HlíðaskóliHelga Snæbjörnsdóttir

Lifandi veröld

7. kafli - Hryggleysingjar

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 2

7-1 Einkenni hryggleysingja

Hryggleysingi er dýr án hryggjar. Hryggleysingjar eru sá hópur dýra sem hefur

flestar tegundir: rúmlega 90% dýrategunda eru hryggleysingjar

Við fjöllum um eftirfarandi fylkingar hryggleysingja: Svampdýr Holdýr Orma Lindýr Liðdýr Skrápdýr

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 3

7-2 Svampdýr

Þróunin: Svampdýrin eru elstu fjölfruma dýrin

sem nú byggja jörðina ( komu fram fyrir um 580 milljónum ára.)

Þau eru einföldustu fjölfrumu hryggleysingjarnir

Tengsl við manninn: Svampdýr eru stundum þurrkuð og

notuð til þvotta og annarra þrifa.

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 4

7-2 Svampdýr, frh.

Helstu einkenni: Lifa oftast í sjó Föst við undirlag, þ.e. þau hreyfa sig ekki úr stað Svampdýr hafa ekki sérhæfða vefi, hver fruma

lifir sjálfstæðu lífi og svampdýrið er klasi þessara frumna sem lifa saman.

Líkami svampdýra er alsettur litlum opum sem sjór streymir um. Þar taka frumur dýrsins upp súrefni og næringarefni

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 5

7-3 Holdýr

Þróunin: Holdýr eru meðal

frumstæðustu dýra, komu fram fyrir um 500 milljónum ára

Holdýrin hafa það framyfir svampdýrin að búa yfir sérhæfðum vefjum, t.d. tauganeti, vöðvavef

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 6

7-3 Holdýr, frh.Helstu einkenni: Lifa flest í sjó en einhverjar tegundir lifa í

ferskvötnum. Hafa eitt meltingarhol og á því er bara eitt op.

Eru eins og skál í laginu. Í kringum munnopið eru griparmar og á þeim eru

brennifrumur sem gefa frá sér eitur til að drepa bráðina og til að verja holdýrið.

Hafa geislóttan líkama, þ.e. hægt er að skipta líkamanum í nokkra nákvæmlega eins hluta

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 7

7-3 Holdýr, frh.Holdýr skiptast í 2 flokka: Holsepar: sem festa

neðri hluta líkamans við undirlag og eru uppréttir með munnopið og griparmana við efri hluta líkamans, t.d. armslöngur, kóraldýr og sæfíflar

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 8

7-3 Holdýr, frh.

Hveljur: snúa munnopi og örmum niður og synda um frjáls í sjónum, t.d. marglyttur

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 9

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 10

7-3 Holdýr, frh.

Æxlun holdýra er tvenns konar: Kynæxlun: framleiðsla sáðfruma og eggfruma

sem sameinast Kynlaus æxlun: knappskot þar sem nýr

einstaklingur vex út úr þeim eldri, t.d. hjá armslöngum

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 11

7-4 Ormar

Við fjöllum um 3 fylkingar orma:

Flatorma Þráðorma LiðormaAllir ormar hafa tvíhliða

líkamsgerð, þ.e. skipta má líkama þeirra í 2 hluta sem eru spegilmynd hvor annars.

Skeri er liðormur sem er algengur

í íslenskum fjörum

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 12

7-4 Ormar, frh.Flatormar: Þeir eru flatir og lifa í sjó og ferskvatni. Þeir

skríða á botninum eða synda um. Þeir hafa aðeins eitt op á líkamanum þar sem

fæða fer inn og úrgangur út Þeir verða fæstir stærri en 1 cm en samt sem

áður eru til flatormar eins og bandormar geta orðið allt að 10 m langir.

Sumir flatormar, t.d. margir bandormar, eru sníklar og lifa í eða á líkömum annarra lífvera

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 13

Iðormur, mikið stækkað

bandormur í manni - myndband

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 14

7-4 Ormar, frh.Þráðormar: Eru aflangir, sívalir og mjókka til beggja enda. Hafa 2 op á líkamanum, munnop við annan endann

og saurop við hinn. Lifa í rökum jarðvegi, fersku vatni og sjó Eru fæstir lengri en einn millimetri. Margar tegundir eru sníklar í öðrum lífverum. Dæmi

um þráðorma sem sýkja menn: njálgur og spóluormur

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 15

Mannspóluormur

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 16

Njálgur myndband

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 17

7-4 Ormar, frh.

Liðormar: Líkaminn þeirra er byggður úr mörgum liðum. Lifa ýmist í jarðvegi á landi, í sjó eða vötnum

Ánamaðkurinn er

dæmigerður liðormur

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 18

7-4 Ormar, frh.Ánamaðkar eru þekktustu liðormarnir: lifa i jarðvegi á alls kyns lífrænum úrgangi sem þeir breyta í mold. hafa stutta bursta og slímugan líkama til að auðvelda ferðir um

jarðveginn hafa talsvert þróaðan meltingarveg hafa lokaða blóðrás og vísi að hjarta sem dælir blóði hafa ekki öndunarfæri, loftskipti fara fram um raka húðina búa yfir einföldu taugakerfi og eru mjög næmir á umhverfi sitt. Geta

sent öðrum ánamöðkum boð með sérstakri lykt eru tvíkynja, þ.e. hvert dýr hefur bæði karl- og kvenkynfæri. Tveir

ánamaðkar æxlast með því að skiptast á sáðfrumum:

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 19

7-5 Lindýr Lindýr eru oftast smávaxin dýr með mjúkan líkama. Flest lindýr hafa skel úr kalki utan um líkamann. Mörg lindýr hafa vöðvaríkan fót sem þau nota til að

hreyfa sig og/eða loka skelinni. Utan um líkama lindýrsins vex möttullinn, og út frá

honum myndast skelin. Skel lindýra vex með dýrinu. Flest lindýr lifa í sjó en sum lifa í ám og vötnum eða

jafnvel á landi. Fylkingu lindýra má skipta í þrjá flokka; samlokur,

snigla og smokka.

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 20

7-5 Lindýr, frh.

Sniglar: Hafa flestir eina skel (kuðung) Hafa tungu í munninum sem

minnir á þjöl eða rasp; skráptunga, notuð til að rífa vefi eða dýr sem snigillinn kyngir síðan

Helstu sniglar á íslandi: Án kuðungs: brekkusnigill,

svartsnigill og bertálknar Með kuðungi: beitukóngur,

nákuðungur, klettadoppaklettadopp

a

Dæmigerður snigill

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 21

7-5 Lindýr, frh. Samlokur: Hafa 2 skeljar sem umlykja

líkamann Hreyfa sig ýmist með því að

reka út fótinn, eða skella saman skeljunum

Sía smádýr og fæðuagnir úr vatninu

Samlokur á Íslandi: Í sjó: kræklingur, kúfskel,

hörpuskel Í ferskvatni: ertuskel (perluskel)

Hörpuskel

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 22

7-5 Lindýr, frh. Smokkar: Geta orðið mjög stórir (20

metrar, 2 tonn) Hafa arma til að afla fæðu og

hreyfa sig Eru fljótir í förum. Geta skotist

mjög hratt með ,,þrýstivatnshreyflum”

Sumir verjast með dökku litarefni (bleki) sem ruglar óvininn

Margir geta skipt litum til að fela sig

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 23

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 24

7-6 Liðdýr Fylking liðdýra: Hefur fleiri tegundir en aðrar fylkingar dýraríkisins

samanlagt Liðdýr lifa hvarvetna á jörðinni, á landi og í vatni,

bæði fersku og söltu. Helstu flokkarnir eru:

Krabbadýr Margfætlur Þúsundfætlur Áttfætlur Skordýr

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 25

7-6 LiðdýrHelstu einkenni liðdýra

eru: ytri stoðgrind (hörð

skel) liðskiptur líkami útlimir með liðamótum

(oft eitt par útlima á hverjum lið líkamans) Á marflónni má sjá

helstu einkenni liðdýra

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 26

7-6 Liðdýr - krabbadýr

Krabbadýr: Liðskiptur líkami Lifa í fersku vatni eða sjó og

anda með tálknum Búa yfir getu til að láta sér

vaxa nýjan líkamshluta. T.d. einbúakrabbi,

bogakrabbi, humar og rækja.

Kuðungakrabbinn fær Kuðungakrabbinn fær kuðung ,,að láni” frá kuðung ,,að láni” frá lindýrum og gerir sér lindýrum og gerir sér

bústað í þeimbústað í þeim

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 27

margfætlur og þúsundfætlur

Margfætlur: Hafa eitt

fótapar á hverjum lið líkamans

Rándýr

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 28

Þúsundfætlur: Hafa tvö fótapör á hverjum lið

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 29

7-6 Liðdýr - áttfætlurÁttfætlur – helstu einkenni: Hafa 8 fætur Hafa sérstaka munnlimi:

klóskæri Bolurinn ýmis í einu lagi eða

tvískiptur

Helstu flokkar: Kóngulær Langfætlur Mítlar Sporðdrekar

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 30

Áttfætlur

Kóngulær: Lifa flestar á þurru landi Hafa spunakirtla sem

framleiða efni í vef. Fljótandi silkið flæðir út um spunavörtur aftast á líkamanum

Eru rándýr og drepa bráð með eitri sem sprautast úr oddi klóskæranna

Hafa alltaf tvískiptan bol

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 31

7-6 Liðdýr - áttfætlur

Langfætlur: Hafa óskiptan bol Hafa tvö pör klóskæra,

en enga eiturkirtla Rándýr og hræætur Hafa mjög langa fætur

Sporðdrekar: Lifa í heitu og þurru

umhverfi Rándýr, drepa með eitri Veiða einkum á nóttunni Éta einkum aðrar áttfætlurMítlar: Lifa oft í jarðvegi Sumir eru sníklar á mönnum

eða dýrum, t.d. kláðamaur

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 32

7-6 Liðdýr - skordýrLíkamsgerð skordýra: Líkaminn skiptist í þrjá megin hluta;

Höfuð Frambol Afturbol

Hafa 6 fætur Flest eru vængjuð Hafa tvenns konar augu:

Depilaugu greina mun dags og nætur Samsett augu, sérlega næm á hreyfingu

Blóð flytur næringu um opið kerfi, þ.e. Blóðið er ekki alltaf innan æða

Súrefni og koltvísýringur er flutt um sérstakt loftæðakerfi

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 33

7-6 Liðdýr - skordýrVöxtur og þroski: Skordýr vaxa hratt og þurfa reglulega að skipta um

ham (skurn) eins og önnur liðdýr Á vaxtarskeiði taka skordýrin stakkaskiptum og er það

kallað myndbreyting:

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 34

Liðdýr – skordýr- ófullkomin

myndbreyting1. Egg2. Gyðla (smækkuð mynd fullorðins dýrs)

Stækkar við hver hamskipti

3. Fullorðið dýr Dæmi:

Lýs Flær

Egg

Ungt dýr

Fullorðið

dýr

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 35

Liðdýr – skordýr- fullkomin myndbreyting -

1. Egg2. Lirfa3. Púpa4. Fullorðið dýr Dæmi:

Flugur Fiðrildi

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 36

7-6 Liðdýr - skordýrAtferli: Flest skordýr eru ekki félagslynd nema þegar

mökun á sér stað. Kvendýr margra skordýra gefa frá sér ilmefni

(ferómón) sem laða karldýrin að Önnur skordýr eru félagslynd og lifa í flóknum

samfélögum þar ákveðin verkaskipting ríkir, t.d. bíflugur og maurar

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 37

7-6 Liðdýr - skordýrVarnir skordýra gegn óvinum: Stungur, t.d. geitunga og býflugna Felugervi

Litir Lögun Myndir á líkamanum (t.d. sem líkjast augum)

Lykt: fælir frá Eitur: ertir og fælir frá

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 38

7-7 Skrápdýr Lifa í sjó og ferðast hægt eða alls

ekki neitt um Yfirleitt fimmgeislótt

Stoðkerfi þeirra er skrápur sem vex með dýrinu

Hafa sjóæðakerfi: æðar sem eru fullar af sjó og breyta vökvaþrýstingnum til að geta hreyft útlimina

Hafa sogfætur sem annast hreyfingu og veiði

Algeng í kringum Ísland: krossfiskar, ígulker og sæbjúgu

Hér sést skrápdýrið marflækja

HlíðaskóliHelga SnæbjörnsdóttirGlósur úr Lifandi veröld 39

7-7 Skrápdýr

Krossfiskar: Eru rándýr Nota sogfætur til að ráðast á

bráð, t.d. opna skeljar lindýra Geta látið vaxa nýja

líkamshluta. Algengir hér í fjörum. Krossfiskur er

skrápdýr – fimmgeislótt lögunin

sést vel