MEDYA ÇALIŞMALARINDA İDEOLOJİ YAKLAŞIMLARINA İLİŞKİN EPİSTEMOLOJİK VE YÖNTEMSEL SORUNLAR

8/3/2019 MEDYA ALIMALARINDA DEOLOJ YAKLAIMLARINA LKN EPSTEMOLOJK VE YNTEMSEL SORUNLAR

1/336

1

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSGAZETECLK

ANABLM DALI

MEDYA ALIMALARINDADEOLOJ YAKLAIMLARINA LKN

EPSTEMOLOJK VE YNTEMSEL SORUNLAR

Doktora Tezi

erife am

Ankara-2006


2/336

2

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI



Doktora Tezi

erife am

Tez Danman

Do. Dr. Nur Betl elik

Ankara-2006


3/336

3

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI



Doktora Tezi

erife am

Tez Danman: Do. Dr. Nur Betl elik

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

Do. Dr. Nur Betl elik

Prof. Dr. Nilgn Grkan Pazarc

Do. Dr. Beybin Kejanlolu

Do. Dr. Aye nal

Do Dr. Mine Gencel Bek

Tez Snav Tarihi: 4 Aralk 2006


4/336

4

GR ......................................................................................................................6

1. GEREKLK VE DEOLOJ ..................................................................23

1.1. Epistemolojik Motifli deoloji Kavray..................................................................30

1.2. deoloji | Grnen-rtk Olan Ayrm, deoloji | Dolaymlama ve deoloji |Deitirilmi Gereklik Eksenleri..............................................................................48

1.3. Kamusal Alan Odanda Kavrayn Temasal erevesi......................................73

1.4. fadesel Ortaklklar .....................................................................................................89

1.4.1. Medyann, modern zamanlarda demokrasi vaadinin gereklemesi yolundaverilen mcadelenin gitgide dnda yer almasna yol aan siyasi ve ekonomiksorunlara ilikin ifadelerin oluturduu ortaklk:.........................................................89

1.4.2. zleyici/almlama aratrmalarna, ideoloji zmlemelerine ve kltrelalmalara ynelik itirazlarda benimsenen sluba ilikin ortaklk: ...........................94

2. EKONOMKLKLER VE DEOLOJ ..............................................98

2.1. Belirlenim Motifli deoloji Kavray......................................................................104

2.2. deoloji | Belirleyen retim Tarz ve deoloji | retim ve Tketim ArasndakiDenkliklikisi Eksenleri ..........................................................................................120

2.3. Neo-Liberal Politikalarn Medyadaki Uzantlar Odanda Kavrayn Temasalerevesi......................................................................................................................144

2.4. fadesel Ortaklk.........................................................................................................152

2.4.1. Yeni medyann olumlanmasna ynelik kayglar dile getiren ifadelerinoluturduu ortaklk:.....................................................................................................152

3. SEKNLER VE DEOLOJ .................................................................158

3.1. Arasalc Motifli deoloji Kavray........................................................................162

3.2. deoloji | zne-Nesne Kartl, deoloji | Hakikat ve deoloji | KurtuluEksenleri ......................................................................................................................175

3.3. Kltrel Emperyalizm Odanda Kavrayn Temasal erevesi .....................189

3.4. fadesel Ortaklklar ...................................................................................................207

3.4.1. Anti-topyalara verilen referanslarn oluturduu ifadesel ortaklk:........................207

3.4.2. Kartn mit olarak deerlendiren ifadelerin oluturduu ortaklk: .........................214

4. DL, ZNE VE DEOLOJ ....................................................................219


5/336

5

4.1. znellik Motifli deoloji Kavray..........................................................................223

4.2. deoloji | Tanmlama Gc/ ktidar ve deoloji | Kodlama Eksenleri..............238

4.3. Anlam retimi Odanda Kavrayn Temasal erevesi ..................................258

4.4. fadesel Ortaklklar ...................................................................................................270

4.4.1. Medyadaki allagelmi , yerleik ve hkim tanmlamalar ile aklamatarzlarnn sorgulanmas gerektiini dile getiren ifadelerin oluturduuortaklk: ..........................................................................................................................270

4.4.2. Burada ve imdi, yerleik olana ynelik mdahalelerde bulunmanngerekliliini vurgulayan ifadelerin oluturduu ortaklk: ..........................................276

5. HEGEMONYA, KTDAR VE DEOLOJ...........................................279

5.1. Hegemonik Motifli deoloji Kavray ....................................................................283

5.2. deoloji | Anlam zerindeki Mcadele ve deoloji | eliki, Tutarszlk veHeterojenlik Eksenleri...............................................................................................294

5.3. Kltrel Metinlerin okvurgululuu Odanda Kavrayn Temasal erevesi.......................................................................................................................................303

5.4. fadesel Ortaklk: .......................................................................................................309

5.4.1. Anlam zerindeki mcadelede ideolojik kapanmn imknszln vurgulayanifadelerin oluturduu ortaklk:....................................................................................309

SONU................................................................................................................311

KAYNAKA ......................................................................................................318

ZET ..................................................................................................................336

ABSTRACT........................................................................................................337


6/336

6

Giri

Medya almalar ierisinde ideolojiyi ele alan ve temel kavramlarndan birisi

olarak kullanan almalar, olduka geni bir literatr oluturmaktadr. Dorudan

veya dolayl bir biimde ideoloji kavramnn tartlmas zerinde duran bu literatr,

medyann sahip olduu ideolojik rol ve ilevler, medyada veya medya dolaymyla

eitli ideolojilerin kuruluu, medyann farkl nitelikli meseleler hakknda rettii

ideolojiler ve medyann kendisi zerine olan, medya hakknda retilen ideolojiler

gibi pek ok konuyu ele almaktadr. Bu kapsamda yaplan deerlendirmelerde

bilinli ya da bilind bir ekilde, siyaset bilimi ve felsefe ierisinde yer etmi

eitli ideoloji yaklamlarna ait argmanlarn farkl dzeylerde kullanmlar sz

konusudur.

deoloji, felsefe ve siyaset bilimi ierisinde kuramsal ve yntemsel adan

olduka zengin tartmalar barndrmaktadr. Kavramn 1790larda Antoine Destutt

de Tracy tarafndan ilk kez kullanmndan bu yana, kimi almalarda birbirini

tamamlayan, kimi almalarda birbiriyle eliik, kimi almalarda farkl politik

konumlar veya felsefi gelenekleri ifade eden ideoloji tanmlar ve kavraylarndan

bahsetmek mmkndr. Farkl nitelikli ideoloji kuramlarndan beslenen medya

almalar da, medyaya ynelik farkl bak alar ve yaklamlar sergilemektedir.

Bu trden bir farkllamaya ramen, alann temel metinleri olarak kabul edilen pek

ok almada ideoloji kuramlarnn neredeyse faydac bir okumasnn yaplmakta

olduu gzlemlenmektedir. deoloji kavram, medya almalar ierisine tanrken,

kavramn yaygn kullanm tarzlarna ynelik eitli itirazlar, kavrama ilikin farkl

nitelikli sorgulamalar ve kavramn nasl bir kavrayla deerlendirilmesi gerektiini


7/336

7

konu alan pek ok tartma, medya almalar alanna tanamamaktadr. Bir

anlamda ideoloji kavramnn kendisinin tartlmas siyaset bilimi veya felsefeye ait

bir sorun olarak grlp, kavramn arkasnda srp gitmekte olan tartmalar belli bir

noktada sabitlenerek devralnmaktadr. Bu durum, kavrama ilikin tartma ve

sorgulama noktalarnn da aslnda kavramla birlikte medya almalar alanna dhil

olduunun gz ard edilmesine yol amaktadr. Dolaysyla ortada benimsenen ve

izlenen ideoloji yaklamlaryla hesaplamay gerektiren sorunlar bulunmaktadr. Bu

noktadan hareketle bu tez almasnn, medya almalar iinde yer etmi ideoloji

yaklamlarna ilikin epistemolojik ve yntemsel nitelikli sorunlarn tartlmasn

konu ald ifade edilebilir.

Medya almalarnn ou zaman ideoloji kavramna ilikin politik ve felsefi

tartmalar belli bir noktada sabitleyerek, adeta kavramn kullanm zerinde belli bir

uzlama bulunuyormu trnde bir anlaya sahip olmas, sz konusu epistemolojik

ve yntemsel sorunlara kaynaklk etmektedir. Bu sorunlardan ilki, medya

almalarnda benimsenen ideoloji kuramlarna bir tr model muamelesi

yaplmasdr. Farkl durumlara uygunluu asndan snanabilirlii ve eitli rnekler

zerine uygulanabilirlii ile model anlay, ampirik ve belli ampirik incelemelerin

sonucunda ulalabilecek olan yasa benzeri dzenliliklere dayanan pozitivist

geleneklerle sk bir ba ierisindedir. Aslnda siyaset felsefesi iinde, ideolojietrafnda yrtlen tartmalar, genellikle pozitivist ve ampirik geleneklere ynelik

bir kar duru ve itiraz niteliindeyken, kavramn medya almalarndaki eitli

kullanmlarnda bu nitelik, pek ok durumda kaybolabilmektedir.

kinci sorun bei, medya almalarnn, politik ve felsefi dzlemde ideolojiye

dair birbiriyle ilikili ve balantl olarak gelitirilen yaklamlardan birini, ilikili

olduu dier yaklamlardan kopararak ele almasyla ilintilidir. Medya almalar


8/336

8

ierisinde konumlanan farkl yaklamlar arasndaki balantlarn kopuk olmas,

yapay bir blnmeyle yaklamlar arasnda sloganlarla ifade edilmeye kadar varan

kartlk ilikinin pekimesi ve yerleik bir hal almasna yol amaktadr. rnein

arasalc yaklam, kltrel almalar ve ekonomi politik yaklam arasndaki

farkllama, medya almalar ierisinde neredeyse dman kardeler ilikisiyle tarif

edilir olmutur.

nc grupta yer alan belki de en nemli sorunlar, medya almalar

ierisinde ideoloji kavramnn her kullanmnda, ideolojinin gereklik, bilin, altyap-

styap ilikisi, snf, iktidar, hegemonya, zne-nesne ikililii, dil ve anlamla olan

gerilimli ilikisinin farknda olmay gerektirmesiyle ilgilidir. Medya almalar

ierisinde ideoloji ile yukarda sralanan dier kavramlar arasndaki bantlarn

belirgin hale gelmesi, belirli bir geerlilik salam ideoloji kuramlarna ynelik

itirazlarn ve ideolojiye ilikin farkl kavramsallatrma abalarnn siyaset bilimi ve

felsefe kadar medya almalar iinde de aleniyet kazanmasna yardmc olacaktr.

Medya almalarnda, temelde grup altnda toplanabilecek olan

epistemolojik ve metodolojik nitelikli sorunlara iaret etmek zere bu tez almas,

ideoloji kavramyla dorudan veya dolayl ilikili alann temel metinlerinin,

oluturulan belli ayrmlar nda okunmasn hedeflemektedir. Bu hedef

dorultusunda amalanan aslnda medya almalarnda benimsenen eitli ideolojiyaklamlarnn arkasnda yatan belirli bir gizil anlam ve niyeti aa karmak ya da

yrtlen ideoloji tartmalar iinde ortaya konan baz argmanlar hakllatrmak,

bazlarn ise geersiz klmaya almak deildir. Bunlarn yerine, medya almalar

ierisinde benimsenmi ve kullanlmakta olan belirgin ideoloji kavraylaryla

balantl eitli sorunlara iaret etmek amalanmaktadr. Bu sayede, medya

almalar alannn, sosyal ve beeri bilimler ierisinde yer alan dier disiplin ve


9/336

9

alma alanlaryla daha organik ve heteronomik bir iliki kurmas gerektii

vurgulanmaya allmaktadr.

Bu almada deerlendirilen temel nitelikli metinlerin seiminde mmkn

olduunca farkl niversitelerce oluturulmu ders programlarndan ve okuma

listelerinden yararlanlmaya allmtr1. Bunun yan sra, eitli yaynevlerince

1nternet taramasyla okuma listelerine ve ders programlarna ulalan niversitelerden bazlarunlardr:

ABD: University of Colorado, The College of Arts and Sciences, Department of Communication,(http://comm.colorado.edu/); University of California, Los Angeles, School of Theater, Film andTelevision, Department of Film, Television and Digital Media (http://www.tft.ucla.edu/dof.cfm);University of California, San Diego, Department of Communication(http://communication.ucsd.edu/); Temple University, School of Communications and Theater,(http://www.temple.edu/sct/); MIT, Comparative Media Studies(http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Comparative-Media-Studies/); The University of Iowa, College ofLiberal Arts and Science, Department of Communication Studies(http://www.uiowa.edu/~commstud/resources/); New York University, Department of Culture andCommunication (http://steinhardt.nyu.edu/dcc/Home/); University of Minnesota, Department ofCommunication Studies (http://www.comm.umn.edu/); University of California, Santa Barbara, Filmand Media Studies (http://www.filmstudies.ucsb.edu/); University of Illinois, Chicago, College ofLiberal Arts and Sciences, Department of Communication, (http://www.uic.edu/depts/comm/)

Finlandiya: The University of Tampere, Department of Journalism and Mass Communication

(http://www.uta.fi/laitokset/tiedotus/index1.html)Hollanda: International Institute of Social History, Documentation International Mass MediaResearch Center http://www.iisg.nl/archives/en/files/i/10770506full.php

Gney Afrika: Rhodes University, School of Journalism and Media Studies,(http://jms.ru.ac.za/index.php)

ngiltere: University of East Anglia, Faculty of Arts and Humanities, Film & Television Studies(http://www.uea.ac.uk/eas/sectors/film/fshome.shtml); University of Sussex, School of Humanities,Department of Media and Film Studies (http://www.sussex.ac.uk/mediastudies/); University of Leeds,Institute of Communication Studies (http://ics.leeds.ac.uk/); University of Westminster, School ofMedia, Arts and Design, (http://www.wmin.ac.uk/mad/page-130); The London School of Economicsand Political Science, The Department of Media and Communications

(http://www.lse.ac.uk/collections/media@lse/); University of London, Goldsmiths College,Department of Media and Communications (http://www.goldsmiths.ac.uk/departments/media-communications/)

Japonya: Tokyo Keizai University, Graduate School of Communication Studies,http://www.tku.ac.jp/%7Ekoho/english/graduate_school/communication.html

Kanada: Simon Fraser University, School of Communication, (http://www.sfu.ca/communication/);York University, Faculty of Arts, Division of Social Science, Communication Studies(http://www.yorku.ca/artscomn/); University of Ottawa, Faculty of Arts, Department ofCommunication (http://www.uottawa.ca/academic/arts/communication/eng/)

ili: University of Chili, The Communication and Image Institute,http://www.icei.uchile.cl/english/index.html

Tayvan: National Chung Cheng University, College of Social Sciences, Department ofCommunication & Graduate Institute of Telecommunications(http://www.telcom.ccu.edu.tw/modules/cjaycontent/index.php?id=15)


10/336

10

karlan derleme ve ders kitaplarnda ortak olarak yer alan ve ok sayda yeniden

basm olana bulmu metinlerin almaya dhil edilmesine ncelik verilmeye

allmtr2

. Dolaysyla bu almada tercih edilen pek ok metin hem kolaylkla

ulalabilecek olan hem de bu alanda akademik alma yapanlarn zaten aina

olduu metinlerdir. Kukusuz bu durum, medya almalar alanyla yakndan ilgili

olmayan okurlar iin, kimi zaman yrtlen tartmalarn uzanda kalma trnde

skntlar dourmaktadr. almada bu sorunu belli lde gidermek zere, zaman

zaman deerlendirilen metinlerin tartmasna girimeden nce, bu metinlerin ok

genel bir zetini sunma yoluna gidilmitir.

Burada ele alnan metinlerin pek ou, Marksist Medya Teorisi, Eletirel

almalar, Eletirel Medya almalar, Eletirel letiim almalar,

Marksist Kltrel Analiz, Kltrel almalar, Medya almalarna Marksist

Yaklamlar, letiim zerine neo-Marksist Perspektifler ve Marksist Kltrel

Yorumlar gibi eitli balklar altnda da toplanmtr (Becker, 1984; Downing vd.

1995; Grossberg, 1997; Hall, 1999a; Hardt, 1992, 1999; Real, 1986; Sholle, 1999).

Farkl isimlerle yaplm olan bu snflandrmalara bakldnda, medya almalar

ierisinde benimsenen ideoloji kavraylarnn belki de en belirgin zelliinin,

epistemolojik ve metodolojik olarak Marksist gelenekle kurduklar iliki olduu

grlmektedir. Bu iliki, dorudan gelenein kuramsal mirasn devralmak ve onumedya almalarna yanstmak eklinde olabildii gibi, gelenein iinden km

temel kavram ve nermeleri sorgulamak eklinde de olabilmektedir. Kukusuz bu

durumun ortaya kmas, sosyal bilimler ierisindeki ideoloji tartmalarnn arlkl

olarak Marksizm iinden yrtlmesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle medya

2 Sz konusu derlemelerden birka unlardr: Boyd-Barrett ve Newbold, 1995; Curran ve Gurewitch,2000; Durham ve Kellner, 2001; Gray ve McGuigan, 1997; Marris ve Thornham, 2000; OSullivan veJewkes, 1997; Golding ve Murdock, 1997.


11/336

11

almalar da dhil olmak zere, farkl disiplin ve alma alanlardaki ideoloji

zerine olan tartmalar, bir anlamda Marksist gelenekle hesaplama abalar olarak

da okumak mmkndr3

.

Deerlendirilen metinlerin Marksist gelenekle bantsnn bulunduunun ifade

edilmesi, anadamar/anaakm (mainstream), ynetsel (administrative) ya da

uzlamsal (conventional) medya almalarnn neden bu tez almasnda yer

bulmadna da iaret etmektedir. Anadamar medya almalarnda herhangi bir

ekilde bir ideoloji yaklam bulunmuyor deildir, aksine, bu trden almalar pek

ok durumda liberal ideolojinin billurlam hali olarak deerlendirilmektedir.

Ancak, anadamar medya almalarnda kavram ve kavray olarak ideolojinin

kendisi sorunlatrlmaz. Bu durum, anaakm medya almalarnn iinden

konutuu ideolojik gelenein yukarda grup altnda toplanan sorunlardan daha

farkl sorunlar etrafnda tartlmas gerektiine iaret etmektedir.

Bu almada ele alnan olan metinlerin anadamar medya almalarndan

ayrlm olmalar dorudan onlarn kendi iinde belli bir trdelik oluturduu

anlamna da gelmemektedir. Bu dorultuda Darly Slack ve Martin Allor, eletirel

kitle iletiim aratrmasnn tek bir kendilik (entity) olmayp, daha ziyade iletiim

incelemesine dair gelimekte olan bir alternatif yaklamlar silsilesi olduunu ifade

etmektedirler (Slack ve Allordan alntlayan Hardt, 1999: 46). Benzer biimde

David Sholle de eletirel almalar kategorisinin tutunumlu ve bilinli olarak bir

araya getirilmi almalardan oluan bir btnlk olmadn, daha ok bir blgeyi

ya da sylemsel mekn ifade ettiini vurgulamaktadr (Sholle, 1999: 269-270).

3 David Sholle, eletirel almalar kategorisi altnda ideolojinin yeniden yorumlanmayabalanmasnn, Marksist sorunsaln dalmasnn bir kant olduunu ifade etmektedir (Sholle, 1999:270). Bu almada Sholleun bu grnden farkl olarak, yukarda Marksist gelenekle hesaplamaabas eklinde bir ifade kullanlrken, bunun, dorudan medya almalarnda Marksist sorunsalndalmasnn bir iareti olduu dnlmemekte; bu sorunsaln farkl balamlarda ve farkl sorulararaclyla yeniden kavranmaya allmas olduu dnlmektedir.


12/336

12

Eletirel almalar literatrne ilikin belli bir kategoriletirme abas

sergileyen nceki almalar izleyerek, bu tez de sz konusu literatrn her trl

yaklam ve anlay farkllklarn darda brakan btncl bir yapda olmadn

kabul etmektedir. Bu noktadan hareketle, bu tezde bir arada deerlendirilen

almalarn, tarttklar sorunlar, bu sorunlar zmlerken bavurduklar kaynaklar

ve rettikleri almlar bakmndan birbirinden farkllatklar ifade edilebilir. Aslnda

burada tartlan metinlerin pek ou, medya almalar alannda dorudan ideoloji

incelemesi olarak dahi nitelendirilmemektedir. Ancak bu durum, onlarn genel

ideoloji kuramlarndan bamsz olduu anlamna gelmemektedir. yle ki kimi

metinler, ideoloji kavram etrafnda yrtlen felsefi ve siyasal tartmalar esas

almasalar bile bir ekilde ideoloji hakknda konumay srdrmektedir. Bu durum,

ideolojinin yok-gsterge olduu ya da ideolojinin medya almalarnda nemli bir

kavram olarak tartlmasna kar kld durumlarda bile ideoloji hakknda ve

ideoloji zerine konumann mmkn olabileceine iaret etmektedir.

Deerlendirilen almalar arasndaki belirgin ayrmlarn farknda olarak, bu

metinlerin kendi aralarnda tutarl bir btnlk oluturmadn tekrar etmek yararl

olacaktr. Bu nedenle, medya almalarndaki farkl nitelikli ideoloji yaklamlarnn

tm iin geerli olabilecek teorik zdelikler aramak anlamsz bir abadr. Elbette,

sz konusu yaklamlar iinde belli bir balamda geerli olan benzerlikler, tekrarlarve sreklilikler bulunmaktadr ancak, bunlar zdelik biiminde deimeyen,

dnmeyen, kesintiye uramayan ve dalmayan birlikler olarak ele almamak

gerekmektedir.

Bu tez almasnda bir arada deerlendirilen metinlerin, iletiim ve medya

almalar ierisinde II. Dnya Sava sonrasndan itibaren etkisi giderek artan,

olduka nemli bir konuma sahip olduu ifade edilebilir. Medya almalar


13/336

13

ierisinde tarihsel bir deerlendirmeyle bu literatr, Frankfurt Okulu dnrlerinin

almalarndan balayarak, medya almalar ierisinde kimi zaman arasalc

gelenek olarak da ifade edilen kuzey Amerika kkenli ekonomi politik yaklama,

Avrupa kkenli (zellikle ngiltere kkenli) ekonomi politik yaklama, yapsalclk

ve gstergebilimden beslenen medya almalarna, Kltrel almalara, hem

ABDdeki hem de Avrupadaki yeni sol ve neo-Marksist hareketten beslenen medya

almalarna, psikanalizden ve post-yapsalclktan beslenen medya almalarna

kadar uzanan geni bir kapsama sahiptir. Ancak bu almada tarihsel nitelikli

kategoriletirmeden ok, analitik bir kategoriletirme gelitirilmeye allmaktadr.

deoloji kavram merkeze alnarak oluturulmaya allan bu analitik

kategoriletirmeyle, medya almalaryla sosyal ve beeri bilimler ierisinde yer

alan dier disiplin ve alma alanlar arasnda organik bir ba kurma abas

sergilenip, disiplinleraras bir perspektifin ortaya konulmasna allmaktadr. Bu

sayede medya almalar alannn dar ve kstl bir kuramsal ve yntemsel temele

dayandrlmamas gerektii dncesine katk salamak hedeflenmektedir.

Bylesi bir eilim, alan iinde sklkla bavurulan tarihsel kategoriletirme

dzenlemesinden temelde iki a adan farkllamaktadr. Bu farkllklardan ilki,

tartlan epistemolojik ve yntemsel sorunlarn dorudan medya almalarnn

kendi iindeki tartmalara referansla ele alnmasndan ok, sosyal ve beeri bilimlerierisindeki dier disiplin ve alma alanlarnda yrtlen daha genel nitelikli

tartmalara referansla ele alnmasdr. Bir dier farkllk olarak bu almada kimi

zaman, medya almalar alannda tarihsel bir deerlendirme tarz benimsenerek

oluturulmu kategorilere ait benzeen zelliklerin farkl, buna karn, farkl

zelliklerin ayn balk ya da kategori altnda deerlendirilmesi sz konusu olmutur.

Bu dorultuda rnein, ayn metin bile farkl balklar altnda ele alnabildii gibi,


14/336

14

birbirinden tamamen farkl olduu dnlen kimi metinler ayn kategori altnda ele

alnmtr. Aada oluturulmaya allan bu analitik kategoriletirmeye ilikin

temel kavramlar tantlmaktadr.

Bu tez, medya almalar alannda yer etmi eitli ideoloji yaklamlarnn,

oluturulan bir tr kmelendirme abasyla okunmas biiminde de

deerlendirilebilir. Sz konusu kmeler Gereklik ve deoloji, Ekonomiklikiler

ve deoloji, Sekinler ve deoloji, Dil, zne ve deoloji ve son olarak

Hegemonya, ktidar ve deoloji balklar altnda toplanmtr. Her bir

yaklama/kmeye ait metinler, motif, eksen, temasal ereve ve ifadesel ortaklklar

olarak adlandrlan drt kavram yardmyla okunmaya allmaktadr. Bu drt

kavram nda, seilen metinlerin kapsaml bir okumas yaplmamakta, bunun

yerine metinler iinde belli odaklar seilerek onlar zerinde younlalmaya

allmaktadr. Dolaysyla bu alma ideolojiyle ilikili medya almalarnn

genel bir zeti niteliinde deildir.

Burada kmelendirilmeye allan ideoloji yaklamlar genel anlamda tm

ideoloji teorileri ve yaklamlarn kapsayacak ekilde ele alnmayp, yukarda da

deinildii gibi byk lde Marksist gelenekle olan balantlaryla

snrlandrlmtr. Bu ba almann nc blmn oluturan Sekinler ve

deoloji kmesinde olduka azdr ancak bu kmenin temasal erevesi iindenkltrel emperyalizm temas seildii iin, sz konusu kme de almaya dhil

edilmitir.

deoloji zerine olan tartmalarda Marksist gelenein felsefi, kuramsal ve

politik mirasnn eitli kavram, nerme ve argmanlarnn belli alardan

korunduu, belli alardan sorguland, belli alardan terk edildii, belli alardan

farkl ieriklerle kullanld dnldnde, yukardaki kmeleri birbirinden


15/336

15

ilikisi olmayan ayrk kmeler biiminde ele almann mmkn olmad

grlmektedir. Bu dorultuda hibir kmede tek bir ideoloji kavraynn

bulunmad ve bir kmede yer alan bir enin dier bir eyle zde olmad ifade

edilmelidir. rnein, bir ideoloji kavray hem Gereklik ve deoloji kmesi

iinde hem de Ekonomik likiler ve deoloji kmesinde yer alabilir. Bunun

dnda Gereklik ve deoloji kmesi iinde, o kmenin elerinden birisi olarak

deerlendirilen bir metin, bir dier metinle zde saylmamaldr. Tm bunlara

ramen, kmelendirme mant ve kmenin uzamsal nitelii ister istemez kme

iinde belli bir ideoloji kavraynn n plana kmasna neden olmaktadr. Bu n

plana kan ideoloji kavrayn tarif edebilmek iin motifkavramna bavurulmutur.

almada bavurulan kavramlardan ilki olan motifi, medya almalarndaki

farkl ideoloji yaklamlarn ekillendiren ve onlara yn veren temel unsur biiminde

tarif etmek mmkndr. Bu balamda motif, bir almann ideoloji kavram veya

genel nitelikli bir ideoloji kuramyla balantl olarak benimsedii ve metin iinde

tekrar ettii fikir veya dnce birimidir. Kukusuz motifin farkl sanat dallar iin

geerli olan eitli tanmlar ve anlamlar4 bulunmaktadr. Burada motif, esas olarak

iki tanm gz nnde bulundurularak kavranmaktadr. Bu tanmlardan ilkine gre

motif, metnin benzer metinlerle ortak olarak paylat kolektif bilinaltndan

devralnan ve metin iinde aralklarla tekrarlanan ifade, metafor veya dnce

4 Latince hareket etme anlamna gelen movereden treyen motif, yaygn olarak belirli bir eylem iinharekete geiren neden biiminde kullanlmaktadr. Kavram mzik, resim ve edebiyat gibi eitli sanatdallar iin kullanlr olmasyla farkl anlamlar kazanmtr. Bunlardan bazlarn, belli bir sanateserindeki temel dnce, bir sanat eserinin btnn etkileyen fikir, bir sanat eserindetekrarlanan desen, ritim, melodi, fikir, szck veya metafor , temay destekleyen e(ler), btniinde belirli bir anlam tayan en kk e, bir yaptn dier yaptlarla paylat, kolektif

bilinaltna ait eylem veya imge, btn iinde blnemeyen/ayrlamayan en kk birim, imgeselifade, personann karakteristik nitelii, temsilleri deise de deimeden kalan, gelimeolaslna sahip hareket, yap iindeki belirgin bir sembol, yaptn ayrtrlamayan blmnn

temas olarak ifade etmek mmkndr (Levin, 2003; Tomaevski, 1995).


16/336

16

kalbn dile getirmektedir. kinci tanm ise motifi, metin iinde ilenebilecek,

gelitirilebilecek veya dntrlebilecek bir nve olarak deerlendirmektedir.

Aslnda her iki tanm asndan da motif, metnin btnl iinde merkezi ve kurucu

bir role sahip olup, metnin ideolojiyle ilgili felsefi ve politik referanslarn

anlamamza yardmc olmaktadr. Bu trden bir nemine ramen, motif (temadan

farkl olarak) metnin tamamna hkim deildir. Metnin belli noktalarnda ortaya

kar, bunun da tesinde bir metin iinde farkl motiflere rastlamak olaandr.

Dolaysyla bu almada deerlendirilen metinleri, ierisinde tek bir ideoloji

motifinin bulunduu metinler olarak dnmek yanltc olacaktr. Bir baka ifadeyle

alma ierisinde rneklenen bir metin dorudan belli bir ideoloji motifinin sembol

olarak dnlmemelidir.

Medya almalarnn benimsedii ideoloji motifleri yukarda belirtilen be

balk altnda srasyla Epistemolojik Motifli deoloji Kavray, Belirlenim

Motifli deoloji Kavray, Arasalc Motifli deoloji Kavray, znellik Motifli

deoloji Kavray ve Hegemonik Motifli deoloji Kavray eklinde

ayrmlatrlmtr. Daha nce de belirtildii gibi, bu ideoloji motiflerinin her biri tek

bana tek bir kmeyi temsil etmemektedir. Bu dorultuda rnein, epistemolojik

motifli ideoloji kavray sadece Gereklik ve deoloji kmesine ait bir ideoloji

motifi deildir. Bunun tam tersi de dorudur, yani, Gereklik ve deoloji kmesiiinde sadece epistemolojik motifli ideoloji yer almaz. Aada almada ayrt

edilen her bir ideoloji motifi ksaca tanmlanmaktadr.

Epistemolojik motifli ideoloji kavraynda ideoloji, temelde ideoloji-gereklik

ilikisi iinden kavranmaktadr. Genel anlamda epistemolojik bak asnda, gerek

ile geree ilikin bilgi arasnda belirgin bir ayrm bulunmaktadr (Barrett, 1996: 51-

52). Geree ilikin bilginin, gereklikle rtmemesi veya uyumamas durumu,


17/336

17

ideolojinin ortaya kna kaynaklk etmektedir. Dolaysyla, ideolojinin ele alnma

biiminde gerekliin doru ve yanl bilgisi kartl esas alnmaktadr. deolojiye,

ideolojik olana gre daha st bir konumdan bakld iin, bu kavray iinde

ideolojik olan ve olmayan ayrm korunur ve ideolojik olmayanla (bilim, bilgi,

gerek veya sanat gibi) ideolojiyi ama yolunda bir eilim bulunmaktadr. Bu haliyle

ideoloji, hemen her durumda ideoloji eletirisiyle eanlaml olarak kullanlmaktadr.

Belirlenim motifli ideoloji kavray ideolojiyi, altyap-styap ilikisi iinden

tarif ederek belirlenimci bir izgi izlemektedir. Bu balamda ideoloji, altyap

tarafndan belirlenmi olan styapnn bir paras biiminde deerlendirilmektedir.

Toplumsal oluumun bir dzeyi ile teki dzeyi arasnda zorunlu bir tekabl

etme/rtme ilikisi bulunduu dncesine dayanan belirlenim, politik, yasal ve

ideolojik pratiklerin ekonomik dzeyle uyum iinde olduunu varsaymaktadr (Hall,

2005: 364). Bu tanmyla belirlenim, olumsal veya fiili olmaktan ok, zorunlu bir var

olu tarzna gnderme yapmaktadr. Ancak medya almalarnda bu tarz kat bir

ekonomik belirleyiciliin motif olarak adlandrlabilecek dzeyde n plana kmad

grlmektedir. Bu yzden dorudan ekonomik ya da snf indirgemeci nitelikte ve

yanstma esasna gre kurulmu belirlenime, medya almalar alannda olduka az

saydaki rnek dnda rastlanlmad eklenmelidir. Medya almalarnda, bir metin

iinde belirlenim ifadesi yer alsn ya da almasn belirlenime yklenen anlam daha

ok kltrel retimin gerekletii ekonomik ve politik sistemin snrlandrc ve

bask uygulayc ynne vurgu yapmaktadr.

Arasalc motifli ideoloji kavraynda ideoloji, ekonomik, siyasi ya da askeri

sekinlerin lke iinde ya da bata az gelimi lkeler olmak zere dnya genelinde

tahakkm kurmasna ve kendi karlarna uygun dnceleri merulatrmasna

yarayan nemli aralardan birisi eklinde deerlendirilmektedir. Bu balamda


18/336

18

arasalc motifli ideoloji kavray, ideolojiyi toplum iinde kim retiyor?,

ideoloji hangi karlara hizmet ediyor? veya ideoloji hangi amaca ynelik olarak

kullanlyor? trndeki sorulara yant aray ierisindedir.

znellik motifli ideoloji kavray, kurucu nitelikli ideoloji anlayna sahip

olup, temelde ideolojinin zneletiren veya zne klan zelliklerini mercek altna

almaktadr. Bu kavrayla birlikte ideolojiyi reten zneler anlay yerini, ideoloji

tarafndan retilen zneler anlayna brakmtr: Artk konuan znenin sistemin

dnda, onu ileten ve ondan etkilenmeyen bir zne olduunu nermek yeterli

deildir. zne szn syledii an tespit edilmitir ve bir ekilde syledii sz

tarafndan ina edilmi, yerine konmutur (Coward ve Ellis, 1985: 115). Bu

kapsamda znellik motifli ideoloji kavray, bireylerin zneler olarak kuruluu ve

znelerin ideoloji ierisindeki zdeleme srecine odaklanmaktadr. znellik

motifli ideoloji kavray, ideolojiyi ayn zamanda dille olan yakn ilikisi ierisinden

tarif ederek dili, ideolojinin retildii, ilerlik kazand ve yerletii en nemli alan

eklinde ele almaktadr. Bu balamda, ideolojik pratikler zerine dnmek, dil

dolaymyla anlamn inas zerinde odaklanmay beraberinde gerektirmektedir.

deoloji burada anlamlandrma srecinin belli bir annda anlam sabitleyen veya

snrlandran bir ereve biiminde ele alnmaktadr. Sz konusu bu snrlama, bir

temsil sistemi biiminde deerlendirilen dil iinde, znenin anlam belli balamayerletirmesi eklinde dnlmektedir.

Son olarak hegemonik motifli ideoloji kavraynda ideoloji, balca toplumsal

mcadele zemini olarak deerlendirilmektedir. deoloji bu kavrayta bir tr ilikiler

alan eklinde ele alnd iin, ne zneler ne de znelerin iinde yer aldklar ideoloji

nceden verili olarak kabul edilmez. deolojinin maddiliine ve performatif gcne

vurgu yapan bu kavray, ideolojiyi spesifikletirerek ebedi ve ezeli ideoloji fikrinden


19/336

19

uzaklap, onun metafizik bir anlayla ele alnmasna engel olmaktadr. deolojinin

gereklii olarak ifade edilebilecek olan bu durumun kkeninde ideolojinin siyasal

olarak harekete geme gc ve tarihsel olarak gereklemesi yatmaktadr (Hall,

Lumley ve McLennan, 1985: 10).

Yukarda aktarlan ayrmlatrmann ardndan motifle ilgili olarak, farkl

ideoloji kuramlarnn iinde farkl motifli ideoloji kavraylarnn bir arada yer

alabilecei tekrar edilmelidir. Dolaysyla, burada ayrt edilen be ideoloji motifinin

zorunlu olarak be farkl ideoloji kuramn ekillendirdiini dnmek yanl

olacaktr. Ayn motif, belli benzerliklere sahip eitli ideoloji kuramlarnn

ekillenmesinde nemli rol oynayabilmektedir. Bu dorultuda almada ele alnan

medya almalar metinleri de ilerinde tek bir ideoloji motifini barndrmamaktadr.

Bu durumun bir sonucu olarak farkl ideoloji motiflerini bnyesinde barndran kimi

metinler, almada birden farkl blm altnda deerlendirilmitir.

Motifin ardndan bu almada yararlanlan bir dier kavram eksendir. Bu tezde

eksen, medya almalar iinde yer etmi ideoloji kavrayn kesen ideoloji hatlar

biiminde tanmlanmaktadr. Eksen szlk anlam asndan genellikle bir btn

ikiye blen doru biiminde tanmlanrken, bu almada ideoloji eksenleri eklinde

kavramn oul kullanm tercih edilmitir. nk medya almalarndaki ideoloji

zmlemelerinin takip ettii, izini srd birden fazla ideoloji eksenibulunmaktadr; hibir ideoloji kavray gerek veya hayali, belirleyici tek bir eksen

etrafnda ekillenmez. Farkl eksenler ideoloji kavramnn ilikili olduu dier

kavramlara gnderme yaparak, ideolojinin kendinden menkul bir kavram olarak

deerlendirilmesini engellemektedir. Bylelikle, eksen araclyla belli bir anlay

ierisinde yer etmi ideoloji kavramnn ilikili olduu dier kavramlarla kurduu

bantlar alenilik kazanmaktadr. almada ideoloji eksenlerinden yararlanlarak


20/336

20

ideolojinin eitli kavramlarla kurduu ve ittifak veya kartlk5 biiminde gelien

iliki tarzlarnn aa karlmas hedeflenmektedir. Ayrt edilen be yaklam

iinde, ideoloji kavramnn ittifak veya kartlk/atma dzeyinde ilikili olduu

pek ok kavram bulunmaktadr. Bu kavramlar kimi durumlarda ideolojiyle eanlaml

olarak, kimi durumlarda ideoloji-olmayan biiminde, kimi durumunda ise ideolojinin

tarif edilmesini veya dier ideolojilerden ayrt edilmesini salayacak biimlerde

kullanlmaktadr.

Bu dorultuda almada rnein, epistemolojik motifli ideoloji kavrayn

kesen eksenler, | iareti kullanlarak, ideoloji | grnen-rtk olan ayrm ekseni,

ideoloji | dolaymlama ekseni ve ideoloji | deitirilmi gereklik eksenleri olarak

ayrmlatrlmtr. Benzer bir ekilde, dier drt kme iinde ne kan ideoloji

motifini kesen iki ya da ideoloji ekseni ayrmlatrlarak, bu eksenlerin,

deerlendirilen medya almalar metinleri iindeki belirginliine ve yer etme

tarzna vurgu yaplmaya allmtr.

almada yararlanlan dier bir kavram temasal erevedir. Temasal ereve

medya almalarndaki ideoloji zmlemelerinin neliini ortaya koymaya yardmc

olaca dnlen bir kavramdr. Metinlerin, ideoloji kapsamnda veya ideolojiyle

ilikilendirerek ele aldklar konularn oluturduu matris niteliindeki temasal

ereve zerine dnmek, medya almalar, neyi ele alrken veya tartrkenideoloji hakknda konumaktadr, sorusuna yant arama abasn ifade etmektedir.

Temasal ereve kavramnn ereveleme mant iinde, ideolojiyle balantl

olarak hangi konu ve tartmalarn metne dhil edildiinin veya hangi konu ve

5 Eksenin hem yandal, ortakl ve ittifak hem de kartl ve atmay kapsayan anlamlar bulunmaktadr. rnein kinci Dnya Sava srasnda Almanya, talya ve savan sonlarna doruJaponyann oluturduu birlik Eksen olarak adlandrlmtr. Bu anlamda Ekseni tanmlayan biryandan bu lkelerin kendi aralarndaki birlik ve yandal olurken te yandan ttifak lkeleriyle olankartl ve atmas olmutur.


21/336

21

tartmalarn yok sayldnn grnr olmasna da yardmc olaca

dnlmektedir. Bu kapsamda, temasal ereveyi ayrt edilen be farkl ideoloji

yaklamnn izini sren medya almalarndaki imgesel nitelikli snrlayc bir

ereve olarak deerlendirmek mmkndr. Bu imgesel ereve iinde dalm

farkl temalar bulunmaktadr. Ayn ideoloji motifine sahip medya almalar sz

konusu ereve iinde yer alan temalardan birini ya da bir kan konu edinirken,

almann benimsedii ideoloji kavray hakknda ve onun zerine de sz

sylemektedir.

Bir temasal ereve iinde dalm eitli temalardan birisinin, zerinde

yrtlen tartmalarn youn oluuyla dierlerine gre daha fazla n planda olduu

sylenebilir. almada her bir yaklamn temasal erevesi iinde daha ok n

planda duran bir tema zerinde odaklanlarak, bu tema, ereve iindeki dier

temalarla kurduu iliki iinden deerlendirilmeye allmaktadr. Bu dorultuda

almada, Gereklik ve deoloji kmesinin temasal erevesi iinden kamusal

alan temas, Ekonomik likiler ve deoloji kmesinin temasal erevesi iinden

neo-liberal politikalarn medyadaki uzantlar temas, Sekinler ve deoloji kmesi

iinden kltrel emperyalizm temas, Dil, zne ve deoloji kmesi iinden anlam

retimi temas, Hegemonya, ktidar ve deoloji kmesi iinden kltrel metinlerin

okvurgululuu temas zerine odaklanlmaktadr.Deerlendirilen bir kme iinde yer alan her metinde, o kmenin temasal

erevesini ortaya koymak zere odaa alnan tema bulunmayabilir. Tersten ifade

edilecek olursa, odaa alnan tema, o kme iindeki btn metinlerin ierisinde yer

almamaktadr. Bu nokta ayn zamanda bir kme ierisinde yer alan bir metnin

dierleriyle aralarnda benzerlik kadar farklln da bulunduunu, ksaca kme

iindeki her bir enin zde saylamayacan gstermektedir.


22/336

22

Medya almalarnn benimsedii farkl ideoloji yaklamlar

deerlendirilirken yararlanlan son kavram ifadesel ortaklklardr. fadesel

ortaklklar, her bir yaklam iinde yer alan metinlerin birbiriyle ifadesel dzeyde

kurduklar ortaklklar dile getirmektedir. Kukusuz ayn yaklam paylaan farkl

metinlerde ideoloji hakknda ok sayda benzer veya ayn ifadelere rastlamak

mmkndr. Bu almada, deerlendirilen metinlerdeki ifadesel dzeydeki

ortaklklarn tamamna ilikin bir dkm sunmak yerine, metinlerin okunmas

srasnda n plana kan ve onlarn benimsedii ideoloji kavrayn bir anlamda

kristalletirdii dnlen bir ya da iki ifadesel ortaklk zerinde durulmaktadr.

Deerlendirilen metinlerin benimsedii ideoloji kavrayn belli bir nermeyle

dile getiren ifadelerin oluturduu ortakl dorudan, bir kme ierisinde yer alan

her metinde seilen bir ya da iki ifadesel ortaklk zorunlu olarak bulunmaktadr

eklinde yorumlamamak gerekiyor. Kme iinde yer alan elerin zde olmamalar

nedeniyle, bir almann izini srd ideoloji yaklamn kristalize eden ifadeler,

kme iinde ne kan bir ya da iki ifadesel ortaklktan farkl olabilir. almann

snrlandrlmas asndan temasal ereveyle ilgili olarak bir kme iindeki tm

temalarn tartlmas sz konusu olmad gibi, bu balk altnda da bir kme

iindeki tm ifadesel ortaklklarn deerlendirilmesi sz konusu olmamtr.


23/336

23

1. Gereklik ve deoloji

almann bu ilk ksmnda, ideoloji gereklik ilikisine ait sorunlar ele alanmedya almalarnn tartlmas zerinde durulmaktadr. Aslnda ideoloji

kavramnn geerliliinin savunulduu her durumda, ideoloji ve gereklik ilikisine

dair tartmalardan uzak durulamayaca aktr. Bu yzden, deoloji ve Gereklik

kmesinin bu almada ele alnan dier drt ideoloji kmesiyle kesitii ifade

edilebilir. Bu trden bir kesime Gereklik ve deoloji kmesi iinde farkl ideoloji

kavraylarnn bulunduunun da gz ard edilmemesi gerektiine iaret etmektedir.

Ancak burada yaplan okuma, kmenin uzamn grnr klabilmek iin bir ideoloji

kavraynn n plana karlmasn gerektirmektedir. Bu ideoloji kavray

epistemolojik motifli ideoloji kavray olarak adlandrlmtr.

Epistemolojik motifli ideoloji kavray, nesnel gereklik ile bu gereklie ait

bilgi arasndaki ayrm esas almaktadr. Bu kapsamda kavrayn ideolojiyi

gereklie ilikin bilginin nitelii (yanl, eksik, arptlm gibi) erevesinde

deerlendirdii sylenebilir. Bir baka deyile ideolojinin kna kaynaklk eden,

byk lde gereklie dair bilginin yanl, eksik, arptlm veya bozulmu

olmasdr. Bu kapsamda gerekliin bilgisine ideolojik nitelii kazandran unsurlar

nelerdir, bunlar nasl bir ortamda ortaya kmaktadr ve neden ortaya kmaktadr

trndeki sorular epistemolojik motifli ideoloji kavray iindeki nemli sorulardr.

deolojiyle ilgili tartmann erevesinin bu ekilde snrlandrlm olmas teorik ve

felsefi anlamda epistemolojik motifli ideoloji kavraynn hem Aydnlanma hem de

Marksist gelenekten beslendiine de iaret etmektedir. Bu nedenle almann bu ilk

ksmnn ilk blmnde Aydnlanmac ve Marksist izgi, aralarndaki benzerlik ve


24/336

24

farkllklara vurgu yapacak ekilde izlenerek, epistemolojik motifli ideoloji

kavraynn ekillenmesindeki katklar asndan deerlendirilmektedir.

Kavrayn gerisindeki felsefi geleneklerin neler olduunu ifade ettikten sonra,

epistemolojik motifli ideoloji kavraynn izini sren medya almalarnn genel

niteliklerine deinmek gerekiyor. Bu trden almalarda toplumsal gereklikle bu

gerekliin medyadaki temsili arasndaki ayrma vurgu yapld grlmektedir. Bu

ayrm, medya temsilinde gerekliin bozulmasn veya arptlmasn

sorunlatrmaktadr. Ancak bu ifadeyi s birekilde epistemolojik motifli ideoloji

kavrayna sahip medya almalarna gre medya gerekleri arptr eklinde

okumamak gerekir. nk epistemolojik motifli ideoloji kavrayna sahip medya

almalar, medyada temsil edilen gerekliin kasti olarak arptldn, arptma

niyetiyle hareket edilmesinin bir sonucu olarak medya temsillerinde bozulmann

ortaya ktn vurgulamaz. Bunun yerine ideolojinin ortaya kmasna kaynaklk

eden bozulmann neden ortaya ktn sorgulamaya ynelmitir.

Bu sorgulamann kavray iinde ideoloji eksenini oluturduunu

grlmektedir:

1. deolojik ieriin ortaya kmasna neden olan bozulmann

nedenlerini ekonomik ve politik balamda tartan almalar,

2. deolojinin ortaya kn zne-nesne arasndaki dolaym

ilikisinin kayboluuyla ilikilendirerek tartan almalar,

3. deolojik bozulmay olgularn kurgulara dnmesiyle

ilikilendirerek tartan almalar.

Epistemolojik motifli ideoloji kavrayn kesen bu ideoloji ekseni bu

almada srasyla ideoloji | grnen-rtk olan ayrm ekseni, ideoloji |


25/336

25

dolaymlama ekseni ve son olarak ideoloji | deitirilmi gereklik ekseni olarak

adlandrlmtr.

lk ideoloji ekseni araclyla deerlendirilen almalar, medya

rnlerinin/ktlarnn/metinlerinin retiminde, datmnda ve tketiminde

medyann iinde yer ald ekonomik ve politik dzlemin snrlandrc ve bask

uygulayc niteliini eletirel bir perspektifle deerlendirmektedir. Medyay

incelerken nceliin medyann iinde yer ald ekonomik ve politik sistemin temel

dinamiklerine verilmesi gerektiini vurgulayan almalar genel anlamda ekonomi

politik yaklam benimsemi almalar olarak adlandrmak mmkndr. Ancak

medyann ekonomi politii ya da medya almalarnda ekonomi politik yaklam

gibi ifadeler pek ok durumda geni bir yelpazeyi ifade edebilmektedir. Bunun en

somut rneklerinden birisini, Peter Golding ve Graham Murdockun The Political

Economy of Media (1997) (Medyann Ekonomi Politii) balkl her biri yaklak 700

sayfalk iki ciltlik derlemelerinde bulmak mmkndr. Derleme, medyann ekonomi

politii bal altnda, Theodor Adornonun Culture Industry Reconsidered (1975)

(Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek) balkl makalesinden balayarak, Herbert

Schillerin Zihin Ynlendirenler(1993) adl kitabndan seilen bir blme kadar

uzanan geni bir yelpazeyi iinde barndrmaktadr.

Bu almada yukarda rneklenen trde geni bir yelpazenin benimsenmesisorunlu bulunmaktadr. Bu nedenle ideoloji | grnen-rtk olan ayrm ekseni

tartlrken bavurulan ekonomi politik yaklam benimsemi medya almalarnn,

ncelikli olarak ideolojiyi youn bir ekilde ilevselci vurguyla tanmlamadklarn

belirtmek gerekmektedir. Bu almada rnein, Zihin Ynlendirenlerde daha

ilevselci bir ideoloji kavraynn grnr olduu dnld iin, kitapta belirgin

olan ideoloji motifinin arasalc motifli ideoloji kavray olduu kabul edilmitir. Bu


26/336

26

yzden de kitap, deoloji ve Sekinler bal altnda almann nc ksmnda

ele alnmtr.

Genel olarak ilk eksende tartlan ve ekonomi politik yaklam benimsemi

almalar olarak nitelenen almalarn, ideolojiyi ilevselci bir tarzda tanmlayan

ekonomi politik yaklam benimseyen almalardan farkllaarak, ideolojinin ortaya

kmasna neden olan ekonomik ve politik dinamikler ve ileyilere ncelik tanyan

almalar olduu belirtilebilir. kinci olarak yukardaki derlemede Adornonun bir

almasnn da ekonomi politik yaklam ierisinde deerlendirilmesi trnde bir

eilim domaktadr6. Burada genel anlamda Frankfurt Okulunun medya zerine

olan incelemelerini dorudan ekonomi politik yaklam benimsemi almalar

biiminde deerlendirerek indirgemeci bir eilime neden olmamak zere, bu

makalenin de iinde yer ald Adornodan seilen dier metinler ikinci eksende

deerlendirilmitir.

lk eksende ekonomi politik yaklam benimsemi medya almalar

tartlrken iaret edilmeye allan sorun, yaklam ierisinde ekonomik ve politik

dzeyler arasndaki ilikinin giderek zerk bir tarzda ele alnmasyla ilikilidir. Bu

zerklii salayan byk lde politik znenin yurtta olarak tarif edilmesiyle

ilgilidir. Bu dorultuda yurttalarn eit ve adil bir ekilde medya ve iletiim

olanaklarndan yararlanmas gerektiine ilikin argmanla sklkla karlalmaktadr.

6 Aslnda The Political Economy of Media kitabn derleyen Peter Golding ve Graham Murdockunkltr endstrisi kavramsallatrmasyla Frankfurt Okulu dnrlerini dorudan ekonomi politikyaklam iinde deerlendirmek gibi bir bak asna sahip olduklarn ifade etmek yanltc olacaktr.nk ayn yazarlarn Capitalism, Communication and Class Relations (1977) (Kapitalizm, letiimve Snf likileri) balkl makalelerinde Frankfurt Okulu dnrleri ekonomi politik incelemeleryerine kltrel eletiriyi tercih etmeleri nedeniyle eletirilmekte ve zellikle Adornonun ampirikdzeyde ekonomi politik aratrma yapmay reddedii belirtilmektedir (Murdock ve Golding, 1977:18-19). Buna ramen bu makalede kltr endstrisi kavramnn ortaya atlmasnn ekonomi politikyaklam asndan bir balang olabilecei vurgulanmaktadr. Bu aklama nda yukarda ad

geen derlemeye Adornonun Cultural Industry Reconsidered makalesinin de eklenmi olmas,kltr endstrisi kavramnn, yazarlar tarafndan Marksist kltr teorisi iin bir balang noktas

biiminde kabul edilmesiyle aklanabilir.


27/336

27

Kukusuz yurttaln nemine yaplan bu vurguda, neo-liberal politikalarn etkisi

karsnda sadece snfa deil, cinsiyete, rka ve etnik kkene dayal farkllklar da

yurtta kimlii altnda bir araya getirme abas n plana kmaktadr. Her ne kadar

yurttaln ierimi liberal gelenein klasik yurtta tanmlamasndan farkl da olsa,

yaklam iinde yurttaln sorgulanmadan kabul edilmesinin, ekonomik ve politik

dzeyler arasndaki heteronomik banty zerk (otonomik) olarak ele alma riski

tad dnlmektedir.

deoloji | dolaymlama ekseni epistemolojik motifli ideoloji kavrayn kesen

bir dier ideoloji hattdr. deolojinin ortaya kn zne ve nesne arasndaki

dolaym ilikisinin kaybolmasyla tarif eden bu eksenin grnrl en ok

Frankfurt Okulu temsilcilerinin medya incelemelerinde ortaya kmaktadr. Bu

yzden bu eksen, Frankfurt Okulu iinde zellikle Adornodan seilen metinlerle

aktarlmaktadr.

Epistemolojik motifli ideoloji kavrayn kesen bir dier ideoloji ekseni

ideoloji | deitirilmi gereklik ekseni olarak adlandrlmtr. Bu eksen araclyla

tartlan metinler, medya dndaki gerekliin medyadaki temsilinde gzlemlenen

bozulmay dier iki eksene gre belki biraz daha mekanik tarzda, olgularn ve

yaanan gerekliin kurgulara dntrlmesi eklinde aklama eilimindedir. Bu

eksen, Amerikan muhalif gelenei ierisinden retilmi Todd Gitlin, Stuart Ewen,Elizabeth Ewen ve Hanno Hardttan seilen metinlerle tartlmaktadr.

Bu nc eksen iinde ele alnan metinlerde, medyada temsil edilen szn ya

da imgenin, semeci bir tarzda olgusal nitelikli gereklii bozarak oluturulduu ve

eletirel ve muhalif dncenin medyann kendine zg mekanizmalaryla

bastrld, nemsizletirildii, yok sayld ya da marjinalletirildii

vurgulanmaktadr. Kukusuz bu trden bir bak asnn hakl ynleri


28/336

28

bulunmaktadr. Ancak bylesi bir bak asnn, epistemolojik ve yntemsel adan

medyadaki temsilin o tarzda ortaya kmasn salayan nedenleri ve medya

temsilinin neden zellikle o tarz aldn aklamaya ynelmedii grlmektedir. Bu

durumun iaret ettii sorun, birinci tekil ahs olarak benim szmn ve/veya

imgemin ya da birinci oul ahs olarak bizim szmzn ve/veya imgemizin

medyada temsil edilmeden nce orijinal ve otantik olduunun varsaylmasyla

ilgilidir. Medyann kendisinin bir temsil dzlemi olduunun gz ard edilmesi,

imgenin ya da szn bozulmasnn ve arptlmasnn sebebi ve sorumlusu olarak

medyann sulanmas gerektii trnde kolayc bir aklamaya ak kap

brakabilmektedir.

Her eksen bir arada dnldnde, medyaya ynelik bak alarnda

deien tarzlarda da olsa belli bir normatif deerin korunduu ifade edilebilir. Bu

nokta, epistemolojik motifli ideoloji kavrayn benimsemi medya almalarnn

ideoloji zerine sz sylemesini mmkn klan temel unsur biiminde de

deerlendirilebilir. nk epistemolojik motifli ideoloji kavraynn izini sren

medya almalarnn temasal erevesi iinde rnein medya ve modernlik ilikisi,

devletten ve bykirket gruplarndan gelen mdahaleler, yeni san ve neo-liberal

politikalarn medya zerindeki etkileri, kamusal alan ve medya ilikisi, ulus-devlet,

yurttalk ve kimlik tartmalar gibi konularn eletirel perspektifle deerlendirildiigrlmektedir.

Bu almada yukarda sralanan temalar iinden, kamusal alan temas seilerek

bu ksmn nc alt blmnde tartlacaktr. Jrgen Habermasn Kamusalln

Yapsal Dnm (1997) balkl kitabnn ngilizceye evrilmesinin ardndan

balatlan tartmalara medya almalar da dhil olmutur. Yaplan tartmalarda

Habermasn ortaya koyduu kamusal alan kavramsallatrmasna ilikin eitli


29/336

29

sorunlar dile getirilmesine karlk, bir ilke olarak kamusal alann iaret ettii

eletirel tartmann, kavramn kendisini de iine alacak ekilde geniletilmedii

grlmektedir. Kamusal alan her zaman iin iletiimin kurulduu ya da normatif

adan nasl kurulabileceine ilikin ilke, deer veya temelin ifade edilmesine gerek

duymaktadr. Ne var ki pratikte, szle muhatabn bulumasn (ister etkileim iinde

isterse kartlama halinde) ifade eden konumann (conversation) gereklemesi pek

ok durumda mmkn deildir. Bu blmde esas olarak yz yze ya da medyada

konumann gereklemedii durumlar bir tr sayklama hali olarak nitelendirilerek,

sayklamann medya ve iletiim almalarnn varsaydndan daha yaygn bir

deneyim olduuna deinilmektedir.

Bu ksmda son olarak epistemolojik motifli ideoloji kavrayna sahip medya

almalarnn ifadesel ortaklklar zerinde durulmaktadr. lk ortaklk kamusal alan

temasyla ilikili olup, medyann demokrasi mcadelesinin giderek dnda yer

almasna yol aan sorunlara ilikin ifadelerin oluturduu ortaklktr. kincisi ise

kltrel almalara ynelik itirazlarn dile getirilmesinde benimsenen sluba ilikin

ifadelerin oluturduu ortaklktr.

Burada zellikle temasal ereve ve ifadesel ortaklklarla ilgili olarak,

Gereklik ve deoloji kmesi ierisinde deerlendirilen her metinde, bu almada

odaa alnan kamusal alan temasnn ve yukarda sralanan iki ifadesel ortaklnzorunlu olarak yer aldn dnmenin yanltc olacan belirtmek gerekiyor. Giri

blmnde de deinildii gibi, almay snrlandrmak adna, bir kme ierisindeki

her temann ve ifadesel dzeyde saptanabilecek olan her ortakln tartlmas

mmkn olmamtr. Bu dorultuda temasal ereve ve ifadesel ortaklklarla ilgili

yaplan tercihler, deerlendirilmesi mmkn dier temalarn ve ifadesel ortaklklarn

darda braklmas sonucunu dourmutur. Kukusuz buradakiler yerine darda


30/336

30

braklan temalarn ya da ifadesel ortaklklarn ele alnmas, almada belli

farkllklarn ortaya kmasn beraberinde getirecektir. Ancak kmelendirme mant

zaten birbiriyle zde olmayan elerin belli bir kme altnda bir araya getirilmesine

dayanmaktadr. Dolaysyla deerlendirilen metinler arasnda her zaman ve durumda

geerli zdelikler aramak yerine, bu metinlerin kendi aralarnda benzerlikler kadar

farkllklar da tad batan kabul edilmektedir.

1.1.Epistemolojik Motifli deoloji Kavray

Epistemolojik motifli ideoloji kavray ideolojiyi, gereklikle ilikisi

erevesinde ele alarak, bu kavram, gerein ortaya kmasn engelleyen balca

unsurlardan birisi olarak deerlendirmektedir. Bu balamda ideolojinin nde gelen

ilevi, zihnin gereklikle kurabilecei varsaylan dorudan ilikiyi bozmaktr.

deoloji bu ilevini, gereklii arptarak, gizemletirerek, bulanklatrarak ya da

ters-yz ederek yerine getirmektedir. Bylelikle zihin, gerekliin plak,

dolaymsz, tmel ve mutlak bilgisine eriememektedir. Ksaca gereklikle kurduu

iliki bakmndan ideoloji, gereklie dair yanl, eksik, abartlm ya da arpk

bilgiyi ifade etmektedir. Ancak yine de, bu ideoloji kavray iinde ayrcalkl kimi

znelerin gerekliin zerindeki ideolojik rty kaldrabilecei ve gereklie

dorudan ulaabilecei kabul edilmektedir. Bylesi ayrcalkl bir zne konumuna

frsat tanmasndan dolay, bu olumsuz ideoloji kavray iinde ideoloji, pek ok

durumda benim deil, tekinin dncesi biiminde tarif edilmektedir (McLellan,

2005: 1; Thompson, 1990: 5).

Esas olarak gerekliin doru ve yanl bilgisi kartl zerinde ykselmesi

nedeniyle, bu ideoloji kavrayn ekillendirerek, onu mmkn klan motif,

epistemolojik niteliklidir. Bu noktada epistemolojik motifli ideoloji kavray iinde


31/336

31

yer etmi gereklik anlaynn, tarihsel ve toplumsal olarak ina edilmi

(constructivist) gereklik anlayndan farkl olduu ve byk lde olgusal nitelikli

dsal gereklii esas ald da eklenmelidir. Bu nitelii nedeniyle kavray, kabaca

ifade edilirse, sabit bir gereklii merkeze alp, ideolojiyi de merkeze alnan bu

sabitlikten sapma biiminde deerlendirmektedir.

Epistemolojik motifli ideoloji kavrayn ayrt eden bir dier nemli nitelik

ise, d dnyadaki nesneler ile bu nesnelerin zihindeki imgelerinin iki farkl kategori

olarak deerlendirilmesidir. David Hawkes, tarihsel olarak bu gelimenin

balangcna Hobbesun maddi dnyadaki nesneler ile bunlarn zihindeki temsilleri

arasnda kkten bir fark olduu dncesini yerletirir ve bu dnce tarzyla, madde

ile ruhun ellemezlii (incommensurability) ilkesine dayanan Platonik kavrayn

bir krlma yaayarak, fiziksel dnya ile kavramlar arasndaki ayrma dntn

vurgulamaktadr. Yazara gre bu gelime, ontolojiden epistemolojiye geii ifade

etmektedir (Hawkes, 1996: 38 ve 194deki 8. dipnot).

Epistemolojik motifli ideoloji kavray, hem Aydnlanma dncesine dayal

yaklamlar hem de Marksist gelenek iinden km yaklamlar iin olduka nemli

bir yere sahiptir. Aydnlanma dncesi, 17. yy.n sonlarndan itibaren genel olarak

ngiliz ampirizmi, Fransz materyalizmi ve Alman idealizmi trnde farkl felsefi ve

siyasal gelenek ve yaklamlar ile eitli toplumsal projelere ve bunlarn nemlieletiri ve sorgulamalarna kaynaklk etmesine ramen, bu farkl yaklamlarn takip

ettikleri yollarn kesitii noktalar saptamak mmkndr.

deoloji kavramyla olan ilikisi bakmndan bu ortaklklardan ilki, Aydnlanma

dncesine dayal yaklamlar ierisinde nyarglar, hurafeler, batl ve bo inanlar

gibi dsal gereklikle dolaysz bir iliki kurarak bilgiye ulamay engelleyen

irrasyonel kategorilerin ortadan kaldrlmas gerektiidir. Bu trden bir


32/336

32

deerlendirmenin barndrd temel varsaym, illzyonlardan kurtulmu ya da

kurtulabilecek zihinsel durumun mmkn olduu, hatta aydnlanma hali iin bir

zorunluluk olduu dncesine dayanmaktadr. Bu varsaym, aydnlanm biz ile

aydnlanmam onlar arasndaki ayrm (MacIntyre, 1999: 245) ifade etmektedir7.

Sz konusu keskin ayrm ortaya karan, Aydnlanma dncesinin izini sren farkl

yaklamlar ierisinde nemli bir geerlilik dzeyine sahip olan soyut akl

nosyonudur. Buna gre akl, gerekliin zerindeki ideolojik rty veya maskeyi

kaldrp, gereklie dorudan ulaarak, doa veya doa benzeri olduu dnlen

toplum yasalarn ortaya koyacak olan en nemli gtr. Bu durumun bir sonucu

olarak akln nclnde geleneksel, dini ve mutlakyeti otoritelerin sorgulanmas,

keyfi nitelikli iktidarlarn toplumsal etkililiklerinin yok edilmesi ve bireylerin bu

keyfi iktidarlarn etkisinden kurtulup bamsz hareket etmeleri mmkn olacaktr.

Aydnlanma dncesini esas alan yaklamlarn, akln her trl nyargy veya

kandrmacay rtebileceine ynelik neredeyse sonsuz bir gven beslemelerinin

sz konusu olduu sylenebilir. zgrletirici akl, bireysel dzeyde ele alndnda

ise, bireylerin yeteneklerini kefedip bir anlamda kendilerini gerekletirmelerine,

yaratclklarn arttrmalarna, Kantn ifadesiyle ergin olmama halinden kurtularak

bakalarnn klavuzluuna ve yardmna ihtiya duymadan karar almalarna ve

zgrce hareket etmelerine yardmc olacaktr (Kant, 1984: 213-215). Aydnlanma

7 Yukardaki ifadede yer alan aydnlanm biz szn nihai olarak aydnlanmasn tamamlamtoplum veya belli bir toplumsal kesim ya da grup olarak dnmek yanl olacaktr. Konuyla ilgili pekok metinde aydnlanma dncesi, devam etmekte olan sre eklinde ele alnarak, geliimitamamlanm bir dzey biiminde deerlendirilmez. Bu dorultuda rnein Kantn Sorusuna Yant adl yazsnda aydnlanm aa ulalmas iin katedilmesi gereken ok yololduundan, ortadan kaldrlmas gereken pek ok engel bulunduundan sz edilmektedir (Kant,1984: 219). Aydnlanm olma hali her ne kadar devaml bir ertelemeyi ve belli bir sreyi talepederek, gelecekte eriilecek olan bir konumu ifade etse de aydnlanm biz ile aydnlanmam onlarayrm, Aydnlanma dncesi iinde yer etmi sekler dnya gr-skolstik dnya gr, zgrdnce-dogmatik dnce, bamsz, zerk birey-baml (tabi) tebaa trndeki kartlarerevesinde ele alnd zaman belli bir anlam kazanmaktadr.


33/336

33

dncesinin burjuva bireycilii ile yakn diyalogu gz nnde bulundurulduunda

vurgu, bireysel akla ynelikmi gibi dursa da, Aydnlanmann akl, esas olarak

kamusal akl (public reason) ya da akln kamusal/kamu hizmetinde kullanmn ifade

etmektedir (McCarthy, 1999). Akln kamusal kullanm, iinde yer alnan dnemde

yerleik bir hal alm farkl kkenli otoriter uygulamalarn rettii snrlamalara

dikkati ekmesi ve mevcut snrlamalar sorunsallatrabilmesi nedeniyle eletirel bir

potansiyele sahiptir. Michel Foucaultnun Aydnlanmay felsefi bir ethos olarak

deerlendirmesini salayan bu durum, Aydnlanmann etik boyutunu oluturarak,

imdiki zaman ve kendimiz zerine eletirel bir sorgulamay, zerk bir zne olarak

kendini kurma ykmlln ve kendimizi bilginin, iktidar ilikilerinin ve ahlaki

eylemlerin zneleri olarak nasl kurduumuz meselesi zerinde dnmeyi ifade

etmektedir (Foucault, 2000b)8. Bu dorultuda Ann Game, bizim imdi nasl

oluturulmakta olduumuz sorusunun, Foucaultnun balang noktasn

oluturduunu ifade etmektedir (Game, 1998: 72)9.

Aydnlanma dncesinden km farkl yaklamlarn ideoloji kavramyla

balantl olarak kesitikleri bir dier noktada seklerleme nosyonu durmaktadr.

8 Foucaultnun kendimize ilikin tarihsel ontolojiyi tartmak zere Aydnlanmann etik boyutunuoluturan eletirel sorgulama zerine durmas, Hubert Dreyfus ve Paul Rabinow tarafndan,Foucaultnun gnmz toplumsal pratiklerinde gzlemlenen yabancl/tuhafl (strangeness)aklamak zere, bizi biz yapan ve tekilerle paylatmz farkl nitelikli kltrel pratiklere dikkatiekerek, bu farkl pratiklerin mutlak ve evrensel etik kodlarn bulunmadn gsterdiini vurgulamak

istemesi eklinde yorumlanmaktadr. Yazarlar bu trden bir anlayla Foucaultnun farkl konumlararasndaki diyaloga olanak tandn ve yorumsal dzeydeki atmalar tevik ettiinidnmektedirler (Dreyfus ve Rabinow, 1986: 115). Foucaultnun, konuan znenin de iinde yerald imdiye ait olmann anlam nedir? trndeki sorularn basite iinde yaadmz bu tuhafdnyada bir arada yaamak nasl mmkndr eklinde yorumlamak, Maurizio Passerin dEntrvesinifadesiyle Foucultnun Amerikanca evcilletirilmesini (?) (the American taming of Foucault) veonun Nietzsche okumalarnn gz ard edilmesini ifade etmektedir (dEntrves, 2000: 200). teyandan, Foucaultnun her znenin kendini yaratmas, zne olarak kendini retmesi gerektiine ilikinetik vurgusu Slovaj iek tarafndan hmanist-elitist gelenek iinde yer almak eklindedeerlendirilmitir: Bu anlayn en yakn gerekleme biimi, kendi iindeki ihtiraslara hkim olanve kendi hayatndan bir sanat yapt karan Rnesansn okynl insan ideali olacaktr.Foucaultnun zne anlay daha ziyade klasiktir: kendi zerinde dnme ve antagonist gleri

birbiriyle uyumlu hale getirme gc olarak, benlik imgesini onarma yoluyla hazlarn kullanmna

hkim olmann bir yolu olarak zne. (iek, 2002: 18).9talik, orijinal metne ait.


34/336

34

Seklerleme ya da dnyevileme dinsel otoritenin siyasal alandaki etkisini en aza

indirmeye, bireyler ve toplum zerindeki dinsel kkenli dogmatik basklar ortadan

kaldrmaya ve dini pratikleri bireysel ibadet ve manevi ballk dzeyiyle

snrlamaya ynelik olarak gelimitir. Gerek ateist, gerek deist, gerekse pietist

anlaylar iinde seklarizm, kar kma, sorgulama ve snrlama trnde farkl

dzeylerde ilerleyen din eletirisiyle, kilisenin ve din adamlarnn sorgusuz sualsiz,

gzleri kapal balanlan dini otorite eklindeki toplum iindeki merkezi konumlarn

sarsmtr. Bu durum ya dini tasarmlarn toptan reddedilmesine ya da bu tasarmlarn

akla uygun hale getirilmesine yol amtr. Bu dorultuda Tanr ve vahiy fikirleri bile

kimi yaklamlar iinde doruyu arayan bamsz akln nnde bir engel olarak

deerlendirilmemektedir. nk Tanr ve vahiy fikirlerinin akl-st kategoriler

olmasnn, akla aykrlk anlamna gelmediine inanlmaktadr. Bu konuda bilinen en

nl rnek, ngiliz Aydnlanmasnn balatclarndan birisi olarak deerlendirilen

John Lockeun The Reasonableness of Christianity (Hristiyanln Akla Uygunluu)

adl eseridir (aktaran Copleston, 1996). Genel olarak ifade etmek gerekirse,

Aydnlanma dncesi, bireyleri kleletirdiine inanlan nyarglar, dogmatik

kalplar, mistik tasarmlar ve hurafeler retmesi ve bunlara ynelik eletiriye imkn

tanmamasndan tr din eletirisine girimitir. Ne var ki bu durum ounlukla

dorudan din ve Tanr kartl anlamna gelmemekte; dinin zerinde, ruhbansnfna ayrcalk tanyan, buna karlk halk kleletiren mistik unsurlar ortadan

kaldrld zaman saf dinin ve Tanr inancnn doaya ve akla aykr olmad

savunulmaktadr.

Son olarak, Aydnlanma dncesinden km farkl yaklamlarda benzer

kullanma sahip bir dier nosyona, eletiriye deinilecektir. Eletiri ilkesi

Aydnlanma dncesi iinde her eyin akla ve eletiriye tabi olmas gerektii


35/336

35

eklinde yer etmitir. Buradaki her ey, Aydnlanmac dnrler iin ncelikli

olarak dogmatik, geleneksel ya da otoriter deerler ile bu deerleri reten toplumsal

kurumlar ifade etmektedir. Bu dorultuda eletiri, esas olarak toplumun idare

edilmesiyle ilgili nemli siyasi ve toplumsal etkilere sahip eitli kurumlar ile bu

kurumlarn uygulamalarn hedef almaktadr.

Michel Foucault, What is Critique? (1997) (Eletiri Nedir?) adl yazsnda

eletiri ile ynetimin yakn ilikisine iaret ederek, eletiriyi bir tr ynetilmeme

istenci eklinde ele alr. Ancak bu durum basite ynetilmeyi istememe anlamna

gelmez; ifade, mevcut ynetim anlayn sorunsallatrmaya yarayacakekilde bu

yneticiler tarafndan, bu biimde, bu ilkeler adna, bu amalar uruna, bu aralar

kullanlarak vs. ynetilmeme istencini dile getirmektedir. Foucault bu anlamda

eletiriyi gnll bakaldr (voluntary insubordination) eklinde tanmlarken,

kavramn erdemle akrabalnn bulunduunu savunmaktadr. Aslnda Foucaultnun

eletiri kavramna ilikin deerlendirmelerinin olduka spesifik bir kavray ifade

ettiine deinmek gerekiyor. Judith Butlern da ifade ettii gibi, eletiri hep bir

eylerin eletirisi olarak ele alnarak, o ey (eletirinin nesnesi) hakknda ounlukla

olumsuz olan bir yargy dile getirmektedir (Butler, 2002)10. Bu balamda

10

Eletiri kavramnn yargyla olan yakn ilikisi pek ok alma ierisinde sorunsallatrlmtr.rnein Terry Eagleton, eletiri kavramnn bu sorunlu yapsn bir lde amak zere, eletirme(criticism) ve eletiri (critique) kavramlar arasnda bir ayrma gitmektedir. Buna gre eletirme,Aydnlanmac gelenein kulland anlamda dsal ya da akn bir noktadan birinin tekilerindurumundaki arpkl anlatmasyken, eletiri, znenin iinde yer ald durumun tesine iaret edengeerli ynleri aydnlatmay amalayan, zneyi ieriden anlamaya ynelik sylem biimidir(Eagleton, 1996: 15). Aslnda bu ayrm, kavramn bir anlamda iine ilemi yarg kavramna olan

bamlln amasna ok da yardm eder grnmemektedir. Hatta bu ayrmn, Theodor AdornonunKltr Eletirisi ve Toplum (2004: 174) balkl makalesinde vurgulad anlamda akn eletiri-ikin eletiri kartln koruyarak, aknlk karsnda ikinliin tercih edilmesini savunduu da ifadeedilebilir. Eagletondan nce Raymond Williamsn Anahtar Szcklerine (2005) bakld zaman,kavramn yanl bulma eklindeki olumsuz yarg olarak ele alnnn tesine geme anlamnda nemli

bir abayla karlalmaktadr. Williamsa gre, eletiri (criticism) yerine geebilecek bir terim

aramaktansa, metne verilen tepki olarak eletirinin ierdii soyut yargnn yerine btn durum vebalamyla etkin ve karmak ilikileri iinde olumlu ya da olumsuz tepkilerin belli bir pratii ierdiiyarg kavray tercih edilmelidir (Williams, 2005: 102-105). Williamsn bu vurgusunun eletiriyi,


36/336

36

Aydnlanmann znelerinin ancien rgimein ynetim ilkelerini sorgulamalarnn ve

bu ynetim ilkeleri ile yneticilerinin deimesi iin verdikleri mcadelenin Avrupa

apnda baar kazanmasnn ardndan, Foucaultnun bahsettii eletirel tavrlarn

nemli lde yitirerek, eletiriyi, salt aydnlanm biz-aydnlanmam onlar,

sekler dnya gr-skolstik dnya gr, zgr birey-baml tebaa

trndeki kartlklar pekitirmenin ve srdrmenin bir arac olarak grdkleri

sylenebilir. Bylelikle eletiri, Aydnlanma-kart olarak kabul edilen deer,

yaklam ve akmlarn yanlln ya da arpkln gstermeyi hedef edinmi

yarglar halinde kavranr olmutur.

Yukarda evrensel ve soyut akl, seklerleme ve eletiri kavramlar araclyla

Aydnlanma dncesine bal yaklamlarn ortak kimi zelliklerine deinilmeye

alld. Bu yaklamlar ierisinde epistemolojik motifli ideoloji kavraynn yer

edinii, 19. yy.n balarndan itibaren gelimitir. Her kavramla balantl olarak

Aydnlanmac yaklamlarca yararlanld haliyle epistemolojik motifli ideoloji

kavraynn belli bir epistemolojik dzen inas araclyla yerleik bir hal aldn

ifade etmek mmkndr. Bu epistemolojik dzenin ncelikli olarak epistemolojik

dzenin ii ve d ayrmn net bir ekilde tarif etme abas iinde olduu

grlmektedir. Buna gre, epistemolojik dzenin ii, geerli yntem ve teknikleri

kullanarak gerekliin dorudan bilgisine ulat kabul edilen, bilen zneninhkimiyetinde kurulmu bilgi alann ifade ederken, epistemolojik dzenin d,

meru yntem ve teknikleri kullanmadklar iin iddia dzeyinin tesine geememi

ve ounlukla da dinsel ya da politik karlar yanstan ifadelerden oluan ideolojik

alan ifade etmektedir.

znenin gerekletirdii, deneyimledii ve rettii pratik olarak deerlendirmeye ynelik olduubelirtilebilir.


37/336

37

Aydnlanmac yaklamlar, ideolojik alann kimi durumlarda dini kurumlarca

retilen ve ruhban snfnn karlarn yanstan metafizik yorumlardan, kimi

durumlarda ise, belli siyasi akmlarn propagandac ifadelerinden olutuunu belirtir.

Her iki halde de Aydnlanmac yaklamlarn, epistemolojik dzenin dna

yerletirdikleri ideoloji, hemen her durumda ideoloji eletirisi anlamnda

kullanlmaktadr11. Bir baka ifadeyle Aydnlanma dncesine dayal yaklamlar

iin ideoloji, bilgi kart dogmatik deerlere kar gelitirilen eletirinin nesnesi

konumundadr. Bu anlamda ideoloji eletirisi de geleneksel tahakkm biimleriyle

sarmalanm toplumlarn kart (ilerlemeci tarih anlayn izlersek gelecekteki hali)

konumundaki rasyonel toplum hakikatine ulamak iin bir aratr.

Sz konusu bu epistemolojik dzenin iine bakld zaman, bu bilgi uzamnn,

bilen zne-bilinen d dnya (nesne), incelenen nesne-bu nesneyi doru birekilde

aktarmay amalayan nesne bilgisi (yanstmac bilgi anlay) gibi ayrmlar etrafnda

ekillenmekte olduu grlmektedir. Bu ayrmlar epistemolojik dzenin iinde

bilgiyi, dini ya da siyasi konumlardan retilmi ideolojik etkilerden korumaktadr.

Bilgiyi dinden ve siyasetten uzaklatrarak, ona nesnel ve tarafsz bir konum

kazandrd iddias, Aydnlanmac yaklamlarn kendilerinin retildii spesifik

ekonomik, politik ve toplumsal konumlarn belirsizlemesine de yardmc

olmaktadr. Bylelikle asl tartlmas gereken husus, epistemolojik dzenin dnaitilen ideoloji ve ideolojik etkiler olmakta ve epistemolojik dzenin iine ynelik

eletirel bir sorgulama yaplmamaktadr.

11 Jrgen Habermas, ideolojilerin ilk ortaya klarnn modern bilimin rts altnda gerekletiini,meruluklarn ise gerek iktidar ilikilerini analiz etmekten uzak durarak yrttkleri ideolojieletirisinden elde ettiklerini belirtir. Yazar, bu balamda ideolojilerin, ideoloji eletirisiyle aynkkene sahip olduklarn vurgulayarak burjuva ncesi ideolojilerin olamayacann altn izmektedir(Habermas, 1997: 49). Habermasn metninde kapitalist retim tarz ncesinde ideolojinin olmadnailikin bir vurgu var gibidir, ancak Marxn eserlerinde farkl retim tarzlarnn farkl ideolojileridourduuna ilikin deerlendirmelere rastlanmaktadr. Bu yzden kavram olarak ideoloji ortayaatlmam olsa da burjuva ncesi ideolojilerin varlndan sz etmek mmkndr.


38/336

38

deolojinin sz konusu bilgi alanna ynelik en nemli etkisinin sbjektiflik

olduu kabul edilmektedir. Bu dorultuda sbjektifliin gerein dorudan bilgisine

ulamay engellemesinin nne ancak objektifliin temsilcisi olan bilimsel bilgi

tarafndan geilebilecei dnlmektedir. Aydnlanmac yaklamlar, eitli

irrasyonel kategorilerin etkisinden arnm/arndrlm zihne sahip olan

aratrmaclarn veya bilim adamlarnn, ideolojiyi etkisiz klarak sbjektiflii

ortadan kaldracak olan ayrcalkl bir zne pozisyonuna sahip olduklarn kabul

etmektedir. Bu durum, bilen zneye gereklii temsil etme anlamnda nemli bir

otorite salarken, bilen znenin kendisini ve bilgisinin kesinliine ilikin meruluun

nasl elde edildiini tartma dna itmektedir. Bu trden bir tespit, gereklik-ideoloji

ilikisini byk lde objektif-sbjektif ilikisi biiminde ele alan Aydnlanmac

yaklamlarn zneyi belli bir zaman ve mekn iine yerletirmediine de iaret

etmektedir. Dolaysyla burada sz konusu olan, zaman ve meknn zerine ve

tesine gemi, evrensel nitelikli bir zne kategorisi dncesidir. Bylesi bir

dnce, gereklie dair bilginin ancak temsiller araclyla mmkn olduunun gz

ard edilmesi anlamna gelmektedir. nk gereklie dair bilginin eitli gsterge

sistemleri dolaymyla elde edildiinin dnlmesi, gerekliin temsilcisi

konumundaki bilen znenin otoritesini ve meruluunu tartma konusu yapacaktr.

Epistemolojik motifli ideoloji kavray, Aydnlanmac yaklamlarn yan sraMarksizm iinde de belli bir geerlilie sahiptir. Gereklii tahrip eden bir unsur

olarak ideoloji kavraynn Marksist gelenekteki kkenleri, Karl Marx ve Friedrich

Engelsin Alman deolojisi (1992) adl yaptlarnda kullandklar camera obscura

metaforuna kadar uzanr. Yazarlara gre ideoloji ierisindeki insanlar ve onlarn

ilikileri tpk camera obscurada olduu gibi ba aa evrilmi olarak

grlmektedir (Marx ve Engels, 1992: 42). 1845-46 yllar arasnda yazlan Alman


39/336

39

deolojisi, yazarlarn lmlerinden sonra, ilk kez Rusa olarak 1924de

yaynlanabilmitir ve yaynlanan metin de nemli lde taslak niteliinde olup,

yazarlar tarafndan tam anlamyla yayna hazr bir halde braklmamtr. Byk

lde bu nedenleAlmandeolojisinde gerekliin nasl ters-yz olduu ok da ak

biimde ortaya konulamamtr.

Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonunda (1992)

Marxn Alman deolojisinde ele aldklar sorunlara daha sonra tekrar dnme ans

bulamadn belirterek, kendisinin bu metinde o dnemde yaynlanma imkn

bulamam taslakta ele aldklar sorunlar deerlendirmeye alacan belirtir.

Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonunda dorudan camera

obscura metaforu kullanlmaz ancak,Almandeolojisiyle benzer birekilde metinde

ters-yz etme, ba aa dnm olann ayaklarnn yere basacak hale getirilmesi

gibi ifadelere sklkla rastlanmaktadr. Bu ifadeler metinde esas olarak Hegel

diyalektii karsnda Marksist ya da materyalist diyalektiin konumunu anlatmak

zere kullanlmaktadr. Engelse gre Hegel diyalektii felsefi adan soyut,

deimez ve tarihsiz olarak deerlendirilen hereyi geersiz klmaktadr. Bu nokta,

Hegelin esas olarak Kant ve Humeun grlerine verdii yantta belirgin hale

gelmektedir. Ancak Hegel, diyalektii, sonunda Mutlak Fikire dayandrmaktadr. Bu

durum, Mutlak Fikirin d dnyadan yani dncenin maddi gereklikten nce varolmas anlamna gelmektedir. Engels bu noktadan hareketle Hegelin maddeyi tinin

rn gibi gsterdiini ifade eder. Dncenin maddeden nce var olmas hereyden

nce bir yaratc fikrine dayanmaktadr.

Marx ve Engels, Hegel diyalektiinin eylerin somut ve tarih iinde deien

doasna vurgu yapmas ynnn benimsenmesi gerektiini belirtir. Ancak,

diyalektii bir Mutlak Fikire dayandrmas Hegelin idealizmini aa


40/336

40

karmaktadr. Sonuta bu haliyle Hegel diyalektii, idealist bir biimde ba st

konulmu bir materyalizmden baka birey deildir (Engels, 1992: 23-24). Marx,

Hegel diyalektii karsna Mutlak Fikir ve yaratc dncesini geersiz klan

materyalist diyalektii geirerek bu ba aa duran diyalektiin ayaklarnn yere

basmasn salamtr. Bir baka ifadeyle Marxn, diyalektiin znesinde

idealizmden nemli bir kopu anlamna gelen ciddi bir dnm gerekletirdii

sylenebilir12. Marx iin diyalektiin znesi Mutlak Fikir deil, insandr. Ancak

buradaki insan znesi soyut bilin eklinde deil, toplumsal ilikiler iindeki zne

olarak ele alnmaldr. Hegel diyalektii materyalist diyalektie dntrlmezse,

hl Hegel diyalektiinin olduu gibi benimsenmesi srdrlrse, fikirlerin maddi

retim ilikilerinden bamsz, kendilerine ait zerk bir tarihleri varm gibi

deerlendirilmesine devam edilmi olacaktr. Bu durum, dnmn esas olarak

fikirler dzeyinde, zihinde gereklemesi gerektiini ifade etmek anlamna

gelmektedir. Oysa Marxa gre dnm zihinde deil, maddi retim ilikilerinde

gereklemelidir.

Marx ve Engelsin Alman deolojisinde ideolojiyi, bilinteki maddi nitelikli

gerekliin ters-yz olmu ifadesi eklinde ele alarak, onun arpk ya da bozulmu

dncelere yol atn vurgulamalar, ncelikli olarak zihinde yer etmi fikirlerin

kaynan insanlar arasndaki maddi ve somut nitelikli toplumsal ilikilerde aranmas12 Henri Lefebvre, Marksist materyalizminin karakteristiini vurgulamak zere ama (dpassement)kavramna dikkati eker. Yazara gre Marxn diyalektik yaklam, son noktaya varm [kapal]Hegelci diyalektiin almasn salamtr. Hegel diyalektiinin almas byk lde siyasal olannalmas anlamna gelmektedir. Hegelin denin tenlemesi diye adlandrd devlete verdii ncelik,Marx iin, toplumsal insan tarafndan yaratlm olan devlet ve siyasetin bamsz birer form halinegelmesini ifade etmektedir. Marx, siyasal olan, retim ilikilerinden kan toplumsal ilikilerle, yanitoplumsal olana ncelik vererek amtr: Kapitalizmle ve devletle birlikte, en gerek olann (yanitoplumsal olan), en az gerek olan (siyasal-olandan daha az gerek olan) bir ey gibi grnd; en

bata gelen insanlarn (emekilerin, yaratclarn), en sonda yer aldklar, somut koullarn ihmaledildii baaa bir dnyada yayoruz. Bu durumu amak, akl ve gerein hakik birliini yenidenkurup; bir stn birlik yaratarak, dnyay ve toplumu daha akl klmak demektir (Lefebvre, 1996:137).


41/336

41

gerektiine iaret etmektedir. Bu durum, idelerin kkenini tinsel alanda arayan felsefi

gelenekten nemli bir kopuu ifade ederken, eitli ideolojik formlarn bireylerin

znel nitelikli imgelemlerinin rn olmadn da gstermektedir. Ksaca, Marx ve

Engels iin bilinteki ters-yz olu fikirsel veya zihinsel kkenli deildir. Benzer bir

biimde ideolojinin yol at gereklie dair arpk ve tahrip edilmi dnceler de,

gen Hegelcilerin iddialarnn aksine, doru dncelerle yer deitirseler bile

deimeden kalmaya devam edeceklerdir. Bu nedenle, Marxn ideoloji kavraynn,

kavram, salt zihinsel bir yanlsama olarak deerlendirdiini sylemek yeterli

olmayacaktr.

Alman deolojisinde dank birekilde de olsa ortaya konan ideoloji-bilin,

ideoloji-yanlsama, ideoloji-ters yz olma gibi ilikilere ilikin deerlendirmeler

Marx sonras yazarlarca kimi zaman ideoloji eittir yanl bilin biiminde

formlletirilmitir. Marxn gerekAlman deolojisinde gerek Ekonomi Politiin

Eletirisine Katkda (1993) gerek Kapitalin (2000) meta fetiizmiyle ilgili

blmnde ideolojiyi ele alrken yanl bilin ifadesini kullanmad bilinmektedir.

Ne var ki Marx tarafndan ideoloji iin dorudan yanl bilin ifadesi kullanlmasa

da, Marxn gerek ile onun grngs arasnda -biimin gereklii pek ok

durumda grnmez klabilecek derecede- fark bulunduu dncesine bal kalarak,

ideolojiyi bir tr yanlsama eklinde, gereklii bulanklatran grngnn birparas olarak ele aldn ifade etmek yanl olmayacaktr. Ge dnem Marksistlere

kadar devam eden bu ideoloji anlay, kavram pek ok durumda doru ve yanl

bilme fikirleri arasndaki kartlk ilikisi ierisinde deerlendirerek, onu arptma,

yanlsama, ters-yz etme, gizemletirme ya da grnmez klmayla edeerli olarak

ele almaktadr. Ancak yukarda da deinilmeye alld gibi buradaki kritik nokta

sz konusu yanlsamann zihinsel veya fikirsel kkenli olmaddr. Bir baka


42/336

42

deyile, yanlsama burada zihinleri sersemletilmi, gzleri kr edilmilerin gerekleri

grememesi sorunu deildir.

Marksist gelenek iinde sklkla gnderme yaplan yanl bilin nosyonu,

ideolojiyi deerlendirmede en sorunlu kavramlardan birisidir. Yanl bilin, pek ok

yorumlamada basite zihnin, mevcut toplumsal gereklikle ilgisi olmayan

yanlsamalara ve arpklklara sahip olma halini tarif etmek zere kullanlmaktadr.

Ancak kendisi kavram olarak yanl bilinci kullanmasa da, Marxn almalarnda

Engelsden balayarak farkl dnrlerce yanl bilin olarak tarif edilen ileyi,

Marx tarafndan 1844 El Yazmalarndan (2003) itibaren pek ok metninde, felsefi

gelenek iinde yer etmi zne-nesne ikililiine kar kmak iin kullanlmtr. Marx

zne ve nesnenin iki ayr kategori olduunu yadsmasa da onlar belli bir btnlk

iinde deerlendirmeyi tercih etmitir. Marxn esas olarak bilinle varlk (ya da

sbjektif ve objektif olan) arasndaki kartl amaya alarak, ne dnselin ne de

maddinin tek bana bir dierine gre ayrcalkl, belirleyici, stn ya da nemli

niteliklere sahip olmadn gstermeye altn ifade etmek mmkndr. Marxn

felsefi gelenek iinde yer etmi zne-nesne kartln amak iin gelitirdii ciddi

mdahale, dnsel ve maddi olann (bilinle varln) bir btn oluturduunu

vurgulamaya yneliktir13. Yanl bilin, bu btnln bozulmasyla -rnein

kartln bir tarafnn basite tekinin yansmas olduunun vurgulanmasyla-ortaya kmaktadr.

Marx, idealizm ve mekanik materyalizm eletirileriyle ortaya koyduu zne-

nesne kartln praxis kavram araclyla amaya almtr. Marx iin, sz

konusu zne-nesne kartlnn kapitalist toplumlarda yerleik bir hal alp, ilerlik

13

Rosalind Coward ve John Ellise gre zne ile nesneyi birbirinden ayrmak metafizik bir ilem olupelerden birini bastrmann sonucu ya mutlak bir idealizm ya da onun tam tersi olarak mekanik birmaddecilik olacaktr (Coward ve ellis, 1985: 159).


43/336

43

kazanmasndaki kilit kavramlardan birisi temsildir14. Marx, her toplumsal gerekliin

temsiller/tasarmlar, formlar, bir baka ifadeyle d grnler yarattn kabul eder.

Buradaki d grn dorudan hayal, kuruntu vb. anlamna gelmemektedir, bunlar

belli bir anda insan etkinliklerin oluturduu btnn ortaya k [grn]

biimleridir, yani bilincin ortaya k tarzdr (Lefebvre, 1996: 60). D grnn

gereklikle olan ilikisi farkl biimlerde ortaya kmaktadr. deolojik oluum iin

esas olan, d grnn, felsefi ve siyasi tasarmlarn temellerinden yoksun kalacak

ekilde, maddi gereklikten bamsz, kendinde ey olarak grlmeye balamasdr.

Bu durumu, formun, maddi gerekliin yerine gemesi eklinde ifade etmek de

mmkndr.

Marx, temsil/tasarm (imgesel) ile gerek arasndaki kopuu ve temsil-gerek

ilikinin bozulmasn hem politik hem de ekonomik adan deerlendirmitir. Politik

temsille ilgili olarak Louis Bonaparten 18 Brumaireinde (2002) Marx, temsilin

gereklikten bamsz hale gelmesi ve zerklemesinin belirli bir snfn karlarnn

tm insanln karlar olarak aktarlmasnda yattn vurgulamaktadr. Temsilin

gc, tekil ya da ksmi olann genel adna konuabilme ve genele hkmetme

yetisinden gelmektedir. Bu anlamda sadece temsil (tasarm, imgesel ya da grng)

zerinde odaklanmak, temsilin gerisindeki gerekliin (ve zn) kavranamamasn

beraberinde getirmektedir.

Marx, kapitalist sistem ierisinde ekonomik nitelikli temsilin ilerliini ise,

meta fetiizmi kavramyla Kapitalin ilk cildinde ortaya koymutur. Grng ve z

ayrmna bal kalarak meta fetiizminin insan emeinin rnlerinin onlar

14 David Hawkes, Marxn almalarnda yanl bilin olarak adlandrlan ileyiin esas olarak temsilsorunu olduunu vurgulayarak, ideolojinin, temsilin zne ile nesne arasndaki dolaym salayanilevinin gz ard edilerek, tek bana temsilin bir tr grng olarak deil de kendinde ey olarakalglanmas sonucunda ortaya ktnn altn izer (Hawkes, 1996: 98-99).


44/336

44

yaratanlardan ayrlarak bamsz ve zerk bir gereklik olarak grnmesiyle ortaya

ktn ifade etmek mmkndr. Bu niteliiyle meta fetiizmi, kapitalizmin

ekonomik biimlerinin altnda yatan toplumsal ilikileri gizlemesine yardmc

olmaktadr.

Hem ekonomik dzeyde hem de siyasal dzeyde temsil nosyonunun Marxn

metinlerindeki kullanm, arlkl olarak bir eyin yerini alma, bir eyin yerine

geme ve onun hakknda konuabilme biimindedir. Var olan temsil sisteminin

devamll ise, temsilci konumundaki birey (rnein meta) araclyla temsili bir

iliki iinde (rnein deiim ilikisi) edeerlilik, denklik ve eitlik ilikinin

kurulmasyla salanmaktadr15. Bu sayede karmak nitelikli toplumsal ilikilerin,

kiiler ya da snflar arasndaki ilikilerin, nesneler arasndaki iliki gibi grnmesi

mmkn olmaktadr. Ancak burada zneleraras ilikinin, nesneleraras iliki gibi

grnmesi trnde basit bir aldatmaca yoktur; kiiler arasndaki ilikinin belli bir

temsili iliki

MEDYA ÇALIŞMALARINDA İDEOLOJİ YAKLAŞIMLARINA İLİŞKİN EPİSTEMOLOJİK VE YÖNTEMSEL SORUNLAR

Documents

Transcript of MEDYA ÇALIŞMALARINDA İDEOLOJİ YAKLAŞIMLARINA İLİŞKİN EPİSTEMOLOJİK VE YÖNTEMSEL SORUNLAR