müfredatına uyumlu 10. SINIF A · 10. Sınıf Soru Kitabı / Coğrafya KA00-10.01MHK03...

10. SINIF

‘’SORU BANKASI’’

COĞRAFYA

Elif Doğu Gültekin

Akıllı Tahta

Uygulaması

Kararında

Anlatım

Yeni

MEB

müfredatına

uyumlu

10. Sınıf Soru Kitabı / Coğrafya

KA00-10.01MHK03

978-605-2387-70-2

Elif Doğu GÜLTEKİN

Seçkin DUYAN

Mustafa KELEŞ

Münire Betül AYYILDIZ

Mehmet ESKİN

Acar Matbaacılık Promosyon ve Yayıncılık San. ve Tic. Ltd. Şti.Osman Gazi Mah. Mehmet Deniz Kopuz Cad. No.20 / 1Kıraç / Esenyurt / İSTANBUL tlf: 0 212 886 56 56

0 212 275 00 35 www.eksenyayinlari.com - [email protected]ülbahar Mah. Cemal Sururi Sk. No:15 / E Hâlim Meriç İş Merkezi Kat 9

Mecidiyeköy - İST.

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre, her hakkı Eksen Yayıncılık ve Eğitim Malz. San. Tic. AŞ’ye aittir. Eksen Yayıncılık’ın yazılı izni olmaksızın, kitabın herhangi bir şekilde kısmen veya tamamen çoğaltılması, basım ve yayımı hâlinde gerekli yasal mevzuat uygulanır.

ürün adı

ürün no

isbn

yazar

dizgi-mizanpaj

grafik tasarım

editör

yayın yönetmeni

baskı

iletişim

copyright ©

MERHABAÖğretmen ve öğrencilerimize müjde!

Artık size yakın, sizin dünyanızı anlayan, iç dünyanıza seslenen, kısacası sizin dilinizle konuşan bir kitap var elinizde. Yüzü soluk, kuramsal, renksiz ve tekdüze kitaplarla daha fazla uğraşmanıza gerek kalmadı. Evde, okul-da veya serbest zamanlarınızda ders çalışmanın ötesinde, bir bilim dalına yönelik temel verileri zevkle öğreneceğiniz, elinizden bırakamayacağınız kitapları sizler için hazırladık. Severek ve neşeyle öğrenilen bilgilerin ka-lıcı olduğunu göstermek istedik.

Soru bankasında üniteler iki ana bölümde ele alındı. Öncelikle öğrenme-nin daha kolay gerçekleşmesi için üniteler alt başlıklara ayrıldı. Böylece her alt başlıktan ve detaylarından soruların yer alması sağlandı. Ünite sonunda yer alan ve ünitenin tamamını kapsayan testlerin çözümü bu yöntemle daha kolay hâle getirildi.

Testlere başlamadan önce hatırlanması gereken bilgiler “kısa ve özlü ola-rak” anlatıldı. Testler konunun ağırlığına ve önemine göre birim birim oluşturuldu ve isimlendirildi. Her ünitenin sonuna “ETKİNLİK YAPALIM” bölümü konuldu. Bu bölüm, klasik sınavlara ve kısa cevaplı sorulara siz-leri hazırlamak içindir. Bu bölümden sonra coğrafya ile ilgili yeni ve ilginç bilgilerin yer aldığı “Haber Köşesi” sayfasına yer verilerek üniteler son-landırıldı.

Bu ürünün şimdi akıllı tahtada kullanılmak üzere dijital versiyonu da ha-zır. İnternet sitemize üye olup ücretsiz indirebilirsiniz.

Esenlik ve başarı dileklerimizle...

KİTABIMIZI TANIYALIM

TEST SORULARI

50

1. Aşağıda verilen kayaç-özellik eşleştirmelerinden han-gisiyanlıştır? Kayaç Özellik A) Elmas Sertlikderecesifazladır.B) Gnays Metamorfizmasonucuoluşmuştur.C) Lületaşı Süseşyasıyapımındakullanılır.D) Mermer Tortulbirkayaçtır.E) Çakıltaşı İçindefosilbulunabilir.

2. Obsidyenkayaçlarınarastlananbirarazi içinaşağıda-kilerdenhangisidoğruolur?A) Ilımaniklimbölgesindedir.B) Volkanizmaetkisindekalmıştır.C) Karstiksüreçlerinetkisindedir.D) İçlerindefosilbulundurantortuldepolarvardır.E) Yeryüzeyiçokdağlıkveengebelidir.

3.

Yukarıdakifotoğraftagörülenşekilleriaşağıdakikayaçtürlerindenhangisimeydanagetirmiştir?A)Kireçtaşı B)Dolomit C)Mermer D)Tebeşir E)Granit

4. Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi kireç taşlarınınçözünmesiylemeydanagelmiştir?A)Delta B)Peribacası C)Falez D)Dolin E)Körfez

5. Aşağıdatortulkayaçlarlailgilibirkavramharitasıverilmiştir.

Tortul kayaçlarFiziksel tortul

Organik tortulKimyasal tortul

✓ Linyit

✓ Turba

✓ Çakıl taşı

✓ Kil taşı

✓ Kireç taşı

✓ Dolomit

✓ Diyorit

Bunagöre,kavramharitasındayeralanhangikayaçla-rınbulunduğuyerleryanlıştır?A)Çakıltaşı–Dolomit B)Kiltaşı–TurbaC)Kireçtaşı–Diyorit D)Diyorit–Turba E)Linyit–Kireçtaşı

6. Birgrupöğrenciarazi incelemesiyaptıklarıyöredeyeryü-zündegörünürdurumdaolançoksayıdairigranitblokları-narastlamıştır. Buarazigezisininöğrencilerinaşağıdakikavramlardanhangisiyleilgilibilgisinipekiştirmeolanağısağlayaca-ğısöylenebilir?

A)Karsttopoğrafyası B)TortopoğrafyasıC)Buzulaşındırması D)Akarsubiriktirmesi E)Mekanikçözülme

7. Aşağıdabirkayaçdöngüsündenalınmışküçükbirkesitlebudöngüdeyeralanikifarklıolaynumaralıolarakgösterilmiştir.

Granit

Kayaçkırıntıları(tortu)

Magma I

II

Bunagöre,aşağıdakiyargılardanhangisiyanlıştır?A) Inumaralıolayyeriniçkısımlarındagerçekleşmiştir.B) IInumaralıolaydadışkuvvetlerinetkisivardır.C) Döngüdeyeralankayaçkırıntılarıvolkanikmalzeme-lerdenmeydanagelmiştir.D) Inumaralıolaysoğumavekatılaşmayıifadeeder.E) II numaralı olayın gerçekleşmesi için yüksek ısı vebasıncaihtiyaçvardır.

GENEL TEKRAR

ANLATIM

10

BÖLÜM01

1. Yerin içyapısıhakkında incelemeyapmak isteyenbir

araştırmacının aşağıdaki yöntemlerden hangisini kul-

lanmasıbeklenmez?

A) Sinoptikgözlemlerinyapılması

B) Yeraltındançıkansıcaksukaynaklarınınincelenmesi

C) Depremdalgalarınınhızıveizlediğiyolunincelenmesi

D) Sondajkuyularınınaçılması

E) Volkanikfaaliyetlersonucuortayaçıkanmalzemelerin

incelenmesi

2. Yerimeydanagetirenkatlardanhangsindesıcaklıkve

yoğunlukenfazladır?

A) Sial

B) İççekirdek

C) Alt manto

D) Sima

E) Dışçekirdek

DÜNYA'NIN İÇ YAPISI, LEVHA TEKTONİĞİ / 1

DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU

VE JEOLOJİK ZAMANLAR

DÜNYA'NIN İÇ YAPISI

Yer yuvarlağı derinlikleri, yoğunluk ve sıcaklıkları birbirinden farklı

çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Bunlar; yer kabuğu, manto ve çekir-

dektir. Yerin katmanları ile ilgili incelemeler deprem dalgalarından,

sıcak su kaynaklarından, lav ve taş analizlerinden yararlanılarak yapıl-

maktadır. Yerin katmanları şunlardır:

Yer Kabuğu: Yer yuvarlağının en üst kısmında bulunan yer kabu-

ğu yoğunluğu ve kalınlığı en az olan tabakadır. Ortalama kalınlığı

33 km'dir. Yer kabuğunun üst kısmında sial (granit kabuk) yer alır.

Bileşiminde silisyum ve alüminyum bulunur. Sial tabakanın kalınlığı

deniz ve okyanus tabanlarında az, karalarda fazladır. Yer kabuğunun

alt kısmını ise sima (bazalitik kabuk) oluşturur. Bileşiminde silisyum ve

magnezyum bulunur. Yoğunluğu sial tabakasının yoğunluğundan faz-

ladır (sial 2,7 g/cm3 – sima 3 g/cm

3 ). Sima tabakasının kalınlığı okyanus

tabanlarında fazla, karalarda azdır.

Manto: Yer kabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır. Yer yuvarlağı

hacminin %80'ini oluşturur. Mantonun yer kabuğuna yakın kısımları

daha akışkan bir yapıdadır. Buraya astenosfer denir. Manto; alt ve üst

manto olarak iki bölümden oluşmaktadır.

Mantonun sıcaklığı 1900 °C civarındadır. Tektonik depremlerin ve volka-

nizmanın meydana gelmesi mantoda meydana gelen hareketlerle ilgilidir.

Çekirdek: Demir ve nikel karışımından oluşan bu katmana barisfer

adı da verilir. İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur. İç

çekirdekte sıcaklık 6300 °C'ye ulaşmaktadır. İç çekirdek yerin en iç kat-

manıdır. Aynı zamanda iç çekirdek sıcaklık ve yoğunluğun en yüksek

olduğu katmandır.

LEVHA TEKTONİĞİ

Yer kabuğunun hareketlerini açıklamak amacıyla birçok teori ortaya

atılmıştır. Bunlardan biri de Alfred Wegener tarafından ileri sürülen

kıtaların kayması teorisidir. Wegener'e göre kıtalar pangea adı verilen

tek bir kıta hâlindeyken jeolojik süreçte parçalanarak birbirinden ayrıl-

mış ve günümüzdeki durum ortaya çıkmıştır.

Kıtaların kayması teorisinin geliştirilmiş şekli olan levha tektoniği teo-

risi günümüzde yer kabuğu hareketleriyle ilgili en fazla benimsenen

görüştür. Bu teoriye göre mantoda meydana gelen sıcaklık farkına

bağlı olarak konveksiyonel akım adı verilen hareketlilik meydana gelir.

Konveksiyonel akımlara bağlı olarak levhalar yaklaşma, uzaklaşma ve

yanal yer değiştirme şeklinde hareket eder.

Kıta sınırlarının yapboz parçaları gibi birbirine uyum sağlaması, farklı

kıtalarda aynı canlılara ait fosil benzerlikleri, kıta sınırlarında aynı yaş-

lardaki katmanlara rastlanması, Gondwana'da başlayan buzullaşma-

nın ayrılan parçalarda da aynı zamanda yaşanmış olması levhaların

hareketliliğine kanıt olarak gösterilmektedir.

Yeryüzündeki Büyük Levhalar

✓ Avrasya Levhası

✓ Pasifik Levhası

✓ Avustralya Levhası

✓ Kuzey Amerika Levhası

✓ Güney Amerika Levhası

✓ Afrika Levhası

✓ Antarktika Levhası

Ü N i T E B A Ş L I Ğ I

BEŞERÎ SİSTEMLER

Neler Öğreneceğiz?

Nüfusun Özellikleri ve Önemi

DünyaNüfusununTarihselSüreçtekiDeğişimi

NüfusunYeryüzüneDağılışı

Nüfus Piramitleri

Türkiye'de Nüfusun Tarihsel Seyri

Türkiye'deNüfusunDağılışı

TürkiyeNüfusununYapısalÖzellikleri

Göçlerin Nedenleri

TarihtekiBüyükGöçler,YakınTarihteveGünümüzdeGöçler

GöçlerinSonuçları

Türkiye'de Göçler ve Göçün Mekânsal Etkileri

EkonomikFaaliyetlerinSınıflandırılması,ÇalışanNüfusun

EkonomikFaaliyetKollarınaDağılımıveÜlkelerinGelişmişliği

02

ETKiNLiK CEVAPLARI

244

1. ÜNİTE Etkinlik Cevap AnahtarıA. Etkinlik / Sayfa 146 (Doğru / Yanlış)

D Y

1

2

3

4

5

6

7

D Y

8

9

10

11

12

13

14

B. Etkinlik / Sayfa 146 (Eşleştirme)

1 D 4 C 7 E 10 A

2 H 5 J 8 İ 11 I

3 G 6 F 9 B

C. Etkinlik / Sayfa 147 (Boşluk Doldurma)1. İkinci2. Sıcaklık–Basınç3. Sial–Sima4. Tabakalı5. Richter6. Hörgüçkaya7. Toprakkayması–Heyelan8. Tombolo9. Dalmaçya10. Kıvrımlı11. A

12. Düşük13. Endemik

D. Etkinlik / Sayfa 147 (Yazılı Soruları)1. Kayaçlar, fiziksel ve kimyasal özellikleri ba-

kımından birbirinden farklıdır. Genel olarakgranit, bazalt ve andezit gibi aşınmaya karşıdirençli kayaçlar çevrelerine göre yüksek vebelirginyerşekillerioluştururkenkiltaşı,kalkervejipsgibikolayaşınankayaçlaralçakvebe-lirginolmayanyerşekillerinimeydanagetirir.

2. Mercan kaya, antrasit ve tebeşir kayaçları,canlıkalıntılarınınbelirlialanlardaüstüsteyı-ğılaraktortullanmasıylameydanagelenkayaç-lardır.

3. LevhatektoniğikuramınagörekaralarönceleritekbirkıtaolanPangea'yımeydanagetirirken,2.ve3. jeolojikzamanlardaparçalanarakbir-birinden uzaklaşmış ve bugünkü görünümüalmıştır.

4. Inumaralışekil→Sill IInumaralışekil→Batolit IIInumaralışekil→Dayk IVnumaralışekil→Lakolit Sill,batolit,daykvelakolitşekillerinimeydana

getireniçkuvvetvolkanizmadır.5. Türkiye'dekiovalarşuşekildesınıflandırılır: 1.Kıyıovaları 2.İçovalar KıyıovalarınaörnekolarakKaradenizkıyısın-

dayeralanBafra,ÇarşambaveKarasuova-ları; Ege kıyısında yer alan Gediz, Bakırçay,Küçük Menderes, Büyük Menderes ve Balatovaları;AkdenizkıyısındayeralanSilifkeOva-sıveÇukurovaverilebilir.

İçovalaraörnekolarakErgene,Bursa,Sakar-ya,Erbaa,Niksar,Erzincan,Muş,Yüksekova,Bingöl,Elazığ,Malatya,Elbistan,Harran,Su-ruç,Amik,Konya,Düzceovalarıverilebilir.

6. Karstikaşındırmaşekillerişunlardır: •Mağara •Dolin •Lapya •Uvala •Düden •Polye •Obruk Karstikbirikimşekillerişunlardır: •Sarkıt •Sütun •Dikit •Traverten7. Şekilde mantar kaya gösterilmiştir. Mantar

kayalar, rüzgâraşındırmasısonucumeydanagelir. Rüzgârların etkili olduğu alanların ortaközelliklerişunlardır:

• Kurakveyarıkurakiklimbölgeleridir. • Yıllıkyağışmiktarıdüşüktür. • Bitkiörtüsününseyrekolduğuyadahiçol-

madığıgörülür. • Araziyüzeylerikurubiryapıdadır.8. Türkiye arazisinin %30'dan fazlasında tarım-

sal faaliyetler yapılmaktadır. Bundan dolayıTürkiye'deyetiştirilen tarımsalürünlerinçeşit-liliği fazladır. Türkiye topraklarının %18,6'sınıoluşturanmeraalanlarıyoğunolarakhayvan-cılıkfaaliyetlerindekullanılır.Ülkemizdetopraközellikle sanayi alanında yoğun olarak kulla-nılmaktadır. Seramik, kiremit ve tuğlanın anahammaddesikildir.Türkiyearazisininyaklaşık%28'i ise ormanlarla kaplıdır. Ormanlardandoğrudanyakacakteminetmeveormanürün-leriüretimialanlarındafaydalanılır.

9. Yeryüzündebitkidağılışınaetkiedenfaktörlerşunlardır:

• İklim: Sıcaklık, yağış, ışık, nem, basınç verüzgârlar

• Yerşekilleri:Dağlarınuzanışı,yükselti,bakıveeğim

• Toprakörtüsü • Canlılarınetkisi

ETKiNLiK

146

Etkinlik YapalımA.Aşağıdaverilencümlelerdendoğruolduğunudüşündüğünüze"4"işaretikoyunuz.

D Y

1 Dışçekirdek,mantonunaltındayeralanvesıcaklığı3700°C-4500°Carasındaolankatmandır.

2 Türkiye'dekitaşkömürüyataklarıdördüncüjeolojikzamandaoluşmayabaşlamıştır.

3Püskürükkayaçlar,tortulkayaçlarınyüksekısıvebasınçaltındadeğişimeuğramasısonucumeydanagelenkayaçlardır.

4Canlıkalıntılarınınbelirlialanlardaüstüsteyığılaraktortullanmasıylameydanagelenkayaçlaraorganiktortulkayaçlaradıverilir.

5Yerkabuğunungenişparçalarınınçokyavaşbirhareketlekubbeşeklindeyükselmesiveyaçanakşeklindeçökmesineepirojenikhareketdenir.

6 Episantr,depreminyeryüzündeenşiddetlihissedildiğiyerdir.

7 Lapya,dolin,uvalavepolyeakarsubirikimşekilleriarasındayeralır.

8 Türkiye'deeskiakarsuyataklarıolanİstanbulveÇanakkaleboğazlarınınolduğubölgederiatipikıyılargörülür.

9 Türkiye'de,TersiyerveKuaterner'devolkanikdağoluşumlarımeydanagelmiştir.

10Akdeniz'deyeralanplatolardakarstikarazileringenişyertutmasıburadatarımvehayvancılığınçokyaygınolarakyapılmasınısağlamıştır.

11 Bakırçay,KüçükMenderesveSilifkeovalarıülkemiziniçovalarınaörnekverilebilir.

12 Çernezyomlar,dünyanınenverimlitopraklarıarasındayeralır.

13 Lut,BaykalveAralgöllerivolkanpatlamalarısonucuoluşankraterlerdeyeralangöllerdir.

14 Tundralarınyaygınolarakgörüldüğübölgelerdedüşüksıcaklıklardandolayıağaçformasyonugörülmez.

B.Aşağıdaverilenifadeleridoğrubiçimdeeşleştiriniz.

1 Rüzgârlarıntaşıdığımalzemeyibiriktirmesiyleoluşantopraklar A Antiklinal

2 Başkalaşımsonucuoluşanbirkayaçtürü B Artezyen

3 Yerinderinliklerineuzanankırıkhatlarındanyeryüzüneçıkankaynaklar C Tektonik

4 Yeryüzündeyıkıcıetkisiengenişolandeprem D Lös

5 Tropikalkuşağınkurakyerlerindeyetişenuzunboyluottoplulukları E Havza

6 Bataklıkalanlardatabansuyununyükselmesiyleoluşantopraklar F Hidromorfik

7 Akarsuyunsularınıtopladığıalan G Faykaynakları

8 Sularınetkisiyleminerallerinçökelmesisonucuoluşankayaçlar H Kuvars

9İkigeçirimsiztabakaarasınabirikensuyunsondajyapılarakyeryüzüneçıkarılmasısonucuoluşankaynak I Çine

10 Orojenezsırasındakaralarınkıvrılarakyükselenkısmı İ Kimyasaltortul

11 Ülkemizdetortopoğrafyasınıngörüldüğübirilçe J Savan

CEVAP ANAHTARI

242

1. ÜNİTE / Doğal Sistemler

1. BÖLÜM

12

34

56

78

910

1112

1314

15

Dünya'nın İç Yapısı, Levha Tektoniği / 1A

BE

CE

AD

Dünya'nın İç Yapısı, Levha Tektoniği / 2A

AD

CD

EE

BD

CE

Dünya'nın İç Yapısı, Levha Tektoniği / 3D

DB

BE

DE

EE

BD

Dünya'nın İç Yapısı, Levha Tektoniği / 4C

DA

BE

DE

BB

BD

B

Jeolojik Devirler ve Özellikleri / 1

DA

BA

CE

DB

B

Jeolojik Devirler ve Özellikleri / 2

EA

CB

AD

EA

BC

DA

A

Türkiye'nin Jeolojik Geçmişi

CB

AB

AC

DD

DE

Türkiye'nin Tektonizması

DE

BC

AA

BE

C

Genel Tekrar

DC

AA

DD

AA

A

2. BÖLÜM

12

34

56

78

910

1112

1314

15

Orojenez, Epirojenez / 1

DA

CB

CD

AD


EE

BC

CD

ED

DD

BB


AC

DA

BD

AE

BB

A

Volkanizma, Depremler / 1

AB

EA

CC

BB

Volkanizma, Depremler / 2

AD

DA

AA

DC

ED

DE

Türkiye'de Yer Şekillerinin Oluşumunda

İç Kuvvetlerin Etkisi

AA

DC

DC

DE

BC

Genel Tekrar

EA

BC

CA

AB

DA

C

4. BÖLÜM

12

34

56

78

910

1112

1314

15

Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller / 1

CE

CA

ED

CB

Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller / 2

BB

DA

BA

AA

BD

DD

Akarsuların Oluşturduğu Şekiller / 1

AB

BE

DC

EC


AD

EA

EE

BB

CA


DD

DA

CB

AB

Çözünebilen Kayaçlarda Oluşan Yer Şekilleri / 1E

BB

CC

EB

EB

Çözünebilen Kayaçlarda Oluşan Yer Şekilleri / 2D

DB

EA

EA

EC

CC

E

Buzulların Oluşturduğu Şekiller / 1

DC

BA

ED

BB


AB

BC

AA

EC

EE

EC


AA

BC

DA

DA

BC

CC

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri / 1 DC

BA

CB

CA

E

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri / 2 DA

CC

AD

AC

BD

DC

3. BÖLÜM

12

34

56

78

910

1112

1314

15

Kayaçların Özellikleri ve Yer Şekillerinin Oluşumu

Üzerindeki Etkileri / 1

CC

CD

AB

AD



EB

CE

CD

DC

BD

AB



DC

BD

AE

BB

BE

BA



EA

AC

CE

EE

BD

DB

B

Genel Tekrar

DB

AD

CB

EC

AB

BB

BB

HABER KÖ ŞESi

148

Haber Köşesi

Kanada'nın McGill Üniversitesinden araştırmacılar, ilk kez 1990'da Kanada'nın Arktik top-

raklarındaki Baffin Adası'nda keşfedilen, hücreli canlıların ilk örneği olduğu tahmin edilen

dünyanın en eski yosun fosilinin yaşını kesin olarak tespit etmeyi başardı.

Bangiomorpha pubescens adlı yosun türüne ait fosilin bulunduğu kayalıktaki killi şist kat-

manına, Renyum-Osmiyum (Re-Os) denilen kimyasal tarihlendirme tekniğini uygulayan

araştırmacılar, tortul katmanın 1 milyar 47 bin yıl yaşında olduğunu belirledi.

Hücreli canlıların ilk örneği olduğu kabul edilen fosilin yaşı bugüne dek tam olarak kestirile-

miyordu. Fosilin yaşına dair tahminler 720 milyon yıl ile 1,2 milyar yıl arasında değişiyordu.

"Sıkıcı Milyar" o

kadar da sık

ıcı olmayabili

r.

Söz konusu bulgu, yeryüzünde canlı yaşamının oluşum evreleri içinde "Sıkıcı Milyar" olarak

adlandırılan bugünden 800 milyon ile 1,8 milyar yıl öncesine ait dönemin, sanıldığı kadar

"sıkıcı" olmadığına dair tartışmaları da gündeme getiriyor.

DÜNYANIN EN ESKİ

YOSUN FOSİLİ 1 MİLYAR YAŞINDA

Dünyanın en eski hücreli canlısı olduğu varsayılan yosun fosilinin

1 milyar 47 bin yıl yaşında olduğu tespit edildi.

(Kaynak: http://aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/dunyanin-en-eski-yosun-fosili-1-milyar-yasinda/1012939)

İÇİNDEKİLER

01 ÜniteDOĞAL SİSTEMLER01 Bölüm: Dünya’nın Tektonik Oluşumu ve Jeolojik ZamanlarDünya’nın İç Yapısı, Levha Tektoniği .................................................................................... 10

Jeolojik Devirler ve Özellikleri ............................................................................................... 18

Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi .................................................................................................. 22

Türkiye’nin Tektonizması ...................................................................................................... 24

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 26

02 Bölüm: İç KuvvetlerOrojenez, Epirojenez ............................................................................................................. 28

Volkanizma ve Depremler .................................................................................................... 34

Türkiye’de Yer Şekillerinin Oluşumunda İç Kuvvetlerin Etkisi ............................................. 38

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 40

03 Bölüm: Kayaçlar ve Yer ŞekilleriKayaçların Özellikleri ve Yer Şekillerinin Oluşumu Üzerindeki Etkileri ............................... 42

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 50

04 Bölüm: Dış KuvvetlerRüzgârların Oluşturduğu Şekiller .......................................................................................... 52

Akarsuların Oluşturduğu Şekiller .......................................................................................... 56

Çözünebilen Kayaçlarda Oluşan Yer Şekilleri ....................................................................... 62

Buzulların Oluşturduğu Şekiller ............................................................................................. 66

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri ..................................................................... 72

Yer Şekillerinin Diğer Oluşum Süreçleri ................................................................................ 76

Kıyı Tipleri ........................................................................................................................... 80

Türkiye’de Yer Şekillerinin Oluşumunda Dış Kuvvetlerin Etkisi ........................................... 84

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 88

05 Bölüm: Türkiye’nin Yer ŞekilleriTürkiye’nin Dağları ................................................................................................................ 90

Türkiye’nin Platoları ve Ovaları ............................................................................................. 94

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 98

06 Bölüm: Yeryüzündeki Su Varlıkları, Toprak Çeşitliliği ve Bitki ÖrtüsüYeryüzündeki Su Varlıkları .................................................................................................... 100

Türkiye’deki Su Varlıkları, Dağılışı ve Kullanımı ................................................................... 110

Yeryüzündeki Toprak Çeşitliliği ............................................................................................. 116

Türkiye’nin Toprak Varlığı ...................................................................................................... 126

Yeryüzündeki Bitki Varlığı ..................................................................................................... 132

Türkiye’nin Bitki Varlığı ......................................................................................................... 140

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 144

Etkinlik Yapalım .............................................................................................. 146

Haber Köşesi .................................................................................................. 148

ÜniteBEŞERî SİSTEMLER07 Bölüm: Nüfusun Özellikleri, Önemi, Gelişimi ve DağılışıNüfusun Özellikleri ve Önemi ............................................................................................... 150

Dünya Nüfusunun Tarihsel Süreçteki Değişimi .................................................................... 156

Nüfusun Yeryüzüne Dağılışı .................................................................................................. 160

Nüfus Piramitleri ................................................................................................................... 164

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 168

08 Bölüm: Türkiye’de NüfusTürkiye’de Nüfusun Tarihsel Seyri ........................................................................................ 170

Türkiye’de Nüfusun Dağılışı .................................................................................................. 172

Türkiye Nüfusunun Yapısal Özellikleri .................................................................................. 174

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 178

09 Bölüm: Göçlerin Nedenleri, Göç Türleri ve Göçlerin SonuçlarıGöçlerin Nedenleri ................................................................................................................ 180

Tarihteki Büyük Göçler, Yakın Tarihte ve Günümüzde Göçler ............................................. 182

Göçlerin Sonuçları .................................................................................................................. 186

Türkiye’de Göçler ve Göçün Mekânsal Etkileri ..................................................................... 188

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 192

10 Bölüm: Ekonomik FaaliyetlerEkonomik Faaliyetlerin Sınıflandırılması, Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına

Dağılımı ve Ülkelerin Gelişmişliği ......................................................................................... 194

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 200


Haber Köşesi .................................................................................................. 204

ÜniteKÜRESEL ORTAM:BÖLGELER VE ÜLKELER11 Bölüm: Uluslararası Ulaşım HatlarıKara Yolları, Deniz Yolları ...................................................................................................... 206

Demir Yolları, Hava Yolları ve Boru Hatları .......................................................................... 210

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 214


Haber Köşesi .................................................................................................. 218

02

03

ÜniteÇEVRE VE TOPLUM12 Bölüm: Doğal AfetlerDoğal Afetler ......................................................................................................................... 220

Türkiye’de Doğal Afetler ....................................................................................................... 226

Afetlerden Korunma Yöntemleri .......................................................................................... 232

Genel Tekrar .......................................................................................................................... 236


Haber Köşesi .................................................................................................. 240

Cevap Anahtarı .................................................................................................................... 242

04

DOĞAL SİSTEMLERNeler Öğreneceğiz?

Dünya'nınİçYapısı,LevhaTektoniği

JeolojikDevirlerveÖzellikleri

Türkiye'ninJeolojikGeçmişi

Türkiye'ninTektonizması

Orojenez,Epirojenez,VolkanizmaveDepremler

Türkiye'deYerŞekillerininOluşumundaİçKuvvetlerinEtkisi

KayaçlarınÖzellikleriveYerŞekillerininOluşumuÜzerindekiEtkileri

RüzgârlarınOluşturduğuŞekiller

AkarsularınOluşturduğuŞekiller

ÇözünebilenKayaçlardaOluşanYerŞekilleri

BuzullarınOluşturduğuŞekiller

DalgaveAkıntılarınOluşturduğuYerŞekilleri

YerŞekillerininDiğerOluşumSüreçleri

KıyıTipleri

Türkiye'deYerŞekillerininOluşumundaDışKuvvetlerinEtkisi

Türkiye'ninDağları,PlatolarıveOvaları

YeryüzündekiSuVarlıkları

Türkiye'dekiSuVarlıkları,DağılışıveKullanımı

YeryüzündekiToprakÇeşitliliği

Türkiye'ninToprakVarlığı

YeryüzündekiBitkiVarlığı

Türkiye'ninBitkiVarlığı

01

10

BÖLÜM01

1. Yer'iniçyapısıhakkındaincelemeyapmakisteyenbiraraştırmacının aşağıdaki yöntemlerden hangisini kul-lanmasıbeklenmez?

A) SinoptikgözlemlerinyapılmasıB) YeraltındançıkansıcaksukaynaklarınınincelenmesiC) DepremdalgalarınınhızıveizlediğiyolunincelenmesiD) SondajkuyularınınaçılmasıE) Volkanikfaaliyetlersonucuortayaçıkanmalzemelerin

incelenmesi

2. Yer'imeydanagetirenkatlardanhangsindesıcaklıkveyoğunlukenfazladır?

A) Sial

B) İççekirdekC) Alt manto

D) Sima

E) Dışçekirdek


DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMUVE JEOLOJİK ZAMANLAR

DÜNYA'NIN İÇ YAPISIYer yuvarlağı derinlik, yoğunluk ve sıcaklıkları birbirinden farklı çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Bunlar; yer kabuğu, manto ve çekirdektir. Yerin katmanları ile ilgili incelemeler deprem dalgalarından, sıcak su kaynaklarından, lav ve taş analizlerinden yararlanılarak yapılmaktadır. Yerin katmanları şunlardır:

Yer kabuğuManto

Dış çekirdek

İç çekirdek

Yer Kabuğu: Yer yuvarlağının en üst kısmında bulunan yer kabu-

ğu yoğunluğu ve kalınlığı en az olan tabakadır. Ortalama kalınlığı 33 km'dir. Yer kabuğunun üst kısmında sial (granit kabuk) yer alır. Bileşiminde silisyum ve alüminyum bulunur. Sial tabakasının kalınlığı deniz ve okyanus tabanlarında az, karalarda fazladır. Yer kabuğunun alt kısmını ise sima (bazalitik kabuk) oluşturur. Bileşiminde silisyum ve magnezyum bulunur. Yoğunluğu sial tabakasının yoğunluğundan faz-

ladır (sial 2,7 g/cm3 – sima 3 g/cm3). Sima tabakasının kalınlığı okyanus tabanlarında fazla, karalarda azdır.

Manto: Yer kabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır. Yer yuvarlağı hacminin %80'ini oluşturur. Mantonun yer kabuğuna yakın kısımları daha akışkan bir yapıdadır. Buraya astenosfer denir. Manto; alt ve üst manto olarak iki bölümden oluşmaktadır.

Mantonun sıcaklığı 1900 °C civarındadır. Tektonik depremlerin ve volka-

nizmanın meydana gelmesi mantoda meydana gelen hareketlerle ilgilidir.

Çekirdek: Demir ve nikel karışımından oluşan bu katmana barisfer

adı da verilir. İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur. İç çekirdekte sıcaklık 6300 °C'ye ulaşmaktadır. İç çekirdek yerin en iç kat-manıdır. Aynı zamanda iç çekirdek sıcaklık ve yoğunluğun en yüksek olduğu katmandır.

LEVHA TEKTONİĞİYer kabuğunun hareketlerini açıklamak amacıyla birçok teori ortaya atılmıştır. Bunlardan biri de Alfred Wegener tarafından ileri sürülen kıtaların kayması teorisidir. Wegener'e göre kıtalar pangea adı verilen tek bir kıta hâlindeyken jeolojik süreçte parçalanarak birbirinden ayrıl-mış ve günümüzdeki durum ortaya çıkmıştır.

Kıtaların kayması teorisinin geliştirilmiş şekli olan levha tektoniği teo-

risi günümüzde yer kabuğu hareketleriyle ilgili en fazla benimsenen görüştür. Bu teoriye göre mantoda meydana gelen sıcaklık farkına bağlı olarak konveksiyonel akım adı verilen hareketlilik meydana gelir. Konveksiyonel akımlara bağlı olarak levhalar yaklaşma, uzaklaşma ve yanal yer değiştirme şeklinde hareket eder.

Kıta sınırlarının yapboz parçaları gibi birbirine uyum sağlaması, farklı kıtalarda aynı canlılara ait fosil benzerlikleri, kıta sınırlarında aynı yaş-

lardaki katmanlara rastlanması, Gondwana'da başlayan buzullaşma-

nın ayrılan parçalarda da aynı zamanda yaşanmış olması levhaların hareketliliğine kanıt olarak gösterilmektedir.

Yeryüzündeki Levhalar

✓ Avrasya Levhası ✓ Hindistan Levhası

✓ Pasifik Levhası ✓ Arabistan Levhası

✓ Avustralya Levhası ✓ Filipinler Levhası

✓ Kuzey Amerika Levhası ✓ Kokos Levhası

✓ Güney Amerika Levhası ✓ Naska Levhası

✓ Afrika Levhası ✓ Karayip Levhası

✓ Antarktika Levhası

11

3. I. Sıcaklık II. Kimyasalbileşim III. Yoğunluk

Yer yuvarlağının katmanlara ayrılmasında yukarıdakiözelliklerdenhangileridikkatealınmaktadır?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveIII D)IIveIII E)I,IIveIII

4. Karalarüzerindevedenizaltındayerkabuğununyüzeyin-

degörülenşekilleriinceleyen,oluşumetkenvesüreçleriniaçıklayan bilim dalına .....I....., bu bilim dalının yer aldığıcoğrafyanınanadalınaise.....II.....coğrafyaadıverilir.

Yukarıdakiparagraftaboşbırakılanyerleregetirilmesigerekenler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarakverilmiştir?

I II

A) kartografya fiziki

B) demografi beşerîC) jeomorfoloji fizikiD) etnoloji beşerîE) hidrografya fiziki

5. Yer kabuğunu meydana getiren sial ve sima tabaka-

larının bileşiminde bulunan elementler aşağıdakilerinhangisindedoğruolarakverilmiştir?

A)

Alüminyum

Silisyum

Manganez

SİMASİAL

C)

Nikel

Selenyum

Demir

SİMASİAL

E)

Alüminyum

Silisyum

MagnezyumSİMASİAL

B)

Alüminyum

Selenyum

MagnezyumSİMASİAL

D)

Demir

Silisyum

Nikel

SİMASİAL

6. Aşağıdaki şekilde yerin içinde meydana gelen sıcaklıkdeğişimigösterilmiştir.

1900 °C – 3700 °C

3700 °C – 4500 °C

4500 °C – 6300 °C

MANTO

DIŞ

ÇEKİRDEK

İÇ

ÇEKİRDEK

Buna göre, manto ile iç çekirdek arasındaki sıcaklık-derinlikdeğişimigrafiğiaşağıdakilerdenhangisiolabi-lir?

Sıcaklık(°C)C)

Derinlik

(km)

Sıcaklık(°C)B)

Derinlik

(km)

D) Sıcaklık(°C)

Derinlik

(km)

Sıcaklık(°C)A)

Derinlik

(km)

Sıcaklık(°C)E)

Derinlik

(km)

7. Yerin sıcaklıkları, kalınlıkları ve yoğunlukları farklı içkatmanlarıarasında;

I. troposfer, II. barisfer, III. stratosfer, IV. manto

katmanlarındanhangileriyeralır?

A)IveII B)IveIII C)IIveIII D)IIveIV E)IIIveIV

DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMUVE JEOLOJİK ZAMANLAR

12

1. CoğrafyaöğretmeniZeynepHanım'ın"Astenosferinözel-liklerinelerdir?"sorusunaöğrencilerdenbazılarıaşağıdakicevaplarıvermişlerdir.

Ceylan: Mantonunyerkabuğunayakınkısmınaastenos-

ferdenir.

Havva: Hocam,kalınlığıenfazlaolanyerkatmanıaste-

nosferdir.

Merve : Bendeyoğunluğuenfazlaolanyerkatmanıdiyebiliyorum.

Elif : Sialilesimakatmanlarıarasındayeralmaktadır.

Bunagöreastenosferinözellikleriyleilgilidoğruyoru-

muhangiöğrencileryapmıştır?

A)YalnızCeylan B)YalnızElifC)YalnızMerve D)CeylanveMerve E)HavvaveElif

2. I. Kalınlığı50kmveyoğunluğu2,7-3,0g/cm3 tür. Kütle

oranıenküçükolankatmandır. II. Kütleoranıenfazlaolankatmanolmasınarağmen,ka-

lınlığıenfazlaolankatmandeğildir.İçkuvvetlerener-jisinibukatmandanalır.

III. Yoğunluğu10g/cm3tenfazladır.Enkalınyerkatma-

nıdır.Üstkısmısıvı,altkısmıkatıdır.

Yukarıdaözellikleriverilenyerkatmanlarıaşağıdakiler-denhangisindedoğruolarakeşleştirilmiştir?

I II III

A) Yerkabuğu Manto ÇekirdekB) Yerkabuğu Çekirdek MantoC) Çekirdek Manto YerkabuğuD) Manto Yerkabuğu ÇekirdekE) Manto Çekirdek Yerkabuğu

3. Yer'inmerkezinioluşturançekirdekkatmanı içvedışçekirdekolarakincelendiğindeaşağıdakiözelliklerdenhangisibakımındanortakolduğugörülür?

A)Kristalleşme B)SıcaklıkC)Akışkanlık D)Kimyasalbileşim E)Yoğunluk

4.

IV

V

II

IIII

Yukarıdakiharitadanumaralandırılarakgösterilenyer-lerinhangisindesimatabakasınınkalınlığıenfazlaveenazdır?

En fazla En az

A) I V

B) II I

C) III IV

D) IV III

E) V II

5. Aşağıdaki şekilde yerin katmanları ve bu katmanlara aityoğunlukvesıcaklıkdeğerlerigösterilmiştir.

DERİNLİK YOĞUNLUKKabuk2.7-3gr/cm3

Manto3.5-10gr/cm3

Dışçekirdek10gr/cm3

İççekirdek13.0gr/cm3

Okyanus

33 km

5120km

6378 km

5000 °C

4000 °C

1200°C2900km

DağOkyanus

Buşekildekibilgileregöre,aşağıdaverilenlerdenhan-

gisininsöylenmesiyanlıştır?

A) Katmanlarınınyoğunluğu,derinlikarttıkçaartmaktadır.B) Katmanyoğunluğuarttıkçasıcaklıkartmaktadır.C) Yoğunluğuenazolankatmanınkalınlığıenazdır.D) Yoğunluğunenfazlaolduğukatmanınsıcaklığıenazdır.E) Dışçekirdeğinsıcaklıkveyoğunluğumantodanfazladır.


13

6. Dünya, yer kabuğu, manto ve çekirdek katmanlarındanoluşur. Bu katmanlar sıcaklık ve yoğunluk bakımındanfarklılıklargösterir.

Bukatmanlarınsıcaklıkveyoğunluklarıylailgiliolarak,

I. Sıcaklığınenfazlaolduğukatmançekirdektir. II. Çekirdeğinyoğunluğumantodanfazladır. III. Yerkabuğununhemyoğunluğuhemsıcaklığımanto-

danazdır.

yargılarındanhangileridoğrudur?

A)YalnızI B)YalnızII C)YalnızIII D)IveII E)I,IIveIII

7. Litosferveyataşküreolarakdaadlandırılanyerkabu-

ğuylailgiliaşağıdakibilgilerdenhangisiyanlıştır?

A) Yoğunluğuvekalınlığıenazolankatmandır.B) Kıtasalveokyanusalkabukolmaküzereikikısımdan

oluşmaktadır.C) Mantonunüstkısmıüzerindeyüzerhâldebulunmaktadır.D) Farklıözelliktekikayaçlardanmeydanagelmiştir.E) Bileşimindedahaçokdemirvenikelbulunmaktadır.

8. Yeryuvarlağıdeğişikmaddelerdenvefarklıözelliklergös-

terenkatmanlarınbirarayagelmesiyleoluşmuştur.

Yer'in katmanları ile ilgili olarak aşağıdaki bilgilerdenhangisidoğrudur?

A) Kıtasal kabuk, okyanusal kabuktan daha ince veyoğunluğudahafazladır.

B) Okyanustabanlarındamagmadangelenmalzemeninkatılaşmasıileokyanusalkabukoluşur.

C) İçkuvvetlerenerjisinikıtasalkabuktanalır.D) Dış çekirdek, yer yuvarlağı hacminin %80'ini kapla-

maktadır.E) Mantonun sıcaklığı iç çekirdekteki sıcaklıktan daha

fazladır.

9. I. Yerkabuğu II. Çekirdek III. Manto

Yukarıdaki katmanların yoğunluğu en fazla olandanenazolanadoğrusıralanışı aşağıdaki seçeneklerdenhangisindeverilmiştir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - I - III

D) II - III - I E) III - II - I

10. Aşağıdakişekildeyerinkatmanlarıgösterilmiştir.

Okyanus2,7g/cm3

3g/cm3

3,5-10g/cm3

I

II

III

IV

V

10g/cm3

13g/cm3

OkyanushendeğiYOĞUNLUK

Hamurumsu, eriyikmaddelerdenmeydanagelenmag-ma yukarıda numaralandırılarak gösterilen alanlardanhangisindeyeralır?

A)I–İççekirdek B)II–DışçekirdekC) III – Manto D) IV – Sima

E) V – Sial

11. ✓ Asılmaddesini demir venikel oluşturmaktaolup sıvıhâldebulunur.

✓ Yoğunluğu10g/cm3,sıcaklığı4500°Ccivarındadır. ✓ Yeryuvarlağının2800-5120km'leriarasındayeralır.

Yer yuvarlağının yukarıda özellikleri verilen katmanıaşağıdakilerdenhangisidir?

A) Sial B) Sima C) Manto

D)İççekirdek E)Dışçekirdek

14

1. Mantoda meydana gelen konveksiyonel akıntılar sebebiilebaşlangıçtatekparçaolanPangeaKıtası,parçalanarakbirbirinden uzaklaşmış ve kıtalar bugünkü görünümünüalmıştır.

Bubilginindoğruluğunukanıtlamakiçin;

I. farklı kıtalarda aynı jeolojik zamanda yaşamış aynıcanlıfosillerinerastlanması,

II. kıtakenarlarınınyapbozgibibirbiriüzerineoturması, III. farklı kıtalardaaynı iklim vebitki örtüsüözelliklerinin

bulunması

bilgilerindenhangilerininkullanılmasıdahauygundur?

A)YalnızI B)YalnızII C)YalnızIII D)IveII E)I,IIveIII

2. Yer kabuğunun hareketlerini açıklamak için birçok teoriilerisürülmüştür.Buteorilerdenbiridekıtalarınbaşlangıç-

ta tekbirkıtadan (Pangea)oluşmasıvebukaranın2.ve 3. zamandaparçalanarak uzaklaşması vebugünkügörü-

nümünüalmasıdır.

Yukarıda anlatılan teoriyi 1915 yılında ortaya atanAlmanbiliminsanıkimdir?

A) RolandBrikmannB) GeorgesGuvlerC) AlbertMalcheD) AlfredWegennerE) JamesHutton

3. Mantoda meydana gelen konveksiyonel akıntılara bağlıolarak kıtalar birbirinden uzaklaşır, birbirine çarpar veyabirbirinisıyırır.

Buhareketlerebağlıolarak,

I. Yenikıtalaroluşur. II. Sıradağlaroluşur. III. Deltaovalarıoluşur. IV. Volkanikdağlaroluşur.

ifadelerindenhangileriyanlıştır?

A)YalnızI B)YalnızIII C)IveIII D)IIveIII E)IIIveIV

4.

▲:Atürü,■:Btürü,●: C türü

Yukarıdaki harita üzerinde birbirinden binlerce kilo-

metre uzaklıktaki alanlarda aynı jeolojik döneme aitfosillerinbulunması,verilenlerdenhangisiyleendoğru

olarakaçıklanabilir?

A) Aynı canlının farklı alanlarda, aynı zaman dilimindeyaşaması

B) Başlangıçtatekparçahâlindekikıtaların,zamanlabir-birindenayrılması

C) Benzeriklimşartlarınasahipalanlardabenzerhayvantürlerininyaşaması

D) Toprakyapısıbenzeralanlardaaynıtürbitkilerinyeti-şebilmesi

E) Benzerbiyoçeşitliliğe,dünyadafarklıalanlardarastla-

nabilmesi

5. AtlasOkyanusuyılda3-5cmaçılmakta,PasifikOkyanusuise kapanmaktadır. Bu nedenle Amerika Kıtası'nın batı,Asya Kıtası'nın doğu kesimine doğru Pasifik Levhasıdalmaktaveburalarda farklı şiddettedepremlermeydanagetirmektedir.

Aşağıdakilerdenhangisibununnedeniolabilir?

A) Deniztabanındameydanagelenvolkanikpatlamalarsonucuokyanusakıntılarınınhareketi

B) Karalarüzerindeyazmevsimindetermikalçakbasınçalanıoluşması

C) DağlarınuzanışdoğrultularınınfarklıolmasıD) Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe çizgisel hızın

azalmasıE) Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareket hâlinde

olması


15

6. Hawai Adası'nda meydana gelen volkanik patlama,yeriniçyapısındaaşağıdakilerdenhangisininmeydanageldiğinekanıtolabilir?

A) Yerkabuğununortalamakalınlığıartmıştır.B) Mantodasıcaklıkdeğeriyükselmiştir.C) Yerkabuğununyoğunluğuazalmıştır.D) Mantodayatay-dikeydoğrultudaakımlaroluşmuştur.E) Yer'inyarıçapıazalmıştır.

7. AlmanbiliminsanıAlfredWegenerkıtalarınkaymasıteori-siniortayaçıkarmıştır.

Bilimadamınınteorisine;

I. kıtalarınmagmaüzerindeyüzmesi, II. kıtaların bir yapbozun parçaları gibi birbirini tamamla-

ması, III. birbirindençokuzaktabulunankıtalardaaynıfosillerin

bulunması, IV. kıtalararasındaokyanuslarınbulunması

özelliklerindenhangilerikanıtgösterilebilir?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveII D)IIIveIV E)I,IIveIII

8. Birçaydanlıktakisualttan ısıtılmayabaşlayınca ısınansugenleşir,hafiflerveyukarıdoğruhareketeder.Çaydanlığınüstkısmındakisoğukveyoğunluğufazlaolansuiseaşağı-yadoğruhareketeder.

Budeneyaşağıdakilerdenhangisiniörneklemedekul-lanılabilir?

A) KıtalarıntekbirparçadanoluştuğunuB) Yer'infarklıkatmanlardanoluştuğunuC) YerkatmanlarınınfarklıyoğunluklardaolduğunuD) YerkatmanlarınınfarklıkalınlıktaolduğunuE) Mantodakonveksiyonelakıntılarınoluştuğunu

9. I. Kalınlığıdahaazdır. II. Yoğunluğudahafazladır. III. Dağlarınaltındakikalınlığıdahafazladır. IV. Depremgörülmeihtimalidahaazdır.

Yukarıdaverilenlerdenhangileriokyanusalkabuğukı-tasalkabuktanayıranözelliklerarasındayeralmaz?

A)YalnızI B)IveII C)IveIII D)IIveIV E)IIIveIV

10. Aşağıdaki şekilde yer kabuğunu oluşturan tabakalar veyoğunluklarıgösterilmiştir.

Yerk

abuğ

uSial2,7gr/cm3

Sima3,0gr/cm3

Okyanus

Manto

Bunagöre,aşağıdakiyargılardanhangisidoğrudeğildir?

A) Yerkabuğununkalınlığıyeryüzününheryerindeaynıdeğildir.

B) Yerkabuğuokyanuslardakesintiyeuğramaktadır.C) Yerkabuğufarklıikikatmandanoluşmuştur.D) Yerkabuğumantoüzerindebulunmaktadır.E) Yerkabuğunuoluşturantabakalarınyoğunluğubirbi-

rindenfarklıdır.

11. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunu oluşturan lev-

halarınhareketliliğiyleilişkilendirilemez?

A) UzunzamanölçeğindeokyanuslarınaçılıpgenişlemesiB) KıtalarınbirbirinegörekonumunundeğişmesiC) YenisıradağlarınvevolkanikdağlarınoluşmasıD) EngebeliyüzeylerdehızlıakışlıakarsularınbulunmasıE) Yeryüzündeaktifdeprembölgelerininbulunması

16

1. Manto, içkuvvetlerinoluşmasındaönemlietkiyesahipbirkatmandır.

Buetkimantonunaşağıdakiözelliklerindenhangisiyleen iyiaçıklanabilir?

A) FarklıbölümlerdenoluşmasıylaB) KalınlığınınfazlaolmasıylaC) İçindekonveksiyonelakımlarınoluşmasıylaD) SıvıvekalınolmasıylaE) Yerkabuğununaltındabulunmasıyla

2. Yeryüzündeki konumları birbirinden çok farklı olan Hin-distan,AntarktikaveAvustralya'daiklimözellikleridebirbi-rindençokfarklıdır.Ancakbukıtalardaaynıbitkifosillerinerastlanmıştır.

Budurumaşağıdakilerdenhangisinikanıtlar?

A) Aynıbitkininfarklıiklimözelliklerinesahipbölgelerdeyaşayabileceğini

B) FosillerinherkıtadabulunabileceğiniC) FosillerinakıntılartarafındanbaşkakıtalarataşındığınıD) Kıtaların tekbirkaranınparçalanıpbirbirindenuzak-

laşmasıylameydanageldiğiniE) Fosillerincanlılartarafındantaşınabileceğini

3. 1915yılındailkkezAlmanbilimadamıAlfredWegenertarafındanortayakonan "Kıtalarınkayma teorisi"günü-

müzde geliştirilmiş olarak aşağıdakilerden hangisiyledevamettirilir?

A) LevhatektoniğikuramıB) PangeaC) KonveksiyonelakımlarD) BigbangteorisiE) Büzülmekuramı

4. I. Yer kabuğu, özellikleri birbirinden farklı olan iki kat-mandanoluşur.

II. Dünyayüzeyinioluşturanyerkabuğuparçalarınalev-

haveyaplakadenir. III. PasifikLevhası'nıntamamıGüneyYarımKüre'debu-

lunur. IV. Mantodaısıetkisiylemeydanagelenakımlarakonvek-

siyonelakımlardenir.

Yukarıdaverilenlerdenhangilerinindoğruolduğusöy-

lenemez?

A)YalnızI B)YalnızIII C)IveII D)IIveIII E)IIIveIV

5. HindistanLevhasıileAsyaLevhasıarasındayeralanTetisDenizi'nde biriken tortullar Hindistan Levhası'nın AsyaLevhası'na yaklaşması sonucu sıkışmış ve yükselerekHimalayaDağları'nıoluşturmuştur.

Günümüzde de iki levhanın birbirine yaklaşmaya de-vamettiği düşünülürsebölgedeaşağıdakilerdenhan-

gisiningörülmesibeklenmez?

A) HimalayalardayükseltininartmasıB) VolkanikfaaliyetlerinşiddetlenmesiC) YerkabuğundakırılmalarolmasıD) KayaçlarınbaşkalaşmasıE) Yenilevhalarınoluşması

6. Levhahareketlerianahatlarıylabirbirindenuzaklaşmavebirbirineyaklaşmaşeklindedir.

Bunagöre,aşağıdakilerdenhangisiokyanusçukurla-

rınınoluşmasınaetkiedenfaktörlerarasındagösteri-lebilir?

A) İkiokyanusallevhanınyükselmesiB) OkyanusallevhalarınbirbirineyaklaşmasıC) KıtasalveokyanusallevhalarınbirbirindenuzaklaşmasıD) KıtasalveokyanusalikilevhanınbirbirineyaklaşmasıE) İkikıtasallevhanınbirbirineyaklaşması


17

7. I. Volkanikarazilerinyaygınolduğubölgeler II. Sıcaksukaynaklarınınyoğunolduğubölgeler III. I.derecededeprembölgeleri

Yukarıdakilerdenhangileriyeryüzündeki levhasınırla-

rıylaörtüşenalanlararasındasayılabilir?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveIII D)IIveIII E)I,IIveIII

8.

III

II

IV

I

YukarıdakiDünyaharitasıüzerindegösterilenyerlerinhangilerindedepremriskininenazolduğusöylenebilir?

A)YalnızI B)IveII C)IIveIII D)IIveIV E)IIIveIV

9. ✓ Yerkabuğunuoluşturanparçalar ✓ Mantoiçerisindesıcaklıkfarkınabağlıolarakmeydana

gelenhareketler ✓ Alfred Wegener'in teorisinde tüm kara parçalarının

başlangıçtatekbüyükkıtahâlindeolmasınaverilenad ✓ Kıtasallevhaileokyanusallevhanınçarpışmasısonu-

cumeydanagelenzon

Yukarıdaverilenlerarasındaaşağıdakilerdenhangisinitanımlayanbirbilgiyoktur?

A) Dalma-batmaB) LitosferC) PangeaD) LevhaE) Konveksiyonelakımlar

10. 1915yılındaortayakonulan"KıtalarınKaymaTeorisi"ne

göre Güney Amerika Kıtası hangi kıtadan ayrılarakoluşmuştur?

A)Asya B)Afrika C)Avustralya D)Avrupa E)Antarktika

11.

D

E

YukarıdakiDünyaharitasındaverilenEveDalanların-

dayeralanlevhalarveoluşturduklarıdağsırasıaşağı-dakilerdenhangisindedoğruolarakverilmiştir?

E D DağsırasıA) NazkaLevhası KokosLevhası AndDağlarıB) FilipinLevhası AvrasyaLevhası HimalayaDağlarıC) PasifikLevhası NazkaLevhası AndDağlarıD) AvrasyaLevhasıHindistanLevhası HimalayaDağlarıE) KokosLevhası FilipinLevhası KayalıkDağları

12. Bugünkü iklim özellikleri ve coğrafi konumları birbirindençokfarklıolanGüneyAmerika,Afrika,Hindistan,Antarktikakaralarındaaynıtürbitkilereaitfosillerbulunmuştur.

Bubilgiaşağıdakilerdenhangisiniaçıklamakiçinkulla-

nılabilir?

A) Yeryüzündeki yüksek dağlar yakın jeolojik dönemdeoluşmuştur.

B) Yerkabuğunuoluşturanlevhalarharekethâlindedir.C) Yeryüzündekilevhasınırlarındavolkanikalanlarvardır.D) Kayaçlar arasındaki fosiller yakıt oluşumuna neden

olmuştur.E) Kıtalarıncoğrafikonumlarıbitkivarlıklarıhakkındabilgi

verir.

18

JEOLOJİK DEVİRLER VE ÖZELLİKLERİ

Dünya, ilk oluşumundan bugünkü şeklini alıncaya kadar çeşitli evre-

lerden geçmiştir. Birbirinden farklı bu evreleri içeren dönemlere

jeolojik devirler denir. Jeolojik devirleri birbirinden ayıran temel fak-

törler; iklim, atmosfer olayları, iç ve dış kuvvetler ile yeryüzündeki can-

lılar için yaşam koşullarıdır.

Jeolojik dönemlere ait bilgilere, kayaç yapıları incelenerek ve tortul

tabakalar arasında bulunan fosillerden yararlanılarak ulaşılır.

Jeolojik Dönemler

✓ İlkel Zaman → Antekambriyen

✓ Birinci Zaman → Paleozoik

✓ İkinci Zaman → Mezozoik

✓ Üçüncü Zaman → Tersiyer

✓ Dördüncü Zaman → Kuaterner Senozoik

İlkel Zaman (4 milyar yıl): Kıtaların çekirdek kısmını oluşturan en

eski kıvrımlar bu zamanda meydana gelmiştir. Su yosunu (alg) türün-

den ilk bitkiler ortaya çıkmıştır.

Birinci Zaman (370 milyon yıl): Kambriyen, ordovisyen, silüriyen,

devoniyen, karbonifer ve permiyen devirlerine ayrılmıştır.

Kıtalar henüz birbirinden ayrılmamış olup yeryüzünde tek bir kıta olan

Pangea bulunmaktaydı.

Dünya'nın eski kıvrımlarından Hersinyen ve Kaledoniyen kıvrımlarının

oluşumu bu dönemdedir. Bu zaman arazilerinde taş kömürüne rastlanır.

İkinci Zaman (170 milyon yıl): Trias, jura ve kretase devirlerine

ayrılmıştır. Büyük oranda tortullaşma ve birikmeler olmuştur. Yer

kabuğu kırıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlamıştır.

Kuzey Yarım Küre'nin kuzeyinde Laurasia Kıtası güneyde ise Gondwana

Kıtası yer almaktaydı.

Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir. İklim bölgeleri kısmen belirgin hâle

gelmiştir. Kuzey Atlantik açılmış, Antarktika, Avustralya kara kütlesi ile

Hindistan Gondwana Kıtası'ndan ayrılmıştır. Güney Amerika Kıtası ile

Afrika birbirinden ayrılmaya ve Atlas Okyanusu açılmaya başlamıştır.

Üçüncü Zaman (80 milyon yıl): Paleosen, eosen, oligosen, miyosen

ve pliyosen devirlerine ayrılmıştır.

Alp kıvrımları oluşmuştur. Atlas ve Hint okyanusları belirmiştir.

Türkiye'de linyit, doğal gaz, tuz, petrol ve borasit yatakları oluşmuştur.

Bugünkü bitki ve hayvan türlerinin ana hatları ortaya çıkmıştır.

Dördüncü Zaman (2 milyon yıl): Pleistosen (Buzul Çağı) ve Holosen

(Buzul Çağı sonrası) devirlerine ayrılmıştır.

Pleistosen'de sıcaklık azalmış, Kuzey Yarım Küre'de şiddetli soğu-

ma görülmüştür. Soğumanın etkisiyle Batı Avrupa, İskandinavya ve

Kanada buzullarla kaplanmıştır. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının

oluşumu, Egeid Karası'nın çökmesiyle Ege Denizi'nin meydana gelmesi

ve ilk insanın ortaya çıkışı bu devirdedir.

Holosen, içinde bulunduğumuz devirdir. Holosen'de sıcaklık artarak

buzulların etki alanı azalmıştır. Kara ve denizlerin bugünkü görünümü-

nü alması bu devirdedir.

1. Ülkemizde araştırma yapan bir grup araştırmacı TorosDağları'nda1650myükseltidedenizcanlılarınaaitfosillerbulmuşlardır. Araştırma grubunda yer alan Fahri, benzerfosil örneklerine Konya'nın Karapınar ilçesi civarında darastladıklarınıbelirtmiştir.BununüzerineZeynep;----------

Yukarıdaboşbırakılanyereaşağıdakiifadelerdenhan-

gisi gelirse Zeynep, Fahri'nin ifadesini desteklemişolur?

A) Karapınarilçesibirzamanlar1650myükseltiyesahipti.B) KonyacivarındaI.jeolojikzamanaaitarazilergenişyer

tutar.C) KarapınarveToroslaraynıiklimözelliklerinesahiptir.D) KarapınarveToroslarınbulunduğualanbirzamanlar

aynıdeniziçindeyeralıyordu.E) KarapınarveToroslaraynıkayaçyapısınasahiptir.

2. I. Taşkömürüyataklarınınoluşması II. EgeidKıtası'nınçökmesi,EgeDenizi'ninoluşması III. Kıtaçekirdeklerinioluşturanilkkıvrımlarınoluşması

Yukarıdaki oluşumların meydana geldiği jeolojikzamanlar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarakeşleştirilmiştir?

I II III

A) Paleozoik Kuaterner AntekambriyenB) Paleozoik Antekambriyen KuaternerC) Antekambriyen Paleozoik KuaternerD) Antekambriyen Tersiyer PaleozoikE) Tersiyer Kuaterner Antekambriyen

JEOLOJİK DEVİRLER VE ÖZELLİKLERİ / 1

19

3. Her madenin oluşumu, belirli bir iklim ve jeolojik koşulabağlıdır. Bu sebeple her jeolojik devrin kendine özgü yeraltıkaynaklarıbulunur.

Bunagöre;

I. linyit, II. petrol, III. taşkömürü

yer altı kaynaklarından hangileri I. jeolojik zamandaoluşmayabaşlamıştır?

A)YalnızI B)YalnızIII C)IveII D)IveIII E)IIveIII

4. • Yerkabuğukatılaşmayabaşlamıştır. • Sulardaveoldukçaderindenizlerdeyaşayanalglerve

tekhücrelicanlılarortayaçıkmıştır.

Yukarıdaanlatılanoluşumlarınmeydanageldiğijeolo-

jikzamanhangisidir?

A) İlkelzaman(Antekambriyen)B) 1.jeolojikzaman(Paleozoik)C) 2.jeolojikzaman(Mezozoik)D) 3.jeolojikzaman(Tersiyer)E) 4.jeolojikzaman(Kuaterner)

5. I. AkdenizHavzası II. HintYarımadası III. Kanada IV. Afrika

Yukarıda verilenlerden hangileri, kıtaların çekirdekkısmını oluşturan Antekambriyen kıvrımları arasındagösterilemez?

A)YalnızI B)YalnızIII C)IveII D)IIveIII E)IIIveIV

6. I. Alp-Himalayakıvrımsistemininmeydanagelmesi II. İstanbulveÇanakkaleboğazlarınınoluşması III. HersinyenveKaledoniyenkıvrımlarınınoluşması

Yukarıdakioluşumlarıneskidenyeniyedoğrusıralanışınasılolmalıdır?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - I - III

D) II - III - I E) III - I - II

7. I. Fransa II. İran III. Yunanistan IV. İngiltere V. Norveç

Yukarıda verilen ülkelerden hangileri Alp-Himalayakıvrımkuşağıüzerindeyeralmaz?

A)YalnızII B)IIveIV C)IIIveIV D)IVveV E)II,IVveV

8. 1. Ege Denizi

2. Zonguldaktaşkömürühavzası 3. İstanbulveÇanakkaleboğazları 4. BatıToroslar 5. DoğuKaradenizDağları

2

41

3

3

5

Türkiyeharitasıüzerindegösterilenoluşumlarınhangi-sidiğerlerindendahaöncemeydanagelmiştir?

A)1 B)2 C)3 D)4 E)5

9. I. Türkiye'ninortalamayükseltisi1132metredirveAvru-

pa'nınenyüksekülkelerindenbiridir. II. Türkiye'deyüksekdüzlüklergenişyerkaplar.

Yukarıdaverilendurumlarınoluşmasınınortaknedeni aşağıdakilerdenhangisidir?

A) OrojenikhareketleringenişalandaetkiliolmasıB) III.zamansonuIV.zamanbaşlarındaepirojenikhare-

ketemaruzkalmasıC) Akarsuvebuzulaşındırmasınınyeterincekuvvetliolma-

masıD) IV.zamandabüyükbuzuldönemlerininyaşanmışolmasıE) Karstikbiriktirmeşekilleriningenişalandaetkiliolması

20

1. I. EgeidKarası'nınçökmesi,EgeDenizi'ninoluşması II. AtlasOkyanusu'nunaçılıpgenişlemesi III. Taş kömürü yataklarını meydana getirecek tortullaş-

manınoluşması

Yukarıdaverilenolaylarıngeçmiştengünümüzeoluşumsırasıaşağıdakilerdenhangisindedoğruverilmiştir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - III - I

D) III - I - II E) III - II - I

2. III. jeolojik zamanda meydana gelen Alp Dağları'nın yük-

seltisi fazla, I. jeolojik dönemde meydana gelen NorveçDağları'nınyükseltisiazdır.

Budurumaşağıdakilerdenhangisiyleilgilidir?

A) AşınmayauğradıklarısüreninfarklıolmasıylaB) FarklıdışkuvvetlerinetkisindekalmalarıylaC) FarklıkıtalardabulunmalarıylaD) FarklıyerhareketlerindenetkilenmeleriyleE) Kayaçyapılarınınfarklıolmasıyla

3. Kıtalarhenüzbirbirindenayrılmamış tekbirkara ikenaşağıdaki jeolojik zamanlardan hangisinde parçalan-

mayavebirbirindenayrılmayabaşlamıştır?

A)Kuaterner B)Tersiyer C)Mezozoik D)Paleozoik E)Kambriyen

4. I. Linyityataklarınınoluşması II. İstanbulveÇanakkaleboğazlarınınoluşması III. AtlasveHintokyanuslarınınoluşması IV. Taşkömürüyataklarınınoluşması

Yukarıdakilerdenhangileri3.jeolojikzaman(Tersiyer)içerisindegerçekleşmiştir?

A)IveII B)IveIII C)IIveIII D)IIveIV E)IIIveIV

5. I. Alp-Himalayakıvrımsistemioluşmuştur. II. İstanbulveÇanakkaleboğazlarımeydanagelmiştir.

Yukarıdakioluşumlarınmeydanageldiğijeolojikzaman-

laraşağıdakilerdenhangisindedoğruverilmiştir?

I II

A) Tersiyer KuaternerB) Kuaterner TersiyerC) Mezozoik PaleozoikD) Tersiyer MezozoikE) Paleozoik Tersiyer

6. Dünya'nınilkoluşumundangünümüzekadargeçtiğivarsa-

yılan4,5milyaryıl,busüreçtemeydanagelenönemliolay-

laragörefarklızamanlarabölünmüş,buzamandilimlerinejeolojikzamanlaradıverilmiştir.

Bunagöre,jeolojikzamanlarıntespitinde;

I. kıtabüyüklükleri, II. kayaçyapıları, III. fosiller, IV. levhasayıları

verilerininhangilerindenyararlanıldığısöylenebilir?

A)YalnızI B)IveII C)IveIII D)IIveIII E)IIIveIV

7. I. İlkinsanınortayaçıkması II. HersinyenveKaledoniyenkıvrımlarınınoluşumu III. KuzeyAmerikaileAvrupakıtalarınınbirbirindenayrıl-

mayabaşlaması IV. Alpkıvrımlarınınoluşması

Yukarıda verilen oluşumların en eski olandan en yeniolanadoğrusıralanışıaşağıdakilerdenhangisidir?

A)I,II,IIIveIV B)II,III,IveIVC)III,II,IVveI D)IV,II,IveIII E)II,III,IVveI

JEOLOJİK DEVİRLER VE ÖZELLİKLERİ / 2

21

8. Yaygın kömür havzalarının yer aldığı bir bölgede yapılanaraştırmadaeğreltivekibritotlarıfosillerinerastlanılmıştır.

Bunagörebölgeninyaşıaşağıdakilerdenhangisidir?

A)Karbonifer B)Holosen C)Pleistosen D)Pliyosen E)Miyosen

9. Olay

Paleozoik .....I.....

MezozoikYerkabuğununkırıklarlaparçalanarakayrıkıtalarabölünmeyebaşlaması

.....II..... AtlasveHintokyanuslarınınortayaçıkışı

Jeolojikzaman

Yukarıdakitablodanumaralıboşluklaraşağıdakilerdenhangisiyletamamlanırsadoğruolur?

I II

A) Suyosunutüründenilkbitkilerinorta-

yaçıkmasıAntekambriyen

B) HersinyenveKaledoniyensıradağla-

rınınoluşmasıTersiyer

C) EgeidKarası'nınçökmesiyleEgeDe- nizi'ninmeydanagelmesi

Kuaterner

D) Kıtalarınçekirdekkısmınıoluşturaneneskikıvrımlarınmeydanagelmesi

Antekambriyen

E) Yerkabuğununkırıklarlaparçalanarakayrıkıtalarabölünmeyebaşlaması

Kuaterner

10. Aşağıdakijeolojikzaman-devireşleştirmelerindenhan-

gisiyanlıştır?

A) Kuaterner–HolosenB) Paleozoik–KarboniferC) Mezozoik–KambriyenD) Kuaterner–PleistosenE) Tersiyer–Paleosen

11. Yeryüzündeki toprakların %30'undan fazlasının buzlarlakaplandığı, yaklaşık 10.000 yıl önce son buzul çağı olanWürmbuzuletkinliğininsonaermesiylebitenbuzulçağlarıdönemi----------olarakbilinir.

Yukarıdakitanımdaboşbırakılanyereaşağıdakilerdenhangisiyazılmalıdır?

A)kambriyen B)ordovisyenC)holosen D)pleistosen E)kretase

12. Bir jeolog Türkiye'nin üçüncü jeolojik zamanda oluşmuşarazilerinedairsahaçalışmasınıaşağıdakiyörelerdeger-çekleştirmiştir.

• Siirt–BaykanveKurtalan • Batman–Beşiri • Diyarbakır–ÇınarveBismil

Aşağıdakilerden hangisinin bu çalışma sonucundaeldeedilmişbirbilgiolduğusöylenebilir?

A) Petrololuşumlarıgörülmektedir.B) Depremedayanıklıarazilerdir.C) Zengintaşkömürüyataklarınarastlanılmıştır.D) Masifalanlargenişyerkaplamaktadır.E) Kıtakalkanıalanlarındandır.

13. Aşağıdayeryüzününçekirdeksahalarınıoluşturankütlelerverilmiştir.

• KanadaKalkanı • GrönlandKalkanı • BrezilyaKalkanı • GuyanaKalkanı • BaltıkKalkanı

Bukalkansahalarıhangijeolojikzamanaaittir?

A)İlkelzaman B)I.zamanC) II. zaman D) III. zaman

E) IV. zaman

müfredatına uyumlu 10. SINIF A · 10. Sınıf Soru Kitabı / Coğrafya KA00-10.01MHK03...

Documents

Transcript of müfredatına uyumlu 10. SINIF A · 10. Sınıf Soru Kitabı / Coğrafya KA00-10.01MHK03...