏ rađămchiêungâyngất.Chỉviệc thổi thủy tinhđượcMa-rilàmvớimộtbàntaynghệsĩ,hoặccânđochínhxáccũnglàmchobàsungsướnghânhoan.Saunày,mộtcôphụtáchămchúvànhậycảmtênlàSa-mi-êsẽnhớlạimiêutảbàQui-rihằngngày,tiếcrằngkhôngcómộtbứcảnhnàoghilạivẻsaysưangâyngấtấy:

“Bàngồitrướcmáy,làmcáiviệcđolườngtrongánhsángmậpmờcủamộtphòngkhôngsưởiấm,đểtránhnhữngthayđổinhiệtđộ.Mọithaotácnhưmởmáybấmđồnghồđo,nhấcquảcânv.v...đềuđượcMa-ri làmvớimộtkỷluậtvàmộtsựnhịpnhàngđángphục.Mộtnhạcsĩđánhdươngcầmcũngkhôngsửdụngđôitaynhịpnhàngđếnvậy.Đólàmộtkỹxảotuyệttrần,xuốngmứcthấpnhấthệsốsailầmcủabảnthân”.

Saukhitínhtoánrấtnhanhđểsosánhkếtquả,bàtỏravuisướngthậtsựvìsaisốcònthấphơngiớihạnchophéprấtnhiều,đảmbảorằngđolườngđãchínhxác.

Ma-rithườnglàmviệcrấtsaysưa.Cólần,vàonăm1927,I-renốmnặng, làmbà lo lắngmấtănmấtngủ,nhưngkhiđãđứng trướcmáy trongphòngthínghiệm,thìbànhưquêntấtcả,ngườiquenđếnhỏitinvềI-renchỉđượctrảlờivắntắt,lạnhlùngvàsauđóMa-ricòntỏrabựcdọclà“khôngđượcyênmàlàmviệc”.

TahãyngắmMa-riđanglàmmộtthínghiệmcơbảnchếtạoraAc-ti-

niXđểlấyquangphổcủanhữngtiaan-pha,côngtrìnhcuốicùngcủanhànữbáchọc.

–PhảilấyAc-ti-niXnguyênchấtởmộttrạngtháihóahọclàmchonókhôngthểtỏakhíđược.

Cảmộtngày làmviệcvẫnchưa thể tách riêngđượcchấtđó,Ma-riQui-riởlạivàthínghiệm,bỏbữaănchiều.Nhưngchấtđóđâuchịutáchranhanh,phải làmviệccảđêmchocáinguồnphóngxạđangđượcđiềuchếkhôngkịpgiảmđinhiều.

Đếnhaigiờsáng,vẫncònmộtthaotáccuốicùng:phảilytâmdungdịchtrongmộtgiờ,trênmộtcáigiáđặcbiệt.Tiếngmáylytâmchạyngherấtmệt.NhưngMa-ricứđứngcạnhnó,khôngchịurờicănphòng.Mắtbàgắnvớicáimáy,tưởngchừngnhưlòngthathiếtmongchothínghiệmcókếtquảcóthểbấtchấpAc-ti-niXkếttủa.

Lúcnày,đốivớibàQui-ri,ngoàimáy ly tâmra,khôngcòngì trênđờinữa;cảcuộcsốngngàymai,cảcáimệtcơthể.Thậtlàmộtsựtậptrungcaođộvàoviệcđanglàm…

Khithínghiệmkhôngđạtkếtquảmongmuốn,trôngMa-rithậtthiểunão.Ngồitrênghế,haitaykhoanhlại,lưngkhom,mắtnhìntrốngrỗng,Ma-rigiốngnhưmộtbàcụ thônquê, rấtgià,mặtbuồn rầu trướcmộtcái tanglớn.Ainấytưởngnhưmộttaihọagìxảyra.Hỏithìđượccâutrảlờithốngthiết:

–ThếlàkhônglấyđượcchấtAc-ti-ni!

Hoặcbàđổlỗi:

–ChấtPô-lô-ninóthùtôi!

Nhưngnếucókếtquảthìlòngnhẹnhõm,vuivẻríurít,Ma-riradạovườnhoa,nhưmuốnthổlộvớinhữngkhómhồng,mấygốctrà,vớimặttrờitấtcảniềmvuisướngcủamình.Ma-rilạilàmlànhvớikhoahọcrồi,lạicườinóivuivẻ.

Nếumộtngườinghiêncứu,nhânlúcđó,ngỏýmuốnđểbàxemmộtthínghiệmđanglàm,lậptứcbàcùngđiđếntậncáimáyđangđếmnguyêntử

đểngắmquặnguy-lê-mítđangphátquang,doảnhhưởngcủaRa-đi.

Trướcnhữngsựkỳdiệuquenthuộcđó,đôimắtmàutrosánglênvì

sungsướng,dườngnhưMa-riđangngắmmộtbứchọacủaBô-ti-xê-li[56]

hoặccủaVéc-me[57]

vậy.

CHƯƠNGXXVII

NHIỆMVỤĐÃXONG

Nhiều lúc Ma-ri nói đến cái chết của mình. Bà bàn luận về hiệntượngkhôngtránhđượcnàymộtcáchbìnhthản,vànóiđếnnhữnghậuquảthiếtthựccủanókhôngchútxaoxuyến:

–Cốnhiênlàtôikhôngthểsốngđượcnhiềunămnữa.

Hoặc:

–TôilongạisốphậncủaViệnRa-đi-omsaukhitôichết.

ThựcratronglòngMa-rikhônghềbìnhthảncamchịusốmệnh.Vớitất cảbảnnăngcủamình,Ma-riđẩyxa cái ý nghĩ kết thúc.NhữngngườikhâmphụcMa-ri thườngnghĩrằngbàđãcómộtcuộcsốngkhônggìsánhtày.NhưngđốivớiMa-ri,cuộcsốngđónàocóđángkểchisovớisựnghiệpđangtiếnhành.

Bamươinămtrướcđây,nhưlinhcảmtrướccáichếtdongẫunhiênđưa lại,Pi-eQui-ri cũngđã laovàocôngviệcvớimộtnhiệt tìnhbi thảm.NaylạiđếnlượtMa-ritháchthứcvớithầnchết.Nhưđểchốnglạicuộctấncôngmàbàthấytrước,Ma-rinônnóngdựnglênmộtbứctườngkếhoạchvànhiệmvụ,bấtchấpsựmệtnhọcngàymộttăng,bấtchấpcácbệnhmãntínhđangđàyđọamình:mắtkém,taiù,thấpkhớpbảvai.

Nhữngcáiđócónghĩa lýgì?Cònnhiềuviệckhácquan trọnghơn.Ma-rimớichoxâymộtnhàmáykhaithácRa-đitừcácquặngphóngxạ.Bàđã từngaoướcnó từ lâuvàgiờđâyđang làmởđónhững thínghiệmđầutiênđầyhàohứng.Bàcònbậnvềquyểnsáchmàsaukhibàchếtđi,sẽkhôngailàmđược.RồicôngviệcvềnhómAc-ti-nichưatiếnđượcbaonhiêu,sauđólạicònphảinghiêncứucấutrúctinhvicủatiaan-pha.Sángdậysớm,tấtbậtđếnphòngthínghiệm,tốiănxonglạiquayvềphòngthínghiệm…

Bàlàmviệcmộtcáchvộivãkhácthường–vàvớimộtsựthiếuthậntrọngđốivớibảnthânđãthànhnếp,bàvẫnxemthườngnhữngđiềuchúý

màbànghiêmkhắcbuộchọctròphảitheo,nhưcầmcácốngnghiệmđựngchất phóng xạ bằng kẹp, dùng những “mộc” chì để bảo vệ mình chốngnhữngtiađộc.CóchăngbàchịuđithửmáutheođiềulệcủaViệnRa-đi-om.

Công thứcmáucủaMa-ri khôngbình thường.Chao!Bamươi lămnămtrờitiếpxúcvớichấtRa-đi,thởkhítỏacủaRa-đi,bốnnămchiếntranhphải chịuđựngnhững tiaRơn-ghennguyhiểmhơnnữamàchỉbịmột sựthayđổinhỏvềmáu,mộtvàichỗbỏngởhaibàntay,tuycóđauvàkhóchịu,lúcthìkhôlúclạilàmmủ,xétđếncùng,chẳngphảilànhữnghìnhphạtnặngnềgì!

Thángchạpnăm1933,mộttrậnốmngắnlàmchoMa-rilongạihơn.Chiếuđiệnthấytúimậtsỏikháto.CũngcănbệnhđãgâycáichếtcủaôngXkhua-đốp-xki!Khôngmuốnmổ,bàphải theochếđộkiêngkhem,vàgiữsứchơn.

Bà cảm thấymệt, nhưngđể có thể tự chủ làmình cònkhỏe, bàđitrượtbăngởVéc-xâyvàđếnvớiI-rentrênnhữngbãitrượttuyếtởThụySĩ.Bàsungsướngthấyđôichâncòndẻodai,nhanhnhẹn.NgàylễPhụcSinh,nhândịpBrô-ni-asangPa-richơi,Ma-ri láixedẫnchịđi thămmiềnNamnướcPháp.

Chuyếnđi thật là taihại.Ma-rimuốnquanhiềunơiđểBrô-ni-acódịpngắmcảnhđẹp.Saunhiềuchặng,khitớibiệtthựcủamìnhởCa-va-lê,Ma-ribịnhiễmlạnhkiệtsức.Đếnnơi,nhàlạnhnhưbăng,vàlòsưởiđốtvộilênkhôngkịplàmMa-riấmlại.Ma-rirunbắnlên,òakhóctronglòngBrô-ni-anhưmộtđứatrẻ.Bịámảnhvềquyểnsáchđangviết,bàchỉlobịsưngcuốngphổi,khôngcònsứchoànthành.ĐượcBrô-ni-asănsócanủi,ngàyhômsau,Ma-ritựtrấntĩnhhơn.

Mộtvàingàynắng làmchoMa-riphấnkhởihẳn lên.TrởvềPa-ri,Ma-rithấykháhơn.Mộtthầythuốcnóilàcúmvàcũngnhưtấtcảthầythuốcđãtừngnóitừbốnmươinămnay–doquálaolực.Cơnsốtcứâmỉ,nhưngMa-ri cho làkhôngcógìđángquan tâm.Brô-ni-a trởvềBaLanmà lòngkhôngyên.TrướccontàuđiVác-xô-vi,trênsângaquenthuộc,haichịemômhônnhaumộtlầncuốicùng.

Ma-ricứnửaốmnửakhỏe,nhữngngàycảmthấykháhơn, thìđếnphòngthínghiệm.Khithấyhơichoángvángvàmệt,bàởnhàviếtsách...

Songkẻthùnhamhiểmđãnhanhhơn.Sốtvẫndaidẳngvớinhữngcơnrétácliệthơn.E-vơphảinóikhéolắmmẹmớichomờithầythuốc.TừtrướcđếnnayMa-richưakhinàochịucómộtthầythuốctheodõisứckhỏecủamình, lấycớ là“phiền toái”và“khôngcócáchnào thanh toánvớihọđược”–vìkhôngcóbácsĩnàoởPhápchịulấytiềnsaukhikhámbệnhchobàQui-ri.

Nhàbáchọcấy,ngườibạncủatiếnbộấy,cũngghétkhámvàchữabệnhnhưchịemnôngdânvậy.

Giáo sưRơ-gôđến thămsứckhỏecủaMa-ri, gợiý lànênđếnhỏigiáosưRa-vô,ôngnàylạigiớithiệuđếngiáosưBu-lanh,bácsĩphụtráchbệnhviệnPa-ri.ThấyvẻmặttáinhợtcủaMa-ri,ôngnóingay:

–Phảinằmđiềutrị,phảinghỉ.

BàQui-ri đã nghe những câu ấy không biết bao nhiêu lần rồi nênchẳngđểýtớinữa.BàvẫncứlênxuốngnhữngcầuthangởbếnBê-tuynvàgầnnhưngàynàocũngđếnlàmviệcởViệnRa-đi-om.

Một buổi trưa nắng chói tháng 5-1934,Ma-ri ởmãi đến ba rưỡi ởphòngVậtlý,xếpđặtmộtcáchmệtnhọcnhữngbátsứ,dụngcụđolường–nhữngngườibạntrungthành.Bàtraođổivàilờivớinhữngngườiđồngsựrồinói:

–Tôibịsốt.Tôivềđây.

Ma-ricònđimộtvòngquanhvườn,nayđãrựcrỡnhữngkhómhoamới trồng.Bỗngnhiênbàdừnglại trướcmộtcâyhồngkhẳngkhiu,vàgọianhthợmáylại:

–Gioóc,anhhãynhìncâyhồngnày,phảichămsócnóngaymớiđược.

Một nữ sinh bước lại gần khẩnkhoảnđề nghị bà khôngnênở lâungoàivườnvànênvềnhàngay.Tuylàmtheoýcô,trướckhilênxe,bàcònnghoảnhlại:

–Gioóc–đừngquênđấy–câyhồng...

ConmắtlongạinhìnkhómhồnghéorũlàcáinhìnvĩnhbiệtcủabàQui-rivớiphòngthínghiệm.

ù

Bàkhôngrờigiườngbệnhnữa.Mộtcuộcchiếnđấurấtnảnchốnglạimộtcănbệnhkhôngbiết rõ, lúc thìgọi làcúm, lúc thìnghi làsưngcuốngphổibuộcMa-riphảichịuđựngnhữngsựchămsócchỉlàmchongườiốmthêmmệtnhọc.

Bàbằnglòngchođưađếnmộtbệnhviệnđểkhámtoànbộ.Hailầnchiếuđiện,nămsáulầnxétnghiệm,cácnhàchuyênmônvẫnphânvân.Nộitạngbìnhthường,khôngcómộtbệnhnàorõrệt.Nhưngvìchiếuphổithấyhơimờnêncácbácsĩquyếtđịnhphảichườmvàgiácchobà,trởvềbếnBê-tuyn,Ma-richẳngthấykháhơnmàcũngchẳngyếuthêm,ngườitađãxìxàođếntiếng“andưỡngđường”.

E-vơrụtrènóirachuyệnđó,Ma-ricũngchấpnhận,bằnglòngđi.Bàđặt hy vọng vàomột khí trời trong sạch hơn, cho rằng bụi và tiếng độngtrongthànhphốlàmchobệnhkhôngkhỏi.Mọingườibàntính.E-vơsẽcùngđivớimẹvàsẽởlạiandưỡngđườngvàituầnrồiônganhvàcácbàchịMa-riởBaLansẽsangtiếp,sauđóI-rensẽởvớimẹcảthángtámvàđếnmùathubệnhsẽkhỏi.

Trongbuồngbệnh,vợchồngI-rennóichuyệnvớibàQui-rivềcôngviệcphòngthínghiệm,vềngôinhàởXô,vềviệcsửabảnthảocuốnsáchmàMa-rivừalàmxong.MộtngườicộngsựtrẻcủagiáosưRơ-gô,hàngngàyđếnthămMa-ri,cangợicuộcsốngdễchịuvàtácdụngcủaandưỡngđường.

Tuycácbácsĩkhôngcóvẻbiquan,trongnhàkhôngcóaitỏvẻlolắng,E-vơvẫncócảmgiácchắcchắnlàcósựchẳnglành.

Nhữngngàyquangđãng rạng rỡmùaxuânnămấy,E-vơsốnggầngũi thânmậtvớimẹ,giờđâyphảinghỉngơi, tĩnhdưỡng.LúcnàycômớithấyhếttâmhồntrongtrắngvàtráitimrộnglớncủaMa-ri,vàtínhdịudàngkhôngbờbếncủabà.Ma-rilàngườimẹdịuhiềnnămxưa,vàtrướchếtlàcôgáicáchđâybốnmươisáunămđãviết:

“...nhữngngườiđacảmnhưtôimàkhôngthểthayđổibảnchấtđó,ítracũngnêngiữcàngkíncàngtốt...”

Đólàbíquyếtmộttâmhồnelệ,đacảm,kínđáo.Suốtcuộcđờivẻ

vangcủamìnhMa-riluônluôngiữkhôngđểcónhữngbiểuhiệnyếuđuối,khôngthốtnênlờikêugọigiúpđỡ.

Giờđâycũngvậy,bàQui-rikhôngthổlộ,khôngphànnànhoặcrấttếnhịkínđáo.Bàchỉnóiđếntươnglai...Tươnglaiphòngthínghiệm,tươnglaiViệnRa-đi-omVác-xô-vi,tươnglaiconcái...BàhyvọngvàbiếtrằngI-renvàPhrê-đê-ríchGiô-li-ôsắpnhậnđượcgiảiNô-ben.

Ma-riyếudần.Trướckhiđưamẹđiandưỡng,E-vơđãcốmờibốnbácsĩgiỏinhấtởPhápđếnhộichẩn.Tiếcthaycănbệnhquábíẩn,khôngtàinàoxácđịnhđược.Cáclươngychỉcònkếtluậnlàdonhữngchấnthươngvềbệnhlaotáiphát,vàchorằngđilênvùngnúimộtthờigiansẽkhỏihẳnsốt.Họđãnhầm.

Chuẩnbịquávộivàng, taihại.ĐểgiữsứcchoMa-ri,phảihạnchếchỉđểbà tiếpxúcvớivàingười thân.Tuyvậybàcũng lénchogọingườicộngsựcủamìnhlàCốt-lenđếnvàcăndặn:

–PhảicấtkỹchấtAc-ti-ni,đợiđếnkhitôivề.Tôitrôngcậyởchịthuxếpmọiviệc.Sauhè,chúngtasẽlàmtiếpviệcnày.

*

**

Tuybệnhtìnhbỗngtrầmtrọng,cácthầythuốcvẫnkhuyênđingay.Chuyếnđivấtvảđau thươngkhôn tả.Trênxe lửa,khiđếnXanhGiéc-ve,Ma-rimệtquá,ngấtđi trongtayE-vơvàngườinữy tá.Cuốicùng,khibàđượcđặtnằmtronggianphòngđẹpnhấtcủaandưỡngđườngXăngXe-lơ-mô-dơ,lạichiếuđiệnvàxétnghiệm:phổivẫnkhôngcógì.Chuyếnđiđãvôích!

Sốtquábốnmươiđộ.KhôngthểgiấuMa-riviệcđóvìtựbàsoátlạimức thủy ngân với sự cẩn thận của nhà bác học. Bà không nói một lời,nhưngđôimắtbiếnsắctỏrarấtlongại.GiáosưRốcởThụyĐiểnđượcmờigấp đến, so sánh những bảng thửmáumới nhất thấy con số hồng cầu vàbạchcầu rút rấtnhanh.Ôngchẩnđoán làmộtbệnh thiếumáubiếnchứnghiểmnghèo.ÔnganủiMa-ricứbịámảnhvềsỏithậnvàquảquyếtvớiMa-

rirằngsẽkhôngmổvàsẽcốchữa.Nhưngcuộcsốngđãrờidầncáicơthểquáốmyếunày.

Bâygiờbắtđầumộtcuộcchiếnkhốcliệtmàngườitagọilà“mộtcáichếtnhẹnhàng”khithânthểkhôngmuốnchếtcònchốnglạikịchliệt.Ởbêncạnhmẹ,E-vơlạiphảitiếnhànhmộtcuộcchiếnđấukhác:trongbộóccủaMa-ricònrấtsángsuốt,ýnghĩvềcáichếtchưalọtvàođược.Cầnphảiduytrìsựkỳdiệuđó,tránhchoMa-rimộtnỗibuồnquálớn,màkhôngcósựcamphậnnàocóthểlàmdịuđược.Nhấtlàphảilàmbớtđaukhổvềthểxáctrongkhi giữ cho tâm hồn được thư thái.Giờ đây chăm sóc chỉ làm cho ngườibệnhthêmmệt.Truyềnmáulúcnàyvôíchmàchỉảnhhưởngđếnthầnkinh.Vàkhôngcần tậphợpxungquanhngười sắpchết,vì thấyngười thânđếnđôngđủ,ngườibệnhsẽchỉthấysựthậtkhốchạivàchỉthêmđaukhổ.

Cuộc sốngcủaandưỡngđườngnhưdừng lại,khinghe tinxé ruộtgan:

Ma-riQui-risắpchết!Tòanhàchỉcònthấysựkínhtrọng,thathiết,imlặng.HaithầythuốcthaynhautúctrựctrongbuồngMa-ri,nângđỡbà,anủibà.VàcũngchămsócluôncảE-vơ,giúpE-vơchiếnđấu,bàychocáchchiếnđấuvàhứasẽtiêmthuốclàmdịunhữngcơnđaucuốicùngcủamẹcô.

Ngàymồng3tháng7,buổisángbàntayrunrẩycủaMa-ricòncầmđượchànthửbiểu,đọcđượcmứcthủyngânmộtlầncuốicùng,vàthấyđượcsựhạnhiệtđộđộtngột thườngvẫnđi trướcsựkết thúc.BàmỉmcườivuisướngkhingheE-vơkhẳngđịnhrằngđólàdấuhiệukhỏibệnh,vàbâygiờbàsẽkhỏi.Bànhìnracửasổmở,vềphíamặttrời,vàphíanúinonimlặng,lòngtrànđầyướcvọng,thathiếtmuốnsống.Bànói:

–Chẳngphảithuốcđãlàmmẹdễchịuđâu,màlàkhítrờimiềnnúi.

Tronglúchấphối,khithìrênrỉvìđau,khithìphànnàn,mơmàng,ngạcnhiên:

–Tôikhôngnóiđượcnữa...tôinhưmấthồn...

Bàkhônggọitênmộtngườinào.KhônggọitêncongáilớnvừamớiđếnXăngXe-lơ-môi-dơ cùng chồng, không gọi E-vơ, không gọi họ hàngthânthiết.Nhữngmốilonghĩlớnhaynhỏvềcôngviệcnghiêncứulạitrởvề

trànngậpbộóckỳdiệuthànhnhữngcâuđứtquãng:

–Đầumụcchươngsáchphảisắpxếpnhưnhau.Tôiđãnghĩđếnviệcxuấtbản.

Vànhìnchằmchặpvàocáichénrồicốkhuấycáithìa–không,đâuphảinhìncái thìa,màlàcáibay–mộtdụngcụmỏngmanhcủaphòngthínghiệm:

–HọlàmcáinàybằngRa-đihaybằngMê-đô-tô-riđấynhỉ.

Ma-riđãxarờinhữngconngườiđểđếnvớinhữngđồvậtđángyêumàbàhiếncảcuộcđời.

Miệngbàchỉlắpbắpkhôngralời,vàbỗngnhiên,khithấythuốcđếntiêm,bàkhẽthốtlênmệtnhọc:

–Thôi!đểchotôiyên.

*

**

Nhữngphútcuốicùngtỏarasứcchốngđỡmãnhliệtcủamộtngườimàvẻmảnhdẻchỉlàbềngoài,mộttráitimrấtkhỏelồngvàotrongthớthịtđang lạnh dần, nhưng vẫn cứ đập day dứt, khôngmệtmỏi.Mười sáu giờliền,bácsĩPi-eLu-ítvàE-vơmỗingườicầmmộtbàntaylạnhngắtcủamộtcơthểmàcáisốngvàcáichếtđềukhôngmuốnnhận.Mãiđếnsánghômsaukhimăttrờiđiểmhồngrặngnúivàbắtđầucuộchànhtrìnhcủanótrongmộtbầutrờitrongsuốt,khiánhnắngmộtbuổisángrạngrỡùavàotrongphòng,trànđến tậngiường,chiếuvàođôimágầyguộc,vàđôimắtvô trivôgiácmàutromàcáichếtđãhóanhưthủytinh,thìquảtimmớingừngđập.

Trước thi hài, khoa học còn nhiệm vụ phải lên tiếng.Những triệuchứngkhôngbìnhthường,cáccuộcxétnghiệmmáukhácvớicácbệnhnhânthiếumáuđãđượcbiết,cuốicùngđãtốrathủphạm:đólàchấtRa-đi.

BácsĩRơ-gôviết:

“BàQui-ricóthểcoilàmộttrongnhữngnạnnhândàihạncủachất

phóngxạmàchồngbàvàbảnthânbàđãtìmra”.

BácsĩTô-bêcũngviết:

“BàPi-eQui-richếtngày4tháng7năm1934ởXăngXê-lơ-môi-dơ.Cănbệnhlàsựthiếumáuhiểmnghèo,diễnbiếnrấtnhanh,cósốt,tủyxươngmấtkhảnăngphảnứng,cólẽvìbịhưhạidonhiễmphóngxạquánhiều”.

Tinbuồntừandưỡngđườnglanra thếgiới,chạmvàonhữngđiểmđaunhói:ởVác-xô-vicóHê-la;ởBéc-lanh,trênmộtchuyếnxelửachạygấpvề nước Pháp, có Dô-dếp và Brô-ni-a; ởMông-pê-li-ê, có Giắc Qui-ri, ởLơn-đơncóbàMê-lô-nây;ởPa-ri,nhữngngườibạnchânthành.

TrướcnhữngdụngcụkhôngcònsứcsốngởViệnRa-đi-om,cácnhàbáchọctrẻnứcnở.

Giờđây,bàQui-riannghỉ,xahẳnnhữngnỗiđauthươngđó,xahẳnmọisựhuyênnáo,trêngiườngbệnh,trongmộtandưỡngđườngtrướcnhữngnhàkhoahọcđãtậntụycứuchữađếnphútcuốicùng.Bànằmđó,mặctoànđồtrắng,máitócbạcđểlộmộtvầngtránmênhmông,khuônmặtbìnhthảnnghiêmnghịvàdũngcảmnhưmộttrángsĩ;tronggiờphútnày,tượngtrưngchocáigìđẹpđẽ,caocả.

Đôitayxươngxương,khôrápđãthànhchai,cónhữngvếtsẹorấtsâuvìRa-đilàmbỏng.Đôitayđãduỗithẳngvàcứnglại,khôngcòncáitậtquenthuộc,luônđộngđậycácngónnữa.

Đôibàntayấyđãlàmviệcnhiềubiếtchừngnào!

Ngàythứ6,6 tháng7năm1934,buổi trưa,khôngđiếuvăn,khôngquânnhạc,khôngmộtchínhkhách tiễnđưa,Ma-riQui-ri âm thầmđiđếnnơiannghỉcuốicùng.BàđượcantángởnghĩđịaXô,trướcmặtngườithân,bạnhữuvànhữngngườicộngsự.CáiquantàimớiđượcđặttrênquantàiPi-eQui-ri.Dô-dếpvàBrô-ni-anémxuốnghuyệtmộtnắmđấtđemtừBaLansang!Mộ chí khắc thêmmột tênmới:Ma-riXkhua-đốp-xka1867- 1934.Một năm sau, cuốn sáchmàMa-ri viết xong trước khimất,mang lại chonhữngngười“yêuvậtlý”mộttàiliệucuốicùngcủanhànữbáchọc.

Trênbìaxámcóintêntácgiả:“BàPi-eQui-ri,GiáosưtrườngĐạihọcXoóc-bon.GiảithưởngNô-benVậtlý.GiảithưởngNô-benHóahọc”.

Vàtênsáchchỉcómỗihaichữ,nghiêmnghịvàrạngrỡ:

“PHÓNGXẠ”

PHỤLỤC

NHỮNGSỰKIỆNKHOAHỌCLỚNĐƯƠNGTHỜIMA-RIQUI-RI

NĂMSỰKIỆN1857LouisPasteur(1822–1895)nhàbáchọc

PhápkhaisinhrangànhViSinhhọc(bacteriologie)

1863 AlredNobel(1833–1896)nhàbáchọcThụỵĐiển,phátminhrachấtnổ

1867KarlMarx(1818–1883)nhàbáchọcĐứcxuấtbảntập1cuốntưbảnluận1869CharlesDarwin(1809–1882)nhàkhoahọc

tự nhiên Anh xuất bản tác phẩm “Sự hìnhthànhcácloàidoluật tựnhiênđàothải”mộtbướcngoặctronglịchsửsinhvậthọc

1869Mendelejew(1834–1907)báchọcNgađưara bảngPhân loại chu kỳ các nguyên tố hoáhọc

1882-83RobertKoch(1843–1910)tìmravitrùnglai(1882)vàdịchtả(1883)

1882 FernandForest (1851–1914)kỹ sưPhápphátminhmáynổ4pha

1886 HenriMoissan (1852 -1907) nhà hoá họcPháptìmrachấtfluor

1893RudolfDiesel(1858–1913)kỹsưĐứcphátminhramáynổDi-êden

1895SánglậpgiảiNôbendoAlfredNobeldichúc

trướckhichết.GiảiNobenvềvậtlý,hoáhọc,y học, vănhọcvà giải hoàbìnhNoben,mỗigiải phát hàng năm trị giá 160.000 cu-ron(tiềnThuỵĐiển)tríchởlãiNgânhànggiatàicủa ông Nobel (khoảng 32triệu tiền ThuỵĐiển)

1895 ConradRontgen (1845–1923)nhàvật lýĐức–(giảiNoben)khámpháraquangtuyếnX

1895HaianhembáchọcPhápAugusteLumiere(1862 – 1954) v à Louis Lumiere (1864 –1948)phátminhmáychiếubóng

1896 HenriBecquerel (1852–1908)nhàvật lýPháp(giảiNoben)tìmrahiệntượngphóngxạ

1896-98 Pierre Curie (1859 – 1906) vàMarie Curie(1867–1934)khámphárahiệntượngphóngxạtựnhiên

1903PierreCurievàMarieCurietìmrachấtRa-di(giảiNoben)

1903 AnhemkỹsưMỹOrcilleWright (1871–1948) và Wilbur Wright (1867 – 1912) lầnđầu tiên thực hiện chuyến bay máy bay haicánh

1905AlbertEinstein(1879–1955)nhàvậtlýĐức(giảiNoben)đềxướngthuyếttươngđối

1911 NielsBohr (1885 – 1962) nhà vật lýĐanMạch(giảiNoben)đềxướng“mẫuhànhtinh”củanguyêntử

1913 FrederikSoddy (1377 -1956)nhàhoáhọc

Anh (giải Noben) phát hiện ra hiện tượngisotoptrongchấtphóngxạ

1919 F.W.Aston(1877–1945)Nhàvật lýAnhpháthiệnraisotoptrongchấthoáhọcổnđịnh

1919 ErnestRutheford(1871–1937)nhàvật lýAnh (giải Noben) thực hiện phản ứng hạtnhânnhântạođầutiên

1932ErnestOrlandoLawrence(1901–1958)nhàvậtlýMỹ(giảiNoben)phátminhramáygiatốc(Zyklotro)

1932 HaroldClaytonUrey (sinh1893) nhàhoáhọcMỹ(giảiNoben)mộttrorngnhữngngườiđãpháttriểnbomnguyêntửkhámphárahạtdeuteron(hy-dronặng)vànướcnặng

1934 VợchồngFredericJoliot(1900–1958)vàJrene Curie (1897 – 1956) hai nhà bác họcPhápkhámphárahiệntượngphóngxạnhântạo

4-7-1934 Marie Curie mất tại Sancellemoz(ThuỵSĩ)

[1]MarieCuriechếtngày4-7-1934tạiSancellemoz(ThuỵSĩ)

[2]TêncủathànhphốLê-nin-gơ-rát(Liênxô)

[3]MộttàhnhphốmiềnNamnướcPháp(Toulouse)

[4]LeTitienhoạsĩÝnổitiếng(1477-1576)làngườithầytrườngphái

hộihoạVơ-nidơthờiPhụcHưng[5]

CharlesDickens(1812-1870)viếttácphẩmDavidCopperfieldnăm1859,truyệnmộtđứatrẻmồcôibịhànhhạnhưngvềsauđượcsungsướng.

[6] PanTadeuse là tênmột tác phẩmnổi tiếng củaAdamMickiewcz

(1798–1855)nhàthơlớnnhấtcủanhândânBaLan[7]

AugustConte(1798-1857)nhàtoánhọcvàtriếthọcPháp,đềxướngrathuyếtthựctiễn(Positivisme)

[8]HerbertSpencer(1820–1903)nhàtriếthọcAnh,đềxướngrathuyết

tiếnhoá(Revolutionnisme)[9]

LouisPasteur (1822–1895)nhàhoáhọcvàsinhvậthọcPhápnổitiếngvềnghiêncứuphươngpháptrịbệnhchódại.

[10]CharlesRobertDarwin (1809–1882) nhà sinh lý họcngườiAnh

nổitiếngvềtácphẩm“Nguồngốccácgiống”[11]

ClaudeBernard(1813–1878)NhàsinhlýhọcPháp[12]

Dostojeewki(1821-1882)NhàvănhiệnthựcphêphánngườiNga[13]

Gontscharow(1812-1891)NhàvănhiệnthựcphêphánngườiNga[14]

BoleslavPrus(1874–1912)NhàvănBaLantênthậtlàAlexanderGlowackiđãthamgiakhởinghĩa1863ởBaLan

[15]LaFontaine(1621–1695)nhàngụngônPháp

[16]MaxNordot:nhàvănHunggari

[17] IgnacyKrasicki (1735 -1801) nhà văn Ba Lan, viết tiểu thuyết,

truyệnchâmbiếm,cổtích,ngụngônvàcảlàmthơ[18]

JuliuszSlovacki(1809-1849)nhàthơlãngmạnlớncủanhândânBaLan,sauMickiewicz

[19]HeinrichHeine(1797–1856)NhàthơĐứclớnnhấtcủathếkỷ19,

mộtnhânvậtlớntrongphongtràodnchủcáchmạngĐức[20]

ErnestRonan(1823–1892)nhàvăn,nhàsửhọcvềtôngiáongườiPháp

[21]LouisBlanc(1811-1882)nhàchínhtrịPháp,xuhướngtiếnbộ.

[22]GeorgesBrandes(1842-1927)nhàtriếthọc,phêbìnhĐanMạch

[23]AlfreddeMussei(1810-1857)nhàthơlãngmạnPhápviếttruyện

ngắn,làmthơ,viếtbihàikịch[24]

SullyPrudhomme(1839-1907)nhàthơPháp[25]

FrancoisCoppe(1842-1908)nhàthơPhápviếtvềnhữngtầnglớpnghèokhổtrongxãhội

[26]JohnFredericDaniell(1790-1845)nhànghiêncứutựnhiênngười

Anh,phátminhramỏhànđểtạonhữngngọnlửacónhiệtđộcaohơn[27]

HerbertSpencer(1820-1903)nhàtriếthọcAnh[28]

PaulBert(1833-1886)NhàsinhlýhọcPháp,làmcảchínhtrị,đãtừnglàmthốngsứthựcdânPhápởBắckỳ

[29]MiềnĐôngBắcnướcPháp(Alsace)

[30] IgnacePaderewski (1860-1941)Nhạc sĩ biểu diễn piano và sáng

tác,đồngthờilàmộtnhàhoạtđộngchínhtrịngườiBaLan[31]

Trong tiếngBaLanngôi thứbadùng chỉ người trên làmột biểuhiệnlễđộ.

[32]EdmonddeGoncourt(1822-1896)vàJulesGoncourt(1830-1870)

làhainhàvănPhápchuyênviếttiểuthuyếtlịchsử.EdmonddeGoncourtđãsánglậpragiảiGong-cuachotiểuthuyếtPhápkhánhấtmỗinăm.

[33]IledeFrance-mộthònđảogiữasôngXenởPa-ri

[34]HenriPoincare(1854–1912)nhàtoánhọcPháp

[35] Roentgen (1845 – 1923) nhà vật lý người Đức đã khám phá ra

quangtuyếnX(GiảiNo-ben1901)[36]

HenriBecquerel(1852-1908)nhàvậtlýngườiPhápđãtìmrahiệntượngphóngxạ(GiảiNo-ben1903)

[37]Lavoisier(1753-1794)nhàhoáhọcPháp,mộttrongnhữngngười

sánglậprangànhhoáhọchiệnđại[38]

HenriPoincera(1854-1912)nhàtoánhọcPháp[39]

Montaigne,một nhà luân lý học Pháp vào thế k ỷXVI (1533 –1592)

[40]ChỉPi-e

[41]Buflalo:mộttỉnhởMỹ

[42]ThủđônướcAnh

[43]AugustRodin(1840-1917)thuộcpháihiệnthực

[45]

VictorHugo(1802-1885)nhàvănPháp[46]

EdouardBranly(1844-1940)nhàvậtlývàhóahọcPhápchếramáytiếpsóng(cohereur)làmchokhoađiệnbáođivàothựchành.

[47] HenrykSienkiewicz(1846 -1916) tác giả tác phẩmnổi tiếngQuo

Vadis(GiảiNo-ben1905)[48]

AlbertEistein (1879 -1955) nhàbáchọcvật lý ngườiĐức, đề rathuyếttươngđốivềthờigianvàkhônggian.

[49]LouisPasteur(1822-1895)bácsĩngườiPháptìmđượcthuốcchữa

bệnhchódại[50]

ContardRontgen(1845-1923)nhàbáchọcĐức[51]

Trích trong quyển “Pan Tadeusz” của nhà thơ Ba Lan A-damMich-ki-e-vich(AdamMickienrica)(1798-1855)

[52]DonQuichotte,mộtnhânvậttrongtácphẩmcùngtêncủanhàvăn

TâyBanNhaCervantes,tượngtrưngcholònghàohiệpvìnghĩaquênmình.[53]

ThápởtrongThánhKinhcónhiềungườiởcácnướckhácnhauđếnởnênngônngữbấtđồng.

[54]NhàviếttiểuthuyếtAnh(RudyardKipling1865-1936)

[55]NữvănsĩPháp(GabieleColette1873–1954)

[56]Botticelli,họasĩÝthờitrướcPhụcHưng

[57]VermeerVanDelft,họasĩHàLan(1622-1675)