Liber mesuesi-kimi11-baza

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

260


9 789928 080578

ISBN: 978-9928-08-057-8



Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

260


9 789928 080578

ISBN: 978-9928-08-057-8

SH

TË

PI

A

BO

TU

ES

E

Kimiamësuesi11

Kimia11 Libër

Irena Kotobello

mësuesiLibër Irena Kotobello

ISBN: 978-9928-08-070-7

www.mediaprint.al

Librat e mësuesit dhe planet mësimore për të gjithë titujt që ne disponojmë, mund t’i gjeni dhe t’i shkarkoni pa pagesë nga faqja e internetit www.mediaprint.alPër më shumë informacion mund të na shkruani në adresën e emailit: [email protected] të na kontaktoni pranë redaksisë në numrin e telefonit: 04 2251 614.

Çmimi 300 lekë

9 789928 080707

KLIKONI KËTU

www.mediaprint.al

04 2258156

Libër mësuesi Kimia 11

Teksti mësimor është hartuar nga: Prof. Dr. Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Kimia 11

Irena Kotobello

Autore: Irena Kotobello

Redaktore gjuhësore:

Dizajni:

Kopertina :

Flaviola Shahinaj

Mirela Ndrita

ISBN: 978-9928-08-070-7Botimi i parë: 2012

Titulli: Libër mësuesi Kimia 11

Shtypi: Mediaprint

©

Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht te zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese

Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi.

Kontaktet:www.mediaprint.alShtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:Kutia Postare 7467 - Tiranë Tel.: 04 4500605

Cel.: 069 40 50 380Tel.: 04 2251 614 Cel.: 069 40 44 441Cel.: 069 20 79 021Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201

[email protected] [email protected] [email protected]

Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në email: [email protected]

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara

“Mediaprint” sh.p.k.

S H T Ë P I A B O T U E S E

Tel.: 04 4500605

VisiDesign

Drejtoi botimin: Anila Bisha

Kimia 11 baza

3

PËRMBAJTJA

Pasqyra e lëndës ..........................................................................................................4

Plani mësimor ......................................................................................................5

Tema: Lidhjet kimike dhe numri i oksidimit ............................................................20

Tema: Reaksionet redoks, oksidimi dhe reduktimi ..............................................25

Tema: Raste të elektrolizës .................................................................................28

Tema: Ushtrime për njehsimin e forcës elektromotore dhe për elektrolizën ..............33

Tema: Përbërjet inorganike dhe organike ...................................................................39

Tema: Gatitja dhe vetitë kimike të alkaneve .......................................................43

Tema: Alkinet, struktura, emërtimi .....................................................................47

Tema: Arenet .............................................................................................................51

Tema: Punë Laboratori. Gtitja dhe vetitë e etenit dhe etinit ......................................56

Tema: Alkoolet ..................................................................................................59

Tema: Gatitja dhe vetitë e alkooleve .......................................................................63

Tema: Fenolet .....................................................................................................69

Tema: Ketonet ..................................................................................................76

Tema: Esteret ..........................................................................................................80

Tema: Aminat ...................................................................................................85

Tema: Vetitë e lyrave ......................................................................................88

Tema: Aminoacidet ............................................................................................92

Tema: Veprimtari praktike. Përgatitja e aspirinës dhe sapunit ...................................96

Tema: Reaksionet e adicionit ...........................................................................100

Kimia 11 baza 4

PASQYRA E LËNDËS Nr Tema Parashikimi Ndërtimi i njohurive Përforcimi 1 Lidhjet kimike dhe

numri i oksidimit Brain Storming Përmbledhje

/pohim/mbështetje Veprimtari praktike

2 Reaksione redoks, oksidimi/reduktimi

Diskutimi i njohurive paraprake

Marrëdhënie pyetje / përgjigje

Tryezë rrethore

3 Rastet e elektrolizës Alfabeti i njëpasnjëshëm

Mendo/puno/shkëmbe mendim në dyshe

Përvijimi i koncepteve

4 Ushtrime për njehsimin e fem dhe elektrolizës

Pyetja sjell pyetjen Grupet e ekspertëve Përmbledhje e strukturuar

5 Përbërjet inorganike/organike

Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe

Lexim përmbledhje në dyshe

Role të specializuara në diskutim

6 Gatitja dhe vetitë fiziko-kimike të alkaneve

Lapsat në mes Ditar 2 pjesësh Rishikim në dyshe

7 Alkanet, struktura, emërtimet


Hartë koncepti Diagrama e Venit

8 Vetitë fiziko-kimike të benzenit

Çfarë e çfarë po tani çfarë


Tryezë e rrumbullakët

9 Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit

Përmbledhje e strukturuar

Mbajtje e strukturuar e shënimeve

Organizues grafik i analogjisë

10 Alkolet Parashikim nga termat

Tabela e pyetjeve, lexim i drejtuar

Marrëdhënie pyetje -përgjigje

11 Gatitja dhe vetitë e alkoleve


V/L/D Harta e konceptit, parashikim nga termat

12 Fenolet Rendit / grupo / emërto

D/D/M D/D/M

13 Ketonet Diskutojmë sëbashku Ditar 3 pjesësh Përvijimi i të menduarit

14 Esteret Përmbledhje e strukturuar

V / L / D Harta e konceptit

15 Aminat Harta semantike Kubimi Reflekto/reflekto/reflekto

16 Vetitë e lyrnave Alfabeti i njëpasnjëshëm


Shikimi shpejtë / empatia

17 Aminoacidet Brain Storming Kubimi Përvijimi i të menduarit

18 Punë laboratori, gatitja e sapunit dhe aspirinës

Marrëdhënie pyetje / përgjigje

Role të specializuara në grup


19 Reaksionet e adicionit


Puna në grup/ Role te specializuara

Përvijimi i koncepteve

Kimia 11 baza

5

Plani mësimor ......................................................

36 javë × 2 orë = 72 orë gjithsej

LINJA: Struktura dhe vetitë e lëndës

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit fitojnë njohuri,

aftësi, qëndrime për lidhjen hibride, forcat ndërmolekulare, strukturën e përbërjeve

organike, hidrokarburet, alkoolet, ketonet, aldehidet, acidet karboksilike, aminat,

aminoacidet, polimeret, karbohidratet, yndyrat, proteinat, duke përdorur faktet,

modelet dhe eksperimentet.

LINJA: Reaksioni kimik

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit fitojnë njohuri,

aftësi, qëndrime për reaksionet kimike redoks dhe aplikimet e tyre në elektrokimi,

jetën e përditshme si dhe për reaksionet karakteristike të përbërjeve organike, si:

reaksionet e shtimit, të eliminimit, zëvendësimit radikalar, zëvendësimit elektrofilik,

zëvendësimit nukleofilik.

Kimia 11 baza 6

Kapitulli Objektivat e kapitullit Temat mësimore dhe objektivat përkatëse

Kapitulli 1

Elektrokimia ( 14 orë)

Elektrokimia Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të përcaktojë në shembuj të reaksioneve redoks:

agjentin reduktues, agjentin oksidues, oksidimin dhe reduktimin;

• të identifikojë në reaksionet që shprehin proceset e fotosintezës dhe të frymëmarrjes qelizore, agjentin oksidues dhe agjentin reduktues, oksidimin dhe reduktimin;

• të përshkruajë në një poster zbatimin e reaksioneve të oksido-reduktimit në fotografi;

• të realizojë praktikisht në rrugë të pavarur, duke zbatuar rregullat e sigurisë, eksperimente që demonstrojnë aftësinë oksiduese në zbritje të halogjeneve (nga klori te jodi);

• të përcaktojë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve, duke përdorur reaksione të zëvendësimit të metaleve;

• të interpretojë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet procesit në një element galvanik dhe atij në një elektrolizer;

• të konstruktojë praktikisht, një element të thjeshtë galvanik (p.sh. elementi zink/bakër);

• të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni mbi evoluimin e baterive, që nga kohët e lashta deri në ditët e sotme;

• të përshkruajë ndërtimin e elektrodës standarde të hidrogjenit;

1.1 Lidhja kimike dhe numri i oksidimit Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ç’është numri i oksidimit Të bëjnë dallimin ndërmjet numrit të oksidimit dhe valencës Të përcaktojë numrin e oksidimit të elementeve në përbërje të

ndryshme 1.2 Oksidim, reduktim, reaksione redoks Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ç’është procesi i oksidimit Të përshkruajë ç’është procesi i reduktimit Të bëjnë dallimin e reaksioneve redoks me reaksionet që s’janë

të tillë. 1.3 Ushtrime për njehsimin e no dhe koeficientëve në barazimet e reaksioneve redoks Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të listojnë rregullat e numrit të oksidimit Të përcaktojnë numrin e oksidimit të elementeve në përbërje të

ndryshme Të rregullojnë barazimin kimik të një reaksioni me metodën

elektronike. 1.4 Punë laboratori – aftësitë oksiduese të halogjenëve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojë eksperimentalisht vetitë oksiduese të atomeve

klor. Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë reduktuese të joneve

jodur Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë oksido-reduktuese të

jometalit dhe joneve të tij.

Kimia 11 baza

7

• të përkufizojë potencialin elektrodik të një elementi;

• të zgjidhë problema që kanë të bëjnë me njehsimin e forcës elektromotore të elementeve galvanike më të përdorshme në jetën e përditshme, duke shfrytëzuar të dhëna të tabelës së potencialeve elektrodike standarde;

• të shkruajë barazimin e përgjithshëm të elektrolizës, kur elektroliti është në gjendje të shkrirë apo të tretur;

• të japë shembuj të përdorimit praktik të elementit galvanik dhe të elektrolizës;

• të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks;

• të përshkruajë brejtjen si proces elektrokimik; • të relatojë, me shkrim ose me gojë, për masat që

merren në jetën e përditshme për mbrojtjen e objekteve nga brejtja;

• të skicojë hartën e koncepteve për elektrokiminë;

1.5 Radha e aktivitetit të metaleve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç’është lidhja metalike. Të shpjegojnë si dobësohet aktiviteti i metaleve në radhën e

aktivitetit të metaleve Të shpjegohet si rritet aktiviteti i joneve të metaleve në radhën

e aktivitetit të metaleve 1.6 Elementi galvanik Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç’është gjysmëelementi galvanik Të përshkruajnë elementin galvanik. Të përcaktojnë procesin e oksidoreduktimit që ndodh në

elektroda. 1.7 Elektroda e hidrogjenit. Potencialet elektrodike standarde Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë si formohet elektroda e hidrogjenit Të përcaktojnë kur elektroda e hidrogjenit luan rolin e katodës

dhe kur atë të anodës. Të matin forcën elektromotore që lind në elementin galvanik me

elektrodën e hidrogjenit. 1.8 Elektroliza Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ndërtimin e aparatit të elektrolizës Të përshkruajnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në

gjendje të shkrirë. Të përshkruajnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në

tretësirë ujore. 1.9 Elektroliza në raste të veçanta Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në

tretësirë ujore me mbetje oksiacide.

Kimia 11 baza 8

Të shpjegojnë procesin e elektrolizës me anoda të tretshme. Të bëjnë dallimin e procesit të elektrolizës me anoda aktive dhe

inerte. 1.10 Ushtrime për njehsimin e forcës elektromotore dhe për elektrolizën Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të njehsojnë forcën elektromotore të një elementi galvanik. Të përcaktojnë produktet e elektrolizës së tretësirës ujore të

elektrolitit me mbetje hidracide. Të përcaktojnë produktet e elektrolizës së tretësirës ujore të

elektrolitit me mbetje oksiacide. 1.11 Akumilatori dhe pilat e thata Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë përse shërbejnë akumulatorët. Të përshkruajnë akumulatorin acid të plumbit Të argumentojnë reaksionet që ndodhin në katodë dhe anodë

gjatë funksionimit të akumulatorit. 1.12 Brejtja e metaleve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç’është brejtja. Të përshkruajnë procesin elektrokimit të brejtjes. Të listojnë disa nga masat mbrojtëse 1.13 Test Të kontrollohen njohuritë e marra në kapitullin e elektrokimisë. 1.14 Projekt

KAPITULLI

2

KAPITULLI 2 Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të përcaktojë të përbashkëtat dhe ndryshimet

ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare; • të dallojë orbitalet molekulare sigma dhe pi; • të japë kuptimin hibridizim, orbital hibrid;

2.1 Orbitalet atomike dhe orbitalet molekulare Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojë ç’është orbital atomik s Të shpjegojnë ç’është orbital atomik p Të përshkruajnë formimin e orbitalit molekular

Kimia 11 baza

9

Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular

(13 orë)

• të përshkruajë teorinë e Polingut për hibridizimin;

• të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 në përbërjet inorganike (p.sh.: BeCl2, BF3, SiH4);

• të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 në përbërjet e karbonit;

• të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për tipat e ndryshëm të hibridizimit sp, sp2, sp3;

• të përshkruajë bashkëveprimin dipol-dipol, forcat e Londonit në molekulat jopolare, lidhjen hidrogjenore si forca të bashkëveprimit molekular;

• të argumentojë forcat e bashkëveprimit ndërmolekular, duke u nisur nga të dhëna eksperimentale për pikat e vlimit të substancave të ndryshme;

• të skicojë hartën e koncepteve për hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular;

• të përgatitë një referat shkencor me temë: “Figura të shquara dhe kontributet përkatëse në njohjen shkencore të strukturës kimike të lëndës”. ( Dalton, Tomson, deri te Poling).

2.2 Ndërprerja boshtore e orbitaleve atomike: lidhje σ Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë formimin e lidhjes σ të orbitalit molekular të

ndërprerjes s-s Të shpjegojnë formimin e orbitalit molekular p-p Të përshkruajnë formimin e orbitalit molekular s-p 2.3 Hibridizimi i orbitaleve atomike Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të formulojnë ç’është hibridizimi. Të shpjegojnë pse disa elemente kanë valencë vetëm në gjendje

të ngacmuar Të përshkruajnë tipin e hibridizimit sp nëpërmjet shembujve. 2.4 Llojet e hibridizimit dhe forma gjeometrike e molekulave Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë formimin e lidhjeve në molekula të ndryshme

nëpërmjet hibridizimit sp2

Të shpjegojnë formimin e lidhjeve në molekula të ndryshme të hibridizimit sp3

Të bëjnë dallimet ndërmjet tipeve të hibridizimit. 2.5 Ndërprerja anësore e orbitaleve atomike: lidhje π (pi)

Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse në disa molekula atomet lidhen ndërmjet tyre

me lidhje shumëfishe Të përshkruajnë si formohet lidhja π. Të tregojnë nëpërmjet shembujve se çfarë hibridizimi krijon

lidhja π. 2.6 Ushtrime për formën gjeometrike të molekulave

Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës të tipit AB2. Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës së tipit A2B

nëpërmjet shembujve.

Kimia 11 baza 10

Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës së tipit AB3 nëpërmjet shembujve.

2.7 Polarizimi i lidhjes kimike dhe elektronegativiteti Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet:

Të shpjegojnë si formohet lidhja në një molekulë me dy atome të të njëjtit lloj.

Të formulojnë se çfarë është elektronegativiteti. Të shpjegojnë nëpërmjet shembujve se çfarë është lidhja polare. 2.8 Forcat e bashkëveprimit ndërmolekular Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë ç’janë forcat e Van der Valsit. Të shpjegojnë çfarë janë forcat e Londonit. Të bëjnë ndryshimin e forcave të Van der Valsit ndërmjet

molekulave polare dhe jopolare. 2.9 Lidhja hidrogjenore Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse disa përbërje inorganike dyjare që përmbajnë

hidrogjen janë në gjendje të ndryshme agregate. Të shpjegojnë formimin e lidhjes hidrogjenore. Të argumentojnë vendin që zë lidhja hidrogjenore ndërmjet

forcave të Van Der Valsit dhe lidhjeve kimike. 2.10 Lidhja hidrogjenore dhe vetitë fizike të substancave Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse uji në kushte të zakonshme është gaz, kurse

kloruri I hidrogjenit është substancë e gaztë. Të shpjegojnë rritjen e temperaturave të vlimit të përbërjeve me

lidhje hidrogjenore. Të shpjegojnë formimin e lidhjeve hidrogjenore nëdërmjet

substancave me molekulat e ujit.

Kimia 11 baza

11

2.11 Ushtrime për momentin dipolar dhe vlerësimin e temperaturës së vlimit Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të njehsojnë moment dipolar të molekulave. Të shpjegojnë pse temperature e vlimit të ujit është më e lartë se

temperature e vlimit të florurit të hidrogjenit. Të renditin molekulat nëpërmjet shembujve sipas rritjes së

temperaturave të vlimit. 2.12 Test 2.13 Projekt

KAPITULLI

3 Hidrokarburet

(12 orë)

KAPITULLI 3 – Hidrokarburet Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të japë kuptimet: hidrokarbur, alkan, cikloalkan,

alken, alkin, aren; • të realizojë në rrugë eksperimentale, duke

ndjekur rregullat e sigurisë, hetimin e elementeve përbërës në përbërjet organike;

• të përgatitë në laborator etenin, etinin; • të demonstrojë në rrugë eksperimentale vetitë e

etenit, etinit; • të shkruajë formulat e përgjithshme për alkanet,

cikloalkanet, alkenet, alkinet dhe arenet; • të përdorë formulat molekulare dhe të strukturës

për të paraqitur hidrokarburet me varg normal dhe të degëzuar, deri në 10 atome karboni;

• të përdorë nomenklaturën e IUPAC për të shkruar dhe emërtuar hidrokarburet alifatike dhe aromatike;

3.1 Objekti i kimisë organike Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse kimia organike u quajt e karbonit. Të listojnë ndryshimet ndërmjet përbërjeve organike dhe

inorganike. Të interpretojnë nëpërmjet reaksioneve kimike ngjashmëritë

ndërmjet përbërjeve inorganike dhe organike. 3.2 Hetimi i elementeve C, H dhe N Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të realizojnë me rrugë eksperimentale Hetimin e elementit C; Hetimin e elementit hidrogjen Hetimin e elementit azot. 3.3 Alkanet. Emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të argumentojnë pse formula e përgjithshme e alkaneve është

CnH2n+2. Të emërtojnë një alkan me varg të drejtë dhe të degëzuar. Të shpjegojnë ç’është izomeria e vargut dhe skeleti karbonik

Kimia 11 baza 12

• të dallojë izomerinë e vargut, të pozicionit dhe gjeometrike për hidrokarburet, deri në 7 atome karboni;

• të shkruajë dhe emërtojë izomerët e strukturës, të pozicionit dhe ato gjeometrikë, deri në 7 atome karboni;

• të bëjë modelojë me mjete rrethanore izomerët e strukturës për heptanin, duke i emërtuar ato;

• të tregojë lidhjen gjinore ndërmjet alkaneve, alkeneve, alkineve, areneve nëpërmjet shkrimit të barazimeve kimike për reaksionet përkatëse;

• të zgjidhë situata problemore që lidhen me njehsime me formulat kimike të hidrokarbureve (të nxjerrë formulën molekulare kur jepen përqindjet e elementeve përbërës ose raportet në masë dhe anasjellas);

• të skicojë hartën e koncepteve për hidrokarburet;

• të përgatitë një esse për rolin e hidrokarbureve në jetën e përditshme, pakësimi i burimeve dhe perspektiva e ardhme energjetike;

• të diskutojë, duke u bazuar në burime të ndryshme informacioni (botime, media, internet, intervista), për karburantet në Shqipëri dhe ndikimet në mjedis.

3.4 Veti të e alkaneve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të njihen me vetitë fizike të alkaneve. Të listojnë mënyrën e gatitjes së alkaneve. Të emërtojnë izomeret e pozicionit që fitohen gjatë reaksioneve

të zëvendësimit. 3.5 Alkenet. Emërtimi Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë termin hidrokarbur i pangopur dhe pse formula e

përgjithshme e alkeneve është CnH2n. Të emërtojnë sipas rregullave të emërtimit alkenet me varg të

drejtë dhe të degëzuar. Të shpjegojnë pse alkenet japin izomeri pozicioni, vargu dhe

gjeometrike. 3.6 Gatitja dhe veti të e alkeneve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shkruajnë reaksionet e gatitjes së alkeneve nëpërmjet

reaksioneve të eliminimit. Të shpjegojnë vetitë kimike të alkeneve nëpërmjet reaksioneve

të adicionit. Të shpjegojnë adicionin nëpërmjet rregullës së Markovnikovit. 3.7 Akadienet dhe alkinet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse formula e alkadieneve është CnH2n-2 si

përbërje me dy lidhje dyfishe. Të shpjegojnë pse formula e përgjithshme e alkineve është

CnH2n-2 si përbërje me lidhje trefishe. Të emërtojnë sipas rregullave të emërtimit alkinet. 3.8 Veti të e alkineve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë eksperimentin e përftimit të etinit. Të shpjegojnë vetitë kimike të alkeneve nëpërmjet reaksioneve

Kimia 11 baza

13

të adicionit. Të argumentojnë pse alkinet me lidhje trefishe në pozicionin – 1

japin reaksione zëvendësimi. 3.9 Arenet. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë strukturën e benzenit. Të emërtojnë homologët e benzenit sipas rregullave të

emërtimit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve tipet e reaksioneve. 3.10 Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë gatitjen e etenit dhe të etinit. Të demonstrojnë djegien e etenit dhe të etinit dhe krahasimin

ndërmjet tyre. Të provojnë pangopshmërinë e alkeneve dhe alkineve me Br2

dhe KMnO4. 3.11 Punë e drejtuar, ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përcaktojnë me formulat e hidrokarbureve nëpërmjet

njehsimeve stekiometrike. Të emërtojnë hidrokarburet sipas rregullave të emërtimit. Të njehsojnë nëpërmjet njehsimeve stekiometrike sasitë e

substancave që përftohen nga vetitë kimike të hidrokarbureve. 3.12 Ushtrime përmbledhëse Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të kontrollohen njohuritë e marra në kapitullin e

hidrokarbureve.

3.13 Test

Kimia 11 baza 14

KAPITULLI 4

Grupet funksionore në përbërjet

organike (12 orë)

KAPITULLI 4 Grupet funksionore në përbërjet organike Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të përkufizojë grupin funksionor

(―OH, ―CHO, │ ―CO, ―COOH, ―O ―, ―NH2 , ― COO ―) si përcaktues të vetive të substancave organike;

• të argumentojë strukturën e grupit funksionor │ (―OH, ―CHO, ―CO, ―COOH, ―O ―, ―NH2 , ― COO ―) nga pikëpamja e lidhjes kimike dhe veçorive që sjell ky grup në vetitë e përbërjeve organike;

• të klasifikojë alkoolet, në varësi të tipit të karbonit me të cilin lidhet grupi funksionor, acidet karboksilike në varësi të numrit të grupeve funksionore dhe të ngopshmërisë;

• të hetojë në rrugë eksperimentale alkoolet, aldehidet, acidet karboksilike;

• të përgatitë në laborator etanalin, acidin etanoik, aspirinën dhe sapunet;

• të përshkruajë në rrugë eksperimentale vetitë e etanalit, acidit etanoik;

• të tregojë prejardhjen e aminave nga amoniaku; • të klasifikojë aminat si parësore, dytësore,

tretësore; • të realizojë modelime dhe simulime përmes

kompjuterit për strukturat kimike të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike,

4.1 Alkoolet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të bëjnë klasifikimin e alkooleve në disa mënyra. Të emërtojnë alkoolet sipas rregullave të emërtimit. Të shkruajnë reaksionet e formimit të përfaqësuesve të

alkooleve. 4.2 Vetitë e alkooleve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të alkooleve. Të shpjegojnë mënyrën e gatitjes së alkooleve. Të argumentojnë vetitë fizike të alkooleve nëpërmjet

reaksioneve të zëvendësimit. 4.3 Eteret, gatitja dhe vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të argumentojnë pse formula e shumës së etereve është

( )n 2n 1 2OC H + − .

Të emërtojnë eteret sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve gatitjen e etereve. 4.4 Fenolet. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë strukturën e fenolëve. Të emërtojnë homologët e fenolëve sipas rregullave të

emërtimit. Të përshkruajnë vetitë kimike të fenolëve nëpërmjet

reaksioneve. 4.5 Aldehidet. Gatitja dhe emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit funksionor karbonilik të

aldehideve. Të emërtojnë aldehidet sipas rregullave të emërtimit.

Kimia 11 baza

15

etereve, estereve, aminave; • të bëjë emërtimin sipas IUPAC të përfaqësuesve

të ndryshëm të alkooleve, fenoleve, etereve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike, estereve, aminave, kur jepet formula kimike dhe anasjellas, në përbërës me deri në 7 atome karbon;

• të relatojë me shkrim për rëndësinë praktike të përfaqësuesve më të rëndësishëm të përbërjeve organike (metanol, etanol, glicerinë, etanal, propanon, acid metanoik, acid etanoik, acid laktik), duke u bazuar në të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme të informacionit;

• të relatojë me shkrim për historikun e zbulimit të një medikamenti mjekësor (p.sh., të aspirinës).

Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të aldehideve nëpërmjet reaksioneve.

4.6 Alkanonet ose ketonet. Gatitja dhe emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit funksionor karbonilik të

ketoneve. Të emërtojnë ketonet sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të ketoneve

nëpërmjet reaksioneve. 4.7 Acidet karboksilike. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit karboksilik të acideve dhe

klasifikimin e acideve. Të emërtojnë acidet sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të acideve. 4.8 Esteret Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse esteret janë izomere me acidet karboksilike. Të bëjnë emërtimin sistematik të estereve. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të estereve nëpërmjet

reaksioneve. 4.9 Aminat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë aminat dhe të përcaktojnë grupin funksionor të

tyre. Të emërtojnë aminat sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë e aminave nëpërmjet

reaksioneve. Ushtrime Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë formulat e përbërjeve organike me oksigjen

Kimia 11 baza 16

nëpërmjet njehsimeve stekiometrike. Të emërtojnë përbërjet organike kur janë dhënë formulat dhe

anasjelltas. Të njehsojnë nëpërmjet njehsimeve stekiometrike sasitë e

substancave që marrin pjesë në reaksion dhe fitohen si produkte.

4.10 Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit vetitë e fenolëve. Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit dhe të shkruajnë

reaksionin për vetitë e alkooleve. Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit dhe të shkruajnë

reaksionin për vetitë e acideve. 4.11 Punë e drejtuar, problema të zgjidhura. 4.12 Projekt

KAPITULLI 5

Biokimia (9 orë)

KAPITULLI 5

Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të përshkruajë karbohidratet dhe lyrat; • të klasifikojë karbohidratet në monosakaride,

disakaride dhe polisakaride; • të klasifikojë lyrat në: bimore, shtazore dhe

sipas ngopshmërisë; • të shkruajë formulat molekulare dhe strukturore

për fruktozën, glukozën dhe formulat molekulare për sakarozin, amidonin, celulozën;

• të përcaktojë kuptimet: aminoacid, lidhje peptidike, peptid dhe proteinë;

• të realizojë në rrugë eksperimentale hetimin dhe vetitë e proteinave;

• të bëjë një esse, mbi bazën e të dhënave të grumbulluara nga burime të ndryshme

5.1 Lyrat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë lyrat sipas gjendje agregate dhe të bëjnë

emërtimin e tyre. Të listojnë përdorimin e lyrave. Të përshkruajnë formimin e një trigliceridi si reaksion

esterifikimi ndërmjet propantriolit dhe lyrave. 5.2 Vetitë e lyrave Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të lyrave. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve kimike vetitë kimike të

lyrave të çngjyrosjes së ujit të bromit dhe KMnO4. Të përshkruajnë reaksionin e formimit të sapunit. 5.3 Aminoacidet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë dhe të klasifikojnë aminat. Të shkruajnë reaksionin e formimit të aminoacideve.

Kimia 11 baza

17

informacioni, për efektet pozitive dhe negative në organizmin e njeriut të karbohidrateve, yndyrnave, proteinave;

• të realizojë në grup, një projekt mësimor për proceset kimike në fusha të ndryshme të veprimtarisë shoqërore (industri, bujqësi, mjekësi etj.) në vendin tonë.

Të përshkruajnë vetitë e aminoacideve sipas llojit të aminoacidit.

5.4 Proteinat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç’janë proteinat. Të listojnë strukturat e proteinave. Të klasifikojne proteinat nga pikëpamja kimike dhe biologjike. 5.5 Karbohidratet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë karbohidratet. Të shkruajnë reaksionin e oksidimit të glukozës si aldoz. Të përshkruajnë hidrolizën e disakarideve dhe polisakarideve. 5.6 Sapuni dhe aspirina Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht përgatitjen e aspirinës. Të demonstrojnë eksperimentalisht përgatitjen e sapunit. Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë e sapunit. 5.7 Hetimi i proteinave Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojnë vetitë e proteinës me reaktivin e Bjurelit. Të demonstrojnë vetitë e proteinës me alkool, acid, bazë dhe

nxehje. 5.8 Punë e drejtuar, ushtrime të zgjidhura 5.9 Test 1

KAPITULLI 6

Tipat e reaksioneve në

KAPITULLI 6 Tipat e reaksioneve në kiminë organike Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: • të formulojë kuptimet për reaksionin e shtimit,

të eliminimit, zëvendësimit radikalar, zëvendësimit elektrofilik, zëvendësimit nukleofilik;

6.1 Reaksionet e zëvendësimit radikalor Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të formulojnë ç’janë reaksionet e zëvendësimit. Të përshkruajnë reaksionet e zëvendësimit radikalar si

karakteristike për alkanet nëpërmjet një shembulli. Të përshkruajnë si formohet një radikal. 6.2 Reaksionet e adicionit

Kimia 11 baza 18

kiminë organike

(12 orë)

• të japë kuptimin grimcë elektrofilike me substrakt benzenin dhe grimcë nukleofile me substrakt alkoolin;

• të japë shembuj reaksionesh ku janë shtuar /eliminuar H2, Cl2, H2O, HCl (pa përshkruar mekanizmin e reaksionit);

• të listojë përbërjet që japin reaksione zëvendësimi radikalar, zëvendësim nukleofilik dhe zëvendësim elektrofilik;

• të shkruajë barazimet kimike për shembuj të thjeshtë reaksionesh të zëvendësimit radikalar, zëvendësimit nukleofilik, zëvendësimit elektrofilik;

• të përshkruajë reaksionet redoks në kalimet nga alkoolet në aldehidet (ketonet) deri tek acidet karboksilike dhe anasjellas, me anë të hidrogjenimit dhe dehidrogjenimit;

• të përshkruajë reaksionin e polimerizimit; • të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet

kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike;

• të dallojë monomerin, njësinë strukturore në një polimer;

• të shkruajë reaksionet e formimit të polimerëve polieten, polipropen, pvc;

• të hartojë një esse mbi përdorimet praktike të polimerëve polieten, polipropen, pvc. dhe rolin e tyre në mjedis;

• të realizojë një projekt kurrikular me temë: “Kariera në fushën e kimisë” .

Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë ç’janë reaksionet e adicionit. Të shpjegojnë mekanizmin e prishjes së lidhjes shumëfishe për

të formuar përbërje të ngopura. Të shpjegojnë adicionin tek alkenet dhe alkinet sipas

Makornikovit. 6.3 Reaksionet e eliminimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: - Të formulojnë reaksionet e eliminimit. - Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve shembuj reaksionesh

eliminimi. - Të përshkruajnë përftimin e alkineve në dy shkallë nëpërmjet

eliminimit të përbërjeve organike të ngopura. 6.4 Reaksionet e polimerizimit Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë ç’janë reaksionet e polimerizimit. Të përshkruajnë reaksionet e polimerizimit si tip i veçantë i

reaksioneve të adicionit. Të bëjnë dallimin ndërmjet monomereve dhe polimerive përsa i

përket ngjashmërisë. Të shpjegojnë kalimin nëpër tre shkallë të polimerizimit të

etenit. 6.5 Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të përkufizojnë reaksionet e zëvendësimit elektrofilik. Të shpjegojnë ndarjen heterolitike të elektroneve. Të shpjegojnë mekanizmin e reaksionit të zëvendësimit

elektrofilik. 6.6 Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë ç’janë reaksionet e zëvendësimit nukleofilik. Të shpjegojnë ç’është reaksioni nukleofilik.

Kimia 11 baza

19

Të përshkruajnë mekanizmin e reaksionit nukleofilik. 6.7 Reaksionet e oksidimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë reaksionet e oksidimit. Të listojnë rregullat e përcaktimit të numrave të oksidimit. Të përcaktojnë nëpërmjet shembullit koeficientet në një

reaksion redoks. 6.8 Reaksionet e reduktimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë reaksionet e reduktimit. Të përcaktojnë cilët reaksione janë reaksione reduktimi

nëpërmjet shembujve. Të identifikojnë skematikisht një reaksion reduktimi. 6.9 Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht oksidimin e alkooleve me

aldehide. Të provojnë eksperimentalisht reaksionin e pasqyrës. Të demonstrojnë eksperimentalisht gatitjen e acetonit. 6.10 Ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përcaktojnë tipet e reaksioneve. Të gjejnë formulat e përbërjeve të reduktuara me anë të

njehsimeve stekiometrike. Të kryejnë njehsime për reduktimin e substancave. 6.11 Provoni veten 6.12 Projekt

Kimia 11 baza 20

TEMA: LIDHJET KIMIKE DHE NUMRI I OKSIDIMIT

OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të:

• Të tregojnë ç’është numri i oksidimit dhe ç’janë lidhjet kimike • Të krahasojnë numrin e oksidimit me valencën në lloje të ndryshme lidhjesh

kimike • Të listojnë të gjitha llojet e lidhjeve kimike • Të argumentojnë mbi mënyrën e realizimit të lidhjeve kimike

KONCEPTET KRYESORE Lidhje kimike, lidhje kovalente, lidhje kovalenete polare, lidhje jonike, elktrovalencë, kovalencë, numër oksidimi

Struktura e Mësimit

Fazat e strukturës

Strategjitë mësimore

Veprimtaritë e nxënësve

Organizimi i nxënësve

Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive

Përmbledhje pohim mbështetje

Ndërtimi i shprehive Studimore

Punë me grupe

Përforcimi Veprimtari praktike

Nxitja e diskutimit Punë individuale

Mjetet e punës:teksti, shkumësa, letra formati PARASHIKIMI:5’ Brain storming në dyshe Mësuesi :

Prezantoj para nxënësve temën e mësimit Lidhjet kimike dhe numri i oksidimit

U kërkoj nxënësve që në grupe dyshe në letra formati të realizojnë stuhi mendimesh

Mendimet e tyre në dyshe kalojnë më pas në diskutim me të gjithë klasën Të gjitha mendimet hidhen në tabelë

Kimia 11 baza

21

Lidhje kimike

Bashkërenditësevalencë

Çifte elektronike

janë forca që mbajnë atomet në molekula

midis atomeve

midis molekulave

lidhje jonike (jone)

Kovalentekovalente polare

NDËRTIMI I NJOHURIVE 30’ Pohim –mbështetje Mësuesi: Kjo teknikë synon në dhënien e pohimit bazë dhe mbështetjen e këtij pohimi me

anë të fakteve, statistikave, analizave, të dhënave e shembujve përkatës Në lidhje me këtë: 1- Ndahen nxënësit në grupe të vogla me 2-3 nxënës secili 2- Lexojnë me kujdes informacionin e tekstit 3-U jepen nxënësve disa tabela në një format të tillë, ku ata do të orientohen në mënyrën e dhënies së përgjigjeve dhe arsyetimeve përkatëse

Pyetja kryesore Ç’është numri i oksidimit Pohimi përgjigjja Fakte Përbërje të ndryshme që lidhen në lidhje kimike Statistika Informacione të sakta në lidhje me lidhjen kimike Shembuj shembuj të ndryshëm Autoriteti i ekspertit Analizë e pohimit bazë Logjika dhe arsyetimi Nxjerrje konkluzionesh dhe përfundimesh

Ju lë kohë nxënësve rreth 10’ Kaloj me kujdes tek secili grup dhe orientoj ata në punën e tyre Diskutoj së bashku me nxënësit dhe ndërkohë mendimet e tyre hidhen në tabelë

Kimia 11 baza 22

Pyetje: Ç’është numri i oksidimit?

Pohim Mbështetje (në lidhej me pohimin bazë ) Hapi 1

Fakte : Atomet e H dhe O lidhen bashkë në molekulën e H2O Atomet e metaleve lidhen me atomet e jometaleve në molekula Atomet e H lidhen me atomet e jometaleve S, N, P, F, J, Cl etj., në

molekula Atomet e metaleve lidhen me atomet e O në molekula Atomet e jometaleve lidhen me atomet e O në molekula etj. Dy ose më shumë atome lidhen me njëri-tjetrin në molekula

Hapi 2 Statistika:

Lidhja kimike realizohet me: Çifte elektronike të përbashkët Midis joneve me shenjë të kundërt

lidhje kovalente lidhje jonike kovalente polare kovalente e pastër midis dy atomeve midis dy atomeve të njëjtë të ndryshëm

Hapi 3 Shembuj

Përbërje me lidhje kovalente të pastër H2 , O2 , N2 , F2 ,Cl2, J2, Br2 ,O3 , P4, S8

Përbërje me lidhje kovalente polare. Në përgjithësi realizohet midis

Numri i oksidimit është valenca e një atomi e shoqëruar me shenjë

Valenca përfaqëson nr. e lidhjeve kimike që ka formuar një atom i lidhur

në molekulë ose kristal

Kimia 11 baza

23

jometaleve me njëri-tjetrin NH3, H2O, HCl ,PCl3, SF4, H2S, SO2, P2O5 etj. Përbërje me lidhje jonike, në përgjithësi kjo lidhje realizohet midis një

metali tipik dhe një jometali tipik NaCl, NaBr, CaCl2, CaO, Na2O, NaNO3 , K2SO4 etj

Hapi 4 Autoriteti i ekspertit • Natyra e lidhjes kimike është një e vetme dhe nuk ka ndryshime parimore në

mekanizmin e formimit të lidhjeve kovalente, kovalente polare dhe jonike. Këto dallohen vetëm nga shkalla e polarizimit të resw elektronike të përbashkët. Kur polarizimi mungon, lidhja është kovalente e pastër, kur polarizimi është i vogël, lidhja quhet kovalente polare dhe kur polarizimi është i madh lidhja quhet jonike.

Llogjika dhe arsyetimi Numri i oksidimit është nr. i çifteve elektronike që zhvendosen pjesërisht ose

plotësisht nga një atom tek tjetri

Lidhje kovalente e pastër Lidhje kovalente polare Lidhje jonike

Midis çifteve të përbashkët

Dy atomeve të njëjtë

Dy jometale të njëjtë 0∆ =En Molekula polare

Çifti vendoset në mes

dhe i takon njëkohësisht të dy atomeve

H H|

Kovalenca = 0 n.o = 0

Midis çifteve të përbashkët

Dy atomeve të ndryshëm që kanë shumë elektrone në shtresën e jashtme

Dy jometale të ndryshëm 1.7∆ ≤En Molekula e polarizuar

drejt elementit më elektronegativ

Çifti zhvendoset pjesërisht drejt elementit më elektronegativ

H Clδ δ+ −

H Cl+ − Valenca =Kovalencën= 1 (nr. i çifteve të përbashkët që krijohen gjatë lidhjes )

Midis joneve Dy atomeve që kanë

ndryshim të madh në numrin e elektroneve në shtresën e jashtëme

Një metali dhe një jometal

1.7∆ ≥En Molekula shume e

polarizuar, formohen jonet

Çifti zhvendoset plotësisht drejt elementit elektronegativ

Na Cl+ −

Valenca=Elektrovalencën =1 (nr. i elektroneve që jepen dhe merren )

Kimia 11 baza 24

PËRFORCIMI 5’ veprimtari praktike: Mësuesi:

Duke patur parasysh që numri i oksidimit është valenca e shoqëruar me shenjë dhe shpreh numrin e çifteve elektronikë që zhvendosen pjesërisht ose plotësisht, përcaktoni numrat e oksidimit në përbërjet e mëposhtme: H2O, CaF2, H2S, KCl, MgCl2

Cl- Ca2+ Cl- no 0=∑

H+ O2-

H+

no 2 2 0= + − =∑

Vlerësimi i nxënësve

Për përgjegjësinë e punës në grup Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre për të konceptuar numrin e oksidimit

dhe lidhjen kimike Aftësia për të krahasuar dhe analizuar lidhjet kimike me njëra-tjetrën

Kimia 11 baza

25

TEMA: REAKSIONET REDOKS, OKSIDIMI DHE REDUKTIMI

OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

• Të identifikojnë një reaksion redoks nga një reaksion jo redoks • Të përshkruajnë procesin e oksidimit dhe procesin e reduktimit

• Të specifikojnë saktë agjentët oksidues dhe agjentët reduktues KONCEPTET KRYESORE Oksidim, reduktim, agjent oksidues, agjent reduktues, reaksion redoks


Fazat e strukturës

Strategjitë mësimore

Veprimtaritë e nxënësve


Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake

Diskutimi i ideve Punë me klasën


Marrëdhënie pyetje-përgjigje


Punë me grupe

Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja e diskutimit Punë individuale

Mjetet e punës:lapsa me ngjyra, letra formati, libri PARASHIKIMI: 5’ Diskutimi i njohurive paraprake Mësuesi:

Kërkoj nga nxënësit që të grupohen në dyshe Përgatis disa fletë pune për secilën dyshe Në secilën fletë pune paqes dy grupe reaksionesh

0 0 3 22 2 3Fe O Fe O+ −+ → 2NaOH HCl NaCl H O+ → +

2 2Zn HCl ZnCl H+ → + ( )2 2CaO H O Ca OH+ →

3 2 2NH N H→ + 2 3 2 2H SO SO H O→ +

Kimia 11 baza 26

Ndarja në dy grupe e reaksioneve kimike, sigurisht është me një synim të caktuar

Vazhdoj më tej në fazën e ndërtimit të njohurive NDËRTIMI I NJOHURIVE 30’ Marrëdhënie pyetje-përgjigje Mësuesi: Kërkoj nga nxënësit të përcaktojnë numrat e oksidimit të reaksioneve kimikë Ju jap mundësinë nxënësve të punojnë për rreth 10’ Më pas fillojmë të diskutojmë së bashku Përcaktojmë së bashku numrat e oksidimit duke i paraqitur në dërrasën e zezë

0 0 3 22 2 3Fe O Fe O+ −+ → 1 1 1 1 1 1 1 2

2Na OH H Cl Na Cl H O+ − + − + − + −+ → +

0 1 1 2 1 02 2Zn H Cl Zn Cl H+ − + −+ → + ( ) 12 2 1 2 2

2 2Ca O H O Ca OH −+ − + − ++ →

3 1 0 03 2 2N H N H− + → + 1 4 2 4 2 1 2

2 4 2 2H S O S O H O+ + − + − + −→ +

Mësuesi: Çfarë vini re ? Nxënësi: Vëmë re se ka dy grupe reaksionesh, reaksione në të cilat nuk ndryshon numri i oksidimit dhe reaksione në të cilat ndryshon numri i oksidimit Mësuesi: Si do quhen këto reaksione kimikë Nxënësi: Reaksionet të cilat shoqërohen me ndryshim të numrit të oksidimit quhen “reaksione redoks”. Mësuesi: Çfarë ndodh në një reaksion redoks, le të marrim një shembull

0 1 1 2 1 02 2Zn H Cl Zn Cl H+ − + −+ → +

o 2Zn 2e Zn− +− → oksidim, agjenti reduktues

022H 2e H+ −+ → reduktim, agjenti oksidues

Mësuesi: Ka rëndësi nr. i elektroneve që jepen dhe merren gjatë reaksionit redoks?

Kimia 11 baza

27

Nxënësi: Nr. i elektroneve që jepen të jetë i barabartë me ato që merren. Po është e rëndësishme që në një reaksion redoks numri i elektroneve të dhëna nga agjenti reduktues gjatë procesit të oksidimit të jetë i barabartë me nr. e elektroneve të marra nga agjenti oksidues gjatë procesit të reduktimit

0Zn 2e−− 2Zn+

2H+ 2e−+ 02H

Pra, është e rëndësishme të themi që oksidimi dhe reduktimi janë dy procese të lidhur fort midis tyre, pa oksidim s’ka reduktim dhe anasjellas, pa reduktim s’ka oksidim.

PËRFORCIMI 5’ Tryeza rrethore Mësuesi:

Ndaj klasën në disa grupe në varësi të rreshtave (ose i vendos në formë rrumbullake)

Kërkoj që loja duhet të mbështetet në reaksionet redoks Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë lojën i pari, i jap një letër dhe

laps, dhe kërkoj të shkruajnë një substancë kimike p.sh. hekur, squfur, azot Pasi plotësohet nga nxënësi i parë, letra paloset dhe i jepet shokut pasardhës në

mënyrë që të vazhdojë në plotësimin e idesë (që duhet të jetë reaksion kimik) Në fund të kësaj loje nxënësi i fundit hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e

paraqitura I takon nxënësit të fundit të tregojë nëse reaksioni do të jetë apo jo redoks

Minitest: Tregoni nëse reaksionet e mëposhtme janë apo jo redoks

2 2 2K S H O KOH H S+ → + 2 4 4 2Cu H SO CuSO H+ → +

2 2 2 3Na O CO Na CO+ →


Për përgjegjësinë e punës në grup Për përcaktimin e saktë të numrave të oksidimit Aftësia për të dalluar një reaksion redoks nga një reaksion joredoks Aftësia për të përshkruar një gjysmë reaksion oksidimi dhe reduktimi

Kimia 11 baza 28

TEMA: RASTE TË ELEKTROLIZËS

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje:

• Të shkruajnë reaksionet për secilën elktrodë • Të përshkruajnë produktet e elektrolizës për raste të ndryshme • Të shkruajnë saktë reaksionin e përgjithshëm të elektrolizës • Të argumentojnë mbi mjedisin që përftohet gjatë elektrolizës së tretësirave

ujore të elektrolitëve të ndryshëm KONCEPTET KRYESORE: elektrolizë, elektrolit, mbitension, radhë aktiviteti, elektrodë


Fazat e strukturës

Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve


Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm

Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën



Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë me grupe

Përforcimi Përvijimi i koncepteve

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me dyshe

Mjetet e punës fletë të bardha, lapsa me ngjyra, teksti PARASHIKIMI: 10’ Alfabeti i njëpasnjëshëm

I jepet secilit nxënës një kopje e alfabetit të njëpasnjëshëm i paplotësuar Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një term, një fjalë, një veti në mënyre

rastësore sipas shkronjave të alfabetit Pasi secili e plotëson, e këmben alfabetin me shokun ngjitur dhe ky veprim

përsëritet disa herë zinxhir për rreth 5 min

Kimia 11 baza

29

A Anodë Anione Aktiv

B Burim rryme

P Platini Përcjellës

O Oksidim

D

DH

E Elektroda Elektrolit Elektrolizier Energji

R Reaksion Radhë aktivitet Reduktim

F Fortë

Gj Gjysmë reaksion

H Hidrogjen

J Jone pozitivë negativë

L Lëvizje e drejtuar

K Katodë Katione

P Produkt elektrolize

G

T

Q Qark i jashtëm brendshëm

Sh Shkrirë Shpërbashkim Shkarkohet

Z Zink

V Volt

N

M Mbitension

Y

Ndërtimi i njohurive Mendo /shkëmbe mendim /puno në dyshe Mësuesi:

Organizoj nxënësit në dyshe Përgatis fletë pune për secilën dyshe Secila fletë pune përmban një pyetje, e cila kërkon përgjigje nga nxënësit

Pyetja Përgjigjja përkatëse Elektroliza e

( )t4ZnSO


( )t2CaCl


( )2 4 tH SO

Orientoj nxënësit për gjithçka që ata mund të jenë të paqartë Nxënësit duke punuar me tekstin dhe duke u bazuar në njohuritë e mësimit të

kaluar japin përgjigjet përkatëse Në fund nxënës të ndryshëm paraqesin punët e tyre

Kimia 11 baza 30

DYSHJA E PARË


( )t4ZnSO

A(+) K(-)

→ H2O→ H+ + OH-

→ ZnSO4 →Zn2+ + SO4 2- K H+ , 2Zn + për shkak të efektit mbitension në katodë veçohet Zn

A OH− , 24SO − në anodë shkarkohen jonet sepse janë më pak aktive

(ka më pak oksigjen)

K(−) 2Zn 4e 2Zn+ −+ →

A(+) 2 24OH 4e 2H O O− − → +−

22 2

4 2 2 2 2 4

2Zn 4OH 2Zn 2H O O

2ZnSO 4H O 2Zn 2H O O 2H SO

+ −+ → + +

+ → + + +

4 2 2 2 42ZnSO 2H O 2Zn O 2H SO+ → + + mjedis acid

DYSHJA E DYTË


( )t2CaCl

A(+) K(-)

→ H2O→ H+ + OH-

→ CaCl2 →Ca2+ + 2Cl- K H+ , 2Ca + në katodë veçohen jonet më aktiv të cilat janë jonet H+

A Cl− , OH− Në anodë veçohen jonet Cl− si më pak aktive

( ) 2K 2H 2e H+ −− + →

( ) 22e ClA 2Cl −− →+ −

2 22H 2Cl H Cl+ −+ → +

( )2 2 2 2 22H O CaCl H Cl Ca OH+ → + + mjedis bazik

Kimia 11 baza

31

DYSHJA E TRETË Pyetja Përgjigjja përkatëse Elektroliza e

( )2 4 tH SO

A(+) K(-)

→ H2O→ H+ + OH-

→ H2SO4 →2H+ + SO42-

K 2H+ , H+ Në katodë veçohen jonet H+ që vinë nga acidi

A OH− , 24SO − Në anodë shkarkohen jonet OH− sepse janë më

pak aktive (ka më pak oksigjen)

2 ( ) 2K 2H 2e H+ −− + →

1. ( ) 2 24e 2HA 4OH O O−− →+ − +

2 2 22H 4OH 2H O O 2H+ −+ → + +

2 4 2 2 4 2 2 2H SO 2H O H O HSO 2H O+ → ++ +

thjeshtoj subsatncat në të dyja anët e barazimit

2 2 22H O 2H O→ +

Ndodh elektroliza e ujit ,mjedisi që përftohet është asnjanës

PËRFORCIMIPërvijimi i koncepteve

:

Mësuesi: Bashkë me nxënësit realizojmë një sintezë të elektrolizës Elektroliza është procesi që shndërron energjinë elektrike në kimike Elektroliza ndodh në elektrolizier Elektrolizieri është i ndërtuar nga: o Qarku i jashtëm (lëvizje e drejtuar e elektroneve) o Qarku i brendshëm (lëvizje e drejtuar e joneve: Jonet pozitive drejt katodës.

Jonet negative drejt anodës) o Dy elektroda anoda (+) oksidimi; Katoda (-) reduktimi

Elektroliza mund të ndodhë: Në elektrolit në gjendje të shkrirë Në elektrolit në tretësirë ujore Elektroliza me anodë të tretshme

Kimia 11 baza 32

Gjatë elektrolizës në gjendje të shkrirë (elektroda inerte)

në katodë depozitohen jonet pozitivë në anodë depozitohen jonet negative

Gjatë elektrolizës në tretësirë ujore (elektroda inerte) Në katodë depozitohet H2 kur shkon një metal aktiv dhe hidrogjeni Në katodë depozitohet metali kur shkon hidrogjeni dhe një metal kalimtar Është e rëndësishme që të dimë që në katodë depozitohet joni më aktiv Në anodë depozitohet jonet negative që janë më pak aktivë në radhën e aktivitetit ose kanë më pak oksigjene

Gjatë elektrolizës me anodë aktive

Anoda përfaqësohet nga një pllakë metali (aktiv që merr pjesë realisht në elektrolizë )

Katodë Elektrodë inerte

Bazohet në aktivizimin e tyre në orën e mësimit Vlerësimi i nxënësve:

Saktësinë në aftësinë e të shkruarit të gjysmë reaksioneve në elektroda Shkrimin saktë të reaksionit të përgjithshëm

Kimia 11 baza

33

TEMA: USHTRIME PËR NJEHSIMIN E FORCËS ELEKTROMOTORE DHE

PËR ELEKTROLIZËN Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje:

• Të shkruajnë reaksionet redoks që ndodhin në elektroda gjatë elektrolizës dhe elementit galvanik

• Të shkruajnë reaksionin e përgjithshëm të elektrolizës dhe elementit galvanik • Të njehsojnë forcën elektromotore të një elementi galvanik • Të realizojnë lidhjen midis elektrokimisë dhe njehsimeve stekiometrike

KONCEPTET KRYESORE: element galvanik, elektrolizë, elektroda, oksidim, reduktim etj.


Fazat e strukturës



Parashikimi Pyetja sjell pyetjen Diskutimi i ideve Punë me klasën


Grupet e ekspertëve Ndërtimi i shprehive Studimore

Punë me grupe

Përforcimi Përmbledhje e strukturuar


Mjetet e punës: tabela, kompjuter, letra të bardha, lapustina PARASHIKIMI: 5’ Pyetja sjell pyetjen Mësuesi: A mund të hartoni disa pyetje për njeri-tjetrin në lidhje me elektrokiminë? Nxënësi 1 Ç’është elektrokimia ? Nxënësi 2 Një degë ndërmjet kimisë dhe fizikës. Nxënësi 3 Çfarë studion ajo?

Kimia 11 baza 34

Nxënësi 4 Objekti i studimit të elektrokimisë është elektroliza dhe elementi galvanik. Nxënësi 5 A mund të konceptojmë elektrolizën dhe elementin galvanic ? Nxënësi 6 Elektroliza është procesi fiziko-kimik gjatë të cilit energjia elektrike kthehet në energji kimike si pasojë e ndodhjes së reaksioneve redoks në tretësirën ujore të një elektroliti Nxënësi 7 Po elementin galvanik? Nxënësi 8 Elementi galvanik është një proces fiziko-kimik ku energjia kimike kthehet në energji elektrike në sajë të ndodhjes së reaksioneve redoks në tretësirat ujore të dy elektroliteve. Nxënësi 9 Ku ndodhin këto procese? Nxënësi 10 Elektroliza ndodh në elektrolizier, ndërsa elementi galvanik ndodh në një aparat të ndërtuar nga dy elektroda të ndara nga njëra-tjetra. Nxënësi 11 Si janë të ndërtuara këto aparate? Nxënësi 12 Aparati për funksionimin e elementit është i ndërtuar nga tre pjesë:

qarku i jashtëm (përcjellës i lidhur me një llambë ) qarku i brendshëm ( ura prej qelqi ) dy elektrodat ( pllaka metalike të zhytura në tretësirën e elektrolitit përkatës)

Nxënësi 13 Po elektrolizieri ka të njëjtin ndërtim? Nxënësi 14 Po, kanë të njëjtin ndërtim, pra:

qarku i jashtëm qarku i brendshëm dy elektrodat

Ndryshimi qëndron në faktin se tek elektroliza, elektrodat nuk janë të veçuara nga njëra-tjetra Nxënësi 15 Si funksionon elektroliza? Po elementi galvanik?.........

Kimia 11 baza

35

Ndërhyn mësuesi: Më pëlqen që jeni të aftë të ndërtoni pyetje dhe të përgjigjeni njëkohësisht, por për këto do të diskutojmë më gjerë së bashku në pjesën tjetër. NDËRTIMI I NJOHURIVE 35’ Grupet e ekspertëve 35’ ; Mësuesi:

Tani do të realizojmë një veprimtari me të ndryshuar vendet. Do të numëroj nga 1 tek 5, ku çdo numër i korrespondon një eksperti.

Do t’ju jap në tavolinat tuaja pesë pyetje, për secilin ekspert.

Secili prej jush duhet të jetë në gjendje të japë një përgjigje të sakte për secilën prej tyre. Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen vetëm 1-shat; në të dytën vetëm 2-shat;

në të tretën vetëm 3-shat; në të katërtën vetëm 4-rat dhe në të pestën vetëm 5-sat Secili grup do të jetë përgjegjës për pyetjen e tij. Diskutoni në grup përgjigjen

dhe vendoseni sesi t’i përgjigjeni. Duhet ta mësoni këtë përgjigje sepse do t’ia mësoni grupit bazë. Keni 8 minuta kohë për ta mësuar secili anëtar i grupit

Pasi ta keni mësuar, secili prej jush do të kthehet në grupet bazë ku keni përgjegjësinë të mësoni njëri-tjetrin.

Përfaqësues të ekspertëve do të shkruajnë në tabelë konkluzionet përkatëse p.sh., eksperti me numrin 1 jep përgjigjen e ekspertit 3 etj.

Eksperti nr. 1 Si funksionon elementi galvanik Mg/Mg2+ // Cu 2+/Cu? Me sa gram do të rritet masa e katodës n,q,s anoda do të tretet me 2,4 gr.?

Eksperti nr. 2 Si ndodh elektoliza Ca Cl2 (t)?

Eksperti nr. 5 N.q.s. duam të veshim një enë me baker, atëherë çfarë roli do të luajë ky metal në elementin galvanik dhe në elektrolizë?

Eksperti nr. 3 Gjeni f.e.m. në temperaturën 25°c të elementit galvanik të përbërë nga një elektrodë zinku e zhytur në një tretësirë 1M Zn(NO3)2dhe një elktrodë bakri zhytur në tretësirën 1MCu(NO3)2

Eksperti nr. 4 5oo ml tretësirë 2,5M ZnSO4 i nënshtrohen procesit të elektrolizës. Gjeni sa litra gaz do të veçohen në anode.

Kimia 11 baza 36

Përfaqësuesi i ekspertit nr. 1 A (−) K ( +) Mg/Mg2 + Cu 2+/Cu

( ) 2A Mg 2e Mg− +− − → ( procesi i oksidimit, reagenti oksidues )

( ) 2K Cu 2e Cu+ −+ + → ( procesi i reduktimit, reagenti reduktues)

2 2Mg Cu Mg Cu+ ++ → + ( reaksioni i përgjithshëm )

N.q.s. anoda do të tretet me 2,4 gr., sasia e katodës do të rritet me: Nga barazimi arsyetoj :

1 mol Mg 24gr Mg 2,4gr Mg 6,4gr Cu1 mol Cu 64gr Cu x

= = =

Përfaqësuesi i ekspertit nr. 2 A(+) K(-)

→ 2H O H OH+ −→ +

→ 22CaCl Ca 2Cl+ −→ +

( ) 2K 2H 2e H+ −− + →

( ) 2A 2Cl 2e Cl−+ − →

2 22H 2Cl H Cl+ −+ → +

( )2 2 2 2 22H O CaCl H Cl Ca OH+ → + + Përfaqësuesi i ekspertit nr. 3

A(-) K(+) 2Zn Zn + 2Cu Cu+

( ) 2A Zn 2e Zn− +− − →

( ) 2 0K Cu 2e Cu+ −+ + → 2 2Zn Cu Zn Cu+ ++ → +

( )2 2K A Cu Cu Zn Znfem E E E E 0.34V 0.76V 1.1V+ += − = − = − − =

Kimia 11 baza

37

Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5

→ 2H O H OH+ −→ +

→ 2 24 4ZnSO Zn SO+ −→ +

H1. Gjejmë produktet e elektrolizës të ZnSO4

( ) 2K 2Zn 4e 2Zn+ −− + →

( ) 2 2A 4OH 4e 2H O O− −+ − → +

22 2

4 2 2 2 2 4

2Zn 4OH 2Zn 2H O O

2ZnSO 4H O 2Zn 2H O O 2H SO

+ −+ → + +

+ → + + +

4 2 2 2 42ZnSO 2H O 2Zn O 2H SO+ → + + H2. Gjejmë vëllimin e oksigjenit të çliruar gjatë elektrolizës V = 5ooml= 0,5l CM =2,5 VO2 =

M M

nC n C V 2.5 0.5L 1.25 mole

VML

= ⇒ = × = × =

Nga barazimi 42

2

2 mole ZnSO 2 mole 1.25 mole14 l O

1 mol O 22.4 l x= = =

Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5 Që të veshim një metal me një metal tjetër, si në elektrolizë edhe në elementin galvanik do të luajë rolin e katodës sepse në të dyja rastet anoda tretet, ndërsa katoda trashet A) Elktroliza me anodë të tretshme Ky proces në industri njihet me emrin ‘Galvanostegji’, sepse funksionon njëlloj si elementi galvanik Nikelimi Kromimi Bakërimi ………….. etj.

Kimia 11 baza 38

PËRFORCIMI:

Mësuesi: Përmbledhje e strukturuar

Me dy tre fjali përmbledh pikat kryesore në të cilat kaloi mësimi i ditës Theksoj momentet në të cilat nxënësit duhet të synojnë më fort Insistoj në atë që duhet të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve Jap detyrat përkatëse


Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se sa: - U aktivizuan dhe morën pjesë në orën e mësimit, sa origjinalë ishin. - Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin më aktiv të grupit. - Sa janë të afte të krahasojnë elektrolizën me elementin galvanik.

Kimia 11 baza

39

TEMA: PËRBËRJET INORGANIKE DHE ORGANIKE


• Të përshkruajnë përbërjet organike si përbërje të karbonit • Të identifikojnë elementet kryesorë të përbërjeve organike • Të listojnë disa nga karakteristikat kryesore të përbërjeve organike • Të krahasojnë përbërjet organike me ato inorganike • Të rendisin disa nga dallimet midis përbërjeve organike dhe atyre inorganike • Të argumentojë në bazë të veçorive unitetin e përbërjeve inorganike me ato

organike KONCEPTET KRYESORE: përbërje organike, kimi organike, kimia e karbonit


Fazat e strukturës



Parashikimi Lëviz /ndalo /krijo dyshe

Diskutimi i ideve Zhvillimi i fjalorit

Punë me klasën




Punë me grupe

Përforcimi Role të specializuara në diskutim

Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë me grupe

Mjetet e punës: tabela, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI Lëviz/ndalo / krijo dyshe

:

Mësuesi : Ju bëj të njohur nxënësve se do hyjmë në studimin e një pjese të re të kimisë, e

cila është ‘Kimia organike’ Në këtë fazë të mësimit zbatoj teknikën lëviz/ndalo /krijo/ dyshe

Kimia 11 baza 40

Nxënësit lëvizin në klasë dhe me dhënien e komandës ‘ngrij’ ata në mënyrë të rastësishme bëhen partnerë dhe diskutojnë në dyshe me shokun /shoqen që kanë pranë në lidhje me pyetjen

Çfarë dini ju për përbërjet organike? Nxënësit marrin kohën e duhur për të diskutuar me njëri-tjetrin Me komandën ‘shkrij’ të gjithë nxënësit shkojnë nëpër vendet e tyre Në dyshe, secili nxënës tregon për mendimin e thëne nga shoku përkatës Disa nga opinionet dhe mendimet e tyre në dyshe i paraqesim më poshtë

Dyshja e parë Janë përbërje kimike thotë ANA Fjala organike i kujton të gjallën, kështu që IRA mendon se përbërjet organike

janë brenda së gjallës Dyshja e dyte

Në biologji ne kemi përmendur si përbërje të tilla: lyrat, karbohidratet, proteinat dhe acidet nukleike, tha ENDRI

Ndërsa DANIELI mendon se këto përbërje duhet t’i studiojë kimia organike, që ju mësuese përmendët në fillim të orës së mësimit

Dyshja e tretë Dyshja jonë kishte mendimin që përbërjet organike prodhojnë ose janë burim

energjie Dyshja e katërt

Krista më tregoi se në lidhje me përbërjet organike në një emision në TV, kishte kuptuar që gjithçka që ne konsumojmë në jetën e përditshme është me natyrë organike …………………………..

Po është e vërtetë, edhe pijet, parfumet, detergjentet, kremrat, esencat etj... NDËRTIMI I NJOHURIVE Lexim përmbledhje në dyshe Mësuesi:

Synoj në marrjen e njohurive mbi përbërjet organike, për këtë realizoj teknikën ‘lexim përmbledhje në dyshe’

Mësimi ndahet në paragrafë ku nxënësit në dysh, njëri bën pyetjen, tjetri përmbledh me fjalët e veta

Për secilin paragraf synoj të aktivizoj disa dyshe

Kimia 11 baza

41

PARAGRAFI I PARË (Dyshja e parë) Nx. 1 Si i grupojmë përbërjet në natyrë ? Nx. 2 Përbërjet në natyrë i grupojmë në inorganike dhe organike. Nx. 3 Cilat u quajtën substanca organike? Nx. 4 Substanca organike janë ato që merreshin nga e gjalla.

PARAGRAFI I DYTË (Dyshja e dytë) Nx. 5 Ç’janë përbërjet organike? Nx. 6 Përbërjet organike janë të gjitha ato përbërje që kanë elementin karbon, atomet e të cilit lidhen me njeri-tjetrin për të formuar vargje karbonik. Mësuesi: Kërkoj që nxënës të tjerë të përsërisin konceptin në formën e një loje, ku secili nxënës i lë ‘pas’ shokut ose shoqes së vet konceptin “përbërje organike”. Nx. 7 Përbërjet organike ndodhen vetëm tek organizmat e gjalla? Nx. 8 Jo, në ditët e sotme me zhvillimin e shkencës dhe teknikës ato mund të prodhohen në mënyrë sintetike.

Dyshja e tretë PARAGRAFI I TRETË Nx. 9 Si mund të dallojmë përbërjet organike nga ato inorganike ? Nx. 10 Janë disa veti që bëjnë dallimin midis këtyre përbërjeve Nx. 11 Përbërjet organike:

janë vetëm të përbëra Kanë një numër të vogël elementësh (C, H,O,N,S,P,Cl..) Numri i tyre arrin deri në pesë milion Kanë lidhje kovalente polare dhe kovalente Mund të denatyrohen në mënyrë të parikthyeshme Ndodhen shume pak në gjallesa dhe shumë në gjallesa Kanë pikë vlimi të ulët Shumica treten në alkal eter disa në ujë Reaksionet kimike zhvillohen ngadalë

PËRFORCIMI: Role të specializuara në diskutim Mësuesi: Organizoj nxënësit në grupe sipas inteligjencave dhe aftësive të tyre

Kimia 11 baza 42

Gr. gjykues (Gjykatësi dhe dy ndihmës gjyqtarë) Roli i tyre është të përcaktojnë se kush janë më të domosdoshme për njeriun: përbërjet organike apo ato inorganike, pra japin vendimin

Gr. i hetimit (Hetuesit dhe ndihmësit e tij) Grumbullojnë informacione dhe ja japin trupit gjykues

Gr. i të drejtave (të përbërjeve organike dhe inorganike) Evidenton anët pozitive të përbërjeve organike dhe inorganike

Gr. i krijuesve luajnë rolin e dëshmitarëve

Mësuesi:

Është roli i gjykatësit që të përcaktojnë se cilat përbërje jnaë më të rëndësishme për njeriun

Pasi dëgjohen me vëmendje të gjithë dëshmitarët, analizojnë të gjitha informacionet, arrijnë në konkluzionin se:

‘’Të gjitha përbërjet kimike janë të rëndësishme, qofshin këto organike apo inorganike’’

-Janë të thjeshta dhe të përbëra -Kanë një numër të madh elementesh (C,,O,N,S,P,Cl,Na,Zn,K Cu, Fe, Cr) Numri i tyre arrin deri në 800 mijë -mbizotëron lidhja jonike - Mund të shndërrohen nga njëra formë në tjetrën në mënyrë të rikthyeshme. Ndodhen më shumë te jo e gjalla. Kanë pikë vlimi të lartë. Shumica treten në ujë, disa në alkol eter Reaksionet kimike zhvillohen shpejt Substancat inorganike shndërrohen në organike. Shndërrimet kimike ju nënshtrohen të njëjtave ligje

Gr. i Hetuesve

Gjykatësi me ndihmës gjyqtarët

Janë vetëm të përbëra Kanë një numër të vogël elementësh (C,H,O,N,S,P,Cl..) Numri i tyre arrin deri në pesë milion. Kanë lidhje kovalente polare dhe kovalente Mund të denatyrohen në mënyrë të parikthyeshme -Ndodhen më shumë në gjallesa Kanë pikë vlimi të ulët Shumica treten në alkol eter, disa në ujë Reaksionet kimike zhvillohen ngadalë Substancat organike shndërrohen në inorganike. Shndërrimet kimike ju nënshtrohen të njëjtave ligje.

Gr. i letrarëve (dëshmitarë)

P organike P inorganike

Kimia 11 baza

43

TEMA: GATITJA DHE VETITË KIMIKE TË ALKANEVE


• Të rendisin vetitë fizike të alkaneve • Të përshkruajnë disa prej këtyre vetive • Të shkruajnë reaksionet e gatitjes të alkaneve • Të japin informacion mbi aktivitetin kimik të alkaneve • Të argumentojnë mbi vetitë kimike të alkaneve me anë të reaksioneve kimikë

KONCEPTET KRYESORE: veti fizike, veti kimike, temperature vlimi, reaksion zëvendësimi radikalor, izomerë pozicioni


Fazat e strukturës



Parashikimi Lapsat në mes Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën


Ditar dy pjesësh Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë me grupe

Përforcimi Rishikimi në dyshe Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me grupe

Mjetet e punës: dërrasë e zezë, shkumës, tabela të gatshme PARASHIKIMI: Lapsat në mes Mësuesi: Nxënësit i grupojmë në grupe të vogla me tre-katër nxënës Shkruaj në tabelë disa përfaqësues të alkaneve

CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 CH CH2 CH2 CH CH2 CH3

CH3 CHCH3 CH3

Kimia 11 baza 44

Kërkoj të emërtojnë alkanet e mësipërme Nxënësi 1 kërkon të thotë idenë e tij dhe ngre lapsin Ky nxënës nuk duhet të flasë derisa të gjithë të tjerët të vënë lapsat mbi tavolinë Në momentin kur nxënësi nuk ka më gjë për të thënë, thotë ‘PAS’ duke ulur lapsin Kaloj në të gjitha grupet, zgjedh një laps dhe pyes të zotin Vazhdohet kështu duke kaluar në të tëra grupet. NDËRTIMI I NJOHURIVE Ditar dy pjesësh Mësuesi:

Përgatis fletë pune për nxënësit në çdo grup Ç’do fletë ka një pyetje dhe kërkon komentin nga ana e nxënësit Nxënësit plotësojnë kolonën komente me njohuritë e marra nga teksti Fletët e punës të përgatitura për nxënësit janë si më poshtë.

Pyetja Komenti i nxënësve Vetitë fizike të alkaneve

Pyetja Komenti i nxënësve Gatitja e alkaneve

Pyetja Komenti i nxënësve Veti kimike të alkaneve

Mendimet e nxënësve nga grupe të ndryshëm pasi diskutohen dhe përpunohen

më tej, paraqiten në dërrasën e zezë në formë të tillë. Një rol të rëndësishëm në përmbledhjen e materialit ka sigurisht mësuesi.

Pyetja Komenti i nxënësve Vetitë fizike të alkaneve

Janë në gjendje të ndryshme agregate C1 C4− të gaztë

C5 C16− të lëngët

C16− të ngurtë Temperatura e vlimit në përpjesëtim të drejtë me masën molare Nuk treten në ujë (sepse janë molekula apolare) Treten në tretësa organikë

Kimia 11 baza

45

Pyetja Komenti i nxënësve Gatitja e alkaneve

M1:Nga hidrogjenimi i alkeneve

2 2 2R CH CH R ' H R CH CH R '− = − + → − − −

M2:Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë (piroliza e kripërave )

2 3R COONa NaOH R H Na CO− + → − + psh:

3 2 2 3 2 3 2 3CH CH CH COONa NaOH CH CH CH Na CO− − − + → − − +

M3:Sinteza e Wurcit (bazohet në bashkëveprimin e halogjen alkaneve me Na) R Cl Na Cl R ' R R ' NaCl− + + − → − + R R '= → 1 izomerë

R R '≠ → 3izomerë p.sh.

3 3 3 3CH Cl Na Cl CH CH CH NaCl− + + − → − +

Pyetja Komenti i nxënësve Veti kimike të alkaneve

Nuk janë shumë aktivë sepse kanë lidhje të qëndrueshme midis C dhe H

Japin reaksione djegie:

4 2 2 2CH 20 CO 2H 0+ → +

4 10 2 2 213

C H O 4CO 5H O2

+ = +

( )n 2n 2 2 2 23n 1

C H O nCO n 1 H O2+

++ = + +

Japin reaksione zëvendësimi radikalor RS

h4 2 3CH Cl CH Cl HClλ+ +→

h2 6 2 2 5C H Cl C H Cl HClλ+ +→

n 2n 2 2 n 2n 1C H Cl C H Cl HCl+ ++ → +

Alkanet me më shumë karbone në vargun kryesor gjatë zëvendësimit të atomeve të hidrogjenit me atome klor japin izomerët e pozicionit p.sh.:

3 2 2 3 2 3 2 2 2CH CH CH CH Cl CH CH CH CH Cl− − − + → − − −

Klor-1butan

3 2 2 3 2 3 2 3CH CH CH CH Cl CH CH CHCl CH− − − + → − − −

Klor -2 butan

Kimia 11 baza 46

PËRFORCIMI: Rishikimi në dyshe Mësuesi :

U jap nxënësve dy ushtrime: Ushtrimi 1: Gatisni metil 2 butan

dimetil 2,5 hegzan Ushtrimi 2: Si vepron butani dhe metil 3 pentan me a) O2

b) Cl2 Nxënësit lejohen të diskutojnë në dyshe për ushtrimet e mësipërme pas punës

individuale Pas diskutimit që zgjat rreth 5 minuta, ftoj nxënësit në një diskutim të

përbashkët në zgjidhjen e dy ushtrimeve

Bazohet në aktivizimin e tyre në orën e mësimit Vlerësimi i nxënësve

Saktësinë në aftësinë e të shkruarit të reaksioneve kimike

Dhënia e ushtrimeve mbi gatitjet dhe vetitë e alkaneve është mënyrë shumë efikase

Nga përvoja

për të fiksuar reaksionet kimikë

Kimia 11 baza

47

TEMA ALKINET, STRUKTURA, EMËRTIMI


• Të shkruajnë formulën molekulare të alkineve • Të përcaktojnë strukturën e alkineve dhe tipin e hibridizimit • Të emërtojnë përbërje të alkineve kur jepet struktura • Të ndërtojnë strukturen e një alkini kur jepet emri

KONCEPTET KRYESORE: Alkin, lidhje trefishe, hibridizim sp


Fazat e strukturës



Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake


Punë me klasën


Hartë koncepti Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë me grupe

Përforcimi Diagarami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë me grupe

PARASHIKIMI Diskutim për njohuritë paraprake

• Shënoj në tabele temën e mësimit • Hartoj pyetje që mbështeten në studimin në pamje të

parë të një alkani, alkeni apo alkini: Mësuesi: Analizoni nga ana cilësore këto përbërje, çfarë vini re?

3 2 3CH CH CH− − 2 2CH CH=

3 3CH CH CH CH− = − 2 2 3CH C CH CH CH≡ − − − Nxënësi:Vëmë re se të treja këto përbërje kanë në strukturën e tyre elementet C, H, O Mësuesi: Atëherë si i quajmë këto përbërje? Nxënësi :Hidrokarbure Mësuesi: A mund të shkruajmë formulën molekulare për secilin komponim? Nxënësi: Po, ne i njohim formulat molekulare për secilin komponim dhe ato janë respektivisht: CnH2n+2, CnH2n , CnH 2n -2

Kimia 11 baza 48

Mësuesi: A mund të flasim për grup funksionor tek alkinet ? Nxënësi: Po, ashtu si tek alkenet që lidhjen dyfishe e konsideruam si grup funksionor (përgjegjës për vetitë fizike dhe kimike ), edhe tek alkinet lidhjen trefishe mund ta konsiderojmë si grup funksionor. Mësuesi: Ç’mund të thoni për lidhjen trefishe? Analizojmë etinin si përfaqësuesin më të thjeshtë CH CH≡ lidhja trefishe → realizohet midis dy karboneve të hibridizimt sp

Lidhja përbëhet nga një lidhje ∂ dhe dy lidhje π yπ dhe zπ

NDËRTIMI I NJOHURIVE Hartë koncepti Mësuesi: Klasa organizohet në tre grupe të mëdha Çdo grup do zhvillojë praktikisht zbërthimin e një pyetjeje të caktuar

Pyetjet: - Si emërtohen alkinet? - Si paraqitet izomeria tek alkinet? - Ç’mund të themi për vetitë fizike të alkineve?

Për rreth 10’ nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për t’ju përgjigjur pyetjeve të mësipërme

Duke marrë mendimet e nxënësve plotësojmë tabelën e mëposhtme Emërtimi Izomeria Vetitë fizike

Ndjek të njëjtat rregulla si për tek alkenet, por vetëm se ndryshon prapashtesa nga en → in Gjejmë vargun më të gjatë Përcaktojmë radikalet Fillojmë numërimin nga është lidhja

trefishe më afer Jap emrin Radikal + pozicioni i radikait + rrënje

+ in + pozicioni i lidhje shumëfishe CH3 CH CH2 C CH

C2H5 Metil 4 hegzin

B) emërtimi i vjetër CH CH≡ 3CH C CH− ≡ acetilen metil acetilen 3 3CH C C CH− ≡ − dimetil acetilen

-Shfaqin izomeri vargu dhe pozicioni P.sh.:paraqesim izomerët e :

5 8C H

3 2 2CH CH CH C CH− − − ≡ pentin- 1

3 2 3CH CH C C CH− − ≡ − Pentin -2

CH3 CH C CH

CH3 Metil3 butin (1)

PS: në karbonet e lidhjes trefishe nuk vihen radikale Nuk shfaqin izomeri gjeometrike

- Janë gaze (me pak C në varg ) - Tvl , Tsh janë pak më të larta se tek alkenet

Kimia 11 baza

49

PËRFORCIMI: Diagrami i Venit Orientoj nxënësit në grupet bazë dhe kërkoj prej tyre të ndërtojnë

‘Diagramin e Venit’ ku të krahasojnë alkanet me alkenet dhe alkinet në bazë të të dhënave që morën deri në këtë moment dhe njohurive nga mësimet e kaluara.

Alkan Alken – Alkin Të ngopur

Lidhje njëfishe

sp3

S’kanë izomeri gjeometrike

S’kanë grup funksionor

Të pangopur

Lidhje dyfishe dhe trefishe

sp2 dhe spKanë izomeri gjeometrike (alkenet)

Kanë grup funksionor

Janë hidrokarbure

Kanë hibridizim

2 2 2O CO H O+ → +Kanë izomeri strukture

dhe pozicioniKanë temperatura të

ulëta vlimi

Detyrë

Paraqisni të gjithë izomerët e mundshëm të përbërjes me formulë 6 10C H dhe 5 10C H

Përcaktoni izomerët e strukturës dhe të pozicionit

Nxënësit i vlerësoj në lidhje me faktin sesa janë të aftë ata të krahasojnë grupe të ndryshme përbërjesh, (pra alkanet alkenet, alkanet)

Vlerësimi i nxënësit

Kimia 11 baza 50

Tabelë koncepti

Alkan Alken Alkin

n 2n 2C H + sp3 Të ngopur ------ Rrënja + an Kanë izomeri vargu dhe pozicioni

n 2nC H sp2 Të pangopur Lidhja dyfishe Rrënja + en Kanë izomeri vargu, pozicioni, gjeometrike

n 2n 2C H − sp Të pangopur Lidhja trefishe Rrënja + in Kanë izomeri vargu dhe pozicioni

M1:Nga hidrogjenimi i alkeneve

2 2 2 3 3CH CH H CH CH= + → − M2: Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë

2 3

R COONa NaOH

RH Na CO

− +

→ +

M3: Sinteza e wurcit (bazohet në bashkëveprimin e R-Cl +Na)

R Cl Na Cl R '

R R ' NaCl

− + + −

→ − +

R R '= → 1izomerë R R '≠ → 3izomerë

M1 Duke u nisur nga alkolet

2 4

3 2

H SO

2 4 2

CH CH OH

C H H O

−

+→

M2 Duke u nisur nga R-Cl CH3 CH2

Cl

KOHEt

C2H4 + KCl+ OH2

M3 Duke u nisur nga R-Cl2 CH2 CH2

ClCl

C2H4 + ZnCl2Zn

M1 Në industri: (etini)

3 2CaCO CaO CO→ + 2CaO C CaC CO+ → +

2 2 2 2 2CaC H O C H Ca(OH)+ → +M2 Në laborator : CH2 CH2

ClCl

KOHEt

C2H2 +2KCl + 2H2O

I) Djegia e alkaneve 4 2 2 2CH 2O CO 2H O+ → +

II) Reaksione të zëvendësimit radikalor

h4 2 3CH Cl CH Cl HClλ→+ +

Adicioni 2 2 2 3 3CH CH H CH CH= + → −

CH2 CH2

ClCl

+ Cl2CH2 CH2

CH3 CH2

Cl

+ HClCH2 CH2

CH3 CH2

OH

+ H2OCH2 CH2

II) Oksidimi

2 2 4 2

2 2 2

CH CH KMnO H OCH OH CH OH MnO KOH

= + + →− + +

4KMnOOH

R CH CH R 2RCOOH−→− = − III) Polimerizimi

[ ]POL2 2 2 2CH CH CH CH→= − − −

n - polieten

I) Adicioni 2 3 3CH CH 2H CH CH≡ + → −

2 2 2CH CH 2Cl CHCl CHCl≡ + → −

2 3CH CH 2HCl CHCl CH≡ + → −

CH2 CH2

HOH+ H2OCH2 CH2

Hg2+

II) Oksidimi

4

OH

R CH CH R ' KMnO2RCOOH−

→

− ≡ − +

III) Polimerizimi pol

6 6CH CH C H→≡ IV )Aciditeti

( )3 2

3 2

R C CH Ag NH OH

R C CAg 2NH H O

− ≡ +

→↓ − ≡ + + +

Kimia 11 baza

51

TEMA: ARENET


• Të tregojnë pse quhen hidrokarbure aromatike • Të shkruajnë formulën molekulare të areneve • Të identifikojë rrjedhësit e benzenit dhe të realizojë emërtimin e tyre • Me anë të reaksioneve kimike të përshkruajë gatitjen dhe vetitë kimike të

benzenit • Të argumentojë se pse arenet japin reaksione zëvendësimi elektrofilik dhe

adicioni KONCEPTET KRYESORE: Arene, homologë të benzenit, reaksion zëvendësimi elektrofilik, lidhje δ , lidhje π , ç’ lokalizim, hibridizim


Fazat e strukturës



Parashikimi Çfarë dimë /ç’farë duam të dimë /


Punë me klasën


çfarë mësuam & mendo, puno, shkëmbe mendim në dyshe


Punë me grupe

Përforcimi Tryezë e rrumbullakët


Punë me grupe

Mjetet e punës: Librat, tabela të ndryshme PARASHIKIMI: Çfarë dimë /çfarë duam të dimë / Mësuesi: Duke synuar nxitjen dhe përfitimin e sa më shumë ideve në lidhje me temën e re hartoj pyetjen:

Çfarë dini për arenet? -Janë hidrokarbure -Janë aromatike sepse kanë aromë

Kimia 11 baza 52

-Përfaqësues kryesorë benzeni me formulë C6H6 → Raporti C me H është 1:1 -Kanë strukturë të ç’lokalizuar ,

- 2→C sp ( )22 3+ →s p sp

-Një orbital pz i secilit karbon shërben për të formuar lidhjet π - Pra, në ciklin e benzenit kemi tre lidhje dyfishe dhe elektronet e lidhjet π i

takojnë njëkohësisht të gjashtë karboneve të ciklit Mësuesi: Si emërtohen arenet? Nxënësi Në të njëjtën mënyrë si cikloalkanet Mësuesi: Emërtoni këto përbërje / Nxënësit emërtojnë të pavarur nga njëri-tjetri dhe japin përgjigjet përkatëse:

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3CH3 Metil benzene dimetil 1,3benzen trimeti 1, 3, 5 benzen (toluene) meta ksilen

CH3

CH3 CH3

CH3

CH3

t-butil beneni izopropil benzeni Mësuesi: E çfarë duhet të dimë më shumë për arenet?

Përfaqësuesit kryesorë Vetitë e tyre fizike dhe kimike Reaksionet e gatitjes Çfarë reaksionesh karakteristikë japin? …………………………..

Trajtimi i tyre bëhet në fazën e ndërtimit të njohurive

Kimia 11 baza

53

NDËRTIMI I NJOHURIVE Çfarë mësuam & Mendo / puno në dyshe / shkëmbe mendim Mësuesi/udhëzoj

Të organizuar në dyshe, duke lexuar tekstin gjeni përgjigjet e pyetjeve që hartuat më sipër

Në punën në dyshe njëri nga ju duhet të marrë rolin e “udhëzuesit"dhe tjetri rolin e “dëgjuesit”

Është e rëndësishme që të ndërrohen rolet brenda dyshes nga njëra pyetje tek tjetra

Mësuesi:/ Veprimtaritë që do kryeni Orientoj nxënësit që të japin përgjigje për pyetjen e parë N.q.s mbaruat me pyetjen e parë, kaloni në pyetjen e dytë duke ndërruar

njëkohësisht edhe rolet Kështu vazhdoj të ndërhyj në momentet e ndërrimit të pyetjeve duke ju lënë

kohën e duhur për secilën pyetje Është e rëndësishme që brenda secilës dyshe të ketë diskutim dhe shkëmbim

mendimesh Pyetjet në të cilat do të përqendrohen nxënësit janë:

Përfaqësuesit kryesorë Vetitë e tyre fizike Reaksionet e gatitjes Vetitë e tyre kimike Me përgjigjet e marra nga nxënësit dhe sugjerimet e mësuesit plotësoj kolonën

“Çfarë mësuam” Insistoj që të gjithë nxënësit të jenë pjesëmarrës dhe të japin mendimet e tyre Pas plotësimit, tabela duhet të ketë një formë të tillë paraqitje

Çfarë mësuam?

Përfaqësues kryesorë të areneve

CH3

figurat Toluen ksilen orto meta para

Kimia 11 baza 54

Vetitë e tyre fizike

Lëng pa ngjyrë Ka erë karakteristike Dendësi më të vogël se uji Treten pak në ujë, por treten në tretësa organikë Janë tretësa shumë të mire Avujt e benzenit janë të dëmshëm Kujdes, benzeni mund të marrë flakë gjatë punës

Reaksionet e gatitjes

M1 Duke u nisur nga etini pol

6 63CH CH C H≡ → M2 Duke u nisur nga ciklohegzani 23H

6 12 6 6C H C H−→ M3 Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë RCOONa

2 3Ar COONa NaOH Ar H Na CO− + → − + Mund të përmendim edhe: a) nga produktet e përpunimit të naftës b) nga produktet e distilimit të thatë të qymyrgurit

Vetitë e tyre kimike

Japin reaksione zëvendësimi elektrofilik (për shkak të strukturës së ç‘lokalizuar nuk sillen si hidrokarbure të pangopur) o Halogjenimi i benzenit 3AlCl

6 6 6 5C H C H Cl HCl→ +

o 3FeBr6 6 2 6 5C H Br C H Br HBr+ → +

o Nitrimi i benzenit 2 4H SO6 6 3 6 5 3 2C H HNO C H NO H O+ → +

o Sulfonimi i benzenit 6 6 2 4 6 5 3 2C H H SO C H SO H H O+ → +

Në disa raste mund të japin reaksione adicion Hidrogjenimi i benzenit Pt /Pd

6 6 2 6 12C H 3H C H+ → Halogjenimi në prani të dritës ( )h

6 6 2 6 6 6C H 3Cl C H Cl lindanλ+ →

Japin reaksione djegie

6 6 2 2 215C H O 6CO 3H O2

+ → +

Mund të oksidohen 4KMnO

6 5 3 6 5C H CH C H COOH− → Metil benzen ac benzoik

4KMnO6 5 6 5C H R C H COOH− → −

Kimia 11 baza

55

PËRFORCIMI: Tryeza rrethore

Ndaj klasën në disa grupe në varësi të rreshtave (ose i vendos në formë rrumbullake)

Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë lojën i pari, i jap një letër dhe laps dhe kërkoj të shkruaj një veti, një karakteristikë apo një përbërje të benzenit

Pasi plotësohet nga nxënësi i parë, letra paloset dhe i jepet shokut pasardhës në mënyrë të vazhdueshme derisa të mbarojnë të gjithë personat e grupit

Në fund të kësaj loje nxënësi i fundit hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e paraqitura në letër

Sa të gatshëm janë treguar nxënësit në orën e mësimit Vlerësime

Sa janë të aftë të emërtojnë arene të ndryshme Sa janë të aftë të kuptojnë dhe shkruajnë reaksionet kimikë

Kimia 11 baza 56

TEMA: PUNË LABORATORI. GATITJA DHE VETITË E ETENIT DHE ETINIT


• Të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike • Të përshkruajnë mënyrën e gatitjes së etenit dhe etinit • Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e etenit dhe etinit • Të identifikojnë vetitë kimike të etenit dhe etinit

KONCEPTET KRYESORE: Reaksion test, veti kimike, gatitje,


Fazat e strukturës



Parashikimi Përmbledhje e strukturuar


Punë me klasën


Mbajtja e strukturuar e shënimeve


Punë me grupe

Përforcimi Organizues grafik i analogjisë


Punë me grupe

Mjetet e punës:

PARASHIKIMI:

mbajtëse metalike, ballon me gyp zhvillimi, cilindri i shkallëzuar, pipetë, kristalizator, rrjetë azbesti, llamba alkooli, mbajtëse me provëza, tretësire e KMnO4, H2SO4, karbit (CaC2)

Përmbledhje e strukturuar Mësuesi:

Njoh nxënësit me temën e punës së laboratorit Citoj shkurtimisht katër eksperimentet që do të zhvillohen gjatë kësaj ore Paraqes disa nga objektivat e kësaj pune laboratori Kërkoj vëmendje dhe përgjegjësi në realizimin e punës

NDËRTIMI I NJOHURIVE: Mbajtja e strukturuar e shënimeve Mësuesi:

Pas etapës së parashikimit kalojmë në etapën e ndërtimit të njohurive me anë të mbajtjes se strukturuar të shënimeve

Kimia 11 baza

57

Ndaj klasën në tetë grupe me nga tre–katër nxënës secili Duke patur parasysh që janë katër eksperimente, theksoj se çdo eksperiment do të

kryhet nga dy grupe njëkohësisht Grupet në mënyrë paralele punojnë për eksperimentet përkatëse

Kujdes!

Çdo grup realizon eksperimentin dhe mban shënime të kujdesshme në përfundim të tij

Gr 4

Eksp 1 Eksp 2 Eksp 1 Eksp 4

Gr 3

Gr 8 Gr 1

Gr 2

Gr6

Gr 7

Gr

Eks. 1 gatitja e etenit (gr 1+5) Mësuesi:

Përgatisni aparatin Zhvilloni eksperimentin çfarë pyetjesh ju lindin mbani me kujdes shënimet

përkatëse Nxënësi: PseH2SO4 gjatë zhvillimit të eksperimentit shtohet me ngadalë ?

Eks. 3 djegia e etenit dhe etinit (gr 3+7) Mësuesi:

Zhvilloni me kujdes eksperimentin Çfarë vini re Si digjet gazi eten dhe etin

Nxënësi: Pse eteni dhe etini digjen në flakë të ndyshme

Eks. 2 Gatitja e etinit (Gr 2+5) Mësuesi:

Hidhni karbitin në një ballon Shtoni me kujdes ujin Çfarë vini re Shënoni gjithçka që vini re

Nxënësi: Pse duhet të kemi shumë kujdes gjatë zhvillimit të reaksionit Mësuesi: përgjigjen do ta zbuloni vetë gjatë eksperimentit

Eks. 4 ç’ngjyrosja e KMnO4(Gr 4+8) Mësuesi:

Si reagojnë këto dy gaze me KMnO4 A ç’ngjyroset KMnO4

Nxënësi : Vemë re se KMnO4 ç’ngjyroset, por

a mund ta paraqesim këtë me anë të reaksioneve

Kimia 11 baza 58

Acidi luan rolin reaksioni është e katalizatorit shumë egzotermik

2 4H SO

3 2 2 2 2CH CH OH CH CH H O− − → = + ( )2 2 2CaC H O CH CH Ca OH+ → ≡ +

ngjyrë të kaltër flakë të errët

2 4 2 2 2C H O CO H O+ → + 2 2 2 2 2C H O CO H O+ → +

Ç’ngjyrosin KMnO4 Ç’ngjyrosin KMnO4

R CH CH R' + KMnO4 + H2O R CH CH R'

OH OHMNO2 + KOH+

Vlerësimi i nxënësve : Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se sa: - U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin me aktiv të grupit -Sa origjinalë ishin në punën tyre dhe me sa lehtësi përdorën mjetet laboratorike

Eteni

Etini

Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit

+O2

KMnO4

Kimia 11 baza

59

TEMA: ALKOLET

Objektivat Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje të

:

• Të konceptojë drejt grupin funksionor • Të përshkruajë ç’janë alkolet dhe të indetifikojë grupin funksionor të tyre • Të emërtojnë alkole me të paktën 7C në vargun kryesor • Të shkruajë formulat strukturore të alkooleve të ndryshme në bazë të emrit

të dhënë KONCEPTET KRYESORE: grupfunksionor, alkole, diole, triole, alkole parësorë, dytësorë, tretësorë


Fazat e strukturës



Parashikimi Parashikim nga termat


Punë me klasën


Lexim i drejtuar /tabela e pyetjeve


Punë me grupe

Përforcimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje


Punë me grupe

PARASHIKIMI -Parashikim nga termat paraprakë Mësuesi: .-Synoj që në këtë fazë të ngacmoj imagjinatën e nxënësve në lidhje me temat që do të trajtohen në mësimet që do të vijnë Në lidhje me këtë, me fjalët:

alkool industri udhëtim helmues

-Udhëzoj nxënësit të hartojnë një tregim të shkurtër ku të përdorin këto fjalë -Nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për rreth 3’

Kimia 11 baza 60

-Dëgjohen disa nga krijimet më të mira Në fund të kësaj faze është e rëndësishme të theksohet ideja se do hyjmë në një pjesë të re të përbërjeve organike, të përbërjeve që në strukturën e tyre kanë oksigjen dhe përfaqësuesit e parë që do studiohen janë pikërisht alkoolet NDËRTIMI I NJOHURIVE Lexim i drejtuar / tabela e pyetjeve Mësuesi:

Në lidhje me alkoolet, çfarë do të dëshironit të dinit? Të gjitha pyetjet e hartuara nga nxënësit shënohen në një kënd të klasës dhe

përfaqësojnë atë që quhet tabela e pyetjeve. Kjo tabelë mund të plotësohet në vazhdimësi gjatë mësimit ose edhe gjatë

orëve të tjera. Disa nga pyetjet e formuluara nga nxënësit janë:

TABELA E PYETJEVE 1-Ç’janë alkoolet? 2-Ç’përfaqëson grupi –OH? 3-Si i klasifikojmë alkoolet? 4-A ndiqen të njëjtat rregulla për emërtimin e alkooleve, si dhe për hidrokarburet? 5-Si gatiten? 6-Veti fizike, kimike …………………………………etj. Mësuesi:

Lexoni me vëmendje tekstin dhe gjeni përgjigjet e pyetjeve tuaja Në këtë orë mësimi ju do ti përgjigjeni vetëm katër pyetjeve të para Kjo veprimtari duhet të zgjasë rreth 10’ Mësuesi kontrollon në vazhdimësi punën e secilit nxënës

PËRFORCIMI: Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi:

Është e rëndësishme të theksohet fakti se kjo fazë si më e rëndësishmja në këtë orë mësimi duhet të zhvillohet midis jush në formën e pyetjeve dhe përgjigjeve.

Ç’janë alkoolet ? Alkoolet janë përbërje organike me oksigjen që në strukturën ë tyre kanë grupin –OH

Kimia 11 baza

61

Ç’ përfaqëson grupi –OH Grupi –OH përfaqëson një grup atomesh që i japin përbërjes veti fizike kimike te ngjashme Përbërje të ndryshme kanë grup të ndryshëm funksionor

Ç’mund të themi për alkoolet ? Janë përbërje organike

Përveç C dhe H kanë edhe elementin O Kanë formulë CnH2n+O Përftohen kur një hidrogjen i alkaneve zëvendësohet nga një grup OH

A mund t`i grupojmë alkoolet? Po, alkoolet mund t’i grupojmë në varësi të: A) strukturës së tyre

B) pozicionit të grupit –OH C) nr. të grupeve -OH

Si i klasifikojmë në varësi të strukturës? Në alkoole të ngopura ALKANOLE CnH2n!OH 3 2 2CH CH CH OH− − −

Propanol -1 Në alkoole të pangopura 1- ALKENOLE CnH2n−1OH

CH31CH2

CH3

CH4

CH35OH

Penten3,ol2 2- ALKINOLE CnH2n−3OH CH

5C4

CH23CH2

CH31OH

Po në varësi të pozicionit të grupit – OH? Kemi alkoole parësore, dytësore, tretësore

3 2CH CH OH− CH31CH22

C CH24CH35

OH

CH33

Etanol CH31CH2

CH33OH

Metil 3, pentanol 3

Propanol 2

Kimia 11 baza 62

Në varësi të nr. të grupeve OH i klasifikojmë në: Alkoole me një grup OH Alkoole me dy grupe OH Alkoole me tre grupe

OH

3 2 2CH CH CH OH− − −

3 2CH CH OH− 1 2 3

CH3 CH CH3

OH|

− −

3 3CH CH CH CH

OH OH| |

− − −

Butan diol 2,3

2 2CH CH CH

OHOH OH|| |

− −

Propantriol 1,2,3

Detyrë:

Shkruaj në dërrasën e zezë formulën molekulare të 6 14C H O

Kërkoj nga nxënësit që duke u mbështetur në njohuritë e marra tek hidrokarburet të: a) japin format izomere të alkooleve me gjashtë atome karboni

b) emërtojnë secilën prej tyre

Kimia 11 baza

63

TEMA: GATITJA DHE VETITË E ALKOOLEVE


• Të përgjithësojnë vetitë fizike të alkooleve me numër të ndryshëm atomesh karboni

• Të krahasojnë dhe shpjegojnë vetitë fizike të alkooleve me ato të hidrokarbureve me masa molare të përafërta me to

• Të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të alkooleve • Të njohin reaksionet e gatitjes të alkooleve • Të zbatojnë në praktike gatitjen e alkooleve të ndryshme

KONCEPTET KRYESORE: lidhje hidrogjenore, veti fizike, veti kimike


Fazat e strukturës



Parashikimi Diskutim për njohuritë paraprake


Punë me klasën


Veprimtari e leximit të drejtuar


Punë me grupe

Përforcimi Harta e konceptit Parashikimi me terma paraprake


Punë me grupe

Mjetet e punës: tabela, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI: Diskutimi i njohurive paraprake Mësuesi: Në tabelë shkruhen formulat strukturore të disa alkooleve Nga nxënësit kërkoj: Të emërtojnë këto përbërje Të grupojnë alkoolet në varësi të strukturës, pozicionit të grupit –OH dhe nr. të grupeve -OH

Kimia 11 baza 64

NDËRTIMI I NJOHURIVE Veprimtari e leximit të drejtuar (V/L/D) Mësuesi:

• Pas etapës së parashikimit kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar

• Ndaj klasën në tre grupe të mëdha dhe përgatis nga një pyetje për secilin grup Vetitë fizike të alkooleve Vetitë kimike të alkooleve Gatitja e alkoleve Mësuesi: -Mbasi ndaj mësimin në tre paragrafë kryesore, rekomandoj nxënësit të lexojnë në heshtje, secili grup paragrafin përkatës për t’ju dhënë përgjigje pyetjeve të hartuara. -Një ose disa përfaqësues nga secili grup duke plotësuar mendimin e njeri-tjetrit japin përgjigje për pyetjet e parashtruara më sipër.

Mësuesi: Cilat janë vetitë fizike të alkoleve? Nxënësi 1: ( Përfaqësues i grupit të parë ) Pasi diskutuam së bashku në grup menduam të listojmë disa nga vetitë fizike të alkooleve 1) Alkoolet me nr. të vogël karbonesh 1-3 treten mirë në uje 2) Me rritjen e nr. të karboneve në varg tretshmëria e tyre ulet 3) Alkoolet janë në gjendje agregate të ndryshme C1- C11 janë lëngje C11 e sipër janë të ngurta Mësuesi: Pyes nxënësit nëse kanë paqartësi dhe ftoj një nxënës tjetër të vazhdojë mendimin e shokut Nxënësi 2: (Përfaqësues i grupit të parë ) 4) temperaturat e vlimit dhe të shkrirjes të alkooleve janë më të mëdha se të hidrokarbureve me masë të përafërt me to, p.sh. etanoli me masë molare 46g/mol vlon në 780C , ndërsa propani me masë molare 44g/mol është gaz

Grupi i parë

Grupi i dytë

Grupi i tretë

Kimia 11 baza

65

5) alkolet shërbejnë si tretësa të përbërjeve organike Mësuesi: Pse ndodh një dukuri e tillë? Nxënësi 2: Sepse molekulat e alkooleve lidhen me lidhje hidrogjenore, arsye kjo që ndikon dhe në tretjen e alkooleve në ujë

Mësuesi:Si paraqiten alkoolet përsa i takon vetive kimik Nxënësi 3: (Përfaqësues i grupit të dytë) Po, mund të themi se vetitë kimike të alkooleve i dedikohen grupit –OH Alkoolet janë aktivë nga pikëpamja kimike dhe shfaqin disa lloj reaksionesh 1) veprimi i alkooleve me metalet tregon aciditet

3 3 2

1CH OH Na CH ONa H

2+ → +

Mësuesi: Si shfaqen vetitë acide tek alkoolet Nxënësi 3: Vetitë acide janë shumë të dobëta, kripa e formuar mund të shpërbëhet nga uji 3 2 3CH ONa H O CH OH NaOH+ → +

Mësuesi: Mund të vazhdojë një nxënës tjetër? Nxënësi 4: (Përfaqësues i grupit të dytë) Në lidhje me mendimin e shokut mund të themi: 2) Meqë kanë veti acide të dobëta alkoolet nuk mund të veprojnë me bazat 3CH OH NaOH s ' vepron+ →

3) Por alkoolet mund të veprojnë me acidet 2 4H SO

3 3 2CH OH HCl CH Cl H O+ +→

Mësuesi: A japin alkoolet reaksione djegie ? Nxënësi 4: 4) Po, alkoolet japin reaksione djegie

3 2 2 2

3CH OH O CO 2H O

2+ → +

5) Alkoolet mund të oksidohen dhe të japin aldehide dhe ketone

|3 2 3 2CH CH OH CuO CH O Cu H OC

H

− − + → − = + +

etanol etanal

Kimia 11 baza 66

|3 3 3 3 2CH CH ' CuO CH CH Cu H OCH C

OOH

− − + → − − + +

propanol propanon

Mësuesi: si gatiten alkoolet Nxënësi 5: (Përfaqësues i grupit të tretë) Alkoolet mund t’i përftojmë në dy mënyra kryesore: M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet me baza alkaline

3 3CH Cl Na OH CH OH NaCl− + → − +

R Cl NaOH ROH NaCl− + → + M2: hidratimi i alkeneve

2 4H SO3 2 2 3 3CH CH CH H O CH CH CH

OH

←− = + − −

PËRFORCIMI: Harta e konceptit Parashikim me terma paraprake Mësuesi:

Gjatë kësaj faze u kërkoj nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme. Pas plotësimit nga ana e nxënësve, tabela duhet të ketë këtë pamje

Kimia 11 baza

67

Vetitë fizike Vetitë kimike Gatitja

1) Alkoolet me nr. të vogël karbonesh 1-3 treten mirë në ujë 2) Me rritjen e nr. të karboneve në varg tretshmëria e tyre ulet 3) Alkoolet janë në gjendje agregate të ndryshme të lëngët ngurtë 4) temperaturat e vlimit dhe të shkrirjes të alkooleve janë më të mëdha se të hidrokarbureve më masë të përafërt me to për shkak të lidhjes hidrogjenore 5) alkoolet shërbejnë si tretësa të përbërjeve organike

1) veprimi i alkooleve me metalet

3 3 21CH OH Na CH ONa H2

+ → +

2) veprimi i alkooleve me bazat 3CH OH NaOH s 'vepron+ →

3) veprimi i alkooleve me acidet 2 4H SO

3 3 2CH OH HCl CH Cl H O+ → + 4) djegia e alkooleve

3 2 2 23CH OH O CO 2H O2

+ → +

5) oksidimi i alkoleve

3 2 3 2

H

CH CH OH CuO CH O Cu H OC|

− − + → − = + +

3 3 3 3 2CH CH CH ' CuO CH C CH Cu H O

OOH

− − + → − − + +|

M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet me baza alkaline R Cl NaOH ROH NaCl− + → +

3 3CH Cl Na OH CH OH NaCl− + → − + M2: hidratimi I alkeneve

2 4H SO3 2 2 3 3CH CH CH H O CH CH CH

OH

− = + → − −

Mësuesi: Për të përfunduar mësimin ju jap nxënësve fjalët Alkool Udhëtim Trishtim 24 ore Ju lë 5’ kohë për të krijuar një tregim të shkurtër. Paraqes më poshtë disa nga punimet e nxënësve

Kimia 11 baza 68

Kristjana Alkooli ishte dashuruar marrëzisht pas një baze të quajtur hidroksid natriumi. Por ajo jetonte mjaft larg tij, gati një ditë-natë udhëtim me avion. Një ditë ai bëri gati valixhet dhe u nis me shpresën se ajo do ta pranonte. Kur mbërriti, mori një taksi dhe u nis për tek shtëpia e saj. Trokiti në derë dhe ajo doli. Megjithëse ai i bëri një deklaratë të fortë dashurie, ajo nuk e pranoi duke i thënë ‘Ti nuk je tipi im’. Ai i trishtuar u nis për të gjetur rrugën e tij, ndoshta në këtë rrugë do të takonte vajzën e ëndrrave. Dhe ai e gjeti, ajo vajzë ishte acidi klorhidrik. Ajo dhe ai u martuan dhe jetuan të lumtur.

Vleresimi i nxënësve :

Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: - Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin më aktiv të grupit -Sa origjinalë ishin në krijimet e tyre

Teknika V.L.D është një teknikë që mund të zbatohet shpesh në shkencat ekzakte. Nga përvoja :

Kjo teknikë stimulon të lexuarit e kuptimshëm, ndjenjën e përgjegjësisë së punës në grup dhe shpesh jep rezultat.

Kimia 11 baza

69

TEMA: FENOLET


• Të tregojnë ç‘janë fenolet • Të mund të emërtojë fenolet dhe rrjedhësit e tyre • Me anë të reaksioneve kimike të përshkruajë gatitjen dhe vetitë kimike të

fenoleve • Të argumentojë se pse fenolet kanë aciditet më të lartë se alkoolet

KONCEPTET KRYESORE: Fenole, veti acide, reaktivitet


Fazat e strukturës



Parashikimi Rendit /grupo/emërto Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Di /dua të di /mësova


Punë me grupe

Përforcimi Di /dua të di /mësova


Punë me grupe

Mjetet e punës: librat, tabela të ndryshme, fleta formati PARASHIKIMI Rendit /grupo/emërto Mësuesi:

Në dërrasën e zezë paraqes një grup përbërjesh (alkoole, fenole, etere)

3 2 2CH CH CH OH− − − 3 2 2 3CH CH O CH CH− − − − OH

OH 3 2 2 2CH CH CH CH CH OH

OH

− − − − −|

3 2 2 2 3CH CH O CH CH CH− − − − −

Kimia 11 baza 70

CH3

2 2 2OH CH CH CH OH− − − − OH

Nga nxënësit kërkoj Të identifikoj grupin funksionor Të përcaktojnë se çfarë grup përbërjesh janë Të emërtojë secilën prej tyre Të grupojnë këto përbërje sipas karakteristikave

Ju lë nxënësve 5’ kohë të punojnë dhe marr mendimet e tyre Ajo që ata paraqesin është si më poshtë:

Alkoole Fenole Etere

3 2 2CH CH CH OH− − −

Propanol -1

2 2 2OH CH CH CH OH− − − −

Propandiol -1,3 3 2 2 2

3

CH CH CH CH OHCH

CH|

− − − − −

Metil-2,pentanol OH

Ciklo butanol

OH fenol OH CH3 Metil -2 fenol

3 2 2 2 3CH CH O CH CH CH− − − − −

Eteri etil propilik Etoksi propan

3 2 2 3CH CH O CH CH− − − −

Eteri di etilik Etoksi etan

NDËRTIMI I NJOHURIVE Di /dua të di /mësova më shumë Mësuesi: Nga përbërjet që analizuam vumë re se përveç alkooleve dhe etereve, ju identifikuat dhe një grup tjetër përbërjesh që janë fenolet.

Pra, FENOLET është tema e studimit për ditën e sotme Le të tregojmë çfarë dimë për to Të gjitha mendimet e nxënësve i paraqes në kolonën DI/

Kimia 11 baza

71

Di DUA TE DI MESOVA

- Përfaqësues C6H5OH (FENOL) - Janë përbërje që kanë C, H, O - Kanë formulë C6H5OH + n CH2 - Kanë grup funksionor gr OH - Janë alkoole aromatike - Karbonet e ciklit kanë hibridizim sp2 - Mund të kenë një grup OH, 2OH ose tre grupe OH - Emërtohen si arenet dhe homologët përkatës të areneve

Pasi plotësoj kolonën DI / emërtoj bashkë me nxënësit disa përbërje të tjera

përfaqësues të fenolëve, të cilat paraqiten në dërrasën e zezë Në këtë moment, para nxënësve shtroj pyetjen:

Çfarë doni të dini më tepër për fenolet Marr mendimet e tyre dhe plotësoj kolonën DUA TË DI

Di DUA TE DI MESOVA


- Si gatiten fenolet - Sa mënyra gatitjeje kanë - Si paraqiten fenolet nga ana kimike - A kanë ngjashmëri me alkoolet - Ku qëndron ndryshimi midis alkooleve dhe fenoleve - Si i zbulojmë fenolet në laborator

Kimia 11 baza 72

PËRFORCIMI: Mësova më shumë

Ju jap mundësinë nxënësve që të lexojnë me kujdes tekstin në mënyrë individuale ose në dyshe

Orientoj nxënësit në lidhje me plotësimin e tabelës U theksoj nxënësve që në dhënien e përgjigjeve të bazohen në pyetjet e

hartuara në tabelë Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë

në kolonën mësova Në fund tabela duhet të ketë një pamje të tillë

Di DUA TE DI MESOVA


- Si gatiten fenolet - Sa mënyra gatitjeje kanë - Si paraqiten fenolet nga ana kimike - A kanë ngjashmëri me alkoolet - Ku qëndron ndryshimi midis alkooleve dhe fenoleve - Si i zbulojmë fenolet në laborator

GATITJA: M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet

T ,P6 5 6 5C H Cl NaOH C H OH NaCl↑ ↑+ → +

M2 duke u nisur nga acidi benzen sulfonik

6 5 3 6 5 3C H SO H NaOH C H OH NaHSO+ → + VETI KIMIKE:

6 5 6 5 21C H OH Na C H ONa H2

+ → +

VETI ACIDE 6 5 2 3 6 5 3C H ONa H CO C H OH NaHCO+ → +

acid më i dobët se H2CO3 6 5 6 5 2C H OH NaOH C H ONa H O+ → +

6 5C H OH HCl ?+ →

6 5 2 6 2 3C H OH 3Br C H Br OH+ →↓ Tri brom 2,4,6fenoli Provë test për fenolet

Detyrë:

Duke pasur parasysh alkolet dhe fenolet të ndërtojnë një tabelë krahasuese Tabela në fund duhet të ketë një pamje të tillë:

Kimia 11 baza

73

Alkoolet Fenolet R-OH Kanë strukturë vargore Veprojnë me metalet Kanë veti acide Veti acide më të dobëta se uji

Nuk veprojnë me bazat Veprojnë me acidet Nuk veprojnë me bromin Oksidohen deri ne aldehide dhe

ketone

Ar-OH Kanë strukturë ciklike Veprojnë me metalet Kanë veti acide Veti acide më të forta se alkoolet

por më të dobëta se acidi karbonik

Veprojnë me bazat Nuk veprojnë me acidet Veprojnë me bromin Fenolet nuk oksidohen

- Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: Vlerësimi i nxënësve:

- Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën e mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me identifikimin dhe emërtimin e fenoleve - Sa të saktë ishin në shkrimin e reaksioneve të gatitjes - Sa janë të aftë të krahasojnë alkolet, fenolet, eteret Përmbledhje mbi alkoole, fenole, etere (veti fizike)

R-OH (alkole)

Kanë temperaturë të lartë vlimi Alkoolet me pak karbone në

varg treten shumë mirë në ujë Me rritjen e nr. të karboneve

tretshmëria e alkooleve në ujë ulet

Kanë veti acide

Kjo i dedikohet pranisë së lidhjes hidrogjenore midis alkooleve me njëra-tjetrën

Sepse alkoolet me pak karbone, me ujin formojnë lidhje hidrogjenore, ndërsa me rritjen e nr. të karboneve në varg alkoolet bëhen të ngjashëm me hidrokarburet

Kanë veti acide më të dobëta se fenolet dhe më të dobëta se vetë uji

Kimia 11 baza 74

Ar –OH

ose C6H5O

H

(fenole )

Fenolet kanë temperaturë të lartë vlimi, gjithashtu

Fenolet kanë tretshmëri të mirë në ujë

Kanë veti acide

Kjo i dedikohet pranisë së lidhjes hidrogjenore midis fenoleve me njëra-tjetrën Tretshmëria e fenoleve në ujë është më e

mirë se e alkooleve sepse lidhja e tyre me ujin është më e fortë se ajo që formojnë alkoolet me ujin

Kanë, gjithashtu, veti acide më të forta se alkoolet, por jo më të forta se një acid i dobët inorganik p.sh. H2CO3

R-O-R R-O-R’ ( Etere )

Eteret kanë temperaturë të ulët

vlimi Tretshmëria e tyre në ujë është

e krahasueshme me atë të alkooleve me masë molare të përafërt me to

Nuk flasim për veti acide

kanë temperaturë vlimi më të ulët sesa

alkoolet dhe fenolet sepse s’formojnë lidhje hidrogjenore

sepse formojnë lidhje hidrogjenore me ujin sepse kane structure të tillë, në të cilën

mungon elementi përgjegjës, pra H

Përfaqësues Gatitja Komente

R−OH

(Alkoolet)

M1: hidratimi i alkeneve CH3−CH=CH2+H2O→CH3−CH−CH3 │ OH M2: reduktimi i aldehideve dhe ketoneve CH3−CH2−COH+H2→CH3−CH2−CH2−OH CH3−C−CH3+H2→CH3−CH−CH3 ║ │ O OH M3 hidroliza e rrjedhësve të halogjenuar me baza: R−Cl + Na OH → R−OH +NaCl p.sh.:

CH3−CH2Cl+Na OH→CH3−CH2OH+NaCl

-Kujdes ! Zbatoni rregullën e markovinkovit Reaksioni ndodh në prani të : H2SO4(c), H3PO4, Al2O3 si katalizator Është një reaksion eliminimi Theksohet se aldehidet japin

alkoole parësore, ndërsa ketonet japin alkoole dytësore Kujdes ! Janë reaksione

adicioni në Grupin karbonilik Katalizator shërben Pt Kujdes! Është reaksion

zëvendësimi nukleoilik SN2

Kimia 11 baza

75

C6H5OH

( Fenolet )

M1duke u nisur nga acidi benzen sulfonik : C6H5SO3H+NaOH→C6H5OH+NaHSO3 Ac-benzen sulfonik fenol M2 nga kripërat e metaleve alkaline të ac-sulfonik: C6H5SO3Na+NaOH→C6H5O +Na2SO3 Benzen–sulfonat-Na

Janë mënyra të përdorura për gatitjen në industri të fenoleve

Janë reaksione të zëvendësimit elektrofilik

SE ku grupi OH i alkooleve në të dyja rastet zëvendëson grupin SO3H apo SO3Na të lidhur tek cikli i benzenit

R -O-R

( Eteret)

M1 ç’hidratim i alkooleve në prani të acideve

2 4H SO2R R' R OH RO OH ' H O− − → − − ++

p.sh. 0140

3 2 5 3 2 5 2OCH C H CH O C H HH OH O− − → − − ++

M2 Sinteza Williamson

R R'O N R O R' N la l CC a− − → − − ++

Ar R'O Ar O RNa Cl ' NaCl− − → − − ++

p.sh.

6 5 3 6 5 3

3 3

C H O CH CH C H O CH CH NaCl

CH CH

Na Cl− − → ++ − − −

Kujdes ! Kjo mënyre është me efektive për gatitjen e etereve simetrike Ka shume rendësi faktori

temperaturë, në temperatura më të mëdha se 140 (psh 180) do të formohej alken

Është një reaksion zëvendësimi nukleofilik SN2

Kjo mënyrë gatitje përdoret për prodhimin e etereve josimetrike

Kimia 11 baza 76

TEMA KETONET


• Të shkruajnë formulën molekulare të ketoneve • Të përshkruajnë rolin e grupit karbomilik tek ketonet • Të emërtojnë përfaqësues të ketoneve • Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të aldehideve me anë të

reaksioneve kimike • Të krahasojnë aldehidet me ketonet

KONCEPTET KRYESORE: Ketone, Grup karbonilik, adicion, jodoformë


Fazat e strukturës



Parashikimi Diskutojmë së bashku Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Ditar tri pjesësh


Punë me grupe

Përforcimi Përvijimi i të menduarit


Punë me grupe

Mjetet e Punë:s libri, tabela të gatshme, shkumës, PARASHIKIMI Diskutojmë së bashku Mësuesi: Fillojmë temën e re me dhënien e një detyre - Jepni të gjithë izomerët e mundshëm të përbërjes me formulë molekulare C5H12O - Emërtoni secilën prej tyre - Ju lihet kohë prej 3-4’për të punuar në dyshe Një nxënës në tabelë paraqet izomerët e C5H12O

3 2 2 2 |CH CH CH CH C O

H

− − − − = Pentanal

Kimia 11 baza

77

3 2

3

CH CH CH C O

CH H| |

− − − = Metil 2 butanal

3 2

3

CH CH CH C O

CH H| |

− − − = Metil 3 butanal

3

3

CH

CH3 C C O

CH H

|

| |− − = Dimetil 2,2 propanal

Mësuesi: Po shkruaj në dërrasën e zezë këto përbërje

3 2 2 3CH C CH CH CH

O

− − − −

3 2 2 3CH CH C CH CH

O

− − − −

3 3

3

CH C CH CH

O CH|

− − −

Mësuesi Çfarë vini re në këto përbërje? Ka ndonjë ngjashmëri me aldehidet?

Nxënësit Vëmë re se kanë të njëjtin numër karbonesh dhe hidrogjenesh, pra janë izomerë Kanë në strukturën e tyre grupin C

O

− −

(karbonilik )

Përfaqësojnë ketonet thotë një nxënës tjetër. Mësuesi: Pikërisht në studimin e tyre do të synojë mësimi i sotëm. NDËRTIMI I NJOHURIVE Ditar tri pjesësh Mësuesi

Kjo teknikë synon në trajtimin e mësimit duke u mbështetur në komentet e nxënësve dhe sigurisht të mësuesit mbi çështje kryesore të mësimit

Ndaj klasën në disa grupe pune Çdo grup do të marrë disa fletë pune të përgatitura më parë Çdo fletë ka një pyetje dhe kërkon komentin nga ana e nxënësit dhe e mësuesi

Kimia 11 baza 78

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Struktura dhe emërtimi i ketoneve

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Gatitja e ketoneve Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Vetitë fizike të ketoneve Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Aktiviteti kimik i ketoneve

Nxënësit plotësojnë kolonën komente me njohuritë e marra nga teksti Mendimet e nxënësve nga grupe të ndryshëm pasi diskutohen dhe përpunohen, më

tej paraqiten në dërrasën e zezë në formë të tillë Një rol të rëndësishëm në përmbledhjen e materialit ka, sigurisht, mësuesi

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Struktura dhe emërtimi i ketoneve

R C O

R'|

− = CnH2nO

Gjendet vargu më i gjatë Numërimi i vargut nga gupi funksionor më afër Përcaktohen radikalet Jepet emri: Radikal +pozicioni +rrënja +on +an+al P.sh.

3 2 2 3CH CH CH C CH

O

− − − −

Pentanon -2 O

CH3 etanofenon

Kujdes ! -.Ketonet janë izomerë me aldehidet -.Formula CnH2nOi takon Një aldehidi Një ketoni Mund të emërtohen edhe në emërtimin e vjetër p.sh.

3 2 2 3CH CH CH C CH

O

− − − −

Ketoni metil propilik O

CH3 Ketoni metil fenilik

Kimia 11 baza

79

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Gatitja e ketoneve M1 duke u nisur nga alkoolet

2R CH R ' CuO R C R ' Cu H O

OOH|

− − + → − − + +

M2 duke u nisur nga adicioni i ujit tek alkinet

2Hg /T2 3R C CH H O R C CH

O

+

− ≡ + → − −

M3 duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë ( ) 32R COO Ca R C R CaCO

O

− → − − +

Kujdes ! Rolin e agjentëve oksidues mund ta luajnë edhe substanca të tjera p.sh. KMnO4 K2Cr2O7 Cu(OH)2 etj Jap shembuj …………. Të gjitha alkanet me më shumë se dy karbone me ujë dhe tautomerizim japin alkine Jap shembuj……….. Nga këto kripëra në përgjithësi gatiten ketone simetrike

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Vetitë fizike të ketoneve

Ketonet me masë molare të vogël treten mirë në ujë Kanë temp. vlimi më të vogël se alkoolet me të njëjtin numër karbonesh

Mbani Mend! Tek ketonet nuk kemi praninë e lidhjes hidrogjenore

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Aktiviteti kimik i ketoneve

Japin reaksione adicioni

2R C R H R CH R

O OH|

− − + → − −

Japin reaksione oksidimi 4KMnO

3 2 2 3

3 2 2

CH CH CH C CH

OHCOOH CH CH CH COOH

− − − − →

+ − − −

3 2 3CH CH COOH CH COOH− − + −

Ketonet metilike japin reaksionin e haloformës

NaOH3 2 3R C CH I RCOONa CHI

O

− − + → + ↓

Mbani mënd : - Adicioni mund të shfaqet edhe me agjentë të tjerë p.sh. HCN,NaHSO3,ROH -Roli i agjentëve oksidues tek ketonet i takon vetëm KMnO4 K2Cr2O7 -Vetëm ketonët metilikë dhe alkoolet metilikë mund të japin reaksionin e jodoformës

Kimia 11 baza 80

PËRFORCIMI Përvijimi i të menduarit Për të përfituar një përvijim sa më të qartë të koncepteve, realizoj në klasë një detyrë bashkë me nxënësit:

si mund të gatisni me të gjitha mënyrat e mundshme: a) metil 3 butanal b) metil 4 pentanon 2

si bashkëvepron metil 3butanali O2, H2, Ag(NH3)2OH, I2/OH-, HCN. Butnon 2

TEMA ESTERET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje:

• Të tregojnë ç’janë esteret • Të përcaktojnë strukturën e estereve • Të emërtojnë estere të ndryshme • Të shkruajnë reaksionin e gatitjes së estereve • Të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të estereve

KONCEPTET KRYESORE: estere, esterifikim, hidrolizë, sapunifikim.


Fazat e strukturës



Parashikimi Përmbledhja e strukturuar e shënimeve

Të dëgjuarit kritik Zhvillimi i fjalorit

Punë me klasën


Veprimtari e leximit të drejtuar

Nxit të lexuarit ndërveprues

Punë me grupe

Përforcimi Harta e koncepteve Paraqitje grafike të

informacionit Punë me grupe

Kimia 11 baza

81

PARASHIKIMI Përmbledhje e strukturuar

Gjatë kësaj faze bëj një përmbledhje të strukturuar të çështjeve më të rëndësishme që do të trajtohen në temën e re.

Paraqes tek nxënësit shumë shkurt, vetëm me anë të fjalëve, ç`janë eteret, ç’farë strukture kanë, me kë janë të ngjashëm në formulë molekulare, si emërtohen, cila është mënyra e gatitjes së tyre dhe çfarë vetish ato kanë.

NDËRTIMI I NJOHURIVE: Veprimtari e leximit të drejtuar, VLD

Pas etapës së parashikimit kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar

Ndaj nxënësit në tre grupe të mëdha pune Hartoj pyetjet për secilin grup

grupi i parë grupi i dytë grupi i tretë Ç janë eteret? Gatitja e estereve vetitë kimike Cila është formula e tyre molekulare? vetitë fizike Emërtimi, struktura e tyre

Mbasi kam ndarë pjesën në tre paragrafë kryesorë, kërkoj nga nxënësit të lexojnë me kujdes secili grup paragrafin përkatës për t’ju dhënë përgjigje pyetjeve që hartuam.

Një ose më shumë përfaqësues nga secili grup japin përgjigjet për pyetjet e parashtruara

Mësuesi : Ç’janë Esteret Nxënësi Esteret janë përbërje organike që kanë elementin C, H, O dhe janë rrjedhës të

acideve karboksilike Mësuesi: Cila është formula e tyre molekulare? Nxënësi: Esteret kanë formule molekulare të njëjtë me acidet karboksilike, pra

n 2n 2C H O janë izomerë të acideve karboksilike

Mësuesi: Cila është struktura e tyre? Nxënësi: Esteret janë përbërje me formulë strukturore të tillë

Kimia 11 baza 82

O

R C O R'− − −

Ku R = R’ Ku R ≠ R’ Mësuesi: Si emërtohen Nxënësi: Duke ndjekur të gjitha rregullat që dimë për përbërjet organike

3 2

3 2 2 2 3

O

CH CH C CH CH CH− − − − −

prop +an+oat +propili

3 3

3

O

CH CH CH C O CH CH

CH

− = − − − −|

Buten-2 oat, izopropili

Në këtë moment shkruaj në dërrasën e zeze estere të ndryshme dhe kërkoj

emërtimin e tyre si dhe kërkoj të shkruajnë format izomerë të estereve me formulë molekulare C4H8O2

Mësuesi: A mund të gatisim esteret? Nxënësi: Po, në laborator esteret mund të përftohen me anë të esterifikimit Mësuesi: Ç’është esterifikimi? Nxenesi: Esterifikimi është reaksioni i bashkëveprimit të acideve karboksilike me

alkoolet për të përftuar estere si më poshtë:

2 4H SO

O O

R C OH HO R ' R C O R '− − + − − − −

p.sh.

2 4H SO3 3 3 3 2CH COOH HOCH CH COO CH H O− + − +

Meqenëse është një reaksion në ekuilibër mund të shprehim konstanten e ekuilibrit

4ester ujeKacid alkol

×= =

×

an Rrënja + en + oat + alkali in

Kimia 11 baza

83

Mësuesi: Kush mund të shkruajë reaksionet që paraqesin vetitë e estereve Nxënësi: Esteret japin tre reaksione karakteristike

hidroliza në ujë (reaksioni i kundërt i esterifikimit) hidroliza në baza (sapunifikim) veprimi me hidrogjenin

Hidroliza në ujë (Reaksioni i kundert i esterifikimit) 2 4H SO

3 2 3 2 3 2 3CH CH COOCH H O CH CH COOH CH OH− − + → − − +

Propanoat metili ac –propanoik metanol Hidroliza në baza (Sapunifikim)

3 2 3 3 2 3CH CH COOCH NaOH CH CH COONa CH OH− − + → − − +

Propanoat metili propanoat natriumi metanol veprimi me hidrogjenin

3 2 3 2 3 2 2 3CH CH COO CH 2H CH CH CH OH CH OH− − − + → − − − +

Mësuesi: Mbasi lexuat mësimin a mund të rendisni disa veti fizike? Nxënësi: o Janë lëngje pa ngjyrë o Kanë aromë (lulet, frutat e thata) o Nuk treten në ujë, por në tretësa organikë o Kanë temperaturë vlimi më të ulët se alkoolet apo acidet karboksilike nga

rrjedhin (s’formojnë lidhje hidrogjenore) PËRFORCIMI; Harta e konceptit

Në tabak letre të bardhë të treja grupeve ju jap detyrë të modelojnë një hartë koncepti mbi eteret.

Në qendër të tabakut vendosim fjalën ester dhe rreth tij fjalët që lidhen me të. Kujdes! Rreth çdo fjale, shprehje apo fraze të zgjedhur në lidhje me fjalën

kryesore, shkruajmë dhe fjale të tjera që lidhen me të.

Kimia 11 baza 84

Harta e konceptit ESTERE

Ester

n 2n 2C H O

Gatitja

2 4H SO2RCOOH HO R ' RCOOR ' H O+ − → +

RCOOH

RCOOR’

janë të ngjashëm me ac-karboksilike

Veti fizike

lëngje me ngjyrë

s’treten në ujëkanë temperature të ulët vlimi

kanë aromë veti kimike

+ NaOH+H2O

+H2

Detyrë : Si mund të shndërroni propanin → propanoat izopropili Etinin →benzoat t-butili

Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre: Vlerësimi i nxënësve

për të emërtuar estere të ndryshme për të dhënë format izomerë saktësinë në mënyrën e të shkruarit të reaksioneve të gatitjes vlerësohet aftësia që kanë për të lidhur përbërjet organike me njëra-tjetrën

Kimia 11 baza

85

TEMA: AMINAT

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

• Të konceptojnë drejt aminat • Të përshkruajnë aminat parësore, dytësore, tretësore • Të emërtojnë aminat • Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë e aminave me anë të reaksioneve kimike

KONCEPTET KRYESORE : amina, amina parësore, amina dytësore, amina treësore, grupaminik, iminik.


Fazat e strukturës



Parashikimi Harta semantike Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Kubimi


Punë me grupe

Përforcimi Kubimi Nxitja e diskutimit Punë individuale

PARASHIKIMI: 10’ Harta semantike

Realizoj një bashkëbisedim në formë pyetje-përgjigjesh me nxënësit në lidhje me temën, dhe gjithçka e thënë prej tyre hidhet në tabelë në formën e një harte që quhet harta semantike.

Aminat

Amina parësore

R-NH2 Mund të jenë aromatike Amina dytësore

Rrjedhës të NH3

Amina tretësore

Mund të jenë të ngopur, të pangopur

C,H,N

Përbërje organike

Kimia 11 baza 86

NDËRTIMI I NJOHURIVE 30’ Kubimi - Ndaj klasën në grupe me nga gjashtë persona secili - I jap ç’do grupi një kub, në gjashte faqet e të cilit shkruaj fjalët:

• Njihe • Përshkruaje • Studioje • Përftoje • Zbatoje • Argumentoje

- Orientoj nxënësit duke kërkuar që secili prej tyre t’i përgjigjet njërës prej pyetjeve të kubit - Lë nxënësit të punojnë në heshtje për një kohë rreth 10’ dhe ndërkohë kaloj pranë ç’do grupi për të ndihmuar dhe saktësuar mënyrën e të përgjigjurit të tyre -Mbas 10’ diskutoj bashkë me nxënësit në lidhje me pyetjet e hartuara në kub Kështu për kërkesën Njihe Aminat janë përbërje organike që kanë në strukturën e tyre elementët C, H, N Kanë strukturë R-NH2 Përftohen nga zëvendësimi i hidrogjeneve të NH3 me radikale të njëjtë ose të ndryshëm Kështu për kërkesën përshkruaje Përshkruajmë strukturën e aminave Pra, kanë strukturën R-NH2 CnH2n+1NH2 ≈ Amina parësore R-NH2 grupin aminik Amina dytësore R-NH-R’ grupin iminik Amina tretësore R N R '

R"

− −|

grupin azo

Kështu për kërkesën studioje Studiojmë mënyrën e emërtimit të aminave: Për emërtimin e aminave ndiqen të njëjtat rregulla: a) vargu më i gjatë b) numërimi nga është grupi aminik më afër

Kimia 11 baza

87

c) përcaktoj radikalet dhe pozicionin e tyre d) thuhet emri radikal+pozicioni+amino+pozicion+rrënja+prapashtesa 3 2 2 2 2 2

3

CH CH CH CH CH CH NH

CH|

− − − − − − Metil 3 amino 1 hegzan (parësore)

3 2 2 2 2 3CH CH CH CH NH CH CH− − − − − − N-metil amino 1 butan (dytësore)

3 2 3

3

CH CH NH CH CH

CH|

− − − − N-Etil amino 2 propan (dytësore )

3 2 3

3

CH CH N CH

CH|

− − − N, N, Dimetil amino 1 etan

Kështu për kërkesën përftoje Japin mënyrën e përfitimit të aminave M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet

NaOH3 3 2 2R Cl NH R NH Cl R NH H O NaCl

−+− + → − − + + →

NaOH2 2R NH Cl R' R NH R' NaCl H O− + − → − − + +

NaOH2R NH R' Cl R'' R N R' NaCl H O

R"

− − + − → − − + +|

M2 Duke u nisur nga nitro përbërjet

Zn HCl6 5 2 6 5 2 2C H NO C H NH 2H O+− → − +

Zn HCl3 2 2 3 2 2 2CH CH NO CH CH NH 2H O+− − → − − +

Kështu për kërkesën zbatoje Nxënësit duke u nisur nga mënyrat e gatitjes zbatojnë praktikisht mënyrat e mësipërme në gatitjen e aminave të ndryshme p.sh. CH3-NH2 CH3-CH2-NH-CH3 (CH3)3N Kështu për kërkesën argumentoje Aminat kanë veti bazike. Këtë e argumentojnë duke u bazuar në vetitë kimike

2 2 3R NH H O R NH OH+ −− + → − + prania e joneve OH- tregon bazicitet

2 3R NH HCl R NH Cl− + → − kripë e amoniumit

Kimia 11 baza 88

PËRFORCIMI 5’ Reflekto /reflekto/reflekto Mësuesi:

Synoj në përfshirjen e nxënësve në veprimtari të ndryshme me qëllim për të fiksuar sqaruar dhe reflektuar më tej mbi njohuritë e marra

Si më të rëndësishme konsideroj zbatimet praktike o Emërtoni përbërjet o Paraqisni format izomere o Plotësoni reaksionet

TEMA: VETITË E LYRAVE Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të:

• Të listojnë disa nga vetitë më të rëndësishme të lyrave • Të argumentojnë vetitë kimike të lyrave me anë të reaksioneve kimike • Të shkruajnë reaksionin e sapunifikimit të lyrave

KONCEPTET KRYESORE: acide lyrore, estere,sapunifikim


Fazat e strukturës



Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm





Punë me grupe

Përforcimi Shkrimi i shpejtë /empatia


PARASHIKIMI: 10’ Alfabeti i njëpasnjëshëm

I jepet secilit nxënës një kopje e alfabetit të njëpasnjëshëm e paplotësuar

Kimia 11 baza

89

Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një term, një fjalë, një veti në mënyre rastësore sipas shkronjave të alfabetit

Pasi secili plotëson, e këmben alfabetin me shokun ngjitur dhe ky veprim përsëritet disa herë zinxhir për rreth 5

A Acide lyrorë Ackarboksilik Adicion

B Bashkëveprim

Ac butanoik brom

P Palmitik

O Organike Ac oleik

D DH

E Estere Esterifikim Eliminim

R radikal

F

Gj Gjendje agregate

H Hidrolizë Hidrogjenizim Hidrofob hidrofil

J Jopolare

L Lyrna Lidhje njëfishe Lidhje dyfishe Lidhje trefishe

K katalizator Kozmetikë Parfume

P Pangopur Përbëra

M Miristik margarinë

T Trigliceride Thjeshta

Q

S Ac Stearik Sapune Sapunifikim Stearinë

Z V Veti kimike Veti fizike Vajra të ndryshme

N Ngopur ngurtësim

M

Y

Në fund të kësaj faze nxënës të ndryshëm listojnë fjalë të ndryshme dhe mund të interpretojnë secilën nga këto fjalë.

NDËRTIMI I NJOHURIVE 25’ Lexim përmbledhje në dyshe Mësuesi:

Mësimi ndahet në paragrafë dhe nxënësit lexojnë dhe përmbledhin në dyshe, ku njëri bën pyetjen tjetri përmbledh me fjalët e veta

Për secilin paragraf synoj të aktivizoj disa dyshe

Kimia 11 baza 90

PARAGRAFI I PARË Dyshja e parë Nx.1: Cilat janë disa nga vetitë fizike të lyrave? Nx.2: -Veti fizike të lyrave janë: a) janë të patretshme në ujë b) kanë dendësi më të vogël se uji c) janë pa erë, pa shije, dhe me kalimin e kohës mund të marrin erë d) kanë temperaturë të larta vlimi të shoqëruara nga një erë karakteristike

(akroleina) Nx.3: Pse janë të patretshme në ujë? Nx.4: - Sepse janë molekula jopolare dhe ne dimë që substancat polare treten mirë në

tretësa polarë dhe substancat jopolare treten në tretësa jopolarë - Kanë edhe radikale me veti hidrofobe Mësuesi: Vazhdojmë me paragrafin e dytë Nx 5: Si paraqiten lyrnat nga ana kimike? Nx 6: -Lyrat janë aktive, ato mund të japin:

1) Reaksione adicioni 2) Të ç’ngjyrosin tretësirën e bromit 3) Japin reaksionin e sapunifikimit

Nx 7: Shkruan në dërrasë reaksionet karakteristike për lyrat Nxënës të tjerë nga dyshet e tjera ndjekin me vëmendje dhe ndërhyjnë kur të

jetë e nevojshme për plotësimin e reaksioneve kimike

1) Japin reaksione adicioni në bashkëveprim me hidrogjenin

( ) ( ) ( ) ( )3 2 2 2 3 2 2 2 27 7 7 7CH CH CH CH CH COOH H CH CH CH CH CH COOH− − = − − + → − − − − −

Ac. oleic -një lidhje dyfish ac. stearik -ngopur Gjendje të ngurtë - ngurtë Hidrogjenizimi i ac. lyrorë të pangopur shërben për prodhimin e margarinës 2) Ç’ngjyrosin tretësirën e bromit

( ) ( ) ( ) ( )3 2 2 2 3 2 27 7 7 7CH CH CH CH CH COOH Br CH CH CH CH CH COOH

Br Br

− − = − − + → − − − − −| |

Mund të hetohen edhe me tretësirë të KMnO4 3) Japin reaksionin e sapunifikimit

Kimia 11 baza

91

2 15 31CH OOC C H− −|

2CH OH−|

2 15 31CH OOC C H− −|

3NaOH+ → 2CH OH−|

+ 15 313C H COONa

2 15 31CH OOC C H− − 2CH OH− Trigliceridi i ac. palmitik glicerinë sapun palmitat natriumi Mund të paraqitet edhe më thjeshtë

15 31 15 31 2C H COOH NaOH C H COONa H O+ → +

Ac palmitik palmitat natriumi

17 35 17 35 2C H COOH KOH C H COOK H O+ → +

Ac. sterik stearat natriumi PËRFORCIMI 5’ Shkrimi i shpejtë / Empatia Mësuesi:

Ju jap mundësinë nxënësve të vënë veten në rolin e lyrave dhe të flasin për to Orientoj nxënësit që fjalitë duhet të fillojnë me ‘unë jam ac.

palmitik…………….. Lejoj nxënësit të shkruajnë për rreth 4’ Kujdes! Shkrimi fillon me komandën e mësuesit dhe ndërpritet me komandë

gjithashtu Në fund dëgjoj disa prej shkrimeve Vlerësoj kujtesën, saktësinë, mprehtësinë, origjinalitetin në krijimet e tyre

Nga përvoja

Empatia është një teknikë që gjen zbatim në lëndët e shkencave dhe është mjaft efikase, përdoret shumë mirë në fazën e përforcimit të njohurive

Kimia 11 baza 92

TEMA: AMINOACIDET

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do jenë të aftë të:

• Të identifikojnë grupet funksionorë të aminoacideve • Të përshkruajnë gatitjen e aminoacideve dhe vetitë e tyre • Të përshkruajnë formimin e peptideve dhe proteinave duke specifikuar lidhjen

peptidike KONCEPTET KRYESORE: Aminoacide, grup aminik, grup karboksilik,

lidhje peptidike


Fazat e strukturës



Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Kubimi


Punë me grupe

Përforcimi Përvijimi i koncepteve


NDËRTIMI I NJOHURIVE 30’ Kubimi - Ndaj klasën në grupe me nga gjashtë persona secili - I jap ç’do grupi një kub, në gjashte faqet e të cilit shkruaj fjalët:

Përbërje organike

Aminoacidet

Baza e jetës Kanë grupin NH2 dhe COOH

bashkohen dhe japin proteina

C, H, N, O

Mund të jenë të ngopur, të pangopur

Baza e jetës

Kimia 11 baza

93

• përshkruaje • klasifikoje • Përftoje • Analizoje • Zbatoje • Argumentoje

-Kërkoj që secili prej tyre t’i përgjigjet njërës prej pyetjeve të faqeve të kubit. -Lë nxënësit të punojnë në heshtje për një kohë rreth 10’ dhe ndërkohë kaloj pranë ç’do grupi për të ndihmuar dhe saktësuar mënyrën e të përgjigjurit të tyre. -Mbas 10’ diskutoj bashkë me nxënësit në lidhje me pyetjet e hartuara në kub. Kështu për kërkesën PËRSHKRUAJE - përshkruajnë aminoacidet Aminoacidet janë përbërje organike që kanë elementët C, H, O, N

- Kanë strukturë të tillë:

2

R CH COOH

NH

− −|

- Kanë formulë molekulare CnH2n+1O2N - Janë të rëndësishme për organizmin, bazë për proteinat - Njihen deri sot 22 aminoacide - Janë sub. të ngurta - Treten mirë në ujë - Kanë temperaturë të lartë vlimi Kështu për kërkesën KLASIFIKOJE Klasifikojnë aminoacidet Në strukturën e tyre ka dy grupe funksionore: Grupi aminik NH2 (jep veti bazike ) Grupi karboksilik COOH (jep veti acide ) Në varësi të nr. të grupeve funksionore mund ti grupojmë: a) monoamina –monokarboksilike :kanë 1gr NH2dhe 1gr COOH pH =7

Kimia 11 baza 94

b) diamina – monokarboksilike: kanë 2gr NH2 dhe 1gr COOH. pH< 7 b) monoamina –dikarboksilike :kanë 1gr NH2 dhe 2gr COOH pH>7 Kështu për kërkesën PËRFTOJE Japin mënyrën e përfitimit të aminoacideve Gatitja e aminoacideve kalon në dy stade: Stadi I 3 2 2 2 3 2CH CH CH COOH Cl CH CH CH COOH HCl

Cl

− − − + → − − − +|

ac. butanoik ac. klor 2 butanoik St2 3 2 3 3 2 2

3

CH CH CH COOH NH CH CH CH COOH H 0

Cl NH

− − − + → − − − +| |

ac. klor 2 butanoik ac. amino 2 butanoik Kështu për kërkesën ZBATOJE Zbatojnë mënyrën e emërtimit të aminoacideve Për emërtimin e aminoacideve ndiqen të njëjtat rregulla a) vargu më i gjatë b) numërimi nga është grupi aminik dhe karboksilik më afër c) përcaktoj radikalet dhe pozicionin e tyre d) thuhet emri ac.+ radikal+pozicioni+amino+pozicion+rrënja+oik 3 2 2

3 2

CH CH CH CH CH COOH

CH NH

− − − − −| |

Metil 3 amino 1 hegzan (parësore)

Ac. metil 4 amino 2 hagzanoik Kështu për kërkesën ANALIZOJE Analizojnë vetitë e aminaoacideve Për shkak të strukturës së tyre aminoacidet mund të shfaqin:

Veti amfoter kur kanë 1NH2 dhe 1COOH Veti acide kur kanë 1NH2 dhe 2COOH Veti bazike kur kanë 2NH2 dhe 1 COOH

P.sh.

Kimia 11 baza

95

VETI AMFOTERE

3 2 2 2H N CH COOH HCl H N CH COOH NaOH NH CHCOONa H O

R R R

+ − − ← + − − + → − +| | |

VETI ACIDE

2 2 2 3

2 2

COOH CH CH COOH H O COOH CH CH COO H O

NH NH

− +− − − + → − − − +| |

VETI BAZIKE Kështu për kërkesën ARGUMENTOJE Argumentojnë pse aminoacidet quhen ndryshe ‘baza e jetës’ Ato bashkohen dhe formojnë proteinat Lidhja midis tyre realizohet me anë të lidhjes peptidike

2 2 2NH CH COOH H N CH COOH NH CH CO NH CH COOH

R R' R R'

− − + − − → − − − − −| | | |

Lidhja peptidike Reaksioni i mësipërm tregon formimin e një dipeptidi (dy aminoacide) Tripeptid (tre aminoacide)

polipeptid (shumë aminoacide) PËRFORCIMI 10’ përvijimi i të menduarit Mësuesi:

Për të përfituar një përvijim sa më të qartë të koncepteve realizoj në klasë veprimtari praktike të ndryshme

Synoj në gjithë përfshirjen e nxënësve në këto veprimtari me qëllim për të fiksuar, sqaruar dhe reflektuar më tej mbi njohuritë e marra

Si më të rëndësishme konsideroj zbatimet praktike Emërtoni aminoacide të ndryshëm Si mund të gatisim

Çfarë vetish shfaqin aminoacidet e mëposhtme

Kimia 11 baza 96

TEMA: VEPRIMTARI PRAKTIKE. PËRGATITJA E ASPIRINËS DHE

SAPUNIT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

• Të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike • Të emërtojnë formulat kimike që duhen për reaksionin e gatitjes së aspirinës

dhe sapunit • Të shkruajnë reaksionin e gatitjes së aspirinës • Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e aspirinës

KONCEPTET KRYESORE: acide karboksilike, anhidride, acide lyrorë,

sapunifikim, sapune


Fazat e strukturës



Parashikimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje



Role të specializuara në grup


Punë me grupe

Përforcimi Përmbledhje e strukturuar


MJETET E PUNËS: llambë me alkool, thermometer, acidsulfurik i përqendruar, acid salicilik, aparat filtrimi, poç me fund të sheshtë, anhidrid etanoik,vaj vegjetal, tretësirë e hidroksidit të natriumit e përqendruar, kupshore porcelani. PARASHIKIMI: 10’ Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi: Cila është tema që do zhvillojmë sot? Nxënësi: Gatitja e aspirinës Mësuesi: Do të dëshiroja që në formë diskutimi të hartoni pyetje për njëri-tjetrin në lidhje me këtë temë.

Kimia 11 baza

97

Në dyshe keni 3’ kohë të hartoni këto pyetje. Pas 3 ’ nxënësit fillojnë të hartojnë ndaj njëri-tjetrit pyetjet e përgatitura nga ata vetë. Disa nga pyetjet e hartuara prej tyre janë:

Cilat janë mjetet e duhura për këtë punë laboratori? Cilat janë substancat kimike që do na duhen? A i dini formulat strukturore të tyre? Mund të shkruajmë në tabelë këto formula? Si do ta zhvillojmë punën e laboratorit?

Mësuesi: Dëgjuam me vëmendje diskutimet tuaja dhe morëm informacionet e duhura, mund të kalojmë në ndërtimin e njohurive. NDËRTIMI I NJOHURIVE 20’ Role të specializuara në grup

Klasa ndahet ne gjashtë grupe me 5 nxënës Çdo grup realizon një ndarje të detyrave brenda në grup

Nx. 1: laboranti →përgatit aparatin për kryerjen e eksperimentit Nx. 2: kimisti →përgatit substancat kimike në sasinë dhe në përqendrimin e duhur Nx. 3: zbatuesi →ai që zhvillon praktikisht eksperimentin Nx. 4: vëzhguesi →vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit Nx. 5: raportuesi →raporton mbi mënyrën se si u zhvillua puna brenda grupit Mësuesi: Secili grup vepron në mënyrë të pavarur. Nga secili grup eksperimentet mund të zhvillohen disa herë për të marrë rezultat sa më të saktë. PËRFORCIMI 15’ Përmbledhje e strukturuar

Synoj të dëgjoj me kujdes të gjithë raportuesit e grupeve përkatëse

Bashkë më nxënësit realizojmë përmbledhjen e mëposhtme:

Kimia 11 baza 98

H1/ laboranti

Përgatit me kujdes mjetet kryesore për zhvillimin e eksperimentit: llambë me alkool poç me fund të sheshtë aparat filtrimi termometër kupshore porcelani

H2/ kimisti Përgatit substancat kimike: acid sulfurik anhidridi etanoik acidi salicilik ujë vaj vegjetal (ac. lyror ) tretësirë e NaOH

H3/ zbatuesi

Eksperimenti 1 “gatitja e aspirinës” Në një gotë kimike me nxënësi 150 ml hedhim:

5 gr. acid salicilik +10 ml anhidrid etanoik +2 ml acid sulfurik Realizojmë përzierjen e substancave me shumë kujdes Temperaturën e mbajmë konstante 80°C Pasi përbërësit të jenë tretur temperatura ruhet 70°C gjatë 15’ Shtojmë 50 ml ujë në mënyrë që të shfaqen kristalet e para

të aspirinës Filtrohet përzierja dhe merret filtrati i aspirinës

Eksperimenti 2 “gatitja e sapunit" Në një kupshore porcelani shtojmë:

15 gr. vaj vegjetal +60 ml NaOH Realizojmë përzierjen e substancave me shumë kujdes Nxehet përzierja në flakën e llambës me alkool Shtojmë herë pas here ujë për të zëvendësuar ujin që avullon Pas 20-25’ minutash heqim kupshoren nga flaka e llambës

Kur ftohet përzierja vihet re sapuni në formë qulli H4/ vëzhguesi

Vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit. Duke patur parasysh që eksperimenti mund të zhvillohet disa herë për të arritur rezultatin e duhur, është e rëndësishme që të vëzhgohet dhe të regjistrohet gjithçka me kujdes

H5/ raportuesi

Raporton mbi mënyrën e menaxhimit të të gjithë eksperimentit Vlerëson anëtarët e grupit Vlerëson saktësinë në përgatitjen e substancave dhe zhvillimit të

eksperimentit

Kimia 11 baza

99

Argumenton përfitimin e aspirinës me anë të reaksionit kimik: Argumenton përfitimin e sapunit dhe të aspirinës me anë të

reaksioneve kimike: Eksp. /1+2 Gatitja e sapunit dhe aspirinës

2 15 31CH OOC C H− −|

Sapuni

2CH OH−|

2 15 31CH OOC C H− −|

3NaOH+ → 2CH OH−|

+ 15 313C H COONa

2 15 31CH OOC C H− − 2CH OH− Triglicerid i ac. palmitik palmitat natriumi Aspirina REAKSIONI “gatitja e aspirinës”

Sa u aktivizuan dhe morën pjese në orën e mësimit. Vlerësimi i nxënësve:

Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të sjellin në kujtese mësimet e kaluara. Sa të shkathët janë në zhvillimin e eksperimentit

Kimia 11 baza 100

TEMA: REAKSIONET E ADICIONIT

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të:

• Të citojnë reaksionit e adicionit • Të listojnë të gjitha llojet e përbërjeve organikë qe karakterizohen nga

reaksionet e adicionit • Të japin shembuj specifikë në lidhje me këto reaksione

KONCEPTET KRYESORE reaksion adicioni, alkene, alkine, arene, lidhje shumëfishe, aldehide ketone


Fazat e strukturës



Parashikimi Përmbledhje e strukturuar



Punë në grupe/role të specializuara


Punë me grupe

Përforcimi Kubimi Nxitja e diskutimit Punë individuale

PARASHIKIMI: 5’ Përmbledhje e strukturuar Mësuesi:

U prezantoj nxënësve temën e mësimit ‘REAKSIONET E ADICIONIT’.

Theksoj faktin se është një temë që mbështetet plotësisht në njohuritë e marra në mësimet e kaluara.

Synoj në idenë se do të jenë ata aktorët kryesorë në këtë temë mësimi. NDËRTIMI I NJOHURIVE 30’ Punë në grupe /role të specializuara Mësuesi: Shtroj para nxënësve pyetjen: Ç’janë reaksionet e edicionit? Nx.: -Janë reaksione shtimi

Kimia 11 baza

101

Ku i kemi hasur reaksionet e edicionit? Nx.: Mund të përmendim: Alkenet Alkinet Arenet Aldehidet dhe ketonet Mësuesi: Ç`farë kanë të përbashkët këto përbërje? Nx.: Të gjitha këto përbërje në strukturën e tyre kanë lidhje shumëfishe, e cila prishet gjatë ndodhjes së reaksionit. Pra, lidhja shumëfishe është karakteristike për reaksionet e edicionit. Mësuesi: Le të studiojmë të gjitha përbërjet që japin reaksione edicioni. - Numërohen nxënësit në mënyrë rastësore duke i mbiquajtur alkene, alkine, arene, aldehide, ketone. - Grupohen sipas emrave përkatës dhe krijohen në këtë mënyrë: -grupi i alkeneve -grupi i alkineve -grupi i areneve -grupi i aldehideve dhe ketoneve -Ju lihet 10-15’ kohë të lexojnë tekstin dhe të rikujtojnë mësimet e kaluara. -Mbas 15 ‘përfaqësues të secilit grup do të listojnë reaksionet përkatëse. GRUPI I ALKENEVE Alkenet adicionojnë H2 2 2 2 3 3CH CH H CH CH= + → −

X2 2 2 2 2CH CH Cl CH Cl CHlCl= + → −

HX 2 2 3 2CH CH HCl CH CH Cl= + → −

H2O 2 4H SO2 2 2 3 2CH CH H O CH CH OH= + → − −

GRUPI I ALKINEVE Alkinet adicionojnë H2 2 2 2 2 3 3CH CH H CH CH H CH CH≡ + → = + → −

X2 2 2 2CH CH CHCl CHCl Cl CHCl CHCl≡ → = + → −

HX 2 3 2CH CH HCl CH CHCl HCl CH CHCl≡ + → = + → −

H2O 2Hg /T

2 3CH CH H O CH C O

H

+

≡ + → − =|

Kimia 11 baza 102

GRUPI I ARENEVE

Arenet adicionojnë: + 3H2C6H12

+ 3Cl2 C6H6Cl6

GRUPI I ALDEHIDEVE DHE KETONEVE Aldehidet dhe ketonet adicionojnë hidrogjen dhe reduktohen në alkoole parësorë dhe dytësorë.

2 2R C O H R CH OH

H

− = + → − −|

2R C R ' H R CH R '

O OH|

− − + → − −

PËRFORCIMI 5’ PËRVIJIMI I KONCEPTEVE Mësuesi: Për të përvijuar sa më qartë konceptet e marra realizoj në klasë një detyrë praktike ku synoj që praktikisht nxënësit të shkruajnë dhe të evidentojnë reaksione të ndryshme adicioni apo zëvendësimi. Detyra: Plotësoni reaksionet e mëposhtme dhe tregoni çfarë tipi janë ato.

3 2 3 3CH CH CH CH CHCl CH− = +?→ − −

3 2− = +?→?CH CH CH

4 3CH CH Cl+?→ +?

…………………………….

Vlerësimi i nxënësve Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre për të identifikuar reaksionet e adicionit Për përgjegjësinë e punës në grup Saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimikë Aftësia për të lidhura me njëra-tjetrën përbërjet e ndryshme



Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

260


9 789928 080578

ISBN: 978-9928-08-057-8



Eduard A

ndoni, Aishe H

ajredini (Karaj)

260


9 789928 080578

ISBN: 978-9928-08-057-8

SH

TË

PI

A

BO

TU

ES

E

Kimiamësuesi11

Kimia11 Libër

Irena Kotobello

mësuesiLibër Irena Kotobello

ISBN: 978-9928-08-070-7

www.mediaprint.al

Librat e mësuesit dhe planet mësimore për të gjithë titujt që ne disponojmë, mund t’i gjeni dhe t’i shkarkoni pa pagesë nga faqja e internetit www.mediaprint.alPër më shumë informacion mund të na shkruani në adresën e emailit: [email protected] të na kontaktoni pranë redaksisë në numrin e telefonit: 04 2251 614.

Çmimi 300 lekë

9 789928 080707

Liber mesuesi-kimi11-baza

Education

Transcript of Liber mesuesi-kimi11-baza