MÜBADELEDE KIZILAY (HİLÂL-İ AHMER)CEMİYETİNİN ROLÜ

Prof. Dr. Mesut ÇAPA

Giriş

Lozan Konferansõnõn ilk döneminde yapõlan görüşmeler sonucu, Türkve Yunan taraflarõ arasõnda 30 Ocak 1923te Türk ve Rum nüfus mübadele-sine ilişkin Sözleşme ve Protokol imzalandõ. TBMMnin 23 Ağustos1923te onayladõğõ bu sözleşme, 25 Ağustos 1923te yürürlüğe girdi1.

Sözleşmeye göre, İstanbul Rum ahalisi ile Batõ Trakya Türk ahalisi dõ-şõnda, Türkiye arazisine yerleşmiş Rum Ortodoks dininde bulunan Türkiyetebasõ ile Yunan arazisinde yerleşmiş Müslüman olan Türk asõllõ Yunantebasõnõn 1 Mayõs 1923ten itibaren mecburi mübadelesine başlanõlmasõkararlaştõrõlmõştõ.

Mübadelenin uygulanmasõnõ sağlamak ve çõkmasõ muhtemel anlaş-mazlõklarõ halletmek üzere Muhtelit (karma) Mübadele Komisyonu oluştu-ruluyordu. Komisyon, taraflarõn tayin edecekleri dörder kişi ile Birinci Dün-ya Savaşõna katõlmamõş olan devletlerin vatandaşlarõ arasõndan MilletlerCemiyeti Meclisince tayin edilen üç üyeden oluşuyordu. Muhtelit Müba-dele Komisyonu gerek duyduğu takdirde, bazõ yerlerde kendi emrinde çalõ-şacak tâlî (alt) komisyonlar kurma yetkisine sahipti; komisyonda bir Türk,bir Yunanlõ üye ile Muhtelit Komisyonca tayin edilecek tarafsõz bir başkanbulunacaktõ.

1 Görüşmeler için bkz. Seha L.Meray (Çev.), Lozan Barõş Konferansõ, Tutanaklar Belgeler,

A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1970, Takõm I, Kitap 2. C.I., s. 317-385; İsmail Soy-sal, Tarihçeleri ve Açõklamalarõ ile Birlikte Türkiyenin Siyasal Andlaşmalarõ, (1920-1945), TTK Yay. Ankara, 1983, C.I., s.177-183; Mesut Çapa, Lozanda ÖngörülenTürk-Ahali Mübadelesinin Uygulanmasõnda Türkiye Kõzõlay (Hilâl-i Ahmer) Cemiye-tinin Katkõlarõ Atatürk Yolu, Sayõ:2 ,Kasõm 1988, s. 241-256 : Mehmet Esad Atuner(Çev.), Mübadeleye Dair Türkiye ve Yunanistan arasõnda İmza Olunan Mukavelenâme-ler (Muhtelit Mübâdele Komisyonu Kararlarõ, Bi-taraf Azâlarõn Hakem Kararlarõ), Anka-ra, 1937, s.1

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

30

Bakanlar Kurulu (İcrâ Vekilleri Heyeti) nun 8 Ağustos 1923 tarihlitoplantõsõnda; Muhtelit Komisyona, Dahiliye Vekâleti nâmõna ve reis sõfa-tõyla İzmir mebusu Doktor Tevfik Rüştü ve Sõhhõyye ve Muâvenet-iİctimâiye Vekâleti nâmõna delege sõfatõyla Erzincan Mebusu Hamdi Beyseçildiler; Meclisin 26 Ağustos 1923 tarihli celsesinde yapõlan oylamadaher ikisinin mezûn sayõlmasõ kabul edildi.2 Muhtelit Komisyonda, Kõzõ-layõ temsil eden Ömer Lütfi Bey; heyet-i murahhasamõzda aynõ zamandasõhhõyye müşâviri vazifesini de ifâ etmekte idi.3

Türk Heyeti Başkanõ Dr. Tevfik Rüştü (Aras) Bey, Muhtelit Müba-dele Komisyonunun 7 Ekimde Atinada yapõlacak ilk toplantõsõna katõlmaküzere İstanbuldan ayrõlmadan önce, İstanbulda Eleftheros Logos gazetesi-ne verdiği demeçte, Mübadele işlerini samimi görmek için Ankaradanemir aldõğõnõ4 söylemişti.

Sözleşmede sözkonusu olan Türk ve Rumlarõn mübadelesi MuhtelitKomisyonun nezaretinde, önemli bir engelle karşõlaşõlmadan 1924 yõlõ so-nuna kadar büyük ölçüde gerçekleştirildi. Komisyon yalnõz Yunanistandakalmõyor, gerektiğinde Türkiyenin muhtelif şehirlerine de uğruyordu. 23Haziran 1924te Komisyonun Türk, Yunan ve yabancõ delegeleriyle maiyetmemurlarõndan oluşan 40 kişi İstanbulda eski bir sadaret konağõna yerleşti-rildi. Bu sõrada, birkaç güne kadar İstanbula gelmesi beklenen Tevfik RüştüBey; İslâm Cemaatine ait bazõ müzakerâtõn intâcõ için Atinada kalmõştõ5.1924 Yõlõ Ağustos ayõnõn ilk günlerinde Muhtelit Komisyon üyelerindenİsveçli Erktrand, Yunan delegesi Papas, kâtip Reşat Nuri Bey ile LefkoParidis ve Türk heyeti başkanõ Tevfik Rüştü Bey Ankaraya geldiler. Bu,heyetin Ankaraya ilk gelişi değildi; Muhtelit Komisyonun başkanõ İspan-yol generali Dolara ile Yunan heyeti başkanõ Papas, 12 Ocak 1924teT.B.M.M.nin bir oturumuna da katõlmõşlardõ6.

2 T.B.M.M. Zabõt Ceridesi, İkinci İntihâb Devresi, Birinci İctimâ Senesi, Ankara, (t.y.) C.I.,

s.295.3 Çapa, a.g.m., s.246; Kõzõlay Arşivi, ds. 530. Hamit Bey, Atinada bulunan Türk heyetine

Dr. Ömer Lütfi Beyin görevinin 15 Şubat 1924te biteceğini bildirmesi üzerine Dr.Tevfik Rüştü (Aras) Bey, Ömer Lütfi Beyin İnfikâkõ hidemât-õ sõhhõyyeyi sektedâr e-deceği gibi, komisyonda da fena bir tesir bõrakacağõndan büyük nakliyatõn hitâmõna kadarmurahhaslõkta ibkâsõnõ rica etmişti.

4 Hakimiyet-i Milliye, 8 Ekim 19235 Hakimiyet-i Milliye, 25 Haziran 19246 Hakimiyet-i Milliye, 13 Ocak 1924, 5 Ağustos 1924

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

31

Mübadeleye başlanmadan önce, T.B.M.M. Hükümetini çok ağõr gö-revler beklemekteydi. Savaştan henüz kurtulmuş Türkiyeye Yunanis-tandan 400 bine yakõn mübadilin geleceği tahmin ediliyordu.7

Mübadelede Kõzõlay-Hükümet İşbirliği

Mübadelenin uygulanmasõnda, Birinci Dünya Savaşõ ve Milli Müca-delede büyük yararlõlõklarõ görülen Kõzõlayõn tecrübe ve yardõmlarõndanfaydalanõlabilirdi. Nitekim bu hususta, Bakanlar Kurulu ile Kõzõlay arasõnda5 Eylül 1923te mübadele de Kõzõlayõn yapacağõ yardõmlarla ilgili hususlartesbit edildi.

Buna göre, Yunanistandaki İhrâc kapõlarõ (çõkõş kapõlarõ, iskele-ler)nõn her birinde tam techizâtlõ birer sağlõk heyeti bulundurulacaktõ. Yol-culuk esnasõnda gemilerdeki hastalarõn tedavi ve iaşeleri Kõzõlay heyetleritarafõndan yerine getirilecekti. İskân mõntõka (varõş, indirme) iskelelerinde10ar yataklõ dispanserler açõlacak ve yardõma muhtaç olanlara çamaşõr, fa-nila, çorap ve ayakkabõ dağõtõlacaktõ. Hasta, ihtiyar, çocuk ve malûlleri in-dirme iskelelerinden iskan mõntõkalarõna taşõnmak için her iskelede iki ilâbeş adet arasõnda her türlü levazõm ve masrafõ Kõzõlayca sağlanacak kam-yonlar tahsis edilecekti. Ahalinin geçici iskan için Kõzõlayõn İngilizlerdensatõn aldõğõ baraka ve çadõrlardan istifade edilecek; ayrõca Çanakkaledekibarakalar hükümet emrine verilecekti. Kõzõlay, mübadele-i ahâliye hidmetve muâveneti, vezâifinin en mukaddesi addettiğini bu hususda memleketi-miz ve memâlik-i İslâmiyyeden celbine beyannamelerle teşebbüs edeceğiiânâtõn kaffesini bu hidmete hasreyleyeceğini8 taahhüt ediyordu.

Kõzõlay, mübadele esnasõnda Türkiye ve Yunanistanda bir çok limanve iskân mõntõkalarõnda, muhtelif zamanlarda yirmi imdâd-õ sõhhî (sağlõkyardõm) heyetleri görevlendirdi. Bunlar kuruluş tarihlerine göre şöyle sõra-lanmaktadõr: Ayvalõk, Selanik, Drama-Hanya, Kandiye, Kavala, Samsun,İstanbul, Mersin, Tekirdağ, Bandõrma, Mudanya, Tuzla, Kalikratya, Çatalca,Erdek, Kayalar, Kozana, Antalya, Ulukõşla, Niğde. Bir süre sonra Hanya,

7 Mübadele başlamadan önce yapõlan bir iskan planõnda, toplam 395 bin kişinin Türkiyeye

gelebileceği tahmin edilmişti. 1924 yõlõ sonlarõna kadar çeşitli bindirme iskelelerindensevkedilen 360.236 kişi bulaşõcõ hastalõklara karşõ aşõlanmõştõ. Bkz. Çapa, a.g.m.,s.243,251

8 KA, ds.530, (1923)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

32

Kandiye, Bandõrma, Mudanya, Tuzla, Erdek ve Antalya heyetleri lağvolun-du.9

Ayvalõk heyetinden hemen sonra kurulan 27 nci Selanik Heyeti, bütüneşya ve levazõmõyla birlikte 18 Ekim 1923te özel bir vapurla Selanike ha-reket etti. Dr. Mahir Beyin başkanlõğõndaki bu heyet, üç doktor ve eczacõile 12 memurdan oluşmaktaydõ.10. Yunanistana gönderilen diğer heyetler-den Kavala heyetinde üç doktor ve eczacõ ile 12 memur, Girite giden Han-ya Heyetinde iki doktor ve eczacõ ile 11 memur, Kandiye heyetinde ise ikidoktor ve eczacõ ile 10 memur görev almõştõ. Yunanistanda Drama, Kayalarve Kozanaya da heyetler gönderilmişti. Ayrõca Hanya, Kandiye, Kavala,Drama ve Selanik Tâli Komisyonlarõ teşkil edilmişti11.

Türkiyede faaliyet gösteren Kõzõlay İmdâd-õ Sõhhi Heyetleri ndenbazõlarõ aşağõdaki tabloda gösterilmiştir12.

Heyetin Adõ Heyet Başkanõ Görevliler

26. Ayvalõk Heyeti Dr. Hikmet 1 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

27. Selanik Heyeti Dr. Mahir 3 doktor, 1 eczacõ, 12 Memur vehademe

28. Konya Heyeti - 2 doktor ve eczacõ 11 memur vehademe

29. Kandiye Heyeti Dr. Kemal 2 doktor ve eczacõ, 10 memur vehademe

30. Kavala Heyeti - 3 doktor ve eczacõ, 12 memur vehademe

31. Samsun Heyeti Dr. Fikri 2 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

9 THAM (Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuasõ), 15 Haziran 1924, no:34, s.322 Ayvalõk

Heyeti, 1919dan itibaren Kõzõlayõn oluşturduğu 26. heyetti.10 Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumîsi Tarafõndan 341 Senesi Hilâl-i

Ahmer Meclis-i Umumîsine Takdim Edilen (1339-1340) iki Senelik Devreye Ait Ra-por (THAC, 1339-1340) İstanbul 1341 (1925), s.13

11 THAM, no: 27, 15 Kasõm 1923, s. 66; no: 34, 15 Haziran 1924, s. 32212 THAM, no: 27, 15 Kasõm 1923, s. 66; no: 28, 15 Aralõk 1923, s. 104-105

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

33

32. İstanbul Heyeti Dr. Arif Ata 2 doktor, 1 eczacõ, 12 memur vehademe

33. Mersin Heyeti Dr. İrfan 2 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

34. Tekirdağ He-yeti

Dr. Yahya 1 doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

35. Bandõrma He-yeti

Dr. İsmail Kemal 3 doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

36. Mudanya He-yeti

Dr. Saib l doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

5 Mart 1924te Mübadele, İmar ve İskân Vekaletiyle Kõzõlay arasõndaikinci bir mesai programõ kararlaştõrõldõ. Yeni programa göre Kõzõlay; Sam-sun, İzmir, Adana, Konya, İzmit ve Trakya mõntõka müdürlüğü merkezlerin-de birer murahhas bulunduracaktõ. Murahhaslar, bulunduklarõ bölgelerdekiKõzõlay şube ve merkezlerinin göçmenlere azami yardõm etmeleri için topla-nacak iânelerin, mõntõka müdürleriyle istişare etmek suretiyle veya Vekâ-letten tebliğ olunacak esaslara göre sarf ve kullanõlmasõna çalõşacaklardõ.Kõzõlayõn murahhas bulundurduğu mõntõkalardan başka, Ankara dahil ol-mak üzere, 37 Vilâyette toplanacak iâneler burada iskan edilmiş ve edilecekolan göçmenlerin zaruri ihtiyaçlarõna sarf olunacaktõ. Buna karşõlõk Mübâ-dele, İmâr ve İskan Vekaletince, 1 Mart-30 Haziran 1924 tarihleri arasõndabu vilâyetlerin hasõlatõndan 40 bin lira tahsil edilerek Kõzõlay Merkezinegönderilecekti. Ayrõca, Vekâlet tahsilat noksanõnõ tamamlamayõ kabul edi-yordu.

Kõzõlayõn elinde bulunan kamyon ve kamyonetlerle göçmenlerin eş-yasõndan başka; hasta, zayõf ve yaşlõlarla 12 yaşõndan küçük göçmenler taşõ-nabilecekti. Yeni tesbit edilen programda, mõntõkalarda göçmenlerin sağlõk-larõyla ilgili levazõm ve ilaç bulunduran seyyar teşkilat ve kurumlarõn sayõsõda belirlenmişti13.

Ne var ki, Dahilden ve hariçten ümid edilen iânatõn henüz ceminemuvaffakiyet hasõl olmamasõ hasebiyle 5 Mart 1340 tarihli itilâfname ahkâ-mõnõn aynen tatbikine imkân kalmadõğõ anlaşõldõğõndan Kõzõlay ile Vekâlet 13 KA, ds. 530; THAM, no:31, 15 Mart 1924, s.223-224

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

34

arasõnda 17 Nisan 1924te yeni bir mesai programõ kararlaştõrõldõ. Buna göredaha önce altõ mõntõkaya tayin edilen Kõzõlay murahhaslarõnõn gönderilmesitecil edildi. Çeşitli marka 38 otomobil Vekâlete devredildi. Vekâlet, 5 Marttarihli kararda vermeyi taahhüt ettiği 40 bin liraya mahsuben 20 bin lirayõ 10gün içinde temin eyleyecekti. Yine Vekâlet, Yunanistanda ve Türkiyeyenakilleri esnasõnda vapurlardaki muhtaç göçmenlerin iâşesini Kõzõlay vasõta-sõyla idare edecek; bunun için Kõzõlay emrine ilk etapta 30 bin lira avansverecekti. İstanbul misafirhanelerinde iaşe, 23 Nisan 1924 sabahõndan itiba-ren Vekâletce idare edilecekti. Kõzõlayõn mali durumunun bu görevlerini 1Mayõs 1924ten itibaren 3 ay müddetle sürdürmeye kâfi geleceği; ancak bumüddet içinde iâne miktarõnda bir artõş olursa Kõzõlayõn, Vekâletin yapaca-ğõ masraflara katõlabileceği belirtiliyordu. Kõzõlay, eskiden olduğu gibi aşa-ğõdaki tesisleri idare edecekti:

İstanbul, Niğde ve Kavalada 20şer yataklõ hastane; Mersin ve Sela-nikte 50şer, Samsun ve Ulukõşlada 30ar yataklõ hastane (ayrõca, Sam-sunda 30 yatak ihtiyat); Tekirdağda 25, Kalikratyada 15 yataklõ hastaneve Çatalcada 10 yataklõ dispanser. Ayrõca, göçmen vapurlarõnda 11; ikisiKonya, biri Samsun, biri Adana ve biri de Söke, Milas ve Fethiye mõntõka-larõnda olmak üzere 5 seyyar tabib görevlendiriliyordu14.

17 Nisan tarihli karara göre, iskan mõntõkalarõna Kõzõlay murahhasla-rõnõn gönderilmesi tecil edilmesine rağmen, Samsun ve İzmire iki murahhasgönderildi. Bunlardan Dr. Hakkõ Şinasi Paşa, İzmir ve Konya İmar ve İskanMõntõkasõ dahilinde görevlendirilerek 12 Nisanda İzmire geldi. KõzõlayMecmuasõ Müdürü Haydar Bey de, Samsun ve Trabzon yöresine gitti15.

Yunanistandaki Heyetlerin Faaliyetleri ve Selanik Heyeti

Mübadelede sağlõk işlerini üstlenen Kõzõlay heyetleri, aynõ zamandagöçmenlere giyecek yardõmõnda bulunarak geçici barõnmalarõ için misafir-haneler açtõlar. Kõzõlayõn sõrasõyla Yunanistana gönderdiği Selanik, Hanya,Kandiye, Kavala, Kozana ve Kayalar heyetleri mübadeleye tabi olan herke-se çiçek aşõsõ yaptõlar. Lekeli tifo ve hummâ-yõ râciaya (sõtma, fievrerecurrente) karşõ, göçmenlerin vapura binmesi esnasõnda ve özellikle misa-firhanelerde önemli tedbirler alõndõ. Çok az görülen lekeli tifo vakalarõndahastalar hemen tecrid edilerek hastalõğõn salgõn haline gelmesi önlendi. Lü-

14 KA, ds. 530, (1924-1925)15 KA, ds. 530; 529 (1924-1925), THAM, no:33, 15 Mayõs 1924, s. 285; KA, ds.530

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

35

zum görülen yerlerde dispanserler açõlarak binlerce hasta ayakta tedavi edil-di; buralarda özellikle sõtmalõ hastalara kinin dağõtõldõ. Batõ Makedonya veGirit adasõndaki Türklerin büyük bir kõsmõ yardõma muhtaç bir halde oldu-ğundan, heyetlerce bunlara ekmek ve yemek dağõtõldõ; ihtiyaç görülen yer-lerde aşhane ve çayhane açõldõ.

Kõzõlayõn Yunanistanda açtõğõ misafirhaneler göçmenlerin en büyüksõkõntõsõ olan barõnma ihtiyacõnõ karşõlamõştõ. Ömer Lütfi Beyin dediği gibi,misafirhaneler 200 binden fazla halkõn günlerce, bazen haftalarca sõhhi birsurette barõnmalarõnõ sağlamõş ve göçmenleri kira derdinden kurtararak mil-yonlarca drahmi kazandõrmõştõ. Misafirhaneler açõlmadan önce iç kõsõmlar-dan akõn akõn şehirlere, özellikle Selanike gelen Türkler barõnabilmek içinahõrlara bile büyük kiralar veriyordu. Vardar Kapõsõ taraflarõnda toplananlardaha kötü şartlar altõnda idiler, her gün sõtma ve bulaşõcõ hastalõk tehlike-siyle karşõ karşõya idiler. 1923 Yõlõ Ekim ve Kasõm aylarõnda Kalkõş veLengazalõlar, Vardar Kapõsõ ahõrlarõnda salgõn hastalõklardan çocuklarõnõkaybettiler16.

Mübadeleye tabi Türklerin Yunanistandan Türkiyeye nakline Ekim1923ten itibaren başlandõ. Muhtelit Mübadele Komisyonu Kõzõlay delege-si Ömer Lütfi Bey, Selanikten gönderdiği 16 Aralõk 1923 tarihli yazõsõnda;Mübadeleye tâbi olan ahalinin hemen her taraftan Türkiyeye nakilleribaşlamõştõr. Pek yakõn bir zamanda Dramadan şimendöferle dahi nakliyatbaşlayacaktõr. Merkez-i Umûmîlerinin kararõ vechile her vapura bir tabib velüzûmu kadar hastabakõcõ terfîk edilmekte17 olduğunu bildiriyordu.

Yunanistandan mübadeleye tâbi olanlarõn acelecilik ederek hazõrlõkla-ra başlamalarõ, çoğu kez güç durumda kalmalarõna sebep oluyordu. Nite-kim, Dahiliye Vekâletinden Kõzõlaya gönderilen bir yazõda; Midilli Müf-tülüğünden İzmir Vilâyetine vukûbulan işârda, mübadeleye hemen başla-nõlacağõ zannõyla Midilli İslâmlarõndan bir çoğunun eşya ve menkulatõnõelden çõkararak harekete hazõrlandõklarõ ve aynõ maksatla köylerden kasa-baya nakledilen birçok halkõn büyük bir sefalet içinde bulunduklarõ ve bun-lar bir an evvel nakledilmezse açlõktan telef olmalarõ muhakkak olduğu ci-hetle, bugünlerde nakilleri mümkün değilse, iaşeleri için muâvenet-i âciledebulunulmasõna lüzûm olduğunun bildirilmesi üzerine, Kõzõlay Midilliyebin lira nakdi yardõm gönderdi18. 16 Hilâl-i Ahmer, akşam nüshasõ, 13 Temmuz 192417 KA, ds.530, (1923)18 KA, ds. 530

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

36

Girite giden 29. Kandiye heyeti 15 Kasõm 1923te Kandiyede faali-yete başladõ; açõlan dispanserde ilk 13 gün içinde 620 hasta tedavi edildi.Kandiyede herhangi bir salgõn hastalõğa meydan verilmemişti. Fakir vesakat olan 192 kişi iaşe edildi. Baştabibin ifadesiyle; Nefs-i Kandiyede onbin İslâm nüfusu olduğuna nazaran on bin kişilik çiçek aşõsõna acilen ihti-yaç vardõ19. Heyet başkanõ muhtelif zamanlarda İstanbula gönderdiği sağlõkraporlarõnda Kandiyede sõtma, ishal, bronşit ve göz hastalõklarõna rastla-dõklarõnõ belirtmekteydi.

Yunanistanda en fazla faaliyette bulunmuş olan Selanik heyeti öncebir otelde yerleşti. Heyeti Yunan Kõzõlhaç ve Sağlõk yetkilileri karşõlamõştõ.Dispanser tesis edilebilmesi için heyete õslahane (Islahevi) denilen Türkeytamhanesi (yetimler yurdu)nin idare dairesinde dört oda verildi. İlk gün-lerde biri Islahanede, diğeri Akçamescidte olmak üzere iki dispanser veIslahevinde bir aşhane tesis edildi. Heyetin göreve başladõğõ bu günlerdecivar kazalardan 10 ila 20 bin kişi Selanike gelmişti. Yunan hükümeti dekesin bir rakam veremediğinden, daha sonra olduğu gibi, göçmen sayõsõancak sevkiyat zamanõnda kesin olarak ortaya çõkabilecekti. Her geçen günbu sayõ artõyordu. Aralarõnda yatak ve yorgandan mahrum olanlarõn da bu-lunduğu göçmenlerin bir kõsmõ, bilhassa Vardarkapõsõ taraflarõnda yüksekkira vermemek için ahõrlara yerleşmişler; bunlarõn çoğu sõtmaya yakalan-mõşlardõ. Daha sonra bunlar Islahane civarõnda çadõrlara yerleştirildi.

Yunanlõlarõn, özellikle Batõ Makedonyadaki Türklere karşõ uygula-dõklarõ zorlayõcõ hareketler sonucu şehirlerde toplanan göçmen sayõsõ hõzlaartmaya başlamõştõ. Batõ Trakyadaki Türklerin sağlõk durumlarõnõ yerindegörmek üzere Ömer Lütfi Beyle birlikte Jaquith, Dr. Mahir Bey, SelanikTâlî Komisyonunda Türk delegesi Mustafa Arif Bey ve Amerikan Yakõndo-ğu Heyeti Kavala müdüründen oluşan bir heyet otomobille Yenice veVodineye gitti. Ömer Lütfi Bey gezi sõrasõndaki gözlemlerini şöyle özet-lemektedir:

Türk köylerinde Müslümanlarõn hanelerinin yüzde seksen ila doksa-nõ ellerinden alõnmõş ve Rum muhacirlerine verilmiştir. Türklerin hayvanatve erzaklarõ pek az istisna ile hemen kâmilen müsadere edilmiştir.Karacaovanõn birkaç köyünde Türklerin hepsi evlerinden kovulmuş olduk-larõndan ahõrlarda ve açõkta ikamet ediyorlardõ. Bu müsadereler, MuhtelitKomisyonunun göreve başlamasõna rağmen daha şiddetli bir şekilde devametmekteydi. Alõnan bilgilere göre, Mekodonyanõn her tarafõndan müsâde- 19 KA, ds. 321/9, (1919)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

37

reler ve tazyikât aynõ sistem dahilinde devam etmekte idi. Köylülerin bir-çoğu en yakõn şehre ilticaya mecbur kalmõştõ. Bu sebeple civar köylerdenYeniceye iki bin, Voldinaye üç bin nüfus iltica etmişti. Ömer Lütfi Beydevamla; Bütün bunlarõ arzetmekte maksadõm; bu kõş binlerce aç ve çõplakhalkõn komisyon mukarrerâtõ hilâfõna Türkiyeye nakline mecburiyet hasõlolacağõnõ şimdiden nazar-õ devletlerine arzetmektir diyordu.

Gezi sõrasõnda Ömer Lütfi Beyin yanõnda bulunan Jaquithin görevi,Türklerin durumlarõ hakkõnda Muhtelit Komisyona bilgi vermek olduğun-dan, tarafsõz bir şahõs sõfatõyla komisyona bir rapor sundu.

Ömer Lütfi Bey, 8 Kasõm 1923te Atina-Kalerodan gönderdiği yazõ-sõnõ şöyle bitiriyordu: Makedonya Türklerinin vaziyet-i hâzõralarõna naza-ran Muhtelit Komisyon, mukarrerât-õ sabõkasõ hilâfõna evvel emirde yerle-rinden yurtlarõndan çõkarõlmõş halkõn Türkiyeye nakli suretiyle mübadeleyebaşlayacaktõr. Vapur hakkõnda Ankaradan henüz bir cevap gelmemiştir20.

Yunanistanõn diğer yerlerindeki Türklerin durumu Batõ Makedon-yadakilerden farklõ değildi. Nitekim, Yanyadaki Türklerin 29 Kasõm1923te Kõzõlay Umûmî Merkezine müracaatlarõ üzerine, kendisinden bilgiistenen Ömer Lütfi Bey bu konuda şunlarõ yazõyordu:

Yanyanõn Türk İslâm ahalisi büyük bir müzâyaka ve õzdõrap içinde-dir. Garbî Makedonyanõn bazõ kõsõmlarõ gibi burada da açlõk vardõr. Bu bi-çarelere bir yardõm olmak üzere kâtip Cevdet Bey vedâatiyle on gün sonrayirmi beş bin drahmi göndereceğim. İşbu para ile mahallinde şâyân-õ itimâdzevâtõn teşkîl edecekleri bir heyet marifetiyle erzâk mübayâ edilerek erbâb-õ ihtiyâca tevzî edilecektir.Yanya ahali-yi İslamiyesinin on seneden beri zabtedilen çiftliklerinin icârõna mukâbil kõsmen olsun tediyat icrasõ zõmmõndaTürk heyet-i murahhasasõ reis vekili Hamdi Beyefendi iki gün sonra Muhte-lit Komisyonun ictimâõnda teklifâtta bulunacaktõr. Ancak bu suretle bu bi-çarelerin hayatlarõnõ kurtarmak mümkün olacaktõr. Bu gibi müteferrikmuâvenât için Kavala imdâd-õ sõhhi heyetimizden altmõş bin drahmi irsâlinitalep ettiğimi arz ve bilvesile...21

Ömer Lütfi Beyin bu yazõsõndan kõsa bir süre sonra, 4 Şubatta, Kõ-zõlay Yanyaya para yardõmõnda bulundu. Yanya Müftüsü 8 Şubat 1924 ta-rihli yazõsõnda Kõzõlaya teşekkürlerini bildirdi22. 20 KA, ds.530, (1923). Heyetin teftiş tarihi 4 Kasõm 1923tür.21 KA, ds, 53022 KA, ds. 530

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

38

Havalarõn yağmurlu gitmesinden dolayõ Ömer Lütfi Bey, Selanik he-yeti deposunda bulunan cadõrlarõn hepsini açõkta bulunan göçmenlere tahsisetti; böylece, Langaza muhacirlerinden iki binden fazla kişinin barõnmasõsağlandõ. Selanik heyeti başkanõ Mahir Bey, sevklerinden önce göçmenlerinhamamdan ve etüvden geçmeleri için teşebbüste bulundu. Mahir Bey rapo-runda, mesken buhranõnõn pek şiddetli olduğunu belirterek bu hususta Vali-liğe yaptõğõ müracaatõn sonuçsuz kalmasõ üzerine gazetelere ilân verdiğin-den bahsetmektedir. 9 Kasõm 1923e kadar Islahanede bir dispanser, biraşhane, bir cadõrlõ iskân mahalli; Alacaimarette ise bir dispanser açõlmõştõ.Mahir Bey, iaşenin her gün daha iyiye gittiğini ve günde 600 kişiye ekmekve yemek dağõtõldõğõnõ bildiriyordu. Ekmekte kullanõlan unun üçte ikisi ka-liteli, üçte biri ise ikinci undan meydana geliyordu. 29 Ekim-8 Kasõm 1923tarihleri arasõnda Islahane ve Alacaimaretteki dispanserlerde 2342 hastatedavi edilmişti23.

Mahir Bey, 9-24 Kasõm 1923te Selanik Heyetinin çalõşmalarõnõ şöyleözetliyordu:

Heyet, temizlik ve badana yapõldõktan sonra Islahane binasõnõn alt ka-tõna yerleşmişti. Selanik Tâlî Komisyon Başkanõ mösyö Henç, refakatindeTürk ve Yunan delegeleri olduğu halde Islahaneyi ziyaret ederek sarfedilenmesaiden memnun kalmõştõ. 14 Kasõmda Yetimler Yurdu öğrencilerininTürkiyeye sevkleri için Batõ Makedonya Sağlõk Müdürü Kopanaris ile an-laşma sağlanmõştõ. Buradaki öğrencilerin yolculuk masrafõnõ Jaquith üst-lenmişti. Sefalet neticesinde ölenlerin sayõsõ her gün artmaktaydõ; 14 Ka-sõmda Islahane civarõnda üç kişi ölmüştü. Amerikan M.C.Y.(Genç Hõristi-yanlar) Cemiyeti, göçmenlerin iskanõ için heyete ödünç olarak büyük birçadõr vermişti. 21 Kasõmda Yetimler Yurdu öğrencileriyle bunlarõn sevkinememur olanlar ve ayrõca, Eğribucak köyünden gelen göçmenler sabah üzeriArslan vapuruna bindirilip; öğrencilerin yolluk masrafõ olan 437.5 liraM.C.Y. Cemiyetine teslim edilmişti. Bunlarõn vapura binmesine Tâlî Ko-misyon Başkanõ, delegeler ve Kõzõlay memurlarõ nezaret etmişlerdi.

Selanik Heyeti 17 Kasõmda bir hastane açtõ. Yine Mahir Beyin yaz-dõğõna göre, Gülbaba mevkii Kõzõlaya cadõrlõ ikâmet yeri olarak seçilmişti.

23 KA, ds. 530, (1923). Mahir Bey, bir fõrõncõyla yaptõğõ ihaleden bahsederken, Selanikte

fõrõncõ Mehmet Beyle ekmek hakkõnda anlaştõk. (Yüzde) 40 Mõsõr, (yüzde) 60 ikinciundan imâl ettiği ekmeği muvâfõk buldum ve 3.85 drahmiye pazarlõk suretiyle bağlan-dõk. İkinci undan yapõlan ekmek için de 4.15 drahmiye bağlandõk. 15 gün için, ondansonra serbestiz. demektedir.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

39

Hastanenin personel, malzeme ve ilaç ihtiyacõnõ karşõlamak üzere; Kavalaheyetinden bir hastabakõcõ, bir Kõzõlay hemşiresi, bir tabib ve refakatlerindebir çok iaşe maddesi getirildi. Aynõ vapurla İstanbuldan ilaç ve çadõr dagelmişti24.

Yunanistandan Türkiyeye gelen göçmenlerin dörtte üç kadarõ Sela-nik limanõndan sevkedilmişti. Bu yüzden, mübadelenin ortaya çõkardõğõ hertürlü güçlükle burada karşõlaşmak tabii idi. Nitekim, her geçen gün Sela-nikte toplanan göçmen sayõsõnda bir artõş gözleniyordu. Göçmen sayõsõnõnartmasõ birçok sõkõntõyõ da beraberinde getiriyordu; özellikle mesken sõkõntõ-sõ bunlarõn başõnda geliyordu. Mahir Bey 28 Kasõm tarihli yazõsõnda,sevkiyatõn herşeyden önce süratli bir şekilde sürdürülmesini arzu ediyordu25.

Selanik heyeti, göçmenleri geçici olarak barõndõrmak üzere, Selanikyakõnõnda Kireçköyüne bağlõ Karahüseyin mevkiinde 5 bin kişilik çadõrlõbir misafirhane tesis etti. Misafirhaneye getirilen kaynak suyunun masrafõnõ(4500 drahmi) Muhtelit Komisyondaki Türk delegesi heyeti karşõlamõştõ.Böylece sayõlarõ 200 bine yaklaşan muhacirler mesken kirasõ derdindenkurtulacaklar; misafirhaneye getirtilen kaynak suyu ile dizanteri, tifo ve di-ğer salgõn hastalõklara karşõ korunmuş olacaklardõ. Diğer yandan, hastalar enmüsait şartlar altõnda tedavi edilecekler, yaz mevsiminde özellikle çocukla-rõn sõtmaya yakalanmalarõ önlenmiş olacak, buradaki muhacirlerin topluolarak vapura nakledilmeleri kolay hale gelecekti. 1924 Yõlõnõn ilk günle-rinde faaliyete geçtiği anlaşõlan misafirhanenin 20 Ocak 1924 tarihli tali-matnamesine göre; Türkiyeye sevkedilmek üzere dahilden kara yoluyla vetrenle gelecek muhacirlerin hepsi bu misafirhaneye alõnacak ve bunlar içinbir dispanser, on yataklõ bir hastane, bir çayhane, bir aşhane açõlarak dispan-ser ve hastanede iki doktor, bir eczacõ veya cerrah ve yeteri kadar da hasta-bakõcõ istihdam edilecekti. Çiçek aşõsõ misafirhanede tamamlanacaktõ26.

Misafirhanenin yerinin tesbit edilmesi pek kolay olmamõştõ. MahirBey ve Makedonya Sağlõk Müdürü Kopanaris ile diğer delegelerden oluşanbir heyet Selanik civarõnda göçmenlerin geçici iskanlarõ için bir yer aramõş-sa da, Mahir Beyin ifadesiyle; Bütün bu muhît içerisinde maalesef değil 24 KA, ds. 530, (1923).25 KA, ds. 530, (1923). Mahir Bey şöyle diyordu: Islahane bahçesi kâmilen muhâcirle

dolmuştur. Zât-õ âlinizden son bir ricâm, sevkiyatõn tatile uğramamasõnõ temin etmek vekomisyon nezdinde teşebbüsatta bulunarak müftülük binasõnõ tahliye ettirmek veIslahanedeki Rum muhacirlerin yerine Türk muhacirlerini iskân esbâbõnõ istikmâl bu-yurmanõzdõr.

26 KA, ds. 530

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

40

30 bin, hatta 10 bin kişinin dahi iskânõna müsaid bir yer bulmak kabil ola-mamõştõr. Memleket dõşarõsõnda diğer bir noktada muvafõk bir mahal tedâri-ki mecburiyetinde bulunulmaktadõr. Birer suretini Selanik Tali MübadeleKomisyonu ve Türkiye Şehbenderliğine27 gönderdiği bu yazõsõnda MahirBey daha sonra şöyle diyordu: Parlak cümlelerle yüksek maksada hidmetetmek için teşekkül eden komisyonlar ve heyetler, ancak bu biçarelerin bir-birini müteakib heder olmalarõna şahid olacak ve cenazelerinin defnindenbaşka şeyle iştigale imkan bulamayacaktõr. Mahir Bey yazõsõnõn sonunda,göçmenleri bir an önce sevk etmenin tek çare olacağõnõ belirtiyordu28.

Muhtelit Komisyondaki Türk heyeti, 1923 yõlõnõn son günlerinde Ma-hir Beyin Kayalar Tali Komisyonu Türk delegeliğine tayinini istedi. MahirBeyin buraya tayinini Ömer Lütfi Bey de istiyordu; zira, o lisâna âşinâbirisiydi; ancak, mübadele-i ahalinin dörtte üçü Selanik limanõndan vâkiolacağõna nazaran, izâm buyrulacak heyet reisinin sahib-i liyâkat olmasõ pekzarurî idi29. Selanik Sevk ve İrkâb Reisi Tevfik Beyin yazdõklarõnabakõlõrsa, yeni heyet başkanõ Dr. Esat Bey aranõlan niteliklere sahip değildi.Tevfik Beyin ifadesiyle Esad Bey, malûmat-õ nazariyesi ve kuvve-inâtõkõyyesi ile ilk tanõştõğõ kimseler tahtõnda hüsnü tesir bõrakõyorsa da, ha-kikat ve icrâatta muvaffakiyetleri yoktur. Vazifesine aid nevâkõs nazar-õdikkatleri celbetmeyip, kendilerini göstermek için sair makamât vezâifinintenkidi ile uğraşmaktan zevk almaktadõr30. Görüldüğü gibi mübadele esna-sõnda benzer veya değişik tenkit ve şikayetlere, az da olsa, Kõzõlay belgeleriarasõnda rastlamak mümkündür.

Ömer Lütfi Bey, 17 Şubat 1924te Muhtelit Komisyonla birlikte Ati-nadan ayrõlarak ertesi gün Selanike vardõ. Muhtelit Komisyonun toplantõsõsõrasõnda Ömer Lütfi Bey ile Batõ Makedonya Sağlõk Müdürü Dr. Kopanarisbir görüşme yaptõ. Ömer Lütfi Beyin insani mefkûre sahibi bir kişi olaraktanõmladõğõ Dr. Kopanarise göre; Batõ Makedonyada salgõn hastalõk görül-düğüne dair şayia doğru değildi; ancak son birkaç ay içinde bu bölgeyegelen Rum muhacirleri arasõnda münferid üç lekeli humma vakasõ görül-

27 Hariciye Vekaleti, mübadeleyle ilgili olarak yapõlacak müracaatlarõn doğrudan doğruya

Atinadaki T.C. mümessilliğine gönderilmesini kararlaştõrmõştõ. Açõksöz, 7 Ocak 1924.28 KA, ds. 530. Mahir Bey Selanikten gönderdiği 8 Aralõk 1923 tarihli bu yazõdan bir gün

sonra bir başka yazõsõnda daha karamsar bir cümle kullanmaktaydõ: Serîan sevkleri içinkâfi miktarda vapur gönderilmeyecek olursa, bu zavallõlar birer-ikişer değil, kitle halin-de sokak ortalarõnda öleceklerdir.

29 KA, ds. 530, (1924-1925)30 KA, ds. 530, (1924-1925)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

41

müştü. Drama heyeti başkanõ Ziya Bey de, Dramada Rumlar arasõnda gö-rülen münferid bir iki lekeli humma vakasõ dõşõnda, Müslüman halk arasõndasalgõn hastalõk olmadõğõnõ bildirdi.

Muhtelit Komisyonun Selanikte toplandõğõ sõrada, 20 Şubatta Ko-zana ve Kayalar sağlõk heyetlerini getiren Antalya vapuru Selanik limanõnademirledi. Eşyalarõn gümrük resminden muaf tutulmasõ için Yunan MaliyeBakanlõğõna müracaatta bulunuldu. Daha sonra heyetlerden alõnan eşya lis-teleri Fransõzcaya tercüme edilerek Muhtelit Komisyon aracõlõğõyla SelanikGümrük Müdürlüğüne gönderildi. Gümrükten muaf tutulan eşyalar dahaönce trenlere yüklenmişti. Eşyalarõn daha ucuz taşõnmasõ için yapõlan müra-caata Yunan Maliye Bakanlõğõnõn verdiği cevapta; Rum Mültecilerine eşyave erzâk ihdâ ve tevzîi eden Amerika ve İngiliz Salîb-i Ahmerlerinden biletenzîlât yapõlmadõğõ bildirildi. Kayalar ve Kozana heyetleri 24 ŞubattaSelanikten hareket ettiler; bunlara ait 125 ton eşya ve erzak SelaniktenSuruvice kadar, yaklaşõk bin Türk lirasõna nakledildi.

Muhtelit Komisyonun Selanikte 4 gün devam eden toplantõsõndaKayalar mõntõkasõndan 10 bin, Kozanadan 8500, Vodinye veKaracaovadan 10 bin kişinin Türkiyeye sevkleri kararlaştõrõldõ. Ömer LütfiBeyin de katõldõğõ bu toplantõda hazõrlanan programa göre, Kozana mõntõ-kasõndan nakliyata 5 Mart 1924te başlanacak ve 20 günde son bulacaktõ. İlknaklõyatta sevkedilecek 8500 göçmen en fazla muhtaç durumda olanlar ara-sõndan seçilmişlerdi. Bunlarõn köylerinden Karaferye istasyonuna gelebil-meleri için 40-65 km. yol katetmeleri gerektiğinden Kozana'da 1500,Ahdovada 1000 ve Karaferye istasyonunda yine 1000 kişilik üç misafirha-ne tesis edilecekti. Kayalardan nakliyata 7 Martta başlanacak bir ay içinde10 bin kişi sevkedilecekti. Kayalar heyetinin merkezi Suruvic olacak veburada 1500 kişilik bir misafirhane ve aşhane açõlacaktõ. Vodine veKaracaova mõntõkalarõ Selanik Tâlî Komisyonuna ait olmakla birlikte,Vodinede açõlacak küçük misafirhanenin Selanik heyeti tarafõndan tesis veidaresi kararlaştõrõldõ31.

Kõzõlay heyetleri Yunanistanda faaliyetlerini sürdürürken, Dr. GalipHakkõ ve Nazmi Beyler Kavala, Drama, Selanik ve Kayalar heyetlerinidenetlemek üzere İstanbuldan Kavalaya geldiler32.

31 KA, ds. 530; THAM, no:31, 15 Mart 1924, s.226.32 THAM, no: 31, 15 Mart 1924, s.228

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

42

1924 Yõlõ sonuna doğru mübadeleye tâbi göçmenlerin azalmasõylabirlikte Yunanistandaki heyetlerin çoğunun faaliyetine son verilmiş, ancakSelanik heyeti mübadelenin sonuna kadar görevini sürdürmüştü. Temmuz1924te Selanik Birinci Tâlî Komisyonunda görevli Türk delegesi KerimBey, Selanikte külliyetli miktarda göçmen bulunduğunu ve bunlarõn liman-daki mevcut gemilere bindirileceklerini; bunlarõn sağlõk ihtiyaçlarõnõn kar-şõlanabilmesi için Kõzõlay heyetine mahallinden memur istihdamõ için yetkiverilmesini istiyordu33. 5 Aralõk 1924te Yunanistanda bir saldõrõya uğrayanSelanik Heyeti İstanbula döndü. Kõzõlay, Yunanlõlarõn bu davranõşõnõ Mil-letlerarasõ Kõzõlhaç Komitesi nezdinde protesto etti. Yunanlõlar verdiklericevapta, bir yanlõşlõk vuku bulduğunu ileri sürmüşlerdi. Kõzõlay İdare Heye-ti, Selanikte toplanan bin kadar göçmene yardõm etmek üzere aynõ heyetitekrar Selanike gönderdi34. Selanik Heyeti çalõşmalarõnõ 1925 yõlõ başõnakadar sürdürmüştür.

Mübadillerin Türkiyeye Sevk ve İâşeleri

Mübadillerin büyük çoğunluğu deniz yoluyla, diğerleri de demiryo-luyla Türkiyeye sevk edilmiştir. Kasõm 1923te mübadele başladõğõ zamanyabancõ gemilerden faydalanma yoluna gidilmişse de, İmar ve İskan Vekâ-letinin Türk armatörleri ve Seyr-i Sefâin idaresiyle yaptõğõ anlaşmadansonra sevkiyat Türk vapurlarõyla yapõlmaya başlandõ. Gerek armatörler, ge-rekse Seyr-i Sefâin vapurlarõ göçmenleri asgari fiyatla naklediyor; ayrõcaçocuklarla muhtaç mübadillerin % 15i bedava taşõnõyordu. İlk günlerdeBakanlõk (Vekâlet) emrinde 17 Türk gemisi mevcuttu35. Bu gemilerin he-men hepsinde Kõzõlay sağlõk heyetleri bulunuyordu36. Göçmenlerin Yuna-nistandan Türkiyeye kadar süren yolculuğu, Kõzõlay doktorlarõnõn verdiğiraporlarda bütün teferruatõyla anlatõlmaktadõr.

Selanikten 28 Kasõm 1923te mübadil ve öksüzler yurdu öğrencilerinialan Arslan vapuru, şiddetli fõrtõnaya rağmen vaktinde Tuzlaya geldi. An-karadan gelen bir yazõda, öğrencilerin iyi karşõlanmasõ tavsiye edilmişti. 33 KA, ds. 530, (1923-1924)34 THAM, no:41, 15 Ocak 1925, s.178-179; Vatan, 29 Aralõk 192435 Mübadelede kullanõlan gemiler şunlardõ: Arslan, Türkiye, Mahmudiye, Bozkurt, Rume-

li, Teşvikiye, Trabzon, Rize, Timsah, Dumlupõnar, Giresun, Sakarya, Sürat, Sulh,Altay, Ankara ve Bahricedit. KA, ds. 530, (1924) Ayrõca bkz., Çapa, a.g.m., s. 249;Açõksöz, 7 Ocak 1924

36 Ömer Lütfi Bey, Atinada yayõnladõğõ 4 Ocak 1924 tarihli talimatnamede, vapurdakiKõzõlay doktorlarõnõn görevlerini açõklõyordu. KA, ds. 530.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

43

Yolcular, İstanbuldan bir romorkörle Tuzlaya gelmiş olan Kõzõlay ve ök-süzler yurdu memurlarõ tarafõndan karşõlanarak kendilerine çorba dağõtõldõ.Daha sonra eşyalar mavnalara yüklenerek, mübadillerden bir kõsmõ öğren-cilerle beraber İstanbula gittiler. Kõzõlay doktorunun ifadesiyle, Vapur,Tuzla tahaffuzhânesinde mutâd tathîrâtõnõ ikmâl ettikten sonra Tekfurdağahareket etmiş ve muhâcirler oraya çõkarõlarak kendilerine aşõ yapõlmõş veçorba ve ekmekle itam edilmiş ve mutasarrõf dahi hazõr bulunduğu halde bircemm-i gafîr tarafõndan karşõlanmõşlardõ37.

3 Aralõk 1923 tarihli bir yazõda, Selanik limanõndan Sakarya vapurunabinen mübadiller hakkõnda şunlara yer veriliyordu:

Sakarya vapurunun Selanik limanõnda 3222 muhâciri ve 12 yetimçocuğu hamilen dün akşam yedi bucukta Tuzla ve Tekfurdağõna mütevec-cihen hareket ettiğini beyan ile kesb-i şeref eylerim. İrkâba 30 Teşrîn-i Sanîtarihine müsâdif günün sabahõ saat on birde başlanõlmõş ve dün akşam 2Kanûn-õ Evvelde hitâm verilmiştir. İrkâbõn bidâyetinde her şey kemâl-iintizâm ile cereyan etmişse de, dün bir taraftan muhâcirlerin tehâcümü ilevapurun dolu bulunmasõ ve diğer taraftan vapura binmekde isticâl edilmesi,mesainin bir dereceye kadar seyrine mani olmuş, mamafih şâyân-õ ehemmi-yet hiçbir vahîm vaka zuhûr etmemiştir. Yalnõz bir kadõn denize düşmüşsede, teneffüs-ü sunî ile kurtarõlmõştõr. Diğer taraftan malarya, sefalet-i fiz-yolojiye ve sû-i tagaddî neticesi olarak birkaç vefat vukû- bulmuştur38.

Yunanistandan mübadil alan vapurlar İstanbuldan başka, Anado-ludaki diğer limanlara da yolcu çõkarõyordu. Nitekim Trabzon vapurundakiKõzõlay doktoru raporunda; Selanikten Mersine altõ, Samsuna ise dokuzgünde gelinebileceğini belirtiyordu. Kõzõlay doktorunun ifadesiyle; Birinciharekette Selanikten alõnan 1372 nefer muhâcire icâb eden çiçek aşõsõ veUrla tahaffuzhânesinde muktezî tathîrât-õ fenniye ve itlâf-õ haşerât ameliyesiicrâ edildikten sonra, esna-yõ rahta iltihab-õ amasar-õ haddeye musâb birkadõn ile adem-i tagaddî neticesi zaif-i umûmîye mübtelâ bir buçuk aylõkkerimesi vefat ve denize ilka ve iki oğlan çocuk tevlîd ettiği halde bunlar-dan başkan herhangi bir olay ve bulaşõcõ hastalõk görülmeden göçmenlerMersine çõkarõldõlar. İkinci seferde Selanikten bindirilen 1082 göçmeninçiçek ve birinci veba aşõlarõ yapõldõktan sonra, irkâb olunarak Tuzla tahaf-fuzhânesinde beş günlük karantina müddeti ikmâl ve tathîrât-õ fenniye veitlâf-õ haşerât ameliyesi icrâ, ikinci veba ve birinci dizanteri aşõlarõ da tatbik 37 KA, ds. 530.38 KA, ds.530.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

44

olundu. Göçmenleri Samsuna götürmek üzere yola çõkan gemi, bir araZonguldaka uğradõğõ sõrada Kõzõlay şubesi tarafõndan çocuklar için sekizkutu nestle sütü verildi. Trabzon vapuru, Samsundan Geliboluya gelecek100 İslâm muhaciri ile Selanike gidecek 291 Rum göçmeni alarak 7 Ağus-tos 1924te İstanbula döndü39.

11 Mayõs 1924 gecesi İstanbuldan ayrõlan Sulh vapuru, Selaniktenaldõğõ mübadilleri İzmir ve Çeşmeye çõkardõ. Sulh vapuru bundan sonrakiseferinde Kavaladan aldõğõ muhacirleri 29 Mayõsta, Bandõrmaya 5 miluzakta Piramaya (?) getirdi; ertesi günün sabahõ Bandõrmaya uğrayarakburadan tekrar Yunanistana gitti. Piramaya çõkan mübadillere iskân mü-dürlüğü ve müftülük tarafõndan lapa tarzõnda etli ve tereyağlõ yemek verili-yordu. Raporda belirtildiğine göre, kazana konulan pirincin miktarõ kişi ba-şõna 100 dirhemdi (ortalama 320 gram); büyüklere 900, küçüklere 450gram ekmek dağõtõlõyordu. Ertesi gün etli fasulye yemeği verilecekti. Müba-dillere yapõlan bu ikram üç gün devam edecek, daha sonra iki ay, gerekirsedaha fazla bir süre, sadece ekmek dağõtõlacaktõ40.

22 Mayõs 1924te, Nusretli köyü göçmenlerinden 451 kişi İstan-buldan İzmite sevk edildi. Yine 5 Ağustos 1924te İstanbul vapuruGiridliler, Demirhisarlõlar ve Siroz kõptilerinden oluşan 2889 mübadili Tür-kiyeye getirdi. 16 Ağustos 1924te Selanikte Timsah vapuruna bindirilen860 kişi geminin yolcu kapasitesinden fazla olduğu için, nezâfet vetathîrât icrâsõ mümkün olmadõğõndan mülevves bir halde giriftâr kaldõlar41.

9 Aralõk 1923 tarihli bir raporda, Selanik heyetinin 22 Ekim- 8 Aralõktarihleri arasõndaki faaliyetleri özetle şöyle anlatõlmaktadõr:

22 Kasõmda Arslan vapuru hareket etti. Hastabakõcõ ve hemşireninvazifesi tesbit edildi. Tâlî Mübadele Komisyonundan gelen cevabi bir yazõ-da, Selanik heyetinin sevkiyat ve nakliyat işleri hakkõndaki teklifleri kabuledildi. Tetyis vapuru 26 Kasõmda hareket etti. 28 Kasõmda Arslan vapurugeldi. 1 Aralõk 1923te Sakarya vapuru 3222 göçmeni alarak Tekirdağõnahareket etti. Aynõ gün sabah üzeri Ümit vapuru limana geldi; 5 Aralõktamuhacir almaya başladõ. 6 Aralõkta Türkiye Şehbenderi Fahreddin Bey ileŞehbender vekili Süreyya Beyler Selanike geldi. Diğer yandan, 7 AralõktaÜmit vapuru 1518 mübadil alarak tuzla ve Tekirdağõna hareket etti42. Anla- 39 KA, ds.530, (1923-1924)40 KA, ds. 530.41 KA, ds. 530.42 KA, ds. 530.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

45

şõlacağõ üzere, Selanik limanõndan Aralõk ayõnõn ilk haftasõnda 6 bindenfazla göçmen Türkiyeye nakledilmişti.

Mübadillerin Türkiyeye sevklerine, özellikle 1924 yõlõ baharõnda hõzverilmiş; sevkiyatõn en yoğun olduğu Selanik limanõndan 12 Nisan 1924tenitibaren ayõn sonuna kadar toplam 21507 kişi sevkolunmuştu43.

Mübadele, İmâr ve İskân Vekilinin ifadesine göre; Aralõk 1923teMakedonya, Girit, Kavala ve Dramadan 26691 göçmen gelmiş; daha önce-ki ay nakledilen ve İzmirin kurtuluşundan itibaren gelenlerle bu sayõ60318e ulaşmõştõ. Ocak 1924te iskan mahallerinden yardõma muhtaç olup,Bakanlõkça iaşe edilen 6510 mübadil bulunuyordu. Mübadiller için Anado-lunun muhtelif yerlerinde dört bin kişilik misafirhane açõlmõştõ. Bu süreiçinde, gayri mâlül Rum göçmenlerden 4700 kişi Yunanistana sevk olun-muştu44.

Türkiyeye gelen göçmenler halk ve mahalli idareciler tarafõndan iyikarşõlanõyordu. Nitekim, 2 Ocak 1924te Gülcemal vapurunun Samsunagetirdiği 667 göçmen, belediye başkanõ, eşraf, müftü ve halk tarafõndan kar-şõlanarak istirahatleri sağlandõ45. 17 Şubatta Mersine çõkan 3500 mübadilanavatana kavuştuklarõ için memnunluklarõnõ ifade ettiler; ayrõca hükümetinyardõmlarõna teşekkür ederek Cumhurbaşkanõ Gazi Mustafa Kemal Paşayasevgi tezahüratõnda bulundular46.

Mübadiller yanlarõnda eşya ve hayvanlarõnõ da getiriyorlardõ. 21 Nisan1924te 2480 göçmenin bulunduğu Giresun vapurunda, 779 küçük ve 167büyük baş hayvan vardõ47. Kavala ve çevresindeki muhacirlerin son kafilesi1924 yõlõ Haziran ayõnõn son günlerinde Sakarya vapuruyla İstanbula gel-diler. Kavala Muhtelit Tâlî Heyetinde Türk delegesi olan İbrahim PaşazâdeHüseyin Beyin verdiği bilgiye göre; Kavala ve çevresinde o zamana kadar43500 göçmen nakledilmişti. Bunlarõn hepsi iyi tütüncülerdi; büyük kõsmõservet sahibiydi. Bunlar ayrõca, 9000 büyük ve 45000 küçük baş hayvangetirmişlerdi. Buna karşõlõk, Ocak 1924te Ümid vapuruyla Tekirdağõnagelen 1975 göçmen ise, yalnõz 4 öküz ve iki merkep getirebilmişlerdi48.Bahricedit vapuruyla İzmire gelen ve çoğunluğunu Kavalanõn Kanal köyü 43 THAM, No:33, 15 Mayõs 1924, s. 29344 Açõksöz, 7 Ocak 192445 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192446 Açõksöz, 18 Şubat 192447 KA, ds. 530 (1923-1924)48 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 1924, 30 Haziran 1924

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

46

halkõnõn teşkil ettiği, tütüncü ve rençber 686 göçmen, beraberlerinde 212merkep, öküz ve inek olduğu halde kayõtlarõ yapõlarak 29 Aralõk sabahõ aynõvapurla Çeşmeye hareket etti49. Ocak 1924te 29963 göçmenle 20990 hay-van; Nisan da ise, Selanik ve Kavaladan gelen 56979 göçmen ile 11411hayvan Türkiyeye getirildi50.

Çoğu yerde Yunanlõlar göçmenlerin mallarõna el koyuyorlar veya çokucuz fiyata satõn alõyorlardõ. Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti, Selanik veKavaladaki göçmenlerin tütünlerini yok pahasõna yabancõlara satmamalarõiçin Reji idaresi nezdinde teşebbüse geçerek tütünlerin nakline yardõmcõolmak üzere bir milyar lira avans verilmesini kararlaştõrmõştõ. Bunun yanõn-da, Yunanistandan getirilecek tütünler için Samsun ve İzmirde büyük de-polar hazõrlanmõştõ. 7 Ekim 1923ten sonra Yunanlõlarõn Türk Mübadiller-den gasp ve müsadere ettiği hayvan, zahire ve tütün bedeli olarak Mübade-le, İmar ve İskan Vekâletince 21833 drahmi tahsil edilerek zarar görengöçmenlere ödendi51.

Mübadillere Vekâlet ve Kõzõlaydan başka halk da yardõmda bulunu-yordu. Mübadelenin ilk aylarõnda Eskişehirden 48.895 kuruş, Mardinden20.000 kuruş, Zonguldaktan 60.000 kuruş ve Maraştan 24.435 kuruş yar-dõm toplanmõştõ52. Hakimiyet-i Milliye bir haberinde, Amasya mõntõkasõndayerleştirilen 1500 kardeşimiz köylünün yardõmõyla ziraate bile başladõ53diyordu. Yeni idare heyetini seçmek üzere toplanan Ankara Kõzõlay Merke-zi, göçmenlerle ilgili birtakõm kararlar aldõ. Toplantõda söz alanlardan eskimüftü Rõfat (Börekçi) Efendi, Belediye Başkanõ Ali, Sõhhiye müdürü Dr.Savfet, Nüzhet Haşim, Çadõrcõzâde Hõfzõ ve Kõzõlay delegesi Zeki Beyler,Milletin Rumelinden gelecek 500 bin kardeşi yaşatmak ve vatana müfîdkõlmak vazifesiyle mükellef olduğunu beş senelik Milli Mücadele esnasõndayaptõklarõ nihayetsiz bir şan ve şerefle ebediyen anõlacak fedâkarlõklarlatanõnmõş Ankara halkõnõn bu babdaki muâvenetini Hilâl-i Ahmer vasõtasõylayapmasõnõn tabîi bulunduğunu, bunun için de derhal heyet-i merkeziyeninfaaliyete başlamasõ lüzûmunu dermeyân etmişlerdi. Toplantõ sonunda se-çilen sekiz kişilik idare heyetinin başkanlõğõna Rõfat (Börekçi) Efendi geti-rilmişti54.

49 Hakimiyet-i Milliye, 7 Ocak 192450 Açõksöz, 20 Şubat 1924, 26 Mayõs 192451 Açõksöz, 20 Şubat 1924, 26 Mayõs 192452 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192453 Hakimiyet-i Milliye, 7 Aralõk 192354 Hakimiyet-i Milliye, 9 Aralõk 1923

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

47

Kõzõlay heyetleri Yunanistan ve Türkiyedeki iskelelerde mübadilleregiyecek, yiyecek ve sağlõk malzemesi yardõmõnda bulundu. MidillidenAyvalõğa nakledilecek sekiz bin mübadil için Kõzõlay Ayvalõğa bir heyetgöndererek elbise ve çamaşõr dağõtmõş, ayrõca 12 yataklõ bir revir hazõrlan-mõştõ55. Aralõk 1923e kadar Ayvalõk, Selanik, Kandiye, Hanya, Kavala,Samsun, Tekirdağ, Bandõrma ve Mudanya heyetlerine 766 sandõk ilaç veerzak, 591 balye çamaşõr, 100 bağ çadõr, 250 çuval erzak gönderildi. Kõzõ-lay, İstanbuldaki göçmenler için Gülhanede açtõğõ aşhanede 27 Kasõm-8Aralõk tarihleri arasõnda 1609 göçmene yemek dağõttõ. Diğer yandan Tuz-ladaki Kõzõlay heyeti, 1924 yõlõ Ocak ve Şubat aylarõnda 134 göçmene don,gömlek, ayakkabõ, elbise, kaput, çorap ve battaniye dağõttõ. Bir aralõk Darõ-caya nakledilen Tuzla dispanseri, dana sonra tekrar Tuzlaya taşõndõ.Kandiye muhacirlerinin gelmeye başlamalarõ üzerine, 15 Şubat 1924te faa-liyete geçen Mersin heyeti, göçmenlerin tedavilerinin yanõ sõra bunlara gi-yecek yardõmõnda bulunarak battaniye, kaput, ceket, pantolon, gömlek, ço-cuk çamaşõrõ, entari, potin, çorap, çocuk pantolonu, pijama ve fes dağõttõ56.

Türk limanlarõna çõkan mübadiller karantinaya alõndõktan sonra iskanmahallerine gönderiliyordu. İskan bölgelerindeki Mübadele, İmar ve İskanVekaleti yetkililerinin çalõşmalarõna Kõzõlay heyetleriyle delegeleri de katõ-lõyordu. İzmirde Kõzõlay, mübadiller için 200 yataklõ bir hastane ve dispan-ser açtõ. İskan yerlerine sevk edilinceye kadar barakalara yerleştirilen müba-diller, her gün Kõzõlay doktorlarõnca kontrol ve tedavi ediliyorlardõ57. Çoksayõda mübadilin bulunduğu Samsunda Kõzõlay hastanesine günde ortalama30-35 hasta kabul ediliyordu, fazlasõ mahalli Guraba hastanesine gönderili-yordu58. Giresun Sõhhõye Müdürünün, Mayõs 1924te Giresuna 2680 mü-badilin geleceğini bildirmesi üzerine, Samsun Kõzõlay murahhasõ HaydarBey, Dr. Ali Bey ve bir hastabakõcõyla birlikte Giresuna pantolon, ceket,don, gömlek ve çorap, yün fanila, fes, potin, çarõk, çocuk donu, çocuk göm-leği, battaniye ve mintan 59gibi giyecekler gönderdi.

Mübadele, İmar ve İskan Vekâleti, Dramadan geleceklerin soğuktanmuhafazalarõ için 30 vagonluk bir katarõn İzmit veya Haydarpaşada hazõrbulundurulmasõnõ kararlaştõrmõştõ60. Ayrõca, karadan Trakyaya gelecekler

55 THAM, no: 26 , 15 Ekim 1923, s.38756 THAM, no:28, 15 Aralõk 1923, s. 105-106; no:31, 15 Mart 1924, s. 227-22857 THAM, no:44, 15 Nisan 1925, s. 305.58 KA, ds. 724, (1925)59 KA, ds. 530, (1923-1924)60 Açõksöz, 20 Şubat 1924

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

48

için Edirne-Karaağaçta bin kişilik bir misafirhane açõlmõştõ61. Ocak 1924tegelen 29096 mübadilin büyük çoğunluğu Türk vapurlarõyla, çok az bir kõsmõda demiryoluyla Türkiyeye gelmişlerdi62.

Demir yoluyla sevk edilenlerin hemen hepsini Drama ve çevresi mü-badilleri teşkil ediyordu. Ömer Lütfi Bey 26 Ocak 1924te Atinadan gön-derdiği yazõda şöyle diyordu:

Dramada hakikaten mesken buhranõ vardõr. Tâlî Komisyon azâlarõpek ibtidai odalarda ikâmete mecbur olmuşlardõr. Bu müşkülâta rağmen enkolay sevkiyat, Drama ve civarõndan şömendöferle yapõlan kara nakliyatõdõr.Muhâcirler, mevcut eşyalarõyla beraber 10 ilâ 15 saatte Şarkî Trakyayaidhâl olmuşlardõr. Kõş hasebiyle, dağ köyleri ilkbahara bõrakõlmõş ve yalnõzşömendöfere civar köyler muntazam bir ahvâl dairesinde nakledilmekte-dir63.

Kasõm 1923te başlayan Türk ahali mübadelesi 1924 yõlõ boyunca yo-ğun bir şekilde devam etti; bu yõl içinde mübadillerin büyük çoğunluğu Tür-kiyeye geldi. Geride kalan çok az sayõdaki mübadil 1925 yõlõnda Türki-yeye sevk edildi.

Mübadillerin İskânõ

Yunanistandan gelen Türklerin İskânõnda en büyük görev Mübâdele,İmâr ve İskân Vekâleti ne düşüyordu. Türkiye 10 İskan bölgesine ayrõlarakburalarda Bakanlõkça, İskân ve İmâr Mõntõka Müdüriyetleri kuruldu. BunlarSamsun, Trakya, Balõkesir, İzmir, Bursa, İstanbul, İzmit ve Antalya mõntõ-kalarõyla; Konya, Niğde, Kayseri, Aksaray ve Kõrşehir vilâyetlerinden olu-şan Dokuzuncu mõntõka ile onuncu Adana mõntõkasõndan ibaretti. Ankara,Çankõrõ,Yozgat, Sõvas, Malatya ve Kastamonu vilâyetleri merkezden idareolunacaktõ64.

Mübadele öncesi hükümetle Kõzõlay arasõnda birtakõm görüşmeler ya-põldõğõ gibi, ordu ile de muhabere halindeydiler. Nitekim, İzmirde Kõzõlayõtemsilen bulunan Ömer Lütfi Bey, 29 Temmuz 1923 tarihli yazõsõnda; kur-ban bayramõndan evvel Erkân-õ Harbiyye-i Umûmiye Reisi Müşir Fevzi

61 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192462 Açõksöz, 20 Şubat 192463 KA, ds. 530, (1923)64 THAM, no: 28, 15 Aralõk 1923, s. 103-104

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

49

Paşa hazretleri tarafõndan kabul edildiğini ve Fevzi (Çakmak) Paşaya Kõ-zõlay inşaat heyetleri tarafõndan Aydõn ve Manisa livâlarõnda yapõlan mes-kenler hakkõnda bilgi verildiğini yazõyordu. Fevzi Paşa, bu iki livâda özel-likle inşaat hususunda Kõzõlayõn yaptõğõ hizmetleri takdir ederek, yakõndabaşlayacak olan ahali mübadelesinde de cemiyetin yardõmlarõnõ ümit ettiğinibelirtmişti. Fevzi Paşa, Ömer Lütfi Beye ayrõca; Rumeliden gelecek a-halinin hayvanat ve eşya-yõ mübremelerini beraber getirmelerindeki ehem-miyeti zikrederek, bu hususta cemiyetin şimdiden teşebbüsatta bulunmasõnõve sanîyen İzmir şehrinde ve civarõnda pencereleri, kapõlarõ ve bazõlarõnõntavan ve döşemeleri harap bin kadar hane mevcut olup, bunlar cemiyet tara-fõndan tamir edildiği takdirde gelecek muhâcirlerin kõsmen olsun iskânõ(nõn)temin edilebileceği ve bu hususta askeriyenin de kendilerine yardõmcõ ola-bileceğini söylemişti65.

Mübadiller iskan yerlerine gönderilmeden önce, Kõzõlay ve Bakanlõğõnaçtõğõ misafirhanelerde barõndõrõlõyorlardõ. Muhtelif iskelelerde ilk aylardaaçõlan misafirhanelerin toplam yatak kapasitesi 10850 idi. İstanbuldaAhõrkapõda 2000, İplikhanede 1000 yataklõ iki misafirhane kuruldu. Bunundõşõnda Kalikratya, Gelibolu, Güllük İskelesinde, Marmariste, Fethiyede,Çanakkalede, Erdek İskelesinde ve Samsunda toplam 6500 kişilik misafir-haneler açõldõ. Ayrõca, Mersinde bir fabrika misafirhane haline getirilmiş-ti66.

Mübadillerin çoğu, iskan bölgelerindeki sahipsiz ev ve arazilere yer-leştiriliyorlardõ. Ne var ki, emvâl-i metrûke hemen iskan için elverişlideğildi. Mübadele, İmar ve İskân Bakanõ Necati Beyin deyimiyle, Muhâ-cirînin iskânõna mahsus emvâl-i metrûkenin mühim bir kõsmõ tahrîb edilmişve bilhassa bazõ köylerde süknâ nâmõna bir şey kalmamõş olduğundan, dahaziyâde zürrâ olmak üzere gelen halk bilmecbur doğrudan iskân mõntõkalarõ-na sevk edilememişti. Bakanlõkça Samsun ve çevresinde 100-200 hanelik20 köyün inşâsõ kararlaştõrõldõ; İzmir, Manisa (Saruhan) ve Aydõn livâlarõn-da benzer çalõşmalar başlatõldõ. 1923 yõlõ sonuna kadar, emvâl-i metrûkeden1120 evin tamiratõ yapõlmõş, tamir olunmak üzere 986 evin de keşifleri ta-mamlanmõştõ67. 1924 yõlõnõn ilk ayõnda Bakanlõk, emvâl-i metrûkeden sayõ-lan evlerin tamiri için vilâyetlere 300 bin lira gönderdi. Tahribata en fazlamaruz kalan Samsun, Bilecik, Eskişehir, İzmir, Erdek, Manisa ve çevresin- 65 KA, ds. 530,(1923) Aynõ belgenin derkenarõna Kõzõlay idare heyeti tarafõndan; Müba-

dele meselesini hükümetle görüşmek lâzõmdõr kaydõ düşülmüştür.66 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192467 Açõksöz, 7 Ocak 1924

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

50

deki köylerde yeniden inşaat yapõlmadõkça, emvâl-i metrûkenin mübadil-lerin ihtiyacõnõ karşõlamayacağõ anlaşõlmõştõ68.

İşgalden henüz kurtulmuş olan Türkiyede, iskân işlerinin pek kolayuygulanabildiğini söylemek güçtü. Türk göçmenlerin ihtiyaçlarõ sadeceTBMM Hükümeti ve Kõzõlay tarafõndan karşõlanõrken, Anadoludan Yuna-nistana giden Rum göçmenlerine yardõm eden yedi ayrõ Amerikan yardõmteşkilâtõ vardõ. Öte yandan, Milletler Cemiyeti de, Yunan Milli BankasõBaşkanõnõ davet ederek altõ milyon sterlinge kadar uzun vadeli borç verebi-leceğini bildirmişti. Yunanistandan gelen Türkler; Yunanistanõn gördüğüyardõmdan yoksun olarak, savaş yõkõntõlarõnõ taşõyan topraklara, tüm doğra-malarõ ateş yakmak için kullanõlmõş evlere yerleşmek zorunda kalmõşlar-dõ69.

1 Ocak 1924- 12 Ocak 1925 tarihleri arasõnda Samsunda görev yapanKõzõlay heyetinin sevk, iâşe ve tedavi ettiği 58486 mübadil, bu yöredeki 13mõntõkaya yerleştirildi70. Kasõm 1923ten itibaren Türk hükümeti tarafõndanSamsun vilayetinde Pontuscularca yakõlan köylerin imârõna başlanõldõ. Bu-ralara, Yunanistandan gelecek tütüncü göçmenler yerleştirilecekti. Mübâ-dele, İmâr ve İskân Bakanõ Necati Bey, Samsundaki köyler hakkõndatetkikata başlanõldõğõnõ ve emvâl-i metrûkenin bekçiler vasõtasõyla muhafa-zalarõnõn emredildiğini71 bildirmişti.

İskân işlerinde yerel yöneticiler de Hükümete yardõmcõ olmaya çalõşõ-yorlardõ. Kastamonu Sõhhõye ve Muâvenet-i İctimâiyye Müdürü Hõfzõ Bey,evvelce istekleriyle ve sonra mübadele yoluyla Kastamonudan ayrõlanlarõnmetrûk arazi ve evleri dikkate alõndõğõnda buraya 6 bin mübadilin iskân e-dilebileceğini belirtmişti72.

Adanada Rum ve Ermenilerin terkettiği 1507 evin bir kõsmõ Rumelive Doğu Vilayetleri (Vilâyet-i şarkîyye) göçmenlerine tahsis edildi; diğer 68 Açõksöz, 21 Şubat 1924; KA, ds. 530 (1923)69 Seçil Akgün, Birkaç Amerikan Kaynağõndan Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu, Üçün-

cü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyuncu Türk Yunan İlişkileri (20 Temmuz1974e kadar), Ankara, Gnkur. Basõmevi 1986, s.255-256

70 THAM, no:43, 15 Mart 1925, s. 27771 Hakimiyet-i Milliye, 3 Aralõk 1923. Samsunda ilk günlerde yerli halkõn, göçmenleri

yadõrgadõğõ anlaşõlõyor. İstikbal gazetesinde şu habere yer verilmişti: Samsunda yer-lilerle muhâcirler arasõnda bir fark görülmekte, iki taraf arasõnda hoşnutsuzluk devametmektedir. Ahiren, Samsunda her iki tarafõn hislerini takviye için Yerli ve MuhacirBirliği diye dernek teşkîline teşebbüs olunmuştur. Hilâl-i Ahmer, 14 Temmuz 1924.

72 Açõksöz, 6 Ağustos 1923

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

51

kõsmõ da, beşer kişi itibarõyla 6 bin kişiye ayrõldõ73. Çeşme kazasõnda tütünziraatine elverişli 4 bin dönüm arazi ve 330 kadar kabil-i iskân emvâl-imetrûke evi vardõ74. Öte yandan, Mersine bağlõ köylerde metrûk ev mev-cut olmadõğõndan, vilâyete gönderilmesi kararlaştõrõlan göçmenler Mersin veTarsusta beş-altõ ailenin barõnmasõna elverişli olan metrûk evlere yerleşti-rileceklerdi75.

İstanbulda belediye hududu dõşõnda mübadeleye tabi olan Rumlarõnyerine; ticaretle uğraşan, emlak ve çiftlik sahibi varlõklõ göçmenlerin yerleş-tirilmesi kararlaştõrõlarak Muhtelit Mübadele Komisyonuna bildirildi. Bunagöre İstanbulda Selanik, Siroz, Yanya, Kavala, Hanya, Resmo veTeselyadan gelen varlõklõ göçmenler yerleştirilecekti. Bunlar İskân-õ âdîyetâbi olmadõğõndan bunlara, Yunanistanda terkettikleri emlâk ve arazinindeğerlerinin % 25i oranõnda emlâk temlik edilecek ve kalan kõsmõ da tas-fiye-i nihâiyede dağõtõlacaktõ. İstanbulun belediye sõnõrlarõ dõşõna iskânedilecek Yanya muhacirlerinden iki bin kişilik kafilenin İstanbula gönde-rildiği sõrada; İstanbul Valiliği, burada yaşayan Rumlardan iki bin kişininhemen sevki için Muhtelit Komisyona müracaat etti. Bu sõrada Maltepe,Kartal ve Pendik Rumlarõndan bazõlarõ Muhtelit Komisyona müracaat ede-rek, sahip olduklarõ mõntõkanõn belediye sõnõrlarõ dahilinde bulunduğunu vemübadeleden muaf tutulmalarõ gerektiğini ileri sürdüler76. Buna benzer iddi-alar, uzun bir süre devam edecek olan Türk-Yunan etabli anlaşmazlõğõnõnbaşlangõcõnõ oluşturacaktõ.

Aralõk 1923te Girit, Kavala ve Dramadan gelen 26691 mübadil,muhtelif yerlerde iskan edildi77. Aralõk 1923e kadar Türkiyeye gelen33619 göçmenden iki bini Balõkesir ve çevresine; diğerleri ise İstanbul, E-dirne, İzmir, Samsun, Kastamonu, Amasya, Çatalca, Sinop ve Bursayayerleştirildiler78. İçlerinde 867sini mübadeleye tabi olmayanlarõn teşkîl et-tiği 29963 mübadil Selanik, Kavala ve Girit İskelelerinden Ocak 1924teTürkiyeye gönderildi. Bunlardan 1077si Samsun, 6619u Trakya, 1953üBalõkesir, 7363ü İzmir, 5478i Bursa, 2245i İstanbul, 2324ü İzmit, 2439uKonya, 243ü Sivas ve 126 kişi de Kastamonu ve çevresinde iskân edildi.

73 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192474 Hakimiyet-i Milliye, 7 Ocak 192475 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192476 Hilâl-i Ahmer, Akşam nüshasõ, 13 Temmuz 192477 Açõksöz, 7 Ocak 192478 Hakimiyet-i Milliye, 3 Aralõk 1923

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

52

Şubat 1924te Türkiyeye 19973 mübadil geldi. Dramadan gelen3236 kişi, trenle Dedeağaç-Kuleli-Burgaz yolunu tercih etmişti; bunlar U-zunköprü, Edirne, Keşan ve Kõrklareline yerleştirildiler. Deniz yoluyla ge-lenler ise Samsun, Trakya, Balõkesir, İzmir, İstanbul, İzmit, Antalya ve A-danada iskan edildiler79.

Mübadilleri bir an önce müstahsil duruma getirmek için çaba sarf edi-liyordu. Nitekim Beşinci İskan mõntõkasõ olan Bursada Fõrka KomutanõDerviş Beyin başkanlõğõnda, Ziraat Müdürünün de katõldõğõ bir komisyonkurularak göçmenler için toprağõn sürdürülmesine başlandõ. Halk imeceusulü ile çalõşarak, her ev 10-20 dönüm nadas yapmak üzere, Ocak ayõ so-nuna kadar 400 dönüm arazi hazõr edildi. Çeşmede iskan edilenlere 4712kõyye (okka; 1283 gr.) arpa, 3194 kõyye buğday tohumluk olarak dağõtõldõ.Bu arada, Kõzõlay ve Himâye-i Etfâl Cemiyetlerince gönderilen ayakkabõ,don ve hõrkalar göçmen çocuklarõna dağõtõldõ80.

Nisan ayõnda Selanik ve Kavaladan gelen 56979 mübadil Samsun, E-dirne, Balõkesir, İzmir, Bursa, İstanbul ve İzmit mõntõkalarõna yerleştirildiler.Bunlara 119118 dönüm arazi, bin zeytin ağacõ, 29282 dönüm bağ, 5544 dutbahçesi, 10 bin küsur meyve ağacõ, 900 pulluk ve traktör, 467 çift hayvanõ,1368 kilo tohumluk ve çapa vesaire gibi ziraat aletleri dağõtõldõ81. Daha öncede Ziraat Şubesi Samsun, Trakya ve Kocaeli mõntõkalarõna iskân edilengöçmenlere benzer yardõmlarda bulunmuştu82.

Temmuz 1924e kadar Yunanistandan Türkiyeye 300 binden fazlamübadil geldi. İstanbulda bulunan Muhtelit Komisyon, 12 Temmuzdayaptõğõ toplantõda, tahliye edilecek mahaller hakkõnda Türk ve Yunan tek-liflerini inceledi. Yunanistandan yapõlan sevkiyat normal akõşõ içerisindeseyrederek Türk ahalinin dörtte üçü Türkiyeye getirilmişti. Muhtelit Ko-misyon bundan sonra, önceden tesbit edilen program dahilinde tâlî komis-yonlar vasõtasõyla mübadeleye nezaret etmekle yetineceklerdi. KomisyonunTürkiyedeki önemli görevlerinden biri de, Türkiyedeki Rumlarõn sevkinitanzim etmekti83.

Sonuç 79 Açõksöz, 27 Mart 192480 Açõksöz, 20 Şubat 192481 Açõksöz, 26 Mayõs 192482 Açõksöz, 29 Mart 192483 Hilâl-i Ahmer, akşam nüshasõ, 13 Temmuz 1924

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

53

Mübadelenin büyük bir kõsmõ 1923-1925 yõllarõ arasõnda tamamlan-makla birlikte, Türkiye ile Yunanistan arasõnda uygulamadan doğan mese-leler bir süre daha varlõğõnõ sürdürmüştür. İlk üç yõl içinde YunanistandanTürkiyeye 400 bine yakõn mübadilin geldiği söylenebilir84. 1923-1934 yõl-larõ arasõnda 380.243 mübadil iskân edilmiştir. 20 binden fazla mübadilyerleştirilen iller başta İzmir olmak üzere İstanbul, Bursa, Balõkesir, Edirne,Samsun ve Tekirdağdan oluşmaktaydõ. Diğer illerden Kõrklareli, Niğde veManisaya 10-20 bin arasõnda mübadil yerleştirilmişti85.

Türkiyeye büyük yükümlülükler getiren Mübadelenin uygulanmasõn-da Kõzõlay Cemiyeti, kaynaklarõnõn önemli kõsmõnõ bu işe tahsis ederek sağ-lõk ve ulaşõm açõsõndan Bakanlar Kurulunun çalõşmalarõna yardõmcõ oldu.1924 Yõlõ sonlarõna doğru, Yunanistandan gelecek mübadil sayõsõnõn azal-masõ üzerine Kõzõlay Sağlõk Heyetlerinin görevlerine tedricen son verildi.

84 Mesut ÇAPA, Yunanistandan Gelen Göçmenlerin İskânõ , Atatürk Yolu , Say:5,

Mayõs 1990, s. 49-84, bkz. s. 68-6985 Cumhuriyet Halk Partisi On Beşinci Yõl Kitabõ, Ankara (t.y.), s. 395, 398-399

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

54

Türkiye Hilâl-i Ahmer Merkez-i Umûmisi azasõndan ve mübadele menatõk murah-hasõ Doktor Hakkõ Şinasi Paşa Hazretleri

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

55

Dahilden ve hariçten ümid edilen iânâtõn henüz cemine muvaffakiyet hâsõl olma-masõ hasebiyle 5 Mart 1340 tarihli itilâfname ahkâmõnõn aynen tatbikine imkân kalmadõğõanlaşõldõğõndan Kõzõlay ile Mübâdele, İmâr ve İskân Vekâleti arasõnda 17 Nisan 1924tekararlaştõrõlan yeni mesai programõ.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

56

Kõzõlay ile İcrâ Vekilleri Heyeti arasõnda, Kõzõlayõn ahali mübadelesinde yapacağõyardõmlarla ilgili 5 Eylül 1923 tarihli karar.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

57

27. Selanik Heyeti Başkanõ Dr. Mahir Beyin, Kõzõlay delegesi Dr. Ömer LütfüBeye 9 Kasõm 1923te Selanikten gönderdiği 2 numaralõ rapor. (Kõzõlay Arşivi, Dosya no:530)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

58

Yanya Müftüsü tarafõndan 8 Şubat 1924 tarihinde, Muhtetif Mübadele Komisyo-nunda Kõzõlay delegesi olarak görev yapan Dr. Ömer Lütfü Beye gönderilen bir dilekçe.(Kõzõlay Arşivi, Dosya no : 530)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

59

29. Kandiye Heyeti Başkanõ Dr. Kemal Beyin, Muhtetit Mübadele KomisyonundaKõzõlay delegesi olan Dr. Ömer Lütfü Beye Kandiyeden gönderdiği 22 Aralõk 1923 tarihlirapor. (Kõzõlay Arşivi, Dosya no : 530)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı : 10, Yıl : 2001

60

27. Selanik Heyeti Başkanõ Dr. Mahir Beyin Selanikten, Kõzõlay delegesi Dr. ÖmerLütfü Beye gönderdiği bir rapor. (Kõzõlay Arşivi, Dosya no : 530)