MALYY MENECMENT

MND RCATMndricat .............................................................................................. 1 1. Maliyy menecmentinin mahiyyti (mahiyyti, subyekti,obyekti, yaranmas) ............................................................................... 2 2. Maliyy sistemi (hlqlri, formalar) ...................................................... 5 3. Qiymtli kazlar bazar v onun idar edilmsi ..................................... 8 4. Maliyy menecmentinin planladrlmas .............................................. 13 5. Maliyy menecmentinin nzarti (audit yoxlamalar) ........................... 17 6. Dvriyy vsaitlrinin idar olunmas ................................................... 18 7. Qsa mddtli kreditorlar, borclarn idar olunmas .............................. 20 8. Mnftin bldrlmsi .................................................................... 27 9. Dividend siyasti .................................................................................. 28 10. Dvlt krediti v idar olunmas ......................................................... 30 11. Mrkkb faizlr v cari dyr ........................................................... 32 stifad edilmi dbiyyatlar ........................................................... 38

1. Maliyy menecmentinin mahiyyti (mahiyyti, subyekti, obyekti, yaranmas) Maliyy masir cmiyytin inkiafnn mhm elementlrindn biridir. Soruulan hr yz nfrin doxsan doqquzu Maliyy ndir? sualna Puldur dey cavab verckdir. Dorudan da maliyynin tarixi ad pul mnasibtlrini ifad edir. Bu anlay qdim latn sz olan financiaszndn gtrlb, hrfi mnas pul tdiyysi demkdir. Maliyy ilk df olaraq pul tdiyysi anlay kimi XIII-XV srlrd taliyada ttbiq olunmaa balanmdr. Sonralar bu istifad olunmaa balam v beynlxalq status almdr. Maliyy anlay pul mnsibtlrini hat etmir. Pul mnasibtlri maliyy mnasibtlrin nisbtn daha geni anlaydr. Hazrk raitd hr bir cmiyytd bir sra pul mnasibtlri faliyyt gstrir. Bunlara aiddir: dvltl mssislr, dvltl hali, ayr-ayr mssislr, mssislrl hali arasnda olan mnasibtlr. Maliyy mnasibtlrini frqlndirn bir sra xsusi elementlr vardr: 1. Maliyy mnasibtlri blg xarakteri dayr, yni MM v milli glirin blgs v yenidn blgs il laqdardr. 2. Maliyy mnasibtlri bilavasit dvltl laqdardr. 3. Maliyy mnasibtlri pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdardr. Onlar bu v ya digr sviyylrd (dvlt, mss, tkilat) pul fondlarnn yaradlmas iqtisadi mnasibtlr sistemini ifad edir. Bu mnasibtlrin hr n uyun olan pul mnasibtlri maliyy mnasibtlrin aiddir. Yuxardak thlil gstrir ki, maliyy iqtisadi mnasibtlri ifad edir v demli, iqtisadi bazisin trkibin daxildir. Bazis dedikd st qurumun sasnda duran istehsal mnasibtlrinin mcmusu baa dlr. Maliyy iqtisadi bazisin elementidir v iqtisadi kateqoriya kimi x edir. nki hr eydn vvl o, istehsal mnasibtlrinin myyn trflrini universal v mcrrd formada ifad edir, tarixi sciyy dayr. Maliyynin mahiyytinin myyn olunmas zaman da iqtisadlar arasnda byk fikir ayrl yaranr. Onlardan bzilri maliyynin blg kateqoriyas, digrlri istehsal kateqoriyas, nc qrup is geni tkrar istehsal kateqoriyas kimi qiymtlndirirlr. Mlum olduu kimi geni tkrar istehsal 4 mrhldn ibartdir: istehsal blg mbadil istehlak. Bellikl maliyyy bel trif vermk olar: Maliyy pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdar olan pul-blg mnasibtlrinin mcmusuna deyilir. mumiyytl, mliyy bir lmi nly imi dtn l prsslrin mcmusudur i, ictimi hytd mtlif frmlrd tzhr ts d hmn pul vsitlrinin hrti il myit lunur. Mssislrd tsrrft dili tyint mli ln fndlrn yrdlms n mnftin bldrlmsi, vrgilrin dvlt bdcsin dnilmsi, bdcdn nr fndlr v yriyy fndlrn vsit rlmsi zmn hmn pul vsitinin hrti mhid lunur. N qdr nzr rpn ls d, pul vsitinin hrti zlynd mliyynin mhiyytini bilmir. Mliyynin mhiyytinin yrnilmsi n btn mliyy nsrlrinin dili tbitini rtriz dn susiyytlri bilm lzmdr. Maliyy anlaya pul v mt-pul mnasibtlril qrlmaz surtd laqdardr. mt-pul mnasibtlri raitind pulun hrktinin fasilsiz prosesind onlarn bir sahibkardan digrin keidi ba verir. Pul maliyynin mvcudluunun mtlq rtidir. 2

Mliyyni digr blg tqriylrndn frqlndirn mhm susi lmt ndn ibrtdir i, mliyy mnsibtlri mliyy rsurslr frmsnd ln pul glirlri v pul ymlr fndlrnn tili il lqdrdr. Bu rt btn ictimiiqtisdi frmsiylr n mumidir. ncq ictimi-iqtisdi frmsiynn ssil tbitinin dyimsindn sl lrq mliyy rsurslrnn tili v istifdsinin frm v mtdlr dyiilir v tmilldirilir. Bllil, mliyy - mcmu ictimi mhsulun (mumi dili mhsulun) v milli vridtn bir hisssinin, tsrrft subytlrin v dvltd pul glirlri fndlrnn yrdlms, hminin gni trr isthsln v hlinin dim rtn tlbtnn dnilmsi mqsdil blgs v ynidn blgs prssind mydn n pul mnsibtlr sistmidir. Maliyynin balca tyinat pul glirlri v pul fondlarnn yaradlmas yolu il ninki dvltin v mssislrin pul vsaitlrin olan tlbatlarn tmin etmk v habel maliyy resurslarnn xrclnmsi zrind nzart etmkdn ibartdir. Maliyy pul vsaitlrinin z deyil, pul vsaitlri fondlarnn yaradlmas, bldrlmsi v istifadsin dair insanlar arasndak mnasibtlrdir. Maliyy mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi pul vsaitlri fondlarnn yenidn blgs v istifadsi prosesind ictimai-iqtisadi mnasibtlrin faliyyti il bilavasit laqdardr. Bir elm kimi maliyynin predmeti mumi daxili mhsulun v milli glirin blgs v yenidn blgs, pul vsaitlri fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdar iqtisadi mnasibtlr sistemindn ibartdir. Maliyy dvltl mssislr, tkilatlar v vtndalar arasnda qarlql laqlrin konkret forma v metodlarn znd ks etdirir. Maliyynin mahiyyti v mzmunu onun funksiyalarnda daha aydn grnr. Maliyynin funksiyas dedikd, ona mxsus olan xasslrin (tyinat, vziflri, icras, rolu) tzahr, yni onun iqtisadi mnasibtlr sistemind yerin yetirdiyi rol baa dlr. Maliyynin funksiyas onun mahiyytini aqlayr. qtisadi kateqoriya kimi maliyyy 3 funksiya: bldrc, tnzimlyici v nzart funksiyalar xarakterikdir. Maliyynin bldrc funksiyas DM-in, milli glirin bldrlmsi v yenidn bldrlmsini hyata keirir. Dvltin milli glirinin yaradlmasnn maddi sasn ictimai mhsulun tkrar istehsal tkil edir. DM-in tkrar istehsal v onun blgsnn btn mrhllrind (istehsal, blg, mbadil v son istehlak) maliyydn bilavasit istifad edilir. Maliyynin vasitsil hyata keiriln milli glirin v DM-in blgs v yenidn blgsnn son mqsdi mhsuldar qvvlrin inkiafndan, dvltiliyin mhkmlndirilmsindn, geni hali ktlsinin yksk hyat sviyysin nail olunmasndan ibartdir. Maliyy z blg funksiyasn, habel mssislrin glirlrinin formalamas v blgs prosesind yerin yetirir. Maliyynin digr mhm funksiyas nzart funksiyasdr. Nzart funksiyas blg funksiyasndan tryir v hr eydn vvl mumi daxili mhsulun v milli glirin pul fondlarna blgs v onlarn z mqsdlrin xrclnmsi zrind nzartd tzahr edir. Maliyynin nzart funksiyas 2 cr hyata keirilir: birincisi, manatla nzart vasitsil, ikincisi, maliyy orqanlarnn hyata keirdiklri nzart vasitsil. Maliyy nzartinin glck inkiaf, onun 3

smrliliyi xeyli drcd dvltin qanunvericilik bazasnn, zamann tlbin uyun tkmilldirilmsindn bilavasit asldr. Maliyy nzartini tnzimlyn normativ-hquqi baza bu nzarti demokratik dvlt xas olan keyfiyytc yeni sviyyd keirmyi tmin etmlidir. Maliyy nzartinin obyekti mrkzldirilmi, yni mumdvlt v bldiyy fondlarnn v mrkzldirilmmi, yni xsusi sektorun pul fondlarnn qanunvericilikd myyn edilmi qaydalarda tkili, blgs v istifadsini nzrd tutan faliyyt tkil edir. Maliyynin blg v nzart funksiyalar tsrrfat mexanizminin trkib hisssi olan maliyy mexanizmi vasitsil realladrlr. Maliyy mexanizmi maliyy mnasibtlrinin idar edilmsi sullarnn mcmusudur. Maliyy mexanizmi zn - dvltd maliyy mnasibtlri formalarn, mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi pul vsaitlri fondlarnn formalamas v istifadsi qaydalarn, maliyy planladrlmas metodlarn, maliyynin idar edilmsi formalarn v maliyy qanunvericiliyini daxil edir. Masir dvrd xsusil bazar iqtisadiyyat raitind maliyynin daha bir funksiyas da zn qabarq kild gstrmkddir. Maliyynin tnzimlyici funksiyas, onun cmiyytd mvcud ictimai mnasibtlr - iqtisadi, sosial, siyasi, ail, mnvi, xlaq v s. mnasibtlrin inkiafna tsir etmsind tzahr edir. Bu o demkdir ki, lknin maliyy vziyytindn asl olaraq, ad kiln mnasibtlrin pozitiv inkiaf v ya ksin, tnzzl ba ver bilr. Lakin maliyy ehtiyatlarnn sviyysin v onun xrc istiqamtlrinin myyn edilmsin d mnfi tsir gstrn amillr vardr. Bunlar bdc ksiri, iqtisadi bhran, pul ktlsinin sassz artm, tsrrfat faliyytinin inkiafna vergi v kredit mexanizmlrinin ngllr trtmsi v ya onlarn qeyri-smrliliyin, nhayt, cmiyytd qeyri-stabillik v s. ola bilr. Maliyy menecmenti maliyy resurslarnn idar edilmsi sistemidir. Maliyy siyastini, metodlarn, vasitlrini, elc d maliyy sabitliyini v artmnn tmin edilmsi sahsind qarya qoyulmu mqsdlr nail olmaq n idaretm qrarlarn qbul edn v bu qrarlar praktikada hyata keirn insanlar laqlndirn maliyy resurslarnn idar edilmsi sistemidir. Maliyy menecmenti maliyy sisteminin btn elementlrin nfuz edir v bazar iqtisadiyyat raitind idaretm strukturunun n mhm trkib hisssi kimi x edir. Maliyy menecmentinin sas qsamddtli v uzunmddtli perspektivd maliyy resurslarndan smrli istifad edilmsi amillrinin thlilin saslanan v maliyy xidmtlrinin faliyyt istiqamtlrini myynldirn maliyy siyastidir. Mvafiq siyastin ilnib hazrlanmas n maliyy thlilinin mnblri dvlt maliyy orqanlarnn rsmi hesabatlar, institusional bazar strukturlarnn (banklar, investisiya irktlri, mt, fond v valyuta birjalar) informasiyas, statistik mlumatlar, sahlraras v lklraras mlumatlarn mqayis edilmsi, irktlrin knar istifadsi n hazrlanm maliyy-mhasibat hesabatlardr. Mssislr sviyysind mvafiq maliyy siyastinin ilnib hazrlanmas v qrarlar qbul edilmsi n tsrrfatdaxili proseslri daha trafl aqlayan daxili idaretm informasiyasndan da istifad edilir. Maliyy menecmentinin mqsdlri aadaklardr: irktin faliyytinin faydal iqtisadi 4

nticsinin maksimalladrlmas, msrflr minimalladrlmaqla mnftin maksimalladrlmas, irktin iqtisadi potensialnn artrlmas, bazarda rqabt qabiliyytinin tmin edilmsi, mvcud maliyyldirm mnblrindn daha yax istifad edilmsi v qarya qoyulmu mqsdlr nail olmaq n yeni maliyyldirm mnblrinin clb edilmsi, irktin aktivlrinin strukturunun optimalladrlmas, yaxn glckd irktin maliyy sabitliyinin tmin edilmsi. Maliyy menecmenti mqsdlrin nail olmaq mvafiq idaretm metodlarnn ttbiq edilmsi saysind mmkndr. Maliyynin idar edilmsi metodlar konkret tarixi xarakter dayr, makro v mikro sviyylrd iqtisadi mnasibtlr inkiaf etdikc bu metodlar da inkiaf edir. nkiaf etmi bazar mnasibtlri raitind maliyynin idar edilmsinin sas metodlar aadaklardr: prnoqnozladrma v planladrma, maliyyldirm v kreditldirm, znmaliyyldirm, vergitutma, sorta, lizinq, trast, faktorinq, girov, maddi hvslndirm, sanksiyalarn ttbiq edilmsi. Maliyy menecmenti myyn maliyy vasitlri toplusunun kmyi il hyata keirilir: ilkin vasitlr pul vsaitlri, debitor v kreditor borclar, qsamddtli maliyy qoyulular shmlr v istiqrazlar; tkrar vasitlr opsionlar, fyuerslr, forvard kontraktlar. irktd maliyy faliyytinin idar edilmsi xsusi olaraq bu mqsdl yaradlm xidmtlr trfindn hyata keirilir. Bir qayda olaraq hmin xidmtlr maliyy zr vitse-prezident v ya maliyy direktoru rhbrlik edir. Maliyy xidmtinin strukturuna daxil olan blmlr maliyy thlili, proqnozladrma v planladrma, kredit siyasti, pul vsaitlrinin v qsamddtli maliyy qoyulularnn idar edilmsi, vergitutma v dvlt tnzimlm orqanlar il qarlql mnasibtlr, investisiya faliyyti, elc d irktin mhasibat hesabatnn trtib edilmsi il mul olurlar. 2. Maliyy sistemi (hlqlri, formalar) Hr bir lknin inkiaf etmsi, iqtisadiyyatnn sabitlmsi v infilyasiya sviyysinin azaldlmas n maliyydn smrli istifad olunmas zrurt kimi meydana xr. Keid iqtisadiyyat dvr, iqtisadiyyatn inzibati amirlik metodlarnn bazar iqtisadiyyat il vz olunmasndan ibartdir. Keid dvr zndn sonra gcl iqtisadiyyatn v ya iqtisadi raitin yaradlmasn tlb edir. Maliyy proseslri zncirvari bir hrktdir v btn maliyy sistemlrini hat edir. Maliyy z ksini onun funksiyalarnda tapr. Bir ox maliyyi, iqtisadlarn fikrinc maliyy 3 funksiyan yerin yetirir: 1. Tsrrfatlq proseslrini pul vasitlri il tmin etmk 2. Blg 3. Nzart Hminin digr iqtisadlarn fikrinc is maliyy yuxarda ad kiln 3 funksiyadan lav, bu funksiyalarn da z lavlri var. Onlarn fikrinc Tsrrfatlq proseslrini pul vasitlri il tmin etmk funksiyas pul fondlarnn tkilindn ibartdir. Bunlar aadaklardr: 1. pul fondlar 2. nzart 5

Maliyy sistemi dedikd, maliyy mnasibtlri mcmusu baa dlr. Maliyy mnasibtlri icrisind sas, aparc yeri dvlt bdcsi tkil edir. Bdc z d latn sz olub, kis demkdir. Bdc 2 nv ayrlr: 1. Ail bdcsi 2. Dvlt bdcsi Maliyy sistemi, btv bir kateqoriya kimi bir-biril qarlql laqli olan mxtlif maliyy institutlarnn mcmusudur. Maliyy institutlarnn (hlqlrinin) kmyil dvlt pul vsaitlrini toplayr, bldrr v xrclyir. Maliyy sisteminin hr bir hlqsi myyn qrup maliyy mnasibtlrini hat edir. Maliyy sistemi qarlql surtd faliyyt gstrn v maliyy faliyytind bilavasit itirak edn, onun hyata keirilmsin yardm gstrn maliyy qurumlarnn tkilatlarnn mcmusundan ibartdir. Dvlt maliyyy rhbrliyi hyata keirir, mvafiq slahiyyt verilmi qanunverici v icraedici orqanlar vasitsil maliyy faliyytini tnzimlyir, istiqamtlndirir. Maliyy sisteminin sas hlqlrinin qarlql laqsi v bir-birindn asll maliyynin mahiyyti il rtlnir. Azrbaycan Respublikasnn maliyy sisteminin mhm hlqsi olan dvlt maliyysi zlynd bir ne fondlardan ibartdir. Bu fondlar irisind xsusi yeri bdc fondu tutur. Bunlara respublika v yerli bdclr aiddir. Bdc fondu mumdvlt v ya yerli sosial-iqtisadi planlar v proqramlarn reallamas, lknin mdafisi v thlksizliyinin tmin edilmsi n zruridir. Bdc fondu sasn hquqi v fiziki xslrdn alnan vergi v dmlr hesabna tkil olunur. Dvlt maliyysi lknin maliyy sisteminin sasn tkil edir. O, hr bir lkd dvltin znn siyasi, iqtisadi v sosial vziflrini yerin yetirmk n lazm olan pul vsaiti il tmin etmk ndr. Bdcdn knar mqsdli fondlar Azrbaycanda yeni hquqi institutdur. Bunlar vaxtil Azrbaycan Respublikasnn 31 dekabr 1991-ci il tarixli Qanunu il yaradlm, indi Dvlt halinin Sosial Mdafi Fondu, 16 fevral 1994-c il tarixli Qanunla yaradlm Dvlt Yol Fondudur. Bu fondlar hquqi v fiziki xslrin glirlrindn ayrmalar hesabna tkil olunur v ciddi mqsdynl kild d vsaitlrdn istifad olunur. Qzl - valyuta fondu Azrbaycan Respublikas Milli Banknn rsmi idariliyind olan qzl v valyuta ehtiyatlardr. Bu fonda dvltin qzl ehtiyat v xarici dnrli valyuta ehtiyatlar daxildir. Dvltin qzl ehtiyat hkmt trfindn myyn olunmu bank emissiyasnn tminat n nzrd tutulur. AR prezidentinin 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 sayl frman il yaradlm Dvlt Neft Fondu dvltin maliyy fondu hesab olunur. Bu fond respublika razisind v Xzr dnizi sektorunda neft v qaz ehtiyatlarnn xarlmas zr balanm mqavillrin hyata keirilmsindn Azrbaycan Respublikasnn ld etdiyi pul vsaitlrindn smrli istifad etmk mqsdil yaradlmdr. Dvlt Neft Fondu mahiyyt etibaril bdcdnknar fonddur, onun vsaitlri respublikann mummilli problemlrinin hlli n istifad olunur. Yuxarda adlar kiln btn bu fondlar dvlt maliyysi hlqsinin trkib hisssini tkil edir. 6

Dvlt krediti hquqi v fiziki xslrin pul vsaitlrindn dvltin mvqqti istifad etmsi il laqdar mnasibtlrdir. Bu mnasibtlrd dvlt borclu qismind x edir. Bellikl d, dvltin daxili borcu yaranm olur. Dvlt krediti lkd dvlt istiqrazlar, mantlr kimi formalardan istifad olunmaqla tkil olunur. Mssis, idar v tkilatlarn maliyysi Azrbaycan Respublikasnn maliyy sisteminin mhm hlqlrindn biri kimi btv maliyy sistemi n bazadr. Milli glir onun vasitsil yaradlr v maliyy sisteminin kmyil bldrlr. Kredit fondu kredit ehtiyatlarnn, yni banklarn srncamnda olan v onlarn hesablarnda saxlanlan, mvqqti olaraq srbst qalm pul vsaitlrinin tkil olunmas, hquqi v fiziki xslr vzli v mddtli rtlrl verilmsi zr mnasibtlri hat edir. Sorta fondu mvafiq pul ehtiyatlarnn tbii flakt,bdbxt hadis v digr hallarda onun nticlrinin aradan qaldrlmas mqsdil istifad olunmas il laqdar mnasibtlri hat edir. Azrbaycanda Dvlt maliyy orqanlar sistemind aparc mvqe Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyin mnsubdur. Naxvan MR-da Maliyy Nazirliyi, yerlrd is AR Maliyy Nazirliyinin yerli orqanlar faliyyt gstrir. Maliyy Nazirliyi lkd iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsind, maliyy v kredit mnasibtlrinin tkmilldirilmsind balca rol oynayr. Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyin sas vziflri aadaklardr: - Dvltin vahid maliyy, bdc v vergi siyastinin istiqamtlrin dair tkliflrin hazrlanmas v bu siyastin hyata keirilmsi; - Dvlt maliyysinin sabitliyinin tmin edilmsi v maliyy bazarnn inkiaf n zruri tdbirlrin hyata keirilmsi; - Dvlt bdcsi layihsinin hazrlanmas v icrasnn tkili; - Bdc sisteminin, bdc-vergi proqnozladrlmasnn, maliyyldirm mexanizminin, uot v hesabat qaydalarnn tkmilldirilmsi; - Azrbaycan Respublikasnn iqtisadiyyatna xarici kreditlrin clb edilmsi, onlarn xrclnmsi v hrrkti zr uotun aparlmas v dnilmsi mnblrin dair tkliflrin hazrlanmas; - Bdc vsaitlrinin, o cmldn mqsdli bdc fondlarnn, bdc tkilatlarnn bdcdnknar vsaitlrinin, habel dvlt zmanti il alnan daxili v xarici kreditlrin xrclnmsi zrind maliyy nzartinin hyata keirilmsi; - Dvlt bdcsi vsaitlrinin idar edilmsinin, o cmldn blgsnn smrliliyinin tmin edilmsi. Masir dvrd ayr-ayr milli iqtisadiyyatlar arasnda aslln artmas v beynlxalq dvriyyd qzla dyidirilmyn kredit pullarn ttbiq olunmas nticsind valyuta mznnsi ayr-ayr milli iqtisadiyyatlarn inkiafnn zahiri tzahrn evrilir, onun yeni mk mhsuldarl raitind iqtisadi potensialn myyn drcd ks etdirir. Valyuta mznnsi znn bel bir rolu il istehsal sferasna gcl ks tsir gstrir. Valyuta mznnsi iki lk valyutas arasnda dyim nisbtidir. Baqa szl, valyuta mznnsi hr hans bir xarici valyutann milli pul vahidi il qiymtidir. Valyuta mznnsi spesifik xarakter malik pul kateqoriyasdr v milli 7

iqtisadiyyatla dnya iqtisadiyyat arasndak qarlql laqni ifad edir. Valyuta mznnsi beynlxalq tdavl sferasnn elementlrindn biridir. Beynlxalq iqtisadi laqlr hyata keirilrkn iki nv qiymtlr (daxili v xarici) mqayis edilir. Birincisi, mallarn mxtlif milli dyrlri sasnda formalar. kincisi, onlarn beynlxalq dyrlri sasnda yaranr. Ayr-ayr lklrin mallar beynlxalq dvriyyy daxil olduqda, sanki z zrindn milli qiymtlri atr v ksr hallarda dnya bazar qiymti il satlr. Valyuta mznnsi milli mt dyrlrinin ls rolunu bilavasit deyil, dolay kild - milli pul vahidlrinin mqayis olunmas vasitsil oynayr. Valyuta mznnsind qiymt, mk mhsuldarl, mk haqq, istehsal xrclri, iqtisadi inkiaf srti v s. iqtisadi kateqoriyalarda ksini tapr. Milli v dnya bazarlarnn dyr gstricilri arasnda laq yaradan bir alt rolunu oynayan valyuta mznnsi beynlxalq iqtisadi mnasibtlrd v geni tkrar istehsalda fal itirak edir. Tbbs i adam valyuta mznnsindn istifad edrk z istehsal xrclrini dnya bazar qiymtlri il mqayis edir. Bu ayr-ayr lklr v mssislr imkan verir ki, xarici iqtisadi mliyyatlarn nticlrini myyn etsinlr. Valyuta mznnsi ixrac v idxal qiymtlri nisbtin, firmalarn rqabt qabiliyytin, mssislrin mnftin myyn tsir gstrir. 3. Qiymtli kazlar bazar v onun idar edilmsi Bazar trkibind bir trfdn mt v xidmtlr bazar, digr trfdn is resurslar bazarn birldirn mrkkb oxfunksiyal anlaydr. Bu bazarlarn qarlql tsiri kredit xasslidir v sistemin sas hisssi olan - dvltin iqtisadi mexanizmini myynldirir. Bazar iqtisadi maliyy vsaitlrinin istifadsind potensial imkanlar tlb edir ki, bunun da mnbyi maliyy bazardr. Maliyy bazar daim hrktd olan btn pul ehtiyyatlarnn yekunudur (iqtisadi subyektlrin tlb v tklif dyikn mnasibtlrinin tsiri altnda blg v yenidn blg zaman). Maliyy bazarnn quruluu haqqnda tam hmrylik yoxdur. Bzilrinin fikrinc maliyy bazar qarlql laqd olan bazardan ibartdir: 1. qsamddtli dm vasitsi funksiyasn yerin yetirn nad pullar bazar; 2. kreditlri ssuda kapital bazar; 3. qiymtli kazlar bazar. Digrlrinin fikrinc is maliyy bazarnn trkibin aadaklar daxildir: 1. brk kreditlr ssuda kapital bazar; 2. qiymtli kazlar bazar; 3. valyuta bazarlar. Maliyy bazarn qiymtli kazlar bazar da adlandrrlar. Qiymtli kazlar bazar anlayn mumi kild qiymtli kazlarn buraxl v dvriyysi il bal iqtisadi mnasibtlrin mcmuusu kimi myynldirmk olar. Qiymtli kazlar bazar masir bazar iqtisadiyyatnn mhm atributlarndan biridir. Qiymtli kazlar bazar qiymtli kazlarn lazmi anda pula evrilmsini, yni likvid duruma glmsind vasitilik rolunu zrin gtrr. 8

Qiymtli kazlar mddtindn asl olaraq maliyy bazar qsamddtli qiymtli kazlarn itirak etdiyi pul v uzunmddtli qiymtli kazlarn itirak etdiyi kapital bazarna blnr. Yni, dolays il qimtli kazlar bazar hm pul, hm d kapital bazar kimi faliyyt gstrir. Aadak sxemd qiymtli kazlar bazarnn maliyy bazarnda yeri gstrilib: Pul bazar Qimtli kazlar bazar Kapital bazar

Qiymtli kazlar bazar maliyy bazarnn sas hisssidir, alq satqsn tmin etmk n faliyyt gstrir. Qiymtli kazlar bazar maliyy bazarnn smrli faliyyt gstrn balca elementlrindn biri olmaqla iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlrin maliyy vsaitlrinin operativ kild axnn tmin edn v investisiyalar aktivldirn bir sahdir. Qiymtli kazlar bazar qiymtli kazlarn lazmi anda pula evrilmsini, yni likvid duruma glmsind vasitilik rolunu zrin gtrr. Qiymtli kazlar bazar kapital formasndan istehsal formasna kemsin kmk edir. , bank kredit sistemini tamamlayr v onunla qallql laqd faliyyt gstrir. Kapital bazarnn trkib hisslrindn biri olan qiymtli kazlar bazarnn funksiyasn ayrmaq n mt bazar v maliyy bazar arasnda kapitaln hrktlrinin mahiyytini v mexanizmini myynldirmk lazmdr. Sonuncu halda sadc maliyy bazarnda deyil, qiymtli kazlar bazarnda faliyyt gstrn kapitaln problemini ayrmaq lazmdr. mumi kild qiymtli kazlar bazar itiraklarn qiymtli kazlar buraxl v tdavl zaman yaranan iqtisadi mnasibtlrin sas kimi qiymtlndirmk olar. Btn qiymtli kazlarn pul kapitalndan trmdiyini nzr alaraq qiymtli kazlar bazarn btvlkd maliyy bazarna aid etmk dzgn olmazd. halda ki, qiymtli kazlar bazar kapitala olduu kimi pula saslanr, fond bazar adlanr, mhz bu keyfiyytd maliyy bazarnn sas trkib hisssi kimi x edir. Qiymtli kazlar bazarnn mumbazar funksiyalarna aiddir: 1. Kommersiya funksiyas 2. Qiymt funksiyas 3. nformasiya funksiyas 4. Tnzimlyici funksiya Qiymtli kazlar bazarnn sciyyvi funksiyalarna is aiddir: 1. Yenidn blg 2. Maliyy v qiymt risklrinin sortas funksiyas 9

Qiymtli kazlar bazarnn sas hisssi myyn bazarda ticartin suludur. Bu nqteyi nzrdn qiymtli kazlar bazarnn trkibind aadak bazarlar qeyd etmk olar: 1. Birinci v ikinci drcli 2. Tkil olunmu v tkil olunmam 3. Birja v birjadanknar 4. nnvi v kompyuterldirilmi 5. Kassa v tcili nkiaf etmi lklrin qanunvericiliyind qiymtli kazlar bazar shm v qiymtli istiqrazlarn hrkti kimi verilir. Btn digr qiymtli kazlar diskont bazarn tkil edir. Qiymtli kazlar bazarnn formalamas n aadaklar tmin olunmaldr: 1. emitent v investorlarn saynn artrlmas; 2. qiymtli kazlarn hrktini v infrastrukturunu reqlamentldirn normativ sndlrin yrnilmsinin tkili; 3. qiymtli kazlarla aparlan mliyyatlarn nzartd olmas. Qiymtli kazlar bazar iqtisadi sahlr vsaitlrin clb edilmsin tkc yeni glirlrin ld edilmsi deyil, hm d vvllr qazanlm glirlrin qorunub saxlanmas v artrlmas mqsdini dayr. Qiymtli kazlar bazarnn kmyi il sas iqtisadi operatorlar arasnda: mt v xidmt istehsallar il mssislr arasnda, maliyy vasitilri il kredit institutlar, banklar, sorta irktlri, fond birjalar arasnda laqlr daha da gclnir. Qiymtli kazlar bazar il laqdar aparlan thlillri mumildirrk bel nticy glmk olar ki, masir raitd maliyy bazarnn trkib hisssi kimi qiymtli kazlar bazar maliyy resurslarnn hrktini tkil etmk, onlarn dzgn istiqamtlndirilmsini tmin etmk, dvltin maliyy v pul-kredit siyastinin sas alti kimi x etmk v s. baxmndan iqtisadiyyatn inkiafnda mhm rol oynayr. Xsusil d bazar iqtisadiyyat sistemli lklr n bu bazarn inkiaf mstsna hmiyyt ksb edir. Qiymtli kazlar bazarnn idar olunmas sistemi bu bazarn infrastrukturunun funksional, texniki v tkilati yarmsistemlri il yana qiymtli kazlar bazarnn faliyytini tmin edir. Hr bir idaretm sistemi kimi, qiymtli kazlar bazarnn tnzimlnmsi sistemi onun mqsdlri, strategiyas v vziflrin uyun qurulur v iki yarmsistemdn - idaredici yarmsistem v idarediln yarmsistemdn ibartdir. Onlardan birincisi idaretmnin subyekti, ikincisi is obyekti kimi x edir. daredici yarmsistem aadaklar daxildir: Qiymtli kazlar bazarnda mqsdynl faliyyt gstrn dvlt orqanlar v zntnzimlm tkilatlar; Qanunvericilik infrastrukturu, yni fond bazarna aid normativ sndlr; Fond bazarnn etikas; Adt v nnlr. darediln yarmsistem is bazarn yuxarda deyiln funksional, texniki v tkilati infrastrukturundan ibartdir. 10

Hr iki yarmsistemin z funksiyalar var. daredici yarmsistemin funksiyalarna bazarda ba vern proseslrin laqlndirilmsi, tnzimlnmsi, proqnozladrlmas, hvslndirilmsi, tkili v nzarti aid edilir. darediln yarmsistemin, yni idaretm obyektinin funksiyalar is maliyy resurslarnn axnnn tkili, qiymtli kazlarn keyfiyytinin tmin olunmas v bazarn informasya tminat hat edir. Bazarn idar olunmas prosesi informasyann qbul olunmas, trlmsi, ilnmsi v istifad olunmasn nzrd tutur. Bu vzifnin hlli masir hesablama texnika v texnologiyasnn ttbiqin, lokal qiymtli kazlar bazarna xidmt gstrn telekommunikasiya sistemlrinin inkiafna saslanr. Hr bir sistemin idaredilmsi prosesinin hlledici mqam mqsdin myyn edilmsidir. Qiymtli kazlar bazarnn idar edilmsi sisteminin mqsdi bazarn sabitliyinin, tarazlnn v smrliliyinin tmin edilmsidir. Lakin bununla i bitmir. Mqsdin myyn edilmsi il brabr bazarn idaredilmsi prosesi tnzimlm mexanizminin yaradlmasn da daxil edir. Tnzimlm mexanizmin is idaretm vasitlri, hquqi, normativ v informasiya tminat daxildir. Dvlt tnzimlnmsi ilk nvbd normativ-hquqi aktlara saslanr. Hquqi tminat qanunvericilik aktlar, frmanlar, qrarlar, srncamlar v idaretm orqanlarnn digr hquqi sndlrini hat edir. Normativ tminata tlimatlar, normativlr, normalar, metodik gstrilr v izahatlar, hminin bazarn pekar itiraklar tkilatlarn tsdiq etdiyi qaydalar aiddir. nformasiya tminatna mxtlif nv iqtisadi, kommersiya, maliyy v s. informasiya daxildir. lbtt ki, lkmizd hal-hazrda mvcud olan normativ-hquqi bazan fond bazarnn yksk inkiaf etdiyi lklrdki qiymtli kazlar zr qanunvericilik aktlarnn oxcildlik klliyat il mqayis etmk yersiz olard. lkmizd qiymtli kazlar bazarnn dvlt tnzimlnmsi zr balca sndlr Azrbaycan Respublikas Mlki Mcllsini, "Qiymtli kazlar haqqnda", "nvestisiya fondlar haqqnda" v b. qanunlar, QKDK-n normativ sndlrini aid etmk olar. lkin bazar mrhlsind dvlt tnzlmlnmsi emissiya prospektlrinin dvlt qeydiyyat v bazarn pekar itiraklarnn attestasiyas, onlarn bazar faliyytinin lisenziyaladrlmas vasitsil qiymtli kazlarn tdavl buraxlmasnn vahid qaydalarnn tmin edilmsin ynlmidir. kinci bazarda is dvlt nzarti bazarnn pekar itiraklarnn faliyytinin lisenziyaladrlmas v qiymtli kazlar bazarnda myyn faliyyt nvlrinin hyata keirilmsin hquq vern ixtisas attestatlarnn verilmsi, hminin antiinhisar qanunvericiliyin riayt olunmasna nzart vasitsil ba verir. Qiymtli kazlar bazarnn tnzimlnmsi fond mliyyatlarnn keirilmsini nizamladrmaa, onlar myyn qayda v tlblr tabe edilmsin imkan vern konkret metod v sullarn vahid sistem klind birldirilmsidir. Bu, qiymtli kazlar bazarnn btn itiraklarnn qarlql maraqlarnn tarazlnn qvvd olan qanunvericilik rivsind tmin edilmsi mexanizmidir. Qiymtli kazlar bazarnn tnzimlnmsinin bir ne metodu mlumdur: Qiymtli kaz buraxlnn, emissiya prospektlrinin qeydiyyat; Bazarn pekar itiraklarnn faliyytinin lisenziyaladrlmas; nvestisiya tsisatlarnn mtxssislrinin attestasiyas; 11

nvestorlarn sortalanmas; Emitentlrin maliyy vziyytin auditor v reytinq nzarti; Fond mliyyatlarnn keirilmsin nzart; Mbadil v klirinq korporasiyalarnn qeydiyyat v faliyytlrin nzart; Qvvd olan qanunvericiliy sasn informasiyann aqlanmas v drc olunmas. Dnya tcrbsind qiymtli kazlar bazarnn tnzimlnmsin iki modelindn istifad olunur. Birinci model gr fond bazarnn tnzimlnmsi dvlt orqanlar trfindn keirilir. Nzart, yoxlama qaydalarn myyn edilmsi zr slahiyytlrin kiik qismini dvlt qiymtli kazlar bazarnn pekar itiraklar birliklrin hval edir. kinci model gr sas nzart mvqelrinin dvltin lind qalmas il yana slahiyytlrin mmkn olan maksimal hcmini zntnzimlm tkilatlarna (qiymtli kazlar bazarnn pekar itiraklar birliklrin) trlr. Nzartin tkili v hyata keirilmsind sas yer srt gstrilr deyil, formalam nnlr, razladrma v danqlara verilir. Azrbaycann fond bazar bu sahnin ba orqan olan Qiymtli Kazlar zr Dvlt Komitsi, hminin Milli Bankn mhm tnzimlyici rolu zrind qurulmudur. Milli Bank kommersiya banklarna qiymtli kazlar bazarnda faliyyt hququ verir v faliyyt nzart edir. Eyni zamanda, Milli Bank dvlt qiymtli kazlarnn yerldirilmsi zr ba agent kimi x edir. Lakin, onlarn buraxlna tam hcmd v vaxtnda geri alnmasna gr msuliyyt Maliyy Nazirliyinin zrin dr. Yerli (bldiyy) qiymtli kazlarn buraxl haqqnda qrar "Bldiyylrin statusu haqqnda" Azrbaycan Respublikasnn Qanununa v bldiyylrin nizamnamlrin mvafiq qbul olunur, buraxln tnzimlnmsi is QKDK trfindn hyata keirilir. Tsrrfatln bazar saslarna keilmsi il tkc mssis rhbrlrinin deyil, idaretmd ikinci drcli rol oynayan maliyy menecerlrinin d rolu son drc artr. Maliyy mnblrinin axtarlb taplmas v tmrkzldirilmsi, daha smrli istiqamtlr ynldilmsi, qiymtli kazlarla aparlan mliyyatlar v maliyy menecmentinin digr chtlri bazar iqtisadiyyat raitind mssislrin maliyy xidmtlri n hlledici msllrdir. Maliyy menecmentinin dzgn tkili n srfli rtlrl lav maliyy ehtiyatlar clb etmy, onlar daha byk smr il investisiya qoyuluuna ynltmy, maliyy bazarnda qiymtli kazlar alb-satmaqla glirli mliyyatlar hyata keirmy imkan verir. Sonuncu msl inkiaf etmi mssislr n ox mhm hmiyyt ksb edir. Maliyy bazarnda uurlu mliyyatlar aparmaq hrtrfli bilik, zngin tcrb v erudisiya tlb edir. Mssislrdki maliyy xidmti iilri maliyy bazarn yrnmli, qiymtli kazlarn mxtlif nvlrin olan tlbi, bazarn faliyytind ba ver bilck dyiikliklri thlil etmlidirlr.

12

4. Maliyy menecmentinin planladrlmas Bazar iqtisadiyyat raitind biznesin idar edilmsi xeyli mrkkblir. stehsal fondlarnn genilnmkd olan dvriyysinin maliyy ehtiyatlar il fasilsiz v tam tminat n planladrma son drc vacib bir idir. Biznesin planladrlmas sistemind maliyy planladrmas mhm yer tutur, lakin bu, khn iqtisadi sistemdki planladrmadan kkl surtd frqlnir. Burada shbt mrkzldirilmi qaydada myyn olunan planlardan deyil, demokratik prinsiplr saslanan, oxukladl mlkiyyt formalar raitind faliyyt gstrn mssislrin zlrinin myyn mddt n srbst trtib etdiklri planlardan gedir. nkiaf etmi lklrd biznes plan hat dairsindn asl olmayaraq btn mssislrd tutulur v onlarn faliyyt istiqamtlrini myynldirir. qtisadi inkiaf sviyylri n qdr yksk olsa da, hmin lklrd maliyy planladrmas z hmiyytini itirmir v daim tkmillmkd davam edir. Maliyy v tsrrfat azadl raitind mssislr planladrmadan z faliyytlrinin smrsini daha da yksltmk mqsdil istifad edirlr. Buna gr d maliyy planladrmas prosesind mssisnin daxili ehtiyatlarnn daha da oxaldlmasna, istehsal gclrindn daha yksk mhsuldarlqla istifad olunmasna, material, mk v pul ehtiyatlarnn daha rentabelli kild ildilmsin, istehsaln n yax tkilin v s. xsusi diqqt yetirilir. Bazar mnasibtlrin keid maliyy planladrlmas metoduna saslanr. Xatrladaq ki, keid dvrnd mlkiyyt mnasibtlri dyiir, istehsal prosesind tinliklr yaranr. Bazarn yaxn glckdki vziyyti v mssisnin faliytinin bazar dinamikasna uyunluu yetrinc dqiq hesablanarsa, onda daha uzaq perspektivd ba ver bilck proseslri d proqnozladrmaq olar. Buna gr d maliyy planladrmas bir trfdn mssisnin yaxn glck n maliyy gstricilrinin dqiq hesablanmasn, digr trfdn is inandrc v oxtrfli xarakter dayan proqnoz hesablamalarn hat edir. Birillik mddti hat edn maliyy proseslri mssisnin glirlr v xrclr balans formasnda vvlcdn pul hesab il qurulan maliyy plannda gstrilir. Bu balans mssisnin maliyy-tsrrfat faliyyti nticsind ld etdiyi btn glirlri, ymlar v msrflri ks etdirir. Bel bir plann trtib edilmsi mssisnin faliyytinin btn trflrinin nzr alnmasn, bu zaman istehsal, mit, investisiya, sosial sah v s. il bal olan mvafiq gstricilrdn istifad olunmasn tlb edir. mumi maliyy nticlrini, mnft v zrrlri, hminin buraya daxil olan bdcy v bdcdnknar fondlara dnilri, ehtiyat fondunun byklyn, xalis mnfti, maliyy bazarnda toplanm maliyy ehtiyatlarn v onlardan istifad istiqamtlrini yalnz bu mlumatlar sasnda dqiq hesablamaq mmkndr. Bu balans hazrlayarkn mssislrin maliyy xidmtlri bir sra prinsiplr, gstricilr v maliyy normalarna ml etmlidirlr. lk nvbd maliyy gstricilri v normalar hesablanr, onlar baqa plan gstricilri il laqlndirilir. Msl burasndadr ki, iqtisadiyyatn mrkzldirilmi amirlik sistemi il idar olunduu kemi dvrdn frqli olaraq bazar iqtisadiyyat raitind sas maliyy gstricilrini v normalarn aradrmaa yardm ola 13

bilck konkret v dqiq gstricilri myynldirmk mmkn deyil. Bir ox gstricilr bazarn diktsi il myynldirilir. Maliyy planladrlmas zaman cari dyr, glck dyr, inflyasiya sviyysi kimi gstricilr byk nm ksb ets d, onlar bazar sviyysinin tsiri il tez-tez dyiilir. Borc vsaitlri normas (leverage ratio), likvidlik, rentabellilik v glirlilik normalar, bazar dyri normas kimi maliyy normalarn bilmdn korporasiyalarda maliyy planladrmasn smrli kild hyata keirmk mmkn deyil. Borc vsaitlri normas irktin brc yknn n qdr olduunu bildirir. Bu norma uzunmddtli borclarn v lizinq dyrinin uzunmddtli borclarn mblin, lizinqin v shmin (yaxud uzunmddtli borclarn) dyrlrinin shmin dyrin olan nisbti il myyn edilir. Likvidlik normas irktin mvcud aktivlri hans tezlikl nadladra bilcyini gstrir. Bu gstrici xalis cari aktivlrin mumi aktivlr, yaxud cari aktivlrin cari hdliklr nisbti il taplr. Rentabellilik v glirlilik normas mssis aktivlrinin smrliliyini v glirlilik sviyysini gstrir. Bu istiqamt zr mxtlif gstricilr hesablanr. Bazar dyri normas investorlarn mssis aktivlrini qiymtlndirm sviyysini ks etdirir. Bu norma bir shm dividendinin aksiyann dyrin, yaxud shmin dyrinin bir shmin balans dyrin nisbti il llr. Maliyy gstricilrin v normalarna dair mlumatlarn hesablanmas n mxtlif iqtisadlar bu istiqamtd maliyy plannn ayr-ayr gstricilrinin sviyysini mxtlif bucaqlardan ks etdirn mxtlif norma v gstricilr tklif edirlr. Maliyy gstricilri haqq-hesaba vurulandan sonra btvlkd bir ne istiqamt sasnda trtib olunan maliyy plannn layihsi hazrlanr: 1. Glirlr v vsaitlrin daxil olmas. Buraya banklardan v dvltdn alnm vsaitlrdn baqa, mssisnin btn maliyy ehtiyatlar daxildir. 2. Xrclr v vsaitlrin ayrlmas. Bu blmd istehsaln genilndirilmsind, iqtisadi stimulladrmada, mliyyat v digr xrclrd maliyy ehtiyatlarndan istifad olunmas ks etdirilir. 3. Mssisnin bank idarlri il kredit mnasibtlri. Burada banklardan alnm ssuda, onlarn qaytarlmas, kreditlrdn istifady gr faizlrin dnilmsi ks etdirilir. 4. Mssisnin bdc v bdcdnknar fondlarla mnasibtlri. Bu blmy gstriln fondlara vergi dnilri, mssisnin ald maliyy yardm v baqa mlumatlar daxil edilir. 5. Ayr-ayr maliyy normalarnn v gstricilrinin hesablar, inflyasiyan, irktin glck dyr sviyysini nzr almaqla ad kiln norma v gstricilrin plan ilinin rtlrin uyunlamas. Biznes plan uzunmddtli v qsamddtli olur. Uzunmddtli maliyy planladrlmas kapitala tlbin, daha dorusu, kredit mnblrinin myyn edilmsini, kapitala tlbin hcmin tsir edn amillrin v maya dyrinin thlilini, hminin investisiya plann (istehsal xrclrinin v mnftin mqayisli thlili, rentabellilik v z xrclrini dm mddtlri) v balansn likvidlik gstricilrini hat edir. Qsamddtli maliyy planladrlmas mumi glirlri, xrclri, xalis mnfti, kredit plann, investisiya v likvidlikliyin tmin olunmas planlarn znd ks etdirir. 14

Hm uzunmddtli, hm d qsamddtli maliyy planlarnn trtibi zaman myyn prinsiplrin gzlnilmsi tlb olunur. Buraya dmlrin v daxilolmalarn mddtlrinin uyunluu (buna qzl bank qaydas deyilir), daimi dm qabiliyyti, investisiyalarn rentabelliyi, riskin tarazl, bazar raitin uyunlama v rentabelliliyin mhdud sviyysi prinsiplri aiddir. Biznes plan, bundan lav, digr konkret planlar da hat edir. Bu planlar mssislrin maliyy-tsrrfat faliyytinin btn sahlri il laqli kild trtib oluna bilr. Bel planlar kommersiya v istehsal mssislrind bir qdr frqli trtib olunsa da, btvlkd onlarn hams gliri proqnozladrmaqla glir v xrclri myyn etmk mqsdi dayr. Bundan sonra maliyy plannn blmlri uzladrlr v irkt rhbrinin tsdiqin verilir. Maliyy planladrlmas maliyynin idar edilmsinin mhm elementi kimi x edir. Maliyy planladrlmasnn obyekti dvltin v tsrrfat subyektlrinin maliyy faliyytidir. Onun nticsi is maliyy planlarnn (ayr-ayr idarlrin smetalarndan balam dvltin icmal maliyy balansnadk) trtibidir. Hr bir planda myyn dvr glir v xrclr, btn maliyy v kredit sisteminin hlqlri il dni v hesablamalar zr qarlql laqlr myyn edilir. Maliyy sisteminin btn hlqlri maliyy planna malikdir. Maliyy plannn formalar, onun gstricilrinin trkibi maliyy sisteminin mvafiq hlqsinin spesifikliyini ks etdirir. Bel ki, kommersiya sasnda faliyyt gstrn mssislr glirlr v xrclr balans; qeyri-kommersiya faliyytini hyata keirn idarlr smeta; kooperativ tkilatlar, ictimai birliklr v sorta irktlri maliyy planlar, dvlt hakimiyyti orqanlar bdclr trtib edirlr. Maliyy planladrlmasnda iqtisadi inkiafn bu v ya digr mrhlsind hyata keiriln maliyy siyastinin tlblri sas gtrlr. Bu halda plan taprqlarn yerin yetirmk n pul vsaitinin hcmi v onun mnblri myyn edilir, glirlrin artrlmas v xrclr qnat akar edilir, mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi fondlar arasnda vsaitin blgsnn optimal nisbtlri myyn edilir. Maliyy gstricilrinin proqnoz v plan hesablamalar mxtlif metodlardan istifad etmkl hyata keirilir. Onlardan n hmiyytlisi ekstrapolyasiya, normativ, riyazi modelldirm metodlarndan ibartdir. Ekstrapolyasiya metodunda maliyy gstricilri onlarn dinamikasn akar etmk sasnda myyn edilir, hesablamada hesabat dvrnn gstricilrindn istifad olunur. Normativ metod myyn edilmi norma v normativlrdn istifady saslanr. Riyazi modellm metodu real iqtisadi-sosial proseslrd maliyy modelinin qurulmasndan ibartdir. Maliyy resurslarnn formalamas mnblri il birlikd onlarn istifadsi istiqamtlrini uyunladrmaq, maliyy plannn btn blmlrini z aralarnda lqlndirmk n balans metodu ttbiq edilir. Maddi istehsal sahlrind planladrma zaman geni forma il birlikd glir v xrclr balans ixtisar edilmi forma da (kiik v orta mssislr n) maliyy plan trtib edilir. Maliyy plannn trtib olunmasnn mqsdi maliyy gstricilrinin qsa, orta v uzun mddt proqnozladrlmas sasnda maliyy vsaitlrinin, kapital v 15

ehtiyatlarn mmkn hcminin myyn olunmasdr. Maliyy plannn sas strategiyas tsrrfatlqla mul olan subyektlrd mnftin mnblrinin v msrflrin istiqamtlrinin myynldirilmsidir. Masir dvrd firma maliyy planndan istifad edrk srncamnda qalan xalis mnftdn nec istifad olunmasn z myynldirir. Qoyulan mqsddn asl olaraq mssislrd maliyy planlar bir qayda olaraq 5 illik, 1 illik v rblk hazrlanr. Lakin bzi hallarda uzun mddtli strateji maliyy planlar da ilnib hazrlanr. Buna mvafiq olaraq perspektiv, cari v operativ planlar mvcuddur. Maliyy plan ilnib hazrlanarkn vvlki dvrn maliyy hesabatlar mlumatlarndan istifad edilir. Bu kompaniyann maliyy vziyytini thlil etmk n zruridir. nki, bel thlil arzuolunmaz knarladrmalar arzu etmy v planda analitik mumildirmlrin nticlrini uota almaa imkan verir. Maliyy planladrlmasnn masir praktikasnda frqlnn digr mhm cht illik planlarn v operativ gstricilrin eyniyyat tkil etmsidir. Daha dorusunu desk illik planlar vaxta gr d daha qsa mddtli planlara blnr. Plan ilyib hazrlayarkn faliyyt istiqamtlrini, tsrrfat, investisiya, maliyy istiqamtlrinin dqiq hdudunu myyn etmk lazmdr. Bu, pul axlarnn idar edilmsinin smrliliyini yksldir. Hminin konkret tsrrfatlq raitindn (rblk, illik v ya daha ox) asl olaraq planladrma intervaln qabaqcadan myyn etmk d lazmdr. Maliyy siyasti Maliyy siyasti Maliyy qanunvericiliyin saslanan, dvltin v onun orqanlarnn qarda duran vziflrinin yerin yetirilmsi n zruri olan ictimai maliyynin (dvlt v bldiyy idarlrinin pul fondlar) yaradlmasna, yaylmasna v istifad olunmasna ynldilmi dvlt v bldiyylrin onlarn orqanlarnn timsalnda sistematik faliyytidir. Maliyy siyasti hm d kateqoriya adlandrla bilr. Bu termin adtn maliyy menecmenti il mul olan iqtisadlar trfindn ttbiq edilir. Yni, onu maliyy menecmenti metodu alti v mqsdi kimi gtrln maliyy mnasibtlrinin sosial-iqtisadi mahiyyti kimi gtrsk kateqoriya kimi qbul etmliyik. Maliyynin mqsdi - glckd maliyy faliyytinin n ideal nticlridir. Maliyy siyastinin mqsdi is - dvltin mvcud sosial mnasibtlr sisteminin mhkmlndirilmsi v maliyy vsaiti il tmin edilmsidir. Maliyy siyastini hyata keirmk n maliyy mexanizmindn istifad olunur. Maliyy siyastinin atmamazlqlar Hal-hazrda maliyy siyastinin atmamazlqlar daha kskin nzr arpr v bu respublikamzn sosial-iqtisadi inkiafn lngidn amil evrilir. Bu atmamazlqlar aadakladr: Maliyy siyastinin doqmatik xarakter damas (tbbskarln olmas) v lknin inkiaf raitinin dyimsin drhal reaksiya vermk qabiliyytinin olmas. 16

Strateji xarakter dayan konsepsiyalarn ilnib hazrlanmas. Qsa mddtd xeyir gtrmk xtrin az saslandrlm taktiki tdbirlrin hyata keirilmsi. Maliyy siyastinin xalq tsrrfatnn faktiki vziyytindn ayrlmas. Maliyy faliyynin sas tlabatndan vsait gr yaayb faliyyt gstrmk qaydasndan srf nzr edilmsi. Vtndalarn sosial tlbatlarnn dnilmsi n maliyy bazas myyn edilrkn qalq metodundan istifad edilmsi. 5. Maliyy menecmentinin nzarti (audit yoxlamalar) Sosialiqtisadi proseslrin inkiaf etdiklri bir raitd xalq tsrrfatnn idar edilmsind, xsusn bazar iqtisadiyyat raitind nzart etmk sas msllrdn biridir. Hazrda nzart respublikamzn qanunverici v icra orqanlar, maliyy orqanlar, vergi idarlri, Milli Bank, Nazirlik v idarlrin ixtisasladrlm inspeksiyalar, Dvlt Statistika komitsi v digr dvlt idaretm orqanlar trfindn hyata keirilir. Nzart sistemi irisind sas yeri maliyy nzarti tutur. Maliyy nzartinin dvltin maliyy siyastinin mvffqiyytl realladrlmasnda, maliyy ehtiyatlarndan xalq tsrrfatnn btn sahlrind effektli istifad edilmsini tmin etmk prosesind hmiyyti bykdr. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd maliyy nzartinin rolu daha da artr. Maliyynin nzart funksiyasnn reallamas formas maliyy nzarti hesab edilir. O, maliyy nzartinin mzmununu v tyinatn myyn edir. Nzartin mzmunu, istiqamti mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysindn v cmiyytin istehsal mnasibtlrindn asl olaraq dyiir. Maliyy nzarti - xsusi forma v sul ttbiq etmkl tsrrfat v idaretm obyektlrinin maliyy faliyytinin v onunla bal mliyyatlarn yoxlanlmas mcmusundan ibartdir. Maliyy nzarti hyata keirmk n yksk ixtisasl mtxssislrdn ibart kompletldirilmi xsusi nzart tkilatlar v ya qruplar yaradlr. Onlarn hquq v vziflri qvvd olan qanunlara uyun olaraq myyn edilir. Maliyy nzarti - nzartin xsusi sahsi olub dyr drcsind istifadsi il laqli, mqsduyun istiqamtd myyn ttbiq sahsin malikdir. qtisadi idaretmnin n vacib nsrlrindn saylan nzart v uot bazar mnasibtlrind daha aktiv xarakter dayr. nzibati qaydada ttbiq ediln, mumi nzartdn imtina etmy sy edn hr bir firma v tsrrfat rhbri srbst tsrrfatlq raitind ayr-ayrlqda tsrrfatdaxili idaretm nzartindn nec istifad etmyin yollarn axtarr. Bu zaman uot v hesabat mlumatlarnn yrnilmsi v hesabat mlumatlarnn yrnilmsi, balans rqmlrindn istifad edilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Bel raitd auditor xidmtin istinad edilmsi vacibdir. Audit faliyytinin zruriliyi bir sra nzri prinsiplr saslanr v drin kklr malikdir. Azad bazar iqtisadiyyatnda dvltl sahibkar arasnda, sahibkarlarla idaredici (menecer) arasnda tsrrfat17

maliyy prosesi zr etibar v msuliyyt zmanti olmaldr ki, bu msul ii d yalnz audit vasitsil icra etmk mmkndr. Maraql igzar trflrin manafeyini tmin edn audit (ekspert) yekun araynn hazrlanmasnda mxtlif test sistemindn v yoxlama metodologiyasndan istifad edir. Bu v ya digr sistemin ttbiqi v yaxud onun elementlrindn istifad edilmsi veriln sifaridn v trflrin maraq dairsindn asldr. Audit mstqil tfti keyfiyytin malik olsa da, onun faliyyti yalnz mhasibat v maliyy hesablarnn yoxlanlmas il mhdudlaa bilmz. Audit faliyytin inkiaf tarixin nzr saldqda, onun drin tarixi kklr v byk inkiaf yoluna malik olduunu mahid etmk olar. Qeyd etmk lazmdr ki, onun mvcudluu hr eydn vvl mlkiyyt mnasibtlri il baldr. Audit latn sz olub avdio-szndn gtrlmdr, mnaca is eidirm demkdir. Lakin bu gn ETT-nin inkiaf il laqdar olaraq audit tkc eidirm yox, hm d grmk, drin iqtisadi thlil aparmaq, analitik nticlr ld etmk v mumildirmk qabiliyytin malik olmaldr. Tdqiqatlarn fikrin gr audit faliyyti XII - XIII srlr tsadf edir v bu pekar faliyyt nvnn birinci df ngiltrd rsmn elan edilmsi qeyd olunur. Audit faliyytinin struktur formalamas XVIII srin sonundan balamdr. Bu forma E-d geni yaylmdr (AB, AFR, ngiltr). Dnyada Artur Anderson, Mak Kinzi, Kuperz End Laybrand v s. auditor tkilatlar n mhurdur. MDB lklrind ilk df 1987-ci ild yaradlb. Audit - mt istehsal v sat, xidmt gstrilmsi v i grlmsi il mul olan tsrrfat subyektlrind mhasibat uotunun dqiq v drst aparlmasnn, mhasibat v maliyy hesablarnn mstqil yoxlanlmasdr. Audit yoxlanlmas mcburi v ya knll ola bilr. Audit 2 formaya ayrlr: firmadaxili v knar. Firmadaxili audit - firma daxilind v eyni zamanda filiallarnda audit xidmtlrini hyata keirrkn firmann mrkzi rhbr kimi faliyyt gstrir. Knar audit - xsusi audit firmas dvlt vergi idarsi, idar v mssislr il v s. Mnftbrdar olanlar, banklar, xarici partnyorlarla shmdar v sorta cmiyytlri il balanm mqavillr sasnda hyata keirilir. sas vziflri yoxlanlan obyektlrd maliyy hesabatlarnn dzgnlyn tyin etmk v hminin tsrrfat faliyyti v kommersiya nticlrinin yaxladrlmas n tvsiyylr ilyib hazrlamaqdan ibartdir. 6. Dvriyy vsaitlrinin idar olunmas Dvriyy vsaitlri (aktivlri) bir il rzind, yaxud adi (normal) mliyyat dvrnd (bu dvr bir ildn ox olmamaqla) istehsal, tdavl v istehlak sahlrind itirak nzrd tutulan pul vsaitlri v digr aktivlrdir (kassada v bankda olan pul vsaitlri, tez satlan qiymtli kazlar, debitor borclar, mal ehtiyatlar, xammal, materiallar, bitmmi istehsalat, hazr mhsul, glck dvrn xrclrinin cari hisssidir). Dvriyy vsaitlri - istehsal dvriyy fondlar il tdavl fondlarnn cmindn ibartdir. Bu nisbt 4:1- brabrdir.

18

Bllidir ki, beynlxalq mhasibat standartlarna gr hr bir mssisnin aktivlri 4 qrupdan sas vsaitlr, dvriyy vsaitlri, kapital qoyulular, qeyrimaddi aktivlrdn ibart olur. sas vsaitlr istifad mddti bir ildn ox olan v dyri amortizasiya ediln v tsrrfat prosesind istifad olunan aktivlr avadanlq, bina v s.- dir. Kapital qoyulular uzunmddtli qiymtli kazlara, yeni sas vsaitlr yaradlmasna v s. ynldiln vsaitlrdir. Qeyri-maddi aktivlr fiziki subsidiyaya malik olmayan, ancaq dyr malik olan uzunmddtli aktivlrdir. Dvriyy vsaitlri nominal davam edn istehsal tsikli, istehsal tsikli bir ildn az olanda is il rzind yenidn nad pula evriln kassa v baqa vsaitlrdir. Normal istehsal tsikli is istehsala ynln vsaitlrin yenidn nad pula evrilmsi n lazm olan orta mddtdir. Bellikl, dvriyy vsaitlrini bir il mddtind istifad ediln v yenidn nad pula evriln vsaitlr kimi xarakteriz ed bilrik. Dvriyy vsaitlrinin yaranma mnblri Dvriyy vsaitlri yaranma mnblrindn asl olaraq xsusi, borc v clb olunmulara blnr. Xsusi dvriyy vsaitlri nizamnam (blnmz) kapitalna aiddir. Bundan lav onlar rti olaraq xsusi vsaitlr brabrldiriln mnblr hesabna, daha dorusu mhkm passivlr hesabna da yaradlr. Xsusi dvriyy vsaitlrinin mnbyi balansn passiv trfind birinci blmd ks olunur. Xsusi dvriyy vsaitlrinin mnbyin dvriyy vsaitlrinin artrlmasna ynldilmi mnftdn (xalis glirdn) ayrmalar, hminin dvriyy vsaitlrini artran digr daxilolmalar, sas vsaitlrin lv edilmsindn daxil olan material qiymtlilrin dyri, iqtisadi hvslndirm v xsusi tyinatl fondlarn vsaitlri, dvriyy vsaitlrinin tamamlanmasna ynldiln mqsdli maliyylmlr v s. aiddir. Mhkm passivlr tsrrfatn dvriyysind faliyytd olan aadak vsaitlr aiddir: mk haqq zr minimum borclar, sosial sortaya ayrmalar zr minimum borclar, qardak xrclr v dmlr ehtiyatlar, tsrrfat sulu il yerin yetiriln sasl tmir n material ehtiyatlarnn yaradlmasna ayrmalar, dvriyy vsaitlrinin tamamlanmas n mvqqti istifad ediln vsait, mvqqti srbst olan iqtisadi hvslndirm v xsusi tyinatl fond vsaitlri. Borc dvriyy vsaitin sasn kreditlr, clb olunan resurslara is malgndrnlr borc v s. kreditorlar, maliyy orqanlarna borc v s. aiddir. Mvqqti srbst pul vsaitlrinin idar edilmsi mvqqti srbst pul vsaitlrindn qiymtli kazlarla qsamddtli, lav mnft ld edilmsin ynlmi mliyyatlar aparlmas n istifad edilmsi il bal tdbirlr kompleksi mvqqti srbst pul vsaitlrinin idar edilmsi dvriyysinin hcmi ox olan iri mssislr n xsusil aktualdr. Pul vsaitlri likviddir, lakin onlar faiz gtirmir. Qiymtli kazlar faiz gtirmir, lakin onlardan bilavasit tdiyy vasitsi kimi istifad etmk olmaz. 19

Maliyy meneceri almaldr ki, onun srncamnda olan pul vsaitlri likvidlik n msrflrin yuxar hddinin qiymtli kazlar zr alna bilck faizlr brabr olduu nqtni amasn. slind pul vsaitlri mssisnin biznesi idar etmsi n zruri olan xammal nvlrindn yalnz biridir. Kapital faiz gtir bilcyi halda onu bal saxlamaq baha baa glir. mumiyytl, srbst pul vsaitlrini n n bank hesabnda saxlamaq lazmdr? Onlar yalnz hesablamalar aparlmas n zruri olduqda sifari etmk olmazm? Ax hr df xrda sifarilr vermk baha baa glir. Hddn artq pul vsaitlri ehtiyatlarnn saxlanmas il (bu halda hmin pullarn gtir bilcyi faizlr itirilir) hddn artq kiik ehtiyatlarn ox tez-tez yenildirilmsi (lav inzibati xrclr kmkl) arasnda balans tapmaq lazmdr. gr faiz drcsi ykskdirs, mssis pul vsaitlrinin nisbtn kiik ehtiyatlarn saxlamaa alacaqdr. gr mssisnin pul vsaitlrin tlbat variasiya edirs v inzibati xrclr oxdursa, mssis nisbtn sanball pul ehtiyatlar saxlamaa alr. gr qiymtli kazlar satmaq tindirs, bu halda mssisnin alternativ seimi var: bankdan borc almaq. Bu halda maliyy meneceri yen seim qarsnda qalr. Bir trfdn, banklar kredit n yksk faiz drcsi alr, mssis borc almamaq n kifayt qdr byk hcmli likvid ehtiyatlar saxlamaa alr. Digr trfdn, byk hcmd likvid qalqlar saxlamaqla mssis pul vsaitlri n maksimum glir ld etmir. Bir sra hallarda mssislr banklardak faizsiz hesablarda real bank xidmtlrinin haqqn dmk n lazm olandan bir qdr ox qalq saxlamaa stnlk verir, bununla da banklar onlarla mkdala stimulladrrlar. Ax, srbst pul vsaitlrinin bankda yerldirilmsi bankn mssis n zruri olduu vaxtda ona kredit vermy hazr olmas mqabilind qeyri-akar kompensasiya ola bilr. Bank hm d igzar kontaktlarn v qiymtli ideyalarn mnbyi ola bilr. Bundan lav, hesabda pul vsaitlri qalnn ox olmas dar gnd yax sorta vasitsidir. 7. Qsa mddtli kreditorlar, borclarn idar olunmas Bzr iqtisdiyyt ritind pul tlsi fsilsiz hrtd lmldr v bu bir qnundur. Pulun hrtd lduu frmlrdn biri rditdir. Kredit ltn mnli creditum szndndir - qaytarlmaq v faiz dnilmk rti il pul v ya mt formasnda veriln borca deyilir. Bzr iqtisdiyt ritind mvqqti srbst pul vsiti yrnr v yni zmnd srbst pul htiy ln, nu br imi gtrb istifd tmd mrql ln bzr subytlri vrdr. Bun gr d mvqqti srbst pul vsiti br pitl bzrn dil lml, rdit-mliyy rqnlrnn lin mli v htiy ln shlr ttbiq lunmldr. Mvqqti srbst pul vsiti shibi n glir gtirmlidir v bun gr d srbst pullr myyn mrzlrd tplnr, br pitl frms lr v hrt dir. Br pitlnn hrt frms rditdir.

20

Kredit latn dilindn trcmd iki mna ksb edir: - inanram, etibar edirm v borc. Kredit - iqtisadi kateqoriya olub, mvqqti srbst pul vsaitlrinin yenidnblgs il laqdar olaraq tsrrfat subyektlrinin bir-birlri il mddtlilik, dnc v geri qaytarlmaq rtlri zrind qurulan qarlql iqtisadi laqsini trnnm edir. Kredit iqtisadiyyatda spesifik rol oynayr; o ninki istehsaln fasilsiz hrktini tmin edir, hminin onu daha da srtlndirir. Kredit tdavl xrclrinin azalmasna kmk edir. Kredit siyasti myyn iqtisadi v siyasi mqsdlr atmaq n Mrkzi bank v dvlt trfindn pul-kredit sferasnda hyata keiriln tdbirlr sistemidir. Onun sas mqsdi kreditin v pul tdavlnn vziyytin tsir etmkl tsrfat konyukturasn tnzimlmkdir. Kreditin mahiyytini aqlamaq n onun quruluunu, hrkt mrhllrini, sasn aradrmaq lazmdr. Kreditin quruluu sabit v dyimzdir. Kredit bir-biri il sx laqd olan elementlrdn tkil olunmudur. Bu elementlrdn n balcas bu mnasibtlrin subyektlridir. Kredit svdlmlrind subyekt hr zaman kreditor v borcalandr. Kreditor v borcalanlar ilk nvbd mt mbadilsi bazas sasnda yaranr. Alq-satq proseslri zaman alc hr zaman satd mtnin pul ekvivalentini ala bilmir, hminin satc ald maln qiymtini drhal dy bilmir. Bel hallarda dm yalnz myyn vaxt kedikdn sonra ba verir. Belc, satc kreditor, alc is borcalan olur. Demli, kredit mnasibtlrinin obyekti dyrin borc veriln hisssi, subyektlri kreditor v borcalandr (debitor). Bu mnasibtlrd xsi vsaitlrini myyn prinsiplr sasnda borc vern trf kreditor, krediti gtrn v ald borcu qaytarmal olan trf is borcalan v ya debitordur. Borc ver bilmk n kreditorun myyn qdr vsaiti olmaldr. Bu vsaitlrin mnbyi, hm xsi ym, hm d yenidn istehsal prosesinin digr subyektlrindn gtrlm resurslar ola bilr. Masir iqtisadiyyatda kreditor-bank krediti ninki z resurslar hesabna, hminin onun hesablarnda saxlanlan, clb edilmi shm v istiqrazlarnn yerldirmsi nticsind cmlmi olduu vsaitlr hesabna da ver bilr. Kredit kimi yalnz pul vsaitlri deyil, hminin reallama n nzrd tutulan mal da itirak ed bilr (kommersiya krediti). Yerldirilmi vsaitlr nzrn kreditorun vziyyti ikili xarakter dayr. Bel ki, kreditor (bank) borc verrkn z resurslar il yana, digr mssis v tkilatlarn resurslarn da istifad etdiyindn, z mliyyatlarn yerin yetirrkn el etmlidir ki, onun mtrilri z hesablarndan vsait gtrmk istdiklri zaman bankn bu vsaitlri vermy maddi imkan olsun. Bu o demkdir ki, yalnz ayr-ayr mssislr v individual borcalanlar deyil, hminin kreditor da z mtrilrindn ald borcu vaxtnda geri qaytarmaldr. Srbst qalan pul vsaitlrinin kreditorlar trfindn mobiliz edilmsi smrli xarakter dayr. Bel ki, bu proses resurslarn ilyn pullara evrilmsin imkan yaratm olur. Kreditor bu vsaitlri yerldirdiyi zaman hm z xsi mqsdlrini, hm d yenidn istehsal prosesinin digr itiraklarnn mqsdlrini 21

qorumaq n onlarn smrli istifadsini tmin edir.rdit myyn prinsiplr slnmql vrilir. Kreditin verilmsinin sas prinsiplri bunlardr: Kredit myyn mqsd n verilir Kredit myyn mddt verilir Kredit geri qaytarmaq rti il verilir Kredit myyn faizl verilir Kredit tminatla verilir (geri qaytarmaq mmkn olsun) Kredit hrktinin mrhllri: borc veriln dyrin hrktini aadak kimi tsvvr etmk olar:

Ky Kba Ki...Rs...Dq... Kq,Burada: kreditin yerldirilmsi; kreditin borcalan trfindn alnmas; kreditin istifadsi; resurslarn srbstldirilmsi; mvqqti borc alnan dyrin qaytarlmas; kredit formasnda yerldiriln vsaitlrin kreditor trfindn geri alnmas; Kreditin verilmsi yalnz o zaman mmkn ola bilr ki, borc veriln obyektin istehlak xsusiyytlrindn istifad olunsun v o xd nqty geri qaytsn. Yuxarda nzrdn keirdiyimiz bu mrhllrin toplumu kreditin tkc kredit aid olmayan mrhllri znd birldirn, borc veriln dyrin tam dvran kimi hrktini grmy imkan verir. mumiyytl, vvld d qeyd etdiyimiz kimi, kredit mnasibtlri tdavl sahsind yarandndan, kredit yalnz dyrin kreditordan borcalana v ksin kemsi mrhllrini aid etmk olar. Kreditin sasn onun mahiyyti tkil edir. Kreditin mahiyytini is ictimai tlbatn reallamas n dyrin, qaytarlma sasnda hrkti kimi myyn etmk olar. Kreditin rolu onun iqtisadiyyatda, hali v dvltd ttbiqindn asl olaraq xarakterlir. mtlrin nisy satlmas, mhsul istehsal v satnn fasilsizliyi, istehsaln genilnmsi, sas fondlarn artrlmas, mhsuldar qvvlrin inkiaf mhz kreditin saysind ba verir. Lakin onu da qeyd etmk lazmdr ki, kredit ttbiqinin saslandrlm srhdlrinin myyn olunmas v onlarn qorunmas kredit mliyyatlarnn ayr-ayr itiraklarnn v btvlkd iqtisadiyyatn xeyrindir. Mhz kredit qoyulularnn optimal sviyysi raitind kreditin iqtisadiyyata tsiri msbt ola bilr. Kreditin lav tqdimi mssis v tkilatlarn resurslardan qnatl istifad v mtlrin istehsal v reallamas proseslrinin tezldirilmsind maran azaltm olar. 22

Ky Kba Ki Rs Dq Kq

Kreditin nvnn xarakteristikas dvltin tkili-iqtisadi prinsiplrindn asldr. Kreditin nvlri n vahid mumdnya prinsip mvcud deyil. Kreditin nv tkrar istehsaldan, iqtisadiyyatn inkiaf istiqamtindn, kreditlmnin obyektlrindn, onun tminatndan, mddtliliyindn, dncliyindn asl olaraq myynlir. Kommersiya banklar z mtrilrin kreditin mxtlif nvlrini tqdim edirlr. Bunlar aadak kimi tsnifldirmk olar: 1. Borcalann sas qruplar zr: - tsrrfat faliyyti n veriln kreditlr; - haliy veriln kreditlr; - dvlt v hakimiyyt orqanlarna veriln kreditlr. 2. Verilm istiqamtin gr: - istehlak krediti; - istehsal krediti; - ticart krediti; - knd tsrrfat krediti. 3. stifad mddtin gr: - tlbolunanadk (mddtsiz); - mddtli kreditlr; mddtli kreditlr zlri d z nvbsind: - qsamddtli (1 il qdr); - orta mddtli (1 ildn 3 il qdr); - uzunmddtli (3 ildn yuxar). Bir illik qsamddtli kreditlr sasn dvriyy fondunu formaladran kreditlrdir. Orta v uzunmddtli kreditlr is sas fondun formalamasnda itirak edirlr. 4. Hcmin gr: - irihcmli kreditlr; - orta hcmli kreditlr; - xrda hcmli kreditlr. 5. Tminatna gr: - tminatl kreditlr (bunlara girovlu, zmantli, sortal kreditlr); - tminatsz kreditlr (blankl kreditlr). 6. Verilm suluna gr: - tminatl kreditlr; - dnili kreditlr. I halda yni, tminatl kredit nvnd kredit borclarnn hesablama hesabna mal-material qiymtlrin qoyulmu xsusi vsaitin dnilmsin ynldilir. II halda is yni, dnili kredit nvnd kredit borclarna dni n tqdim olunan hesablama pul sndlrinin dnilmsin ynldilir. 7. dnilm suluna gr: - hiss-hiss dniln mhltli kreditlr; - myyn olunmu vaxtda tamam dniln kreditlr. 8. Geni tkrar istehsaln istifad sahlrin gr: - sas fondlarn geni tkrar istehsalnda itirak edn kreditlr; - dvriyy fondlarnn tkilind itirak edn kreditlr. 23

Zamana v ya mddtin gr kreditlr 3 cr olur: qsa mddtli kredit; orta mddtli kredit v uzun mddtli kredit. Qsa mddtli kreditlr adtn, 7 gndn 1 ildk mddtinddir. Kommersiya sferasnda istifad edilir. Orta mddtli kreditlr bir ildn ildk mddtinddir. Adtn, snaye v knd tsrrfat sektoru orta mddtli kreditlrdn istifad edirlr. Uzunmddtli kreditlr is investisiya sferasnda istifad edilmkddir. Burada mddt ildn yuxar olur. irktlr uzun mddtli kreditlrdn sas fondlarnn tminatnda istifad edirlr. Qsa mddtli kreditlr, mvqqti pula ehtiyac olanlara alr. Msln, bir snayei xam madd satn almaq, fhl v qulluqularn mk haqqn dmk n grkli pulun bir blmn kredit il vzldirir, kreditin mddtin qdr istehsal etdiyi mallarn satndan ld etdiyi qazancla krediti geri dyir. Orta v uzunmddtli kreditlr, orta v uzunmddtli finansman ehtiyac n tlb edilir v bu kreditlrl qoyulan investiya n ayrlan amortizasiya fondu il v ya mnftl geri dnilir. Msln, bir fabriki qurmaq ya da mvcud fabriki genilndirmk n uzunmddtli kredit alan bir snaye irkti ald krediti, glckd ld edcyi mnftl dyir. Qsa, orta v uzun mddtli kreditlrin yuxarda aqlanan zlliklri ayr-ayr kredit qurumlarnn qurulmasna sbb olmudur. Msln, qsa mddtli kreditlr daha ox mant v kommersiya banklar, orta v uzun mddtli kreditlr is daha ox investisiya v inkiaf banklar vasitilik edirlr. Borcun idar olunmas dar mnada borc vsaitinin alnmasndan, sas borc v faizlrinin dnrk borcun balanmasna qdr hyata keiriln ilrin mcmusudur. Geni v elmi mnada is pul v maliyy siyastindn ayr olmaqla birlikd, onlarla uyunladrlm kild aparlan borc siyastidir. Kreditor borcunun idar edilmsi mhsul buraxlnn hcmini artrmaq v faiz dmlrini minimuma endirmk n mssisnin kreditor borcunun formalamas v onun vziyytin nzart tdbirlri kompleksidir. Bank kreditlrinin mxtlif formalar qsamddtli maliyyldirmnin sas mnblrindn biridir. Bel formalarn n sadsi tmin edilmmi ssudalardr. Teztez qsamddtli bank kreditlrin ehtiyac olan mssislr onlara kredit xtti almas bard bankla razla gl bilr. Bu, hmin mssislrin istniln vaxt myyn limit hddind borc pul almalarna imkan verir. Kredit xtti adtn bir il mddtin alr v bankn kredit komitsinin ciddi diqqt obyektin evrilir. gr kredit xttindn mssisnin layihlrinin uzunmddtli maliyyldirilmsi n istifad edilrs, banklar narahat olur. Adtn, onlar mssisnin kredit xtti zr borclarnn vaxtar tmizlnmsini tlb edirlr. Kredit verilmsi n ox vaxt girov qoyulmas rti irli srlr. n likvid girov - qiymtli kazlardr. Lakin bank debitor borcu v ya ehtiyatlar klind dyikn girov da qbul ed bilr. Bu halda bank girovun real identifikasiyasn v onun nzart altnda olmasn yqin etmk n ehtiyat tdbirlri gr bilr. Msln, mssis debitor borcu mqabilind kredit alanda o, btn mt satlar bard banka mlumat vermy borcludur, debitorlarn yekun hesablar bankda girov qoyulmaldr. Mtrilr hesablar zr dni etdikd pullar bankn nzarti 24

altnda olan xsusi girov hesabna daxil olur. Eyni qayda il mssis xammal ehtiyatlarnn mqabilind borc pul alanda bank hmin ehtiyatlarn mstqil anbar irktind saxlanmasn tkid edckdir. mtlr n anbar hadtnamsi bankda olduu mddtd bankn icazsi olmadan hmin mtlr satla bilmz. Banklarn kreditlr zr myyn etdiyi faiz drcsi hm borc kapital clb edilmsi n alternativ xrclri, hm d bankn kredit blmsinin xrclrini dmk n kifayt hcmd olmaldr. Nticd iri daimi borc alanlar bu qnat glirlr ki, bank sistemindn istifad etmmk, zlrinin qiymtli kazlar klind qsamddtli hdliklrini buraxmaq daha ucuz baa glr. Bu cr borclarn sas olmamas istiqrazlardr. Lakin maliyy menecerlri yadda saxlamaldrlar ki, pulun atmad tin dvrd bank znn daimi mtrilrin stnlk verckdir. Buna gr d mssislrin yalnz az bir qismi htta istiqrazlarn asanlqla satld yax vaxtlarda da banklardan daim yan keirlr. Debitor borcunun idar edilmsi debitorlar z vziflrini yerin yetirrkn lav mnft ld edilmsin ynlmi mssisnin debitor borcunun formalamas v onun vziyytin nzartl bal tdbirlr kompleksidir. Mssis z mhsulunu kreditl satdqda v ya resurslar tdark ednlr avans ddikd debitor borcu yaranr. Debitor borcunun idar edilmsi be ardcl mrhldn ibartdir. Birinci mrhl mssisnin z mhsullarn satmas v malgndrnlrin mhsullarn almas n normal rtlr myyn etmsi. Bu mrhld debitor borcunun idar edilmsi zr menecerlr yklnib yola salnm mhsulun haqqnn dnilm dvrnn uzunluu v alcnn faktiki olaraq kreditlmsin gr qiymt lavsinin mbli bard qrar qbul etmlidirlr. nkiaf etmi lklrd ksr sahlrd bu rtlr standartladrlmdr, Azrbaycanda is bu proses hllik reym halndadr. kinci mrhl hr bir alcnn kredit qabiliyytinin qiymtlndirilmsi. Alc bard informasiya mnblri ox mxtlifdir satcnn znn i tcrbsi, baqa borcvernlrin tcrbsi, kredit agentliyinin qiymtlndirmsi, alcnn bankda yoxlanmas, onun qiymtli kazlarnn bazar qiymti, alcnn maliyy hesabatnn thlili. Byk hcmli kredit informasiyas il ilyn mssislr adtn mxtlif informasiya mnblrini birldirir, bu mqsdl srhd vziyytlrini akar hallardan frqlndirmy imkan vern formal kredit qiymtlndirm sistemlrindn istifad edirlr. Debitor borcunun idar edilmsinin nc mrhlsi alc il mqavil formasnn myyn edilmsidir. Satlarn n riskli formas aq hesab zr satlardr. Bu halda malgndrnl alc arasnda mqavil balanmr, alcnn satcya pul borclu olmasn tsdiqlyn yegan amil is satcnn mhasibat kitabndak qeyd v alc trfindn hesablanm qaim v hesabdr. Buna gr d kontrakt etikas normalarnn tsrrfat hyatnda imperativ evrilmdiyi raitd daha trafl v formalladrlm mqavillr trtib etmk zruridir. nkiaf etmi lklrd, elc d beynlxalq ticartd debitor borcunun idar edilmsi vasitlri kimi kommersiya vekselindn, akseptldirilmi ticart vekselindn v akkreditivdn istifad edilir. Kommersiya vekseli aadak qaydada ttbiq edilir. Satc alcnn mtnin haqqn dmy borclu olmas bard veksel trtib edir v 25

onu maln yklnib yola salnmas bard sndlrl birlikd alcnn bankna gndrir. gr dni drhal icra edilrs, bu cr veksel tqdim edilnd drhal dniln tqdim edn krm vekseli hesab olunur. ks halda hmin veksel myyn mddtdn sonra dniln mddtli krm veksel hesab edilir. Vekselin tqdim ediln v ya mddtli olmasndan asl olaraq alc ya dnii hyata keirir, ya da vekselin zrin akseptldirilmidir (qbul edilmidir) szn v z imzasn lav etmkl borcu qbul edir. Bundan sonra bank maln yklnib yola salnmas bard sndlri alcya, pulu v ya akseptldirilmi ticart vekselini is satcya verir. Satc akseptldirilmi ticart vekselini dnilm tarixin qdr saxlaya bilr v ya ondan borcun tminat kimi istifad ed bilr. Alcnn tdiyy qabiliyytin daha yksk drcd min olmaq istyn ixracat alcnn zndn v ya onun bankndan geri arla bilmyn akkreditiv rsmildirilmsini xahi ed bilr. Bu halda bank ixracatya bildiri gndrir ki, ixracatnn banknda onun xeyrin kredit almdr. Bundan sonra ixracat alcnn banknn adna krm veksel trtib edir v onu akkreditiv v ykn gndrilmsi haqda sndlrl birlikd z bankna tqdim edir. xracatnn bank vekselin akseptldirilmsini v ya pulun dnilmsini tkil edir v sndlri alcnn bankna gndrir. Alcnn kredit qabiliyyti qiymtlndirildikdn v onunla mqavil formas myyn edildikdn sonra onun kreditinin sas limitlrini tyin etmk lazmdr. Bu halda yadda saxlamaq lazmdr ki, menecerin debitor borcunun idar edilmsi zr ii bhli borclarn sayn minimuma endirmkdn ibart deyil, mnfti maksimalladrmaqdan ibartdir. Bu, o demkdir ki, dni ehtimalnn gzlniln mnft hasili dniin olmamas ehtimalnn mtlrin maya dyrin hasilindn ox olduqda menecer alcnn kredit limitlrini artrmaldr. Buna gr d ox vaxt kredit n sifari vern xsin daimi v etibarl alcya evrilmsi ehtimal olduqda srhd vziyytind olan sifariilri qbul etmk mslhtdir. Nhayt, debitor borcunun idar edilmsinin sonuncu, beinci mrhlsi debitorlarn z borclarn dmk hdliklrini yerin yetirmlrin nzartdn ibartdir. Dvlt borcunun idar edilmsi dvlt trfindn uyun borc mnblrinin taplmas, clb edilmi vsaitlrin smrli istifad olunmas, borcun qaytarlmas mqsdil pul fondlarnn sfrbr edilmsi v son nticd qaytarlmasndan ibart tdbirlr kompleksidir. Dvlt borcu idar edilrkn hmin borc prolonqasiyaya (mddtin uzadlmas), konversiyaya (rtlrin dyidirilmsi), konsolidasiya v limitldirmy mruz qala bilr. Dvlt borcunun idar olunmas prosesind aadaklar yerin yetirilir: Azrbaycan Respublikasnn dvlt borcalmalarnn strategiyas hazrlanr; borc hdliyinin rtlri, maliyy bazarlarndan vsaitlrin clb edilmsi imkanlar qiymtlndirilir; dvlt borcunun v dvlt zmantinin mvafiq il n dvlt bdcsi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanunu il myynldirilmi yuxar hdlrin (limitlrin) ml olunmas tmin edilir; dvlt borcuna v dvlt zmanti zr yaranm borca xidmt gstrilmsi v onlarn vaxtnda qaytarlmas tmin edilir; dvlt borcunun v dvlt zmanti zr yaranm borcun strukturunu tkmilldirmk sahsind 26

zruri tdbirlr grlr; dvlt borcunun tkrar maliyyldirilmsi v borc hdliklrinin tkrar strukturladrlmas mliyyatlar aparlr; dvlt borcu v dvlt zmanti il bal proseslrin qanunvericilikl myyn edilmi qaydada ffafl tmin edilir. 8. Mnftin bldrlmsi Mssisnin srncamnda qalan mnftin bldrlmsi sistemin hazrda qoyulan balca tlb ondan ibartdir ki, o, istehlak v yma ynldiln vsaitlr arasnda optimal nisbtlrin myyn edilmsi sasnda geni tkrar istehsaln maliyy resurslarna tlbat tmin etmlidir. Mnftin bldrlmsi v ondan istifadnin sas istiqamtlrinin myyn edilmsi zaman hr eydn vvl rqabt mhitinin vziyyti nzr alnmaldr. nki bu, mssisnin istehsal potensialnn hmiyytli drcd genilndirilmsi v yenildirilmsi zrurtini diqt edir. Buna uyun olaraq mnftdn istehsaln inkiaf fondlarna ayrmalarn miqyas myyn edilir. Bu fondun resurslarndan kapital qoyulularnn maliyyldirilmsi, dvriyy vsaitlrinin artrlmas, elmi-tdqiqat faliyytinin tmin edilmsi, yeni texnalogiyalarn ttbiqi, myin mtrqqi metodlarna keilmsi v s. n istifad olunur. Mssisnin mnftinin bldrlmsinin mumi sxemi aadak kimidir: Mssisnin xalis mnftinin bldrlmsi Xalis mnft Ehtiyat fondu Ym fondu stehlak fondu

Ehtiyat fondu tbii flaktlr nticsind ba vermi itkilrin v balans zrrlrinin dnilmsi n istifad olunur. Ym fondu istehsal v qeyri-istehsal tyinatl sas fondlarn alnmas v inas, habel digr sasl vsait qoyuluu (qaytarlacaq) n istifad olunur. Eyni zamanda bu fond hesabna qaytarlmamaq rtil aadak xrclr maliyyldirilir: - elmi-tdqiqat ilrinin aparlmas; - tbiti mhafiz tdbirlri; - vergi dnii n maya dyrin daxil edilmsi normalarndan artq xrclrin dnilmsi (ixisasn artrlmas, ezamiyyt xrclri, kredit n faizlr v s.) - qiymtli kazlarn buraxl n xrclr; - baqa mssislrin yaradlmas n xrclr; - mnftin gizldilmsi n crim sanksiyalarnin dnilmsi v s. stehlak fondu iilrin sosial ehtiyaclarnn dnilmsinin v maddi hvslndirilmsinin maliyyldirilmsi n srf olunur. Buraya istehsal gstricilri il laqdar olmayan (oxillik mk, yubiley v s.) mkafatlarn verilmsi; maddi yardmn gstrilmsi; putyovkalarn, malicnin, iilr v onlarn ail zvlri n drmanlarn dyrinin, faizlrin v s. dnilmsi daxildir. stehlak fondundan kiln xrclr qaytarlmr.

27

Mssisnin hr bir tkilati-hquqi formas n onun srncamnda qalan mnftin bldrlmsinin qanuna mvafiq mexanizmi myyn edilmidir. Hr bir mssisd bldrm obyekti mssisnin balans mnftidir. Mnftin bldrlmsi dedikd, mnftin bdcy ynldilmsi v mssisd istifadnin maddlr zr payladrlmas baa dlr. Mnftin yalnz vergilr klind mxtlif sviyyli bdclr daxil olan v digr mcburi tdiyylrin dnilmsin ynldiln hisssinin bldrlmsi qanunla tnzimlnir. Mssisnin srncamnda qalan mnftin xrclnmsi istiqamtlri, ondan istifad maddlrinin strukturu mssisnin slahiyytinddir. Mnftin bldrlmsi zr dvlt he bir normativ myyn etmir, lakin vergi gztlrinin verilmsi qaydas mnftin istehsal v qeyri-istehsal xarakterli kapital qoyulularna, xeyriyyilik mqsdlrin, tbiti mhafiz tdbirlrinin maliyyldirilmsin, qeyri-istehsal sferas obyektlrinin v tkilatlarnn saxlanmas xrclrinin dnilmsin v s. ynldilmsini stimulladrr. Qanunvericilik mssisnin ehtiyat fondunu mhdudladrr, bhli borclar zr ehtiyatn formalamas qaydasn tnzimlyir. Mnftin bldrlmsi v istifadsi qaydas mssisnin nizamnamsind qeyd olunur, iqtisadi v maliyy xidmtlrinin mvafiq blmlrinin hazrladqlar sasnam il myyn edilir v mssisnin rhbr orqanlar trfindn tsdiq olunur. Mnft blgs strategiyalar Mssisnin mnftin blgsnd izlycyi siyastin d bazar dyrinin myynldirilmsind hmiyyti bykdr. Ortaqlara dcyi mnft paynn illr gr artm onun bazar dyrini d artracaqdr. Mnft blgs sahsind ttbiq olunan balca strateji qrarlar is aadak kimi thlil olunur: * Sabit miqdarda mnft blgs siyasti; * Sabit nisbtd mnft blgs siyasti; * Sabit miqdarda lav olaraq myyn bir miqdarn da dnilmsi siyasti. Sabit miqdarda mnft blgs siyasti: Bu sistemd mssisnin glirlri illr gr artb-azalma il mayit olunsa da, o, ortaqlara hr il sabit miqdarda pay vermkddir. Bu cr siyast mssis shmlrinin bazar dyrini d uzun mddt qoruyub saxlaya bilir. Xsusil qoyulan investisiyalar artrmaqla daha ox mnft ld etmk istyn mssislr bu siyastin ttbiqin xsusi hmiyyt verirlr. Sabit nisbtd mnft blgs siyasti: Bu sistemd is mssis rhbrliyi ilin yekunlarna gr ld etdiyi mnftin sadc myyn bir nisbtini (faizini) ortaqlara paylamaqdadr. Mnft paylar is hr il mumi glirlrin sviyysindn asl olaraq dyi bilr. Sabit miqdarda lav olaraq myyn bir miqdarn da dnilmsi siyasti: Bu mnft blgsnd mssis rhbrliyi mumi mnftdn ortaqlara paylayaca minimum hddi myynldirir v lav olaraq mnft artmlarndan da bir miqdar pay dyir.

28

Mssisnin rhbrliyinin bu sahad alaca hr hans bir qrar, mmkn qdr mssisnin bazar dyrin v yaxud shmlrin sat qiymtin tsir etmmlidir. 9. Dividend siyasti Korporasiyann, yni shmdar cmiyytlrin shmdarlar arasnda bldrln mnfti dividend adlanr. Dividendlr shmdarlarn myyn shmdar cmiyyt qoyduqlar kapitaldan gln yegan glir bazasdr. Bu glir ya pul, ya da shm formasnda dnil bilr. Dividendlrin dnm mnbyi he bir halda investisiya kapital yox, yalnz v yalnz bldrlmmi mnftdir. Gstrdiyimiz kimi, mssis shmdarlar konkret mssisy qoyduqlar kapitaln glirini dividendlr klind alrlar. Shmdar cmiyytlrd dividendlr faktiki olaraq mssis sahiblrinin maraqlarn ifad edn bir vasitdir. irktin glirliliyi n qdr yksk v stabildirs, dividendlr d bir o qdr mntzm dnilir. Mlum olduu kimi, irktin mnftindn ilk nvbd korporativ vergilr dnilir, yerd qalan hissdn irkt istdiyi kimi istifad edir. Shmdarlarn qrar il qalan hissnin bir qismini yeni investisiyalarn maliyyldirilmsin ynltmk olar. Bundan sonra is dividendlr dnilir. Dividendlrin myyn edilmsi v dnilmsi tdbirlrinin cmi dividend siyastini tkil edir. irktin inkiafnda dividend siyasti mhm rol oynayr. Shmdarlar dividendlri azaldan irktlr pis baxdqlar n dividend siyasti investorlarla mnasibtlr birbaa tsir edir. Dividend siyastini serkn maliyy menecerlri, hr eydn vvl, shm sahiblrininin arzularn nzr almaldrlar. ks halda onlar z shmlrini satmaqla shmlrin bazar qiymtini endir bilrlr. Dividend siyastinin sviyysi irktin maliyy proqram v kapital qoyuluu bdcsi il, elc d pul vsaitinin hrkti v shm kapitalnn ls il baldr. Dividend siyasti seimi mssislrin strategiyasnda da mhm hmiyyt ksb edir. Pul vsaitinin hrkti v investisiya tlbat daimi deyils, irkt yksk mntzm dividendlr dmmlidir. Bu zaman aa mntzm dividend tyin etmk daha yaxdr. Onlar artrlsa, hmi bu sviyyni saxlamaq lazm glck, nki yksk sviyyy vrdi edn shmdarlar sonralar dividendlrin hcmi azaldlanda buna etiraz edcklr. Tcrbd dividend siyastinin mxtlif nvlrindn istifad olunur. n geni yaylmlar bunlardr: Shm sabit glir siyasti bir shmin gtirdiyi glirlrin sabitliyi il ifad olunur. Bir ox shmdarlar n dividend daimi glir mnbyi olduundan investorlar, adtn, siyastin bu nvn dstklyirlr. Bundan lav, shm sabit glir siyasti mssislr zlrini aa riskli irkt kimi sciyylndirmk imkan verir. Htta zrr dslr bel, irktlr z dividendlrinin miqdarn qoruyub saxlamaldrlar. Bu, sorta irktlri v pensiya fondlar kimi maliyy vasitilri il ilyn irktlr kmk ola bilr. Glirlrin daimi pay siyasti mnftin bir hisssindn shmdarlara dividend klind daimi faiz dnmsi demkdir. Mnftin hcmi daimi olmadna gr bu halda dividendlrin mtlq hcmi tez-tez dyiil bilr. Mnft azaldqca mvafiq olaraq dividendlrin hcmi d azalr, irkt zrr ddkd is dividendin 29

mumiyytl ksilmsi mmkndr. Gzt siyastind dividend siyastinin bu nvndn istifad edilrkn shmlr aa mbld sabit dividend dnilmsi v uurlu illrd faizlrin artrlmas nzrd tutulur. Faiz dmlri mntzm aparlmr. Bel siyast btvlkd irktin faliyyt evikliyini myyn ets d, investorlarda dividendlri gzldiklri mbld ala bilcklrin bh yaradr. Shmdarlar bel qeyri-myynliyi xolamrlar. Bu siyast yalnz glirlr dyikn olanda smr ver bilir. Qalq dividend siyastindn irktin investisiya imkanlar qeyri-sabit olanda istifad edilir. Bu zaman irkt mnft hesabna ilk nvbd znn investisiyaya ehtiyacn dyir, yerd qalan hiss dividendlrin verilmsin ynldilir. mumiyytl dividendlrin dnilmsin bzi amillr tsir gstrir ki, onlarn saslar bunlardr: - irktd istehsal v ya xidmtin artm srti, onlarn keyfiyyti. irktin artm sviyysi n qdr ykskdirs, dividendlrin dnilmsi ehtimal da bir o qdr oxdur; - mhdudladrc mqavillr. Bzi irktlrd dividendlrin dnilmsini limitldirn mhdudladrc kredit v ya sorta mqavillri olur; - irktd rentabellilik. Dividendlrin bldrlmsi v dnilmsi irktlrin glirliliyindn birbaa asldr; - glirlrin sabitliyi; - irktlrin kredit sazilrinin rtlri; - lkd vergiqoymann v borc hdliklrinin sviyysi v s. Mnftdn dividendlrin dnilmsi n istifad olunmas mhm hmiyyt ksb edir, bir ox shmdar cmiyytlrin strategiyasnn nmli problemin evrilir. nki dividend siyasti firmann maliyy durumuna nmli tsir gstrir. 10. Dvlt krediti v idar olunmas Masir dvrd kreditlm prosesind kreditor kimi kimin itirak etmsindn asl olaraq kreditin aadak formalar mvcuddur:

30

Bank krediti

Kommersiya krediti

Beynlxalq kredit

Kreditin formalar

stehlak krediti

Dvlt krediti

poteka krediti

1. Kommersiya krediti bir sahibkar trfindn digrin mtlr formasnda veriln kreditdir. 2. Bank krediti kommersiya banklar v digr kredit tkilatlar trfindn pul vsaitlri formasnda hquqi v fiziki xslr, hminin dvlt v xarici mtrilr veriln kreditdir. Bank kredit mnasibtlrind sas yer tutur v mssislrin normal faliyyti n mhm hmiyyt ksb edir. Bank krediti kommersiya kreditinin srhdlrini hcm, mddt, istiqamt etibar il stlyir. Baqa szl daha geni sahni hat edir. 3. stehlak krediti haliy istehlak mallarnn alnmas v mit xidmtlrinin dnilmsi n veriln kreditdir. 4. poteka krediti mlakn girov qoyulmas sasnda veriln kreditdir. 5. Beynlxalq kredit borc kapitalnn lklr arasnda hrkti v faliyytidir. 6. Dvlt krediti zaman borc vern v ya kreditor rolunda dvltin z x edir. Dvlt krediti dvlt trfindn verilir v bir qayda olaraq mqsdli sciyy dayr (myyn nv mhsulun istehsalnn tkilin, konkret iqtisadi inkiaf mqsdlri n). zl bank kreditlri il mqayisd dvlt kreditlri gztli olur, uzun mddt, ayr-ayr hallarda, htta faizsiz d veril bilr. Dvlt krediti zl kreditdn bir az frqlidir. nki kreditin mddt sonunda borc dnmzs tzyiq v ya icbar etm kimi vasitlr bir az zifdir. Dvlt krediti o zaman meydana glir ki, kreditor v yaxud borcalan siftind dvltin z (mrkzi hkumt v yerli hakimiyyt) x edir. Borcalan kimi x etdikd dvlt bdc xrclrinin tmin edilmsindn tr borc kapitallar bazarnda z borc hdliklrini yerldirmkl bdcy lav vsait clb edir. Dnya tcrbsinin gstrdiyi kimi daxili borclar dvlt xrclrinin maliyyldirilmsinin vergilrdn sonra ikinci mnbyidir. Eyni zamanda bdc ksrinin rtlmsi mqsdi il borc vsaitlrindn istifad olunmann miqyaslar resurslarn smrli v qnatli

31

istifadsi nqteyi-nzrdn mhdudladrlr. nki borcu myyn vaxtdan sonra qaytarmaq grkdir. Dvlt krediti maliyy sistemind xsusi yer tutur. Dvlt krediti z xrclrini maliyyldirmk n dvlt trfindn halinin, mssis v tkilatlarn mvqqti srbst pul vsaitlrinin clb edilmsi zr kredit mnasibtlrini ifad edir. Dvlt krediti tdiyylrin knll olaraq dvlt xzinsin dnilmsin saslanr. Dvlt krediti kreditin el bir formasdr ki, bu zaman borcalan kimi dvlt v ya yerli hakimiyyt orqanlar x edir. Kreditin z is mrkzi bank v ya maliyy kredit institutlar trfindn reallaan dvlt qiymtli kazlarna evrilir. Dvlt kreditinin mnbyi dvltin v yerli orqanlarn buraxdqlar istiqrazlardr. Dvlt krediti dvlt istiqrazlarn, pul mal lotoreyalarn v digr qiymtli kazlar yerldirmk yolu il clb edilir. Dvlt krediti eyni zamanda dvltin xarici borcudur ki, bu halda dvlt xarici dvltlrdn bdc ksirini dmk n kredit alr. Dvlt borc hdliklrini myyn mqsdli dvlt proqramlarnn maliyyldirilmsi mqsdi il bazarda yerldir bilr. Msln, milli iqtisadiyyatn brpas, inkiaf, ayr-ayr sahlrin yenidn qurulmas, konkret regionlarn inkiaf mxtlif sosial proqramlar, tbii flakt nticlrinin aradan qaldrlmas v s. mqsdli proqramlar, tkc dvlt bdcsinin cari glirlri hesabna deyil, hm d dvlt borcu xtti il d maliyyl bilr. Bu, xsusil milli iqtisadiyyatn ox vaxt mnftsiz v yaxud azmnftli, lakin geni tkrar istehsal n zruri sahlr xasdr. Burada onu da qeyd etmk olar ki, dvlt kreditindn (dvlt hm kreditor, hm d borcalan olduqda) iqtisadiyyatn tnzimlnmsinin gcl alti kimi d istifad ed bilr. Kredit mnasibtlri tkc lk daxilind deyil, lklr arasnda da mvcuddur. Kredit kapital ixracnn formalarndan biri kimi x edir. Bel hallarda kreditin baqa nv olan beynlxalq kredit n plana xr. Beynlxalq kredit zaman itiraklar dyimir, lakin kredit svdlmsinin trflrindn biri xarici lky mnsub olmaldr. Dvltin mrkzldirilmi pul vsaiti fondunun yaradlmas v istifadsi sasnda ml gln pul mnasibtlrinin mcmusu dvlt bdcsi anlayn tkil edir. Dvlt bdcsi dvltin balca glir v xrclrini znd birldirir. Bdc sas maliyy kateqoriyalarnn (vergilrin, dvlt kreditinin, dvlt xrclrinin) faliyytinin vhdtidir, yni bdc vasitsil resurslarn daim sfrbr edilmsi v onlarn xrclnmsi hyata keirilir. Bdc ksirinin maliyyldirilmsi dvlt krediti v digr mnblr hesabna hyata keirilir. 11. Mrkkb faizlr v cari dyr Biznesd hamnn qbul etdiyi bir hqiqt var: bugnk dollar sabahkndan qiymtlidir. Buna gr d qazanc ld etmk n mvcud vsaiti drhal i qomaq lazmdr. Gn gn satmaq zrr dmk demkdir. Glck dyr (Future value) aktivlrin dyrinin zaman llri il bal 32

olan mnasibtlri myynldirir. Msln, tsvvr edin ki, bu gn sizin 1000 dollarnz var v onu saxlayrsnz. Bir ildn sonra onun dyri real olaraq inflyasiya faizi qdr azalacaq. Misal n, dollarn inflyasiyas 2% olubsa, onun dyri d 2% dck v indi sizin 1000 yox, 980 dollarnz olacaq [1000/ (1+0,02)]. Lakin bu rqm bugnk 1000 dollarn bir ildn sonrak dyri demk deyil, sadc inflyasiyan nzr almaqla onun real dyrini gstrir. Sizin tqsiriniz zndn bu 1000 dollar dondurularaq istifad edilmyib. Pul da kapitaldr v ondan el bhrlnmk lazmdr ki, glir ld ed bilsiniz. Msln, linizdki pulu mant bankna, hkumtin, yaxud korporasiyalarn qiymtli kazlarna, pensiya fondlarna, maliyy v ya investisiya irktlrin qoya bilrsiniz. Bunlar hams faiz klind glir gtirir. Bundan lav, zaman kedikc bu faizlrin z d faiz gliri il mayit olunur ki, buna iqtisadi dbiyyatda faizlrin toplanmas deyilir. Nzrd tutulan glck dvrd faizlrl birlikd ld ediln mumi mbl glck dyri tkil edir v aadak dsturla hesablanr: FVn = Po(1+r)n Burada: FVn n il n glck dyr, Po qoyulmu pulun bugnk mbli, r illik faiz drcsi, n illrin saydr. Msln, linizdki 1000 dollar bir il mddtin 9%-l mant hesabna qoysanz, bu pulun glck dyri ilin sonunda FV1 = Po (1+0.09)1=1000 X 1.09=1090 olacaq. Onu bir il yox, deyk ki, il mddtin qoysanz, hmin mddtdn sonra Sizin 1295 dollarnz olacaq: FV1 = Po (1+0.09)3= 1000x1.295=1295. Bu hesablamadan grndy kimi, illik faizin riyazi ls 29,5% [(1.2951)x100], onun orta illik faizi is 9,8-dir. Bizd is faiz cmi 9 idi. Buradan sovet iqtisadi dbiyyatnda ox az yrnilmi v ttbiq ediln mrkkb v sad faizlri thlil etmk zrurti irli glir. ndiki halda biz mrkkb faizdn istifad etdik v buna gr d nticd orta illik faiz vd edildiyindn ox oldu. Mrkkb v sad faizlr arasnda mhm frq var. Pulu banka mrkkb faizl qoyarkn hr bir faiz gliri yenidn investisiyalar v alnm faiz gliri yenidn glir gtirir. Sad faizd is ksin, faiz gliri yenidn investisiyalamr v faiz gliri gtirmir. Misallara z tutaq. Frz edk ki, 1000 dollarnz var, onu 100 il mddtin ild 10 faiz glirl banka qoyursunuz. Hmin 1000 dollarn 100 il rzind gtircyi gliri bilmk n aadak cdvl baxaq. 1000 dollarn 100 ild sad v mrkkb faizl glck dyri Sad faiz llr 1 2 Start balans 1000 1100 Qazanc faizi 10 10 Yekun balans 1100 1200 33 Mrkkb faiz Start balans 1000 1100 Qazanc faizi 10 11 Yekun balans 1100 1210

3 4 10 20 50 100

1200 1300 1900 2900 5900 10900

10 10 10 10 10 10

1300 1400 2000 3000 60000 11000

1210 12.1 1331 13.3 2360 24 6120 61 10672 1067 1252783 125278

1331 1464 2590 6730 117390 13780610

Hesablamalardan grndy kimi, adi faizl 1000 dollardan 100 il rzind cmi 11 min dollar almaq mmkn olduu halda, mrkkb faizl 13,8 milyon dollar ld edilir. Faizlri v qazanc hesablayarkn investorlar, htta banklarn zlri d aqnlqla zlirlr. Msln, illik hesablamann 10%-i il rblr zr hesablamann 10%-i eyni deyil. nvestor bzn pul n ayda 2% tlb edir v bildirir ki, bu, ild cmi 24% edir. N qdr tccbl olsa da, banklar bununla razlar. Biz sizinl hesabladq ki, bu, illik faizin mrkkb formasdr v indiki halda illik faiz 24 deyil, 26,8 olacaq: [(1+0.02)12 v ya 1.268-1= 0.268x100=26.8%]. Adtn, il daxili faiz gliri ild bir ne df mrkkb faizl hesablanr. Glck dyrin hcmi hesablanarkn bu nzr alnr, yni 1 dsturu aadak formaya dr: FVn = Po (1+r nm ) m

Burada: m - mrkkb faizin hesablanma tezliyini gstrir. Misal: Siz ild 20% hesab il depozit 5 il mddtin, mrkkb faizlrin rblr zr hesablanmas rti il 10000 dollar qoyursunuz. Beinci ilin sonunda Sizin pulunuzun glck dyri bel olacaq: FVn = 10000(1+0.20/4)5x4=10000(1+0.05)20=10000x2.65=26500 dollar. Adi hesabla saysaq, orta illik faiz txminn 33% [(2.65-1)x100:5] olacaq. Bu zaman nzr almaq lazmdr ki, zlynd bu faizin sviyysi real glirlilik haqqnda he n demir. Siz, htta, 100% maraq vd ed bilrlr, lakin bu, real glir gtirmy d bilr, ksin, zrr d bilrsiniz. 1994-1995-ci illrd Azrbaycan banklar investorlara 250-300% glir verdi, lakin investorlar bu mliyyatdan zrrl xdlar, nki inflyasiya ac qurd kimi glirlri d, sas pul mblinin bir hisssini d hzm-rabedn keirmidi. Hmin illrd Azrbaycanda illik inflyasiya 1500-1700% olmudu. Keid iqtisadiyyat lklrinin, demk olar ki, hams hmin vziyytd idi. Glck dyrin real hcmini qiymtlndirmk n nominal v real faizlri tyin etmk lazmdr. Nominal faiz banklarn investorlara tklif etdiklri faizi ks etdirir. Real faiz is, bir qayda olaraq, nominal faizl hmin valyutann inflyasiyas arasndak frq kimi myyn edilir. Daha konkret desk, real faiz Fier tnliyinin (buna bzn Fier qanunu da deyirlr) kmyi il taplr: 1+Rn = (1+Rr)(1+In) 34

Burada: Rn nominal faiz, Rr - real faiz, In - inflyasiya faizidir. Bu dsturdan real faizi bel hesablamaq olar: Rr = (1+ Rn /1+ In) 1 Misal: Nominal faiz 9%, inflyasiya is 5%-dir. Bu halda real faiz Rr = (1+0.09/1+0.05) 1 = 1.038-1=0.038 , yni 3.8% olacaq. Grndy kimi, 9 faizlik glir slind investora 3,8% qazanc gtirir, qalann is inflyasiya yeyir. Siz mant hesabna 9% illik artmla 1000 dollar qoyursunuzsa, inflyasiya 5%-dirs, iki ildn sonra nominal glck dyr 1188,1 dollar [1000x (1+0.09)], glck dyrin real mbli is (FVr) tamamil frqli olacaq: FVr = FV/(1+ In)n 1188.1/(1+0.05)2 = 1188.1/1.1025 = 1077.

Cari dyr Hr hans biznes pul qoyarkn pul sahibi, ilk nvbd, risk bard dnmlidir. Biznesd riskl glir birbaa proporsional asllqda olur: risk n qdr ox olarsa, glirlilik faizi d bir o qdr ox olmaldr. Buradan ikinci mhm maliyy prinsipi irli glir: risksiz dollar riskli dollardan yaxdr1. Lakin pulqoymann riskdn tam azad istiqamti d var. Msln, AB hkumtinin qiymtli kazlar. Tssf ki, n Rusiyada, n d Azrbaycanda hl bel bir istiqamt formalamayb, yqin ki, yaxn glckd formalaacaq. Glirliliyin bel sviyysi diskont faiz adlanr v onun sasnda diskont amil myyn edilir. Diskont amilin tyin edilmsi dsturunu aadak kimi ifad etmk olar: DF = Burada: DF - diskont amil, r - faizdir. Misal: faiz 7 olduqda, diskont amil 0,935 (1/1+0,07) olur. Diskont amil hmi vahiddn kiik olur (DF