MANASTIR BEKA

MANASTIR BEKA

Zdravko Gagovi

MANASTIR BEKA

CETINJE, septembar 2012.

1. Uvodna strana________________________________________________________ Lokacija Manastir Beka

_________________________________________________________________________1.1 Naziv i adresa kulturnog Manastir Beka ostrvo Beka na dobra Skadarskom Jezeru - SO Bar ________________________________________________________________________1.2 Broj (brojevi) u registru Rjeenje br. 1016/50 od 18.10.1950; br. 01-1688/1-61; br. 02-345 od 23.05.1994. ________________________________________________________________________ 1.3 Kategorija vrijednosti II (druga) _________________________________________________________________________1.4 Vrsta graevine/lokaliteta Sakralna arhitektura manastir _________________________________________________________________________1.5 Vrijeme nastanka XI XIV - XV- XX vijek _________________________________________________________________________1.6 Podaci o vlasniku/draocu Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje _________________________________________________________________________1.7 Oznaka na mapi Sv. ore : 42o 9' 56.14'' N; 190 13' 50.57''E Sv. Bogorodica:420 9' 55.67''N; 190 13' 52.02''E 2. Opis kulturnog dobra________________________________________________________

2.1 Svojstva i osobenosti kulturnog dobraOstrvo Beka nalazi se uz junu obalu sredinjeg dijela Skadarskog jezera, u blizini Donjih Muria. Ovo ostrvo, poznato i pod nazivima Gorica, Bes ili Brezavica predstavlja izuzetan spoj prirodnih i kulturnih vrijednosti. Meu kolonijama divljih golubova i sova, na brojnim stablima lovora gnijezdi se i jedina evropska kolonija sivih aplji. U tom ambijentu, na srednjem, zaravnjenom dijelu ostrva, hramovi manastirskog sredita graeni su i obnavljani za vrijeme svih crnogorskih dinastija: Vojislavljevia, Balia, Crnojevia i Petrovia. Prvi podignuti hram za koji imamo podataka i materijalnih ostataka je onaj ispod temelja Bogorodiine crkve. Ostaci hrama otkriveni su prilikom arheolokih istraivanja koje je Zavod za zatitu spomenika kulture vrio 1970. godine. Otkrivanjem apside, koja prati postojeu, s tim to je vea, i njenom organskom povezanou i proporcionalnim skladom sa bonim apsidama nedvosmisleno se dolazi do zakljuka da su ostaci arhitekture na evernoj i zapadnoj strani postojee crkve u stvari ostaci starijeg objekta koji nosi odlike trobrodne bazilike. Tom prilikom konstatovan je nalaz lunog otvora izmeu srednjeg i junog broda, koji je zazidan prilikom podizanja Bogorodiine crkve. Naena je i masivna kamena ploa koja je pokrivala itavu jednu grobnicu u junom brodu starijeg objekta i druge grobnice iz vremena dok novija crkva nije izgraena. Sudei po ostacima brojne plastike, koja je bogata i monumentalna sa obiljejem romanskog, radi se o veoma starom objektu. Ta crkva je u nauci identifikovana s crkvom ad Garizam, Gariza latinskog i Garizza italijanskog teksta Sclavorum Regnum Grgura Barskog, i vee se za boravak Bodinove udovice Jakvinte ( Pavle Mijovi, Iz kulturne prolosti Bara, Bar 1995, str.125; Istorija srpskog naroda, II, 1982, str. 535). Znai Bogorodiina crkva nije podignuta na dotle neangaovanom tlu. Podignuta je na urvini starije trobrodne bazilike, ije su zidove centralnog broda graditelji iskoristili za bone zidove nove crkve. Izgradnjom nove crkve boni brodovi stare bazilike pretvoreni su u kapele za sahranjivanje, jer je u to doba bilo uobiajeno da se one nalaze uz hramove na Skadarskom jezeru.Za crkvu sv. ora u pisani izvori ne govore ni o vremenu gradnje ni o ktitoru. No smatra se da je to bio ure II Stracimirovi Bali. Tome ide u prilog sama posveta hrama svetitelju imenjaku ovog zetskog vladara, kao i injenice da je u njenoj neposrednoj blizini podigla svoju grobnu crkvu njegova ena Jelena, nakon to joj je umro drugi mu Sandalj Hrani. Zna se da je Jelena vodila brigu o crkvi sv. ora, plaala njenu opravku i obdarivala je bogoslubenim predmetima. Crkva je, po svoj prilici, podignuta u dvije zadnje decenije XIV vijeka, a u svakom sluaju prije smrti ura II 1403. godine.Crkva Sv. ora je srednje veliine, ali je znatno vea od starevake. Majstor ove crkve se dobrim dijelom ugledao na crkvu na Starevu, mada je napravio i nekoliko znatnih odstupanja. Tako se kupola oslanja na etiri isturena pilastra, a njen izlaz iz krova izveden je pomou zakrljalog kvadratnog postolja. Nad pripratom, ija osnova ima izgled nepravilnog kvadrata, i koja je graena istovremeno sa crkvom, postavljen je veliki rebrasti svod u gotikom stilu. Njegova rebra se oslanjaju na konzole u uglovima prostorije. Zapadna fasada je paljivije zidana od ostalih djelova crkve. Iznad nje se izdie zvonik na preslicu, sa tri okna, koji daje peat itavoj graevini. U donjem dijelu zvonik ima gotovo irinu fasade, a pri vrhu se stepenasto suava. Graditelj, vjerovatno s primorja, ostavio je tragove u nainu zidanja kamenom, u oblicima zvonika, obliku iljatog vijenca nad polukrunom linetom portala i, naroito, u konstrukciji rebrastog svoda. Svi ti elementi su u gotikoj stilizaciji. Graditelj se sluio ranijim rjeenjima sa Stareva, pozajmljujui oblik kubeta, geometrijsku istotu masa i obradu otvora. Crkva je bila ivopisana, o emu svjedoe ostaci fresko dekoracije na manjim djelovima unutranjosti i u lineti iznad portala.Zapadno od fasade crkve Sv. ora postojao je drveni trijem. O tome svjedoi plonik dimenzija 5 x 4,80 m. Po obodu plonika bili su postavljeni drveni stubovi, nosai krovne konstrukcije, iji tragovi su vidljivi na zapadnoj fasadi. Po svemu sudei, trijem je izgraen u vrijeme izgradnje Bogorodiine crkve.Bogorodina crkvasagraena je u doba kada su gorice na Skadarskom jezeru bile u sastavu Zete Crnojevia. Podignuta je na temeljima starije, trobrodne bazilike iz doba Vojislavljevia. To je omanja crkva jednobrodne osnove sa polukrunom apsidom. Dugaka je 6,5 m, a iroka 4,5 m.Enterijer crkve je veoma skladan. Par pilastara ga dijeli na dva jednaka traveja. Ojaavajui luk koji se uzdie sa pilastera poduhvata poduni, ovoidni svod. Uz apsidu je sa strana po jedna nia za akonikon i proskomidiju. Bogorodiin hram je bio ivopisan. Tragovi fresko maltera evidentni su na veoj povrini u apsidi. Uz juni zid Bogorodiinog hrama nalazio se ktitorski grob Jelene Bali.

Gradivni materijal ine dobro isklesani tesanici, sloeni u pravilne horizontalne redove. Zapadna fasada je izuzetno naglaena fino ukomponovanom dekoracijom i predstavlja jednu od najljepih fasada napravljenih u vrijeme Crnojevia. Iznad nadvratne grede na kojoj je precizno isklesani ktitorski natpis su tri polukrune, profilisane nie u kojima je bila kompozicija Deizisa, to je uvijek tijesno povezano sa nadgrobnom prirodom mauzoleja. Sa strana centralne nie, u dva mala medaljona, isklesani su Hristovi monogrami. Pored natpisa nalaze se ukrasi u vidu zvijezde, a iznad njih rozeta sa motivom upisanog krsta.

itava skupina jednobrodnih crkvica iz prvog perioda umjetnosti Crnojevia, pa i Bogorodiina crkva na Bekoj, potpuno je zapadnjaka. Planovi ovih crkava spadaju u nasljee zapadnjake umjetnosti, a u istom obliku ive na Primorju od protoromanskih vremena. Samo svodovi, rjeenje ponekog luka, odnosi mjera i nain zidanja podeaju na vrijeme gotike u kojem su podignute. Po svemu sudei vrijeme prve polovine XV vijeka vladavine Crnojevia oslanjalo se na graditelje primorskih gradova, naroito na one iz Bara.Sredinom XV vijeka, hram je dobio dodatke. Sa zapadne strane je dozidana etvrtsta priprata, a sa everne i june, uske i dugake kapele s polukrunim apsidama. Juni paraklis je bio otvoren, jer umjesto zida, sa june strane, ima etiri stupca. Izgledala je kao trijem. Mogue je da su ove prostorije bile pokrivene jednoslivnim krovom i sluile za sahranjivanje. Ispred hrama nalazio se drveni poploani trijem. Podatke o gradnji hrama i ktitoru daje nam natpis na nadvratniku:

Ktitorski natpis na Bogorodiinoj crkvi, prema I.S.Jastrebovu i detalj nadvratnika sa godinom izgradnje

Jastrebov i posebno Rovinski godinu nastanka hrama tumae kao: S 6948 1440Pored godine gradnje crkve, Rovinski zakljuuje da je na ploi i godina smrti graditeljke, isklesana rimskim brojevima ali u specifinoj formi: M.CCCCIII. Prema Rovinskom, iznad svih ovih slova (brojeva) nalazi se po jedan krui, a posljednje III je precrtano poprijeko, a iznad njega jo jedno III manjih dimenzija. Njegovo tumaenje da se radi o 1443. godini suprotstavljeno je Ruvarevom miljenju kod koga je na kraju broj IIII (I.Ruvarac, Kamici priloci, Prosvjeta, 1893. g., sv.IX,str.476-77.).No, konano tumaenje broja sa natpisa na nadvratniku Bogorodiine crkve: o o o o o VIIII S M C C C C XXX 1439dao je Vojislav J. uri (Istorija Crne Gore, knjiga druga, str 485). Navedena godina, u stvari: millesimo quatrigentesimo tricesimo nono, dobija se kada se od godine 6948, koja je zabiljeena prije rimskih brojeva, odbije 5509 - godina stvorenja svijeta .Osim crkvi, manastar Beka je imao i impozantne konake, pristan i komunikacije meu njima. Dimenzije ostataka spratnog konaka iz XIV vijeka, everozapadno od crkve Sv. ora, osnove prizemlja cca 300m2, govore o znaaju i po svemu sudei brojnosti monake zajednice tog doba. Nedugo po izgradnji hrama Presvete Bogorodice, ovo znaajno manastirsko sredite je pred najezdom osmanlija zapustjelo, poetkom druge polovine XV vijeka, po svemu sudei prije 1485. godine, kada to konstatuje Ivan Crnojevi.Manastir je gotovo etiri vijeka bio u ruevinama, sve do 1. jula 1901. godine, kada je crkvu Presvete Bogorodice obnovio knjaz Nikola, u zdravlje supruge Milene, posvetivi je ovaj put Polaganju rize Presvete Bogorodice. Ova obnova se uglavnom pridravala materijalnih ostataka Jelenine crkve, osim to je dobila zvonik na preslicu, sa jednim polukrunim otvorom za zvono, koji se postepeno suava prema vrhu. Bilo je predvieno da crkvu ivopie Mihailo Vrbica, prvi na akademski slikar, koji je tek zavrio akademijske studije ivopisa, skulpture i arhitekture u Moskvi.

2.2 Znaaj kulturnog dobraCentralni dio kneevine Duklje, temelja budue crnogorske drave, bio je u slivu rijeke Zete i Morae sa basenom Skadarskog jezera. U ambijentu koji je kroz vrijema mijenjao i izgled i ime: Labeatus palus, Lacus Labeatum, Balta, Dioklitijsko jezero, Bojansko, Zetsko, Veliko Blato i konano Skadarsko jezero, zaeta je prva dravna organizacija poznata kao slovenska Duklja. Za vrijeme dinastije Vojislavljevia (XI XII vijek) slovenska Duklja - Zeta, postaje kraljevina, sa sopstvenom crkvenom organizacijom - obnovljenom Barskom nadbiskupijom. Taj i kasniji periodi, na podruju Skadarskog jezera ostavili su brojna kulturna dobra. Meu prvim crkvenim graevinam na jezerskim goricama bila je trobrodna bazilika podignuta na Bekoj, po svemu sudei za vrijeme Bodina Vojisljavljevia. I ako mnogo manjih dimenzija, za uzor je posluila ranohrianska trobrodna, troapsidalna bazilika sa Martinike gradine (Lontodokla) biskupskog centra s kraja VII vijeka. Bodinova crkva na Gorici, pored Preiste Krajinske i trikonhosa sa Tophale, predstavljala je najstariju crkvenu graevinu na Skadarskom jezeru.

Gradnja crkvi na Gorici nastavlja se u doba Balia. Dinastija Balia (1360.-1421.) je osim snanog uticaja na politiku istoriju Zete, ostavila i markantan trag u kulturi onog vremena. Za vrijeme njihove viedecenijske vladavine obnavljaju se stari i podiu novi hramovi, formiraju se gradovi utvrenja, a razvijaju se umjetnike i kulturne aktivnosti.

U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine XIV vijeka i poetnih decenija XV vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starevu, Bekoj i Moraniku - Balii podiu svoje grobne crkve. Tada se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristini graditeljski tip trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni prostor nalaze tri apside sa polukalotama izmeu kojih se izdie kupola, proizila je iz rjeenja koja nalazimo na podruju Crne Gore u ranom srednjem vijeku ( na Zlatici kod Podgorice, Topolici u Baru i Sv. Jovan u Zatonu). Ta organizaciona shema crkve je u srednjem vijeku sublimirala u trikonhos na Tophali iz doba Vojislavljevia, koji je bio uzorom zetskih hramova iz doba Balia.

Zetski trikonhosi su se gradili na domaem iskustvu i u osnovi naslijeenim rjeenjima, kao u paleohrianskom trikonhosu u Baru, ispruanjem pilastara ka sreditu radi oslanjanja male kupole. Varijanta zetskog trikonhosa ima ispred apside prezbiterijalni travej, a umjesto pjevnice za monahe, male bone konhe u kojima jedva moe stati sarkofag. Obino su ispred traveja imali podignutu pripratu. Nainom gradnje se istie zetska romanika tradicija, izraena jo i niskim rebrastim svodom i krovom od kamenih ploa, to je bilo karakteristino za sve male zetske crkve. Balii su, veinom oslonjeni na graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjaku odedu. Izgraeni od etvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, sa oblicima svodova, lukova, vizuri i otvorima, dobrim dijelom preuzetim iz savremene gotike, hramovi posljednje etvrtine XIV i poetka XV vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu oblasti u kojoj su nastali, preuzevi stil koji je bio u toku.

U svakom sluaju zetski trikonhosi su jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su graeni od cigle ili kombinacije kamen cigla. Zetski trikonhos je uvijek graen od tesanog ili pritesanog kamena i pokriven kamenim ploama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela domaa tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.

Simbioza domae tradicije i novog stila, uinjela je da umjesto iste romanike ili gotike u Zeti nastaje nova romano gotika, odnosno graditeljstvo zetske regionalne kole. Crkva Sv. ora na Bekoj, jednobrodna graevina sa kupolom, prostranom pripratom i velikim zvonikom koji je ini osobenom, ima sve osobine te Zetske graditeljske kole, pa predstavlja jedinstveno kulturno dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rjeenja, to ga ini posebno znaajnim svjedokom nae kulturne prolosti.

Dinastija Crnojevi nije imala mogunosti ni prilike da, poput njihovih prethodnika Balia, od poetka vladavine usmjeri posebnu panju na izgradnju svojih mauzoleja - grobnih crkava i zadubina. No iz vremena Crnojevia je Bogorodiina crkva koju je na temeljima bazilike Vojislavljevia podigla Jelena Bali 1439. godine.

Manastir Beka je ubrzo zapustio, sve do kraja XIX vijeka, kad je Bogorodiinu crkvu obnovio knjaz Nikola I Petrovi. Steklo se na taj nain gotovo milenijum kulturne istorije Crne Gore, na ovom lokalitetu, koji su gradile i obnavljale sve etiri crnogorske dinastije. Zato manastir Beka, kao vjekovno duhovno i kulturno sredite, ima izuzetnu kulturnu i istorijsku vrijednost za Crnu Goru i njeno hiljadugodinje trajanje. Ovdje je bio jedan od duhovnih, kulturnih i politikih centara balike Zete, a prisustvo Jelene, visprene, hrabre i obrazovane vladarke, daje Beki poseban znaaj.

1. Stanje kulturnog dobra

________________________________________________________

3.1 Opis stanja kulturnog dobra

Hrianski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devetih decenija XX vijeka, a na goricama Skadarskog jezera prvih godina XXI vijeka krenuo je u obnovu. Decenijama zapretani vjerski ivot, lien kontinuiteta, osloboen stega, motivisan esto razlozima koji nijesu u Vjeri, u obnovu je uao stihijski.Vraanje tradiciji koje se u Crnoj Gori zbilo devedesetih godina prolog vijeka i zateklo institucije sistema, pa i sistem zatite nespremne, u basenu Skadarskog jezera desilo se deceniju kasnije, poetkom 2000-tih. U zaputene, nenastanjene jezerske gorice, nekadanja manastirska sredita iz doba Vojislavljevia, Balia i Crnojevia, uao je novi ivot. Viedecenijski trud tadanjeg Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture koji je, do tada, konzervirao i odravao kulturna dobra na Jezeru, povukao se upravo na manastiru Beka, prvo pred specijalnim jedinicama crnogorske policije, a od 12. februara 2002. godine pred jedinicom vojske Jugoslavije. Kao pomo Mitropoliji crnogorsko-primorskoj, Srpske pravoslavne crkve, helikopterima su na Beku dopremljena dva vojna kontejnera i jedno vrijeme bila stacionirana nemala vojna jedinica. A ubrzo su poeli i obimni graevinski radovi. Crkva je otpoela obnovu manastirskih kompleksa - prvo na Bekoj, a neto docnije i na ostalim manastirskim sreditima na Jezeru, pod sloganom Obnova zetske Svete gore.

Manastir Beka je u periodu od 2002. do 2012. godine, gradnjom bez sprovedene arhitektonske analize kompleksa i odobrene projektne dokumentacije, uvoenjem elemenata koji nemaju uporita u nasljeu, kako u materijalu tako ni u tehnici izvoenja, izgubio znaajan dio kulturnih vrijednosti. U potpunosti je poremeena izvorna, srednjovjekovna organizacija prostora. Izmjenama u arhitektonici, kako crkve Sv. ora, tako i Bogorodiine crkve, sakrivanjem, mijenjanem ili unitavanjem elemenata izvornih stilskih karakteristika zetske arhitekture XI XV vijeka, ovo kulturno dobro je uveliko izgubilo izvorne kulturne vrijednosti.

Na crkvi Sv. Bogorodice dograeni su juni i everni brod i zatvoren trijem, proizvoljnih formi, bez uporita u materijalnim ostacima nekadanje crkve. Ova gradnja je u potpunosti unitila materijalne ostatke, koji su pripadali ranijoj bazilici iz doba Vojislavljevia. Crkva je pokrivena bakrom. U unutranjosti je formiran novi kameni ikonostas, koji svojom formom i dekoracijom nema uporita u naem istorijskom nasljeu.

Na crkvi Sv. ora prezidan je monumentalni zvonik na preslicu. Ovim radovima i unoenjem novih, mainski rezanih kamenih vijenaca, naruena je rustinost prvobitnog zvonika. Na isti nain su obraeni vijenci ispod krova crkve kao i djelovi zidova. Krov i kupola su pokriveni novim olovnim limom. Unutranjost crkve je malterisana krenim malterom i pripremljena za freskopisanje. Malterisanjem unutranjosti crkve trajno je unitena mugunost itanja unutranjeg sloga gradnje, koji je imao izuzetan znaaj za izuavanje ovog specifinog tipa graevina. Pod crkve je betoniran u cilju postavljanja novog podnog pokrivaa.

U neposrednoj blizini crkve Sv. ora, 2002. godine sagraen je novi spratni stanbeni objekat povrine cca 150 m2, a neposredno uz obalu, na temeljima starijeg objekta sagraen je novi, koji svojim volumenom, arhitekturom, i materijalom od koga je sagraen naruava i kulturne i ambijentalne vrijednosti, postajui dominantnom takom u vizuri kompleksa, zaklanjajui crkvu Sv. ora i stvarajui opti utisak stilske konfuzije i nedosljednosti sa jedne, i zaputenosti sa druge strane. Ovi objekti, kao improvizovana rjeenja, povreuju izvornost ovog autohtonog segmenta crnogorske kulturne batine. Tome posebno doprinosi unoenje elemenata koji ovom kulturnom dobru ni istorijski ni kulturoloki nijesu svojstveni i ime ono uveliko gubi na znaaju.

3.2 Dosadanji radovi na kulturnom dobru

Interesovanje za manastir Beka prva je pokazala Cetinjska Prosvjeta 1864. godine i neto kasnije ruski diplomata, istiriar, etnograf i arheolog konzul u Skadru I.S.Jastrebov, u lanku u Glasniku Srpskog uenog drutva 1880. godine (knj. 48 str. 384) i A.P. Rovinski krajem XIX vijeka (Crna Gora u prolosti i sadanjosti IV, Cetinje 1994.str. 447), te I. Ruvarac (Kamici priloci, Prosvjeta, 1893. g., sv.IX,str.476-79). Istina njihova istraivaka znatielja bavila se uglavnom tumaenem natpisa na nadvratniku Bogorodiine crkve.

O Bekoj je pisao i Andrija P. Jovievi 1922. godine u monografiji Crnogorsko primorje i Krajina. No, prvo nauno izuavanje ovog manastirskog kompleksa izvrili su Aleksandar Deroko (1928.) i ure Bokovi ( Starinar,1931. Str. 16). Prvi radovi na opravci Bogorodiine crkve zabiljeeni su 1938. godine. Znaajan doprinos izuavanju manastira Beka dao je i Vladimir R. Petkovi ( Pregled kroz povesnicu srpskoga naroda, Beograd 1950. str 24.).

U to vrijeme, Povjerenik za kulturu Narodne Republike Crne Gore dopisom br. 856 od 12.09.1950, godine nalae Zavodu za zatitu spomenika kulture da je neophodno obii spomenike kulture. Nabrajaju se: Mostina i Obod Rijeka Crnojevia, Kom, Lesendro, Vranjina, Grmour i Starevo na Skadarskom jezeru, Ratac i drugi objekte u srezu Barskom. Nabrajaju se i objekti koje treba obii radi istraivanja istorijskih podataka i prikupljanja spomenika kulture i etnografskih objekata: in on, Karu, Goljemade, Vuksan Lekie, Plavnicu ( Karabane), abljak ( Finetov kr), Godinje, Limjane, Tuemile, Zupce, Topolicu, Ribnjak, Volujicu, Zaljevo, Biskupadu ( Bar), Velembus, Bijelu Skalu, Most i podzemne hodnike staroga grada Bara, Imanje Selim Begovo, Crkvu Svete Neelje, Staru maslinu u Tombi, Dobre vode, Mrkojevie, Valdanos, Kunje, Goranu, Ulcinj ( Balia ploa, ma gusara, Damija XVI vijek), Sal (as), enkol ( sv. Nikola), Shan Gjergj (sv. ore), Bregviju ( toj), Re, Donju Kleznu, Vladimir, Tophalu, Beku, Moranik, ..elike, Mikulie, Gornje Mikulie, Pinie, estane, Bes, Preistu Krajinsku, Sir, a po mogunosti jo neka mjesta u Crmici...

No, rad na izuavanju, naunoj valorizaciji i zatiti manastirskih sredita u basenu Skadarskog jezera, pa i manastira Beka, inicirao je Savjet za kulturu Narodne Republike Crne Gore, 1960. godine. Zavod za zatitu spomenika kulture je 1965. godine izvrio manja kontrolna arheoloka istraivanja, a 1966. godine zatitne konzervatorske radove na crkvi Sv. ora, koji su podrazumijevali ienje objekta od bujne vegetacije, uklanjanje nestabilnih djelova i njihovo preziivanje. Tom prilikom je rekonstruisan i monumentalni zvonik.

Znaajniji arheoloki radovi na Bogorodiinoj crkvi izvreni su od 31.08.1970. do 10.09.1970. godine, i bili su usmjereni ka rasvjetljavanju njene hronologije. Otkrivanjem apside koja je pratila postojeu, s tim to je neto vea, i njenom organskom povezanou i proporcionalnim skladom sa bonim apsidama, nedvosmisleno su pokazali da su ostaci arhitekture na evernoj, junoj i zapadnoj strani postojee crkve u stvari ostaci starijeg objekta koji nosi sve odlike trobrodne bazilike. Nakon istraivakih radova, izvreni su konzervatorski radovi na crkvi sa ostacima starije trobrodne bazilike, nad ijim je centralnim brodom podignuta, kao i na ureenju platoa oko objekta i pristupa od jezera.

Obimna arheoloka istraivanja na Bekoj izvrena su 1986. godine. Njima je obuhvaena Bogorodiina crkva, kao i prostor manastirskog kompleksa. Ovi radovi su u potpunosti definisali manastirski kompleks: prilazni put sa stepenitem, ostatke trijema ispred crkve Sv. ora, tragove ograde, ostatke pomonih zgrada i znaajne ostatke manastirskih konaka sa zapadne strane.

Rezultati arheolokih istraivanja omoguili su da, Zavod za zatititu spomenika kulture, 1991. godine, saini projekat sanacije manastirskog kompleksa. Projektom su obuhvaene obije crkve, prilazni put i manastirska porta, dok su ostaci manastirskih konaka predvieni za djeliminu nadgradnju i restauraciju, odnosno konzervaciju.Iskustvo u rdu n ztiti grditeljskog nsle ko i brojni istorijski primjeri pokzuju d su prestnk ili nedosttk funkcije bitni inioci koji negtivno djeluju n stnje i integritet kulturnog dobra. Tehnik ztit ko osnovni uslov ouvnj dobra ne moe d obezbijedi njihovu trjnu ztitu ukoliko nijesu reeni i problemi redovnog odrvnj tkvih kulturnih dobara, redovno odrvnje mogue je rijeiti n njpovoljniji nin povezivnjem s odreenom funkcijom. Zato je Zavod, u dogovoru sa Crkvom, krenuo u definisanje detaljnog projektnog zadatka, definisanju sadraja manastirskih konaka, kako je to ve uraeno prilikom revitalizacije manastira Starevo. Smatrajui da bi revitalizovanje manastira Beka, to je bila intencija i slube zatite i Crkve, bilo optimalan nain rjeavanja njegove budue egzistencije, Zavod se februara 1997. godine obratio Ministarstvu kulture Crne Gore i Jugoslovenskoj komisiji za UNESCO, koja je trabala da ovaj predlog uvrsti u Predlog programa ili budeta UNESCO-a za 1998 99. godinu. Ali politike prilike u ondanjoj Jugoslaviji nijesu isle u prilog obnovi kulturne batine.

3.3 Nelegalni i nestruni radovi na kulturnom dobru

Ve 2002. godine Komisija koju su injeli graevinski inspektor, glavni i republiki vodoprivredni inspektor i direktor Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture su u Izvjetaju o obilasku manastira Beka utvrdili brojne nelegalne i nestrune radove.

Nakon ovog Republiki zavod za zatitu spomenika kulture je Rjeenjem br. 02-367 od 04.07.2002. godine naloio Mitropoliji Crnogorsko primorskoj da prekine sve radove i u roku od 120 dana dovede kompleks Manastira u prvobitno stanje. U komentaru Rjeenjenja, Pravoslavni mitropolit crnogorsko primorski je dopisom br. 02-465/1 od 12.08.2002. odbio da postupi po Rjeenju. Zavodu za zatitu spomenika kulture je zabranjen pristup kulturnim dobrima kojim je upravljala SPC.

Da ovo Rjeenje nije imalo pravne posljedice svjedoi i nalaz Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i medija, u saradnji sa Ministarstvom zatite ivotne sredine i ureenje prostora, Republikim zavodom za zatitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture Kotor.

Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni:

- Prilaz Manastirskom kompleksu je neureen. U neposrednoj blizini crkve Sv. ora postavljen je kontejner dimezija 2 x 6 x 2, 2 m, i u blizini istog novi objekat od vrste grae, dimenzija 9 x 8 + 3 x 3 m. Evidentno je i obiljeje u obliku hromiranog krsta i jarbol sa ogromnom zastavom SPC. - Crkva Sv. ora, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60-ih godina XX vijeka do danas je sauvala svoje izvorno stanje. Crkva je u jako loem stanju. Fragment ivopisa iz perioda gradnje crkve dimenzija 20 x 6 cm u luneti iznad vrata je u fazi odvajanja od zida. Ugroena je konstruktivna stabilnost zvonika. Korijen stabla smokve direktno ugroava juni zid crkve. Krovni pokriva cementna kouljica, ispucala i potklobuena, tako da voda prodire u objekat. Enterijer crkve je uslijed vlage jako ugroen.

Na crkvi Uspenja Bogorodice, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60 -70-tih godina XX vijeka, primjetno je ispucala cementna kouljica (krovni pokriva), usljed ega juni zid unutranjosti crkve vlai i prokinjava. Podovi crkve su u loem stanju uslijed pomjeranja tla. U polukaloti apside postoje tragovi fresko-dekoracije iz perioda gradnje crkve dimenzija cca 60 cm. Tragovi ivopisa su vidljivi u lunetama iznad ulaznih vrata. Vidljivi su tragovi bordura, a u lijevoj luneti mogue je naslutiti da je bio naslikan lik arhanela Mihaila. Ovi tragovi ivopisa su 60-ih godina XX vijeka, preventivno zatieni.

Preslica na zvoniku sruena prije 20-tak godina je obnovljena 2004. g. u skladu sa projektnom dokumentacijom RZZSK, bez saniranja baze zvonika, tako da je evidentna i dalje velika pukotina zvonika.

- Novoformirani krst na zvoniku ne odgovara formi zvonika.

- Na 20m u pravcu jugo-zapada od crkve Sv. ora izgraen (2002. g.) je stambeni objekat pravougaone osnove, dimenzija 3, 0 x 8, 0m; spratnosti P+1 i uz njega prizidan prizemni objekat dimenzija 3,0x3,0 m, zavreni dvovodnim krovom, sa krovnim pokrivaem od kanalice. U nivou prizemlja formiran je trijem. Zgrada je graena u AB konstruktivnom sklopu, sa ispunom od blok opeke i obloena kamenim ploama iz Bilekog majdana. Objekat je cca 150 m2.

I nakon 2004. godine na manastiru Beka, takoe bez saglasnosti slube zatite , nastavljeni su i zavreni brojni radovi:

- Prilaz manastiru je formiran izradom kamenih podzida i staza poploanih kamenom, a izmeu obale i crkve Sv. Bogorodice, sagraen je novi konak.

- Na crkvi Sv. Bogorodice dograeni su juni i everni brod i zatvoren trijem, proizvoljnih formi, bez uporita u materijalnim ostacima nekadanje crkve. Ova gradnja je u potpunosti unitila materijalne ostatke, za koje se predpostavlja da su mogli pripadati ranijoj bazilici iz doba Vojislavljevia. Crkva je pokrivena bakrom. U unutranjosti je formiran novi kameni ikonostas, koji svojom formom i dekoracijom nema uporita u istorijskom nasljeu.

- Na crkvi Sv. ora prezidan je monumentalni zvonik na preslicu, to je konstatovala i struna komisija Zavoda 19.07. 2011.godine. Ovim radovima i unoenjem novih, mainski rezanih kamenih vijenaca, naruena je rustinost prvobitnog zvonika. Na isti nain su obraeni vijenci ispod krova crkve. Radovi na rekonstrukciji crkve Sv. ora su nastavljeni i pored Rjeenja o obustavi radova izdatog od strane Glavne inspektorke zatite prostora J. P. Nacionalni parkovi Crne Gore, donesenog 24.05.2011. godine. Tom prilikom je sugerisano da Zavod ne donosi slino rjeenje, kako ne bi dolo do preklapanja nadlenosti, a da e inspektorka preduzeti sve upravne radnje iz svoje nadlenosti, ukljuujui krivinu prijavu i Rjeenjem narediti uklanjanje nepravilnosti.

- Nakon obilaska komisije krov i kupola su pokriveni novim olovnim limom. Unutranjost crkve je malterisana krenim malterom i pripremljena za freskopisanje. Malterisanjem unutranjosti crkve trajno je unitena mugunost itanja unutranjeg sloga gradnje, koji je imao izuzetan znaaj za izuavanje ovog specifinog tipa graevina. Pod crkve je betoniran u cilju postavljanja novog podnog pokrivaa.

2. Neophodni radovi na kulturnom dobru________________________________________________________

4.1 Predlog radova na kulturnom dobruS obzirom da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje dravu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje i kulturne batine, neophodno je da se preko nadlenih organa i institucija to prije preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije ovog kulturnog dobara, ime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci nae prolosti imali i svoju budunost. Cilj svih buduih radova na manastiru Beka mora da bude u slubi vraanja njegove autentinosti, te ouvanja studiozno izvedenih konzervatorsko-restauratorskih intervencija u toku 60 i 80-tih godina prolog vijeka. Iz istih razloga treba ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu sutinu i osobenosti zetske arhitekture s kraja XIV i poetka XV vijeka. U tom smislu neophodno je sainjeti detaljnu multidisciplinarnu analizu radova koji su grubo naruili izvorne oblike ovog znaajnog segmenta nae prolosti i sainjeti projekat njegove resanacije, definisan kroz potrebu ouvanja izvornih oblika, kao i ekonomske valorizacije, u cilju njegovog odrivog korienja. To je i obaveza koja proizilazi iz Zakljuaka Vlade Republike Crne Gore br. 02 6897 od 27. oktobra 2005. godine.

3. Postojee informacije o kulturnom dobru________________________________________________________

5.1 Izvori dokumentacije

Manastirski kompleks Beka, Glavni projekat, uraen 1991., revidovan 1992. godine, sig. 1704-1705 i 2184 Ojaanje konstrukcije Projektni zadaci, konzervatorski uslovi Beka Gorica Manastirski kompleks, Izvjetaj o arheolokim istraivanjima 1986. godine, Zaviajni muzej Bar, mart 1987. godine, dok. Centra 138 Samardi Tijana, Struni rad iz istorije umjetnosti, Zadubine Balia na goricama Skadarskog jezera (istorijat istraivanja i zatite) , 2006.

5.2 Bibliografija- Prosvjeta, Cetinje, 1864, sv. IX - I.S.Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve - iz putnikog zapisnika, Beograd 1879. str. 143 - I. Ruvarac, Kamici priloci, ( Prosvjeta, 1893. Sv. IX, str. 476-77) - A.P. Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti IV, Cetinje 1994. str. 447.

- A. Jovievi, Zetski glasnik br. 52, 1935.

- . Bokovi, Izvetaj i kratke beleke sa putovanja, Starinar, knj. VI, Beograd 1931. str. 16

- Vladimir.R. Petkovi, Pregled kroz povijesnicu srpskog naroda, Beograd 1950., str 24 - Starine Crne Gore III-IV, Cetinje 1965-66. str 248 - Vojislav uri, Balii Arhitektura, u: Istorija Crne Gore, II, knj. 2., Titograd Beograd, 1970., str. 422,423,435,436,483,484 i 485 - P. Mijovi i M. Kovaevi, Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, 1975. - P. Mijovi, O istraivanju spomenika kulture u bazenu Skadarskog jezera, CANU

- D. ivkovi, Istorija crnogorskog naroda, tom I, izdanje autorovih ptijatelja, Cetinje 1989. str. 390 i 391 - T. Pejovi, Manastiri na tlu Crne Gore, Beograd 1995, str 114-117 - Pavle Mijovi, Iz kulturne prolosti Bara, Bar 1995, str. 124-126 - Boidar ekularac, Crna Gora u doba Balia, Cetinje 2011.

4. Kartografski podaci___________________________________________________________________________

6.1 Granice kulturnog dobra sa katstarskim oznakamaPrema Listu nepokretnosti br. 381 za KO Donji Murii, Direkcije za nekretnine Republike Crne Gore, Podruna jedinica Bar, br 102-956-1-68/ 2006 od 09.01.2006. godine, kulturno dobro manastir Moranik je 11.10.2002. godine upisan kao svojina Mitropolije crnogorsko primorske i skenderijske - Cetinje.

6.2 Granice zatiene okoline sa katastarskim oznakama

Granica zatiene okoline kulturnog dobra Manastir Moranik, treba da bude cjelokupna povrina ostrva. Prema Listu nepokretnosti br. 381 za KO Donji Murii, Direkcije za nekretnine Republike Crne Gore, Podruna jedinica Bar, br 102-956-1-68 / 2006 od 09.01.2006. godine, ovu povrinu oznaenu kao - ume 6. klase, matini broj 0000002039460 SIZ za Nacionalni park Skadarsko jezero Zabjelo.

6.3 Povrina kulturnog dobraBogorodiina crkva..............................................................................................................58 m2Crkva Sv. ora..................................................................................................................62 m2Konaci I.............................................................................................................................177 m2Konaci II..............................................................................................................................98 m2_____________________________________________________________________________________________________Ukupna povrina kulturnog dobra.....................................................................................395 m2

6.4 Povrina zatiene okolineUkupna povrina ostrva Beka....................................................................................140954 m26.5 Ukupna povrina kulturnog dobra i zatiene okolineUkupna povrina kulturnog dobra i zatiene okoline................................................141349 m2

7. Namjena kulturnog dobra_______________________________________________________

7.1 Nain uvanja, odravanja i korienja kulturnog dobra Manastir Beka je u slubi, kao manastirsko sredite, tako da je dostupan javnosti kao vjerski objekat. Njime upravlja Mitropolija crnogorsko - primorska. U cilju ukljuivanja ovog vjerskog objekta u kulturnu ponudu i turizam Skadarskog jezera, neophodno je ukljuiti Nacionalne Parkove Crne Gore, Crkvu, reprezentativne linosti lokalne zajednice i turistike organizacije u cilju definisanja strategije, valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra.

Razvoj kulturnog i religioznog turizma mogao bi uticati na odrivi razvoj ovog i drugih manastirskih sredita i omoguilo njihovo kvalitetno odravanje. Krajnji cilj zatite kulturnih dobara jeste da imaju svrhu i da se omogui korisniku pojedinanog objekta da njime upravlja, i da ga odrava, shodno utvrenoj namjeni.

Crna Gora je posveena zatiti svog kulturno-istorijskog nasljea obavljajui ovu aktivnost kao aktivnost od posebnog drutvenog interesa. Ona preko odgovornog Ministarstva kulture vri nadzor u smislu potovanja zakonskih regulativa u zatiti kulturnih dobara, a preko Uprave za zatitu kulturnih dobara, bavi se politikom zatite i njenim monitoringom.

7.2 Nain uvanja, odravanja i korienja zatiene okolineO zatienoj okolini kulturnog dobra manastira Moranik brine se NP Skadarsko jezero, prema Planu upravljnja Nacionalnim parkom Skadarsko jezero 2011-2015 godine, izraenim u skladu sa Zakonom o zatiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacionalnim parkovima (Sl. list RCG, br. 56/09) i Prostornim planom podruja posebne namjene za Nacionalni park Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01).

Jedna od stratekih oblasti ovog dokumenta je i zatita kulturno istorijskog nasljea Parka sa uim okruenjem koja u dugoronom planskom periodu namee potrebu definisanja stratekog cilja - zatite, valorizacije i promovisanja kulturnih vrijednosti, kojim se treba rukovoditi u realizaciji budueg planskog koncepta. Predvienim stratekim ciljem predlau se mjere i aktivnosti u ijoj bi pripremi i realizaciji trebale da uestvuju relevantne institucije, set aktivnosti koje e obaviti JPNPCG i Nacionalni park Skadarsko jezero, i odreene mjere i aktivnosti meuinstitucionalnom saradnjom.

Planom upravljanja predvieni su akteri koji mogu biti ukljueni na zatiti i poboljanju nezadovoljavajueg stanja kulturnog nasljea: Uprava za zatitu kulturnih dobara, Ministarstvo kulture, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, JPNPCG, Nacionalni park Skadarsko jezero, Ekspertske organizacije (fakulteti, instituti), lokalna samouprava i stanovnitvo, NVO i donatorske organizacije.

Jedan od ciljeva brige za kulturnu batinu, NP je planirao kroz dokumentovanje i auriranje sveobuhvatnih podataka o kulturno-istorijskom nasljeu, kroz uvoenja digitalizacije, kao metod novog naina rada, na osnovu kojeg se mogu sprovoditi raznovrsni vidovi promovisanja i prezentovanja kulturne batine, kao bitnog elementa turistike aktivnosti i njeno ukljuivanje u razvoj turizma,

8. Zakljuak ________________________________________________________U sklopu crnogorskog kulturnog nasljea zadubine Balia ine jedinstvenu arhitektonsku, kulturno-istorijsku i ambijentalnu cjelinu. Oblikovnom jednostavnou i gardivnim materijalom srasle su sa goricama na kojima su sagraene, te na taj nain ine sastavni dio Skadarskog jezera. U mauzolejima Balia potpunosti je pomirena estetika, arhitektura i potreba, pa i na crkvi Sv. ora.. U crkvi Presvete Bogorodice, kao posljednjoj sagraenoj na jezerskim goricama, sublimirana su rana neimarska iskustva epohe Crnojevia, i ona predstavlja svojevrsni fenomen nae kulturne istorije. Manastir Beka je materijalizovano izvorite milenijumskog trajanja Crne Gore, na kojem su svoj trag ostavile epohe sve etiri crnogorske dinastije: Vojislavljevii, Balii, Crnojevii i Petrovii.

I pored injenice da su gradnjom bez valjane dokumentacije posljednjih godina, unoenjem elemenata koji ovom autohtonom dragulju nae medijavalne arhitekture nijesu istorijski i kulturoloki svojstveni, uveliko povrijeene njegove izvorne vrijednosti, nakon sveobuhvatne resanacije, manastir Beka zasluuje da zadri status kulturnog dobra.

9. Foto i tehnika dokumentacija________________________________________________________

Slika 1: Manastir Beka, 1971.godina -situacija prema M. Kovaeviu

Slika 2 i 3: Manastir Beka, Sv. ore i sv. Bogorodica 60-tih godina XX v.

Slika 4-6: Manastir Beka, Sv. ore preeci i osnova

Slika 7: Manastir Beka, Bogorodiina crkva osnova

Slika 8: Manastir Beka, Bogorodiina crkva preek

Slika 9: Manastir Beka, Bogorodiina crkva preek

Slika 10: Manastir Beka, Bogorodiina crkva istraivaki radovi 1970. godine

Slika 11 i 12: Manastir Beka, srkva sv. ora prije i nakon kpnzervatorskih radova 1966.

Slika 13 - 17: Manastir Beka, srkva Sv. ora prije kpnzervatorskih radova 1966.

Slika 18 i 19: Manastir Beka, srkva Sv. ora prije kpnzervatorskih radova 1966.

Slika 20: Manastir Beka, srkva Sv. ora plonik trijema

Slika 21: Manastir Beka, crkva Sv. ora nakon konzervacije

Slika 22: Manastir Beka, Bogorodiina crkva prije konzervatorskih radova

Slika 23: Manastir Beka, Bogorodiina crkva prije konzervatorskih radova

Slika 24 i 25: Manastir Beka, Bogorodiina crkva u toku konzervatorskih radova

Slika 26 i 27: Manastir Beka, Bogorodiina crkva sa vidljivim temeljima starije crkve

Slika 28: Manastir Beka, Bogorodiina crkva nakon konzervatorskih radova

Slika 29: Manastir Beka nakon konzervatorskih radova

Slika 30: Manastir Beka nakon konzervatorskih radova

Slika 31 i 32: Manastir Beka nakon konzervatorskih radova

Slika 33i 34: Manastir Beka 2002. godine- nelegalno sagraeni konak

Slika 35i 36: Manastir Beka, nelegalna obnova Bogorodiine crkve

Slika 37- 39: Manastir Beka, nelegalna obnova Bogorodiine crkve

Slika 40 - 45: Manastir Beka, nelegalna nelegalna izgradnja konaka

Slika 46: Manastir Beka, crkva Sv. ora prije nelegalne obnove

Slika 47 - 49: Manastir Beka, unutranjost crkve Sv. ora prije nelegalne obnove

Slika 50 - 52: Manastir Beka, unutranjost crkve Sv. ora prije nelegalne obnove

Slika 53 i 54: Manastir Beka, unutranjost crkve Sv. ora u toku nelegalne obnove

Slika 55 -57: Manastir Beka, unutranjost crkve Sv. ora u toku nelegalne obnove

Slika 58: Manastir Beka, crkva Sv ora u toku nelegalne obnove

Slika 59 - 61: Manastir Beka, crkva Sv ora u toku nelegalne obnove

Zdravko Gagovi42