Udhëzues për mësuesin për tekstin shkollor - albas.alalbas.al/udhezuesat/Liber mesuesi per...

1

Alma Meta Diana Shima

Udhëzues për mësuesin

për tekstin shkollor

“Kimia 11”

Botime shkollore Albas

3

VITI SHKOLLOR 2012-2013 Shtëpia botuese ALBAS

PLANI MËSIMOR sintetik dhe analitik i lëndës KIMIA 11 (bërthamë)

( 36 javë · 2 orë/javë = 72 orë)

Shtjellim njohurish: 46 orë 45 orë teori 1 orë përsëritje Përpunim njohurish: 26 orë 7 orë ushtrime 5 orë punë laboratori 5 orë detyrë kontrolli 1 orë modul

1 orë referat 4 orë projekt 1 orë punë praktike 1 orë tryezë e rrumbullakët 1 orë ese

Shënim. Ky është një plan mësimor i sugjeruar, por çdo mësues është i lirë të ndryshojë shpërndarjen e orëve të përpunimit te njohurive, të temës së projektit dhe të esesë, me tema të tjera të tekstit “Kimia 11”. Planin mësimor dhe Librin e mësuesit mund ta shkarkoni nga faqja jonë e internetit: www.albas.al Nëpërmjet kësaj adrese si dhe adresës sonë të postës elektronike [email protected], ju mundësohet kontaktimi me ne për çdo problem, sugjerim apo bashkëpunim.

Kreu Temat për çdo orë mësimore Lloji i temës

Objektivat për çdo orë mësimore Materiali burimor

1. 1.1 Elektrokimia dhe reaksionet redoks

T

- të përkufizojë dhe përdorë termat nr.o, oksidim, reduktim, reaksion redoks; - të njehsojë nr.o në një specie (lloj) kimike; - të përcaktojë agjentin oksidues dhe atë reduktues në një reaksion redoks.

Teksti

2. 1.2 Reaksionet redoks dhe numrat e oksidimit. Reaksionet redoks në jetën e përditshme

T - të përkufizojë termat oksidim dhe reduktim bazuar në nr.o.; - të identifikoje reaksionet redoks bazuar në ndryshimet e nr.o.; - të interpretoje nëpërmjet shembujve rëndësinë e reaksioneve redoks në jetën e përditshme.

Teksti

3. 1.3 Ushtrime. Njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks

U - të ndërtojë skemën elektronike në reaksionet redoks; - të barazojë reaksionet redoks me metodën e ndryshimit te nr.o.; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks.

Teksti

4. 1.4 Reaksionet redoks në elektrokimi. Elementi galvanik

T - të përshkruajë ndërtimin dhe rolin (funksionin)e elementit galvanik; - të interpretojë rolin e pjesëve përbërëse (në funksionimin) të elementit galvanik; - të ndërtojë skemën e elementit galvanik.

Teksti

5.

Kreu I Elektrokimia (14 orë)

1.5 Potenciali standard i elementit galvanik dhe potenciali standard i elektrodave

T - të përkufizojë dhe përdor termat: potencial standard i elektroneve, potencial i elementit galvanik; - të interpretojë përcaktimin e Eº reduktimit të një elektrode kundrejt elektrodës

Teksti

4

standarde të hidrogjenit; - të analizojë ndërtimin e tabelës sipas Eº reduktimit.

6. 1.6 Përdorimet e tabelës së potencialeve elektrodike

T - të përcaktojë anodën dhe katodën në elementin galvanik; - të njehsojë (përcaktojë) potencialin standard të elementit galvanik; - të argumentojë në mënyrë krahasuese, aktivitetin oksidues dhe reduktues të specieve (llojeve) kimike.

Teksti

7. 1.7 Ushtrime. Njehsime për potencialin e elementit galvanik

U - të shkruajë gjysmëreaksionet dhe barazimin e reaksioneve redoks në elementin galvanik; - të përcaktojë drejtimin e rrjedhës së vetvetishme të reaksionit redoks; - të njehsojë Eº të elementit galvanik.

Teksti

8. 1. 8 Modul. Proceset elektrokimike në bateri

M - të diskutojë të dhënat e grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni për ndërtimin, evoluimin e funksionimin e baterive.

Teksti, internet, botime shkencore, dhe burime të tjera

9. 1.9 Korrozioni - një dukuri elektrokimike

T - të përshkruajë brejtjen si proces elektrokimik; - të listojë masat mbrojtëse ndaj korrozionit; - të argumentojë mbrojtjen katodike ndaj korrozionit.

Teksti

10. 1.10 Elektroliza T - të përshkruajë ndërtimin dhe funksionin e një qelize elektrolitike; - të përcaktojë produktet e elektrolizës (kur elektroliti është i shkrirë); - të krahasojë elementin galvanik me atë elektrolitik.

Teksti

11. 1.11 Elektroliza e tretësirave ujore T - të identifikojë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore; - të shkruajë gjysmë reaksionet në elektroda; - të shkruajë barazimin e reaksionit të përgjithshëm të elektrolizës së tretësirave ujore.

Teksti

12. 1.12 Përdorimet industriale të elektrolizës

T - të njohë dhe përdorë termin industri elektrokimike; - të përshkruajë përdorime industriale të elektrolizës; - të interpretojë elektrorafinimin si elektrolizë me elektroda aktive.

Teksti

13. 1.13 Punë laboratori. Elementet galvanike

PL - të njohë dhe përdorë mjetet dhe substancat laboratorike për ndërtimin e një elementi galvanik; - të ndërtojë një element galvanik në kushtet laboratorike; - të përcaktojë potencialin elektrodik të elementit galvanik të ndërtuar.

Teksti,

14.

1.14 Punë laboratori. Seria e aktivitetit

PL - të demonstrojë nëpërmjet eksperimenteve aftësitë oksiduese zbritëse të halogjenëve. Teksti

15. Kreu II Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular (13 orë)

2.1 Orbitalet atomike T - të japë kuptimin e termit orbital atomik; - të interpretojë lidhjen ndërmjet numrave kauntikë dhe karakteristikave së orbitaleve atomike; - të realizojë shpërndarjen e elektroneve në një atom sipas rregullave që përcaktojnë konfiguracionin elektronik.

Teksti

5

16. 2.2 Atomet dhe orbitalet molekulare

T - të japë kuptimin e orbitalit molekular; - të krahasojë orbitalet molekulare sigma dhe pi; - të ilustrojë nëpërmjet shembujve formimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi; - të përcaktojë të përbashkëtat dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare.

Teksti

17. 2.3 Hibridizimi dhe orbitalet hibride. Teoria e Polingut

T - të japë kuptimin hibridizim, orbital hibrid; - të përshkruajë teorinë e Polingut për hibridizimit; - të argumentojë nëpërmjet hibridizimit formimin e lidhjeve në molekulat inorganike.

Teksti

18. 2..4 Lidhjet shumëfishe në përbërjet e karbonit. Lidhjet π

T - të përshkruajë formimin e lidhjes dyfishe dhe trefishe te përbërjet e karbonit; - të interpretojë ndikimin e mënyrës se orientimit te orbitalve në formën dhe vetitë e molekulave; - të përcaktojë tipin e hibridizimit në përbërjet e karbonit.

Teksti

19. 2.5 Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet inorganike

U - të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 në përbërjet inorganike; - të interpretojë formimin e lidhjeve kimike në molekulat e përbërjeve inorganike; - të ndërtojë formën e molekulës sipas 3 tipave të hibridizimit të atomit qendror.

Teksti

20. 2.6 Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike

U - të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 të karbonit në përbërjet organike; - të njehsojë numrin e lidhjeve dhe llojin e lidhjeve kimike në përbërjet organike; - të analizojë planaritetin e molekulave organike.

Teksti

21. 2.7 Gjendjet fizike të lëndës. Forcat ndërmolekulare

T - të japë kuptimin forca brendamolekulare dhe forca ndërmolekulare; - të interpretojë lidhjen ndërmjet forcave ndërmolekulare dhe vetive fizike të substancave; - të krahasojë forcat brendamolekulare me ato ndër molekulare nga madhësia e tyre.

Teksti

22. 2.8 Llojet e forcave të bashkëveprimit molekular. Forcat dipol-dipol

T - të përshkruajë natyrën e forcave ndërmolekulare dhe të tregojë llojet e forcave ndërmolekulare që veprojnë midis molekulave kovalente; - të përshkruajë bashkëveprimin dipo- dipol; - të analizojë varësinë e madhësisë së forcave dipol- dipol nga polariteti i molekulave.

Teksti

23. 2.9 Forcat e Londonit T - të përshkruajë forcat e Londonit; - të interpretojë varësinë e këtyre forcave nga përmasat dhe format e molekulave; - të argumentojë praninë e forcave të Londonit dhe në molekulat polare e ndikimin e tyre në vetitë fizike.

Teksti

24. 2.10 Lidhjet hidrogjenore T - të përkufizojë lidhjet hidrogjenore; - të përcaktojë lidhjet hidrogjenore në shembuj molekulash polare; - të krahasojë lidhjet hidrogjenore me forcat e tjera të bashkëveprimit molekular.

Teksti

25. 2.11 Ushtrime. Ndikimi i forcave ndërmolekulare në vetitë fizike

U - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit, njohuritë e marra mbi hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular.

Teksti

26. 2..12 Referat shkencor. “Figura të shquara dhe kontributet e tyre në njohjen shkencore të strukturës kimike të lëndës”

R - të referojë me shkrim kontributin e figurave të shquara në njohjen shkencore të strukturës së lëndës.

Teksti

6

27. 2.13 Test kontrolli DK Teksti 28. 3.1 Përbërjet organike. Kimia e

karbonit. Hetimi i përbërjeve organike

T - të përkufizojë termin përbërje organike; - të listojë karakteristika të përbërjeve organike; - të interpretojë shumëllojshmërinë e përbërjeve organike nëpërmjet veçorive të atomit të karbonit.

Teksti

29. 3.2 Hidrokarburet. Alkanet, vetitë fizike dhe kimike. Cikloalkanet

T - të përshkruajë ndërtimin, klasifikimin dhe vetitë fizike të alkaneve; - të shkruajë reaksione të gatitjes dhe vetive kimike të alkaneve; - të interpretojë formulën molekulare të përgjithshme të alkaneve; - të zgjidh situata problemore me përcaktimin e formulës molekulare të alkaneve.

Teksti

30. 3.3 Struktura dhe emërtimi i alkaleve. Seria homologe e alkaneve

T - të emërtojë alkanet dhe cikloalkanet sipas IUPAC; - të ndërtojë strukturat (ose të shkruajë formulat e strukturës) të alkaneve; - të argumentojë vetitë e alkaneve nëpërmjet strukturës së tyre.

Teksti

31. 3.4 Izomeria e alkaneve T - të listojë dhe përshkruajë llojet e izomerëve; - të ndërtojë dhe emërtojë izomeret e vargut dhe të pozicionit për alkanet; - të interpretojë duke argumentuar lidhjet ndërmjet strukturës së izomerive dhe vetive të tyre.

Teksti

32. 3.5 Ushtrime. Shkrimi dhe emërtimi i formulave të alkaneve

U - të ndërtojë strukturën dhe të emërtojë alakanet dhe cikloalkanet; - të ndërtojë izomeret e vargut dhe të pozicionit të alkaneve; - të zgjidhë situata problemore që lidhen me njehsime të formulës molekulare të alkaneve; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksione kimike të përftimit dhe vetive kimike të alkaneve.

Teksti

33. 3.6 Alkenet, gatitja, vetitë, emërtimi

T - të shkruajë dhe interpretojë formulën e përgjithshme të alkeneve në bazë të pranisë së lidhjes dyfishe; - të ndërtojë strukturën dhe të emërtojë alkenet sipas nomenklaturës IUPAC; - të dallojë, ndërtojë dhe emërtojë izomerët gjeometrikë për alkenet; - të shkruajë dhe interpretojë reaksionet karakteristike të gatitjes dhe vetive kimike të alkeneve.

Teksti

34. 3.7 Alkinet, gatitja, vetitë, emërtimi

T - të shkruajë dhe interpretojë formulën e përgjithshme të alkineve në bazë të pranisë së lidhjes 3-fishe; - të dallojë, ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomerët e vargut dhe të pozicionit të alkineve; - të shkruajë, interpretojë dhe të kryejë njehsime me reaksionet karakteristike të etinit.

Teksti

35. 3.8 Punë laboratori. “Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit”

PL - të njohë dhe përdorë pajisjet dhe reagentët kimike për zhvillimin e punës së laboratorit; - të përgatisë në laborator etinin, etenin; - të demostrojë në rrugë eksperimentale vetitë e etenit dhe etinit;

Teksti

36.

Kreu III Hidrokarburet (12 orë)

3.9 Arenet, gatitja, vetitë, emërtimi

T - të përshkruajë strukturën e benzenit; - të përshkruajë dhe emërtojë benzenin dhe homologët e tij; - të shkruajë reaksionet dhe interpretojë vetitë kimike të benzenit në bazë të strukturës së tij.

Teksti

7

37. 3.10 Lidhja gjinore e hidrokarbureve

T - të përshkruajë lidhjet gjinore të hidrokarbureve në bazë të përbërjes kimike të tyre; - të interpretojë lidhjet gjinore të hidrokarbureve nëpërmjet reaksioneve të oksidimit; - të skicojë hartën e koncepteve që shpreh lidhjen gjinore të hidrokarbureve.

Teksti

38. 3.11 Projekt. “Karriera në fushën e kimisë”

PR - të përshkruajë në gjuhën e kimisë organike për mbajtjen e një produkti ushqimor, kozmetik, industrial, farmaceutik; - të klasifikojë substancat organike të produktit; - të përshkruajë sintezat kimike të përftimit të produktit; - të argumentojë rolin biologjik të përdorimit të produktit; - të evidentojë problematikën në lidhje me ndotjen dhe sigurinë shëndetësore.


39. 3.12 Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit, njohuritë e marra mbi ndërtimin, emërtimin, sintezat dhe vetitë e hidrokarbureve.

Teksti

40. 4.1 Alkoolet, gatitja, emërtimi dhe klasifikimi

T - të emërtojë dhe klasifikojë alkoolet në bazë të ngopshmërisë, numrit të grupeve – OH dhe llojit të karbonit; - të ndërtojë izomerët vargut dhe të pozicionit të alkooleve; - të argumentojë sintezat e alkooleve sipas reaksioneve kimike

Teksti

41. 4.2 Vetitë fizike e kimike të alkooleve

T - të përshkruajë vetitë fizike të alkooleve në varësi të strukturës së grupit funksionor; - të interpretojë vetitë kimike të alkooleve në bazë të strukturës së grupit funksionor, ose të interpretojë reaksionet karakteristike të alkooleve; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksionet e sintezës dhe ato karakteristike të alkooleve.

Teksti

42. 4.3 Fenolet dhe eteret: gatitja, vetitë, emërtimi

T - të emërtojë sipasUIPAC fenolet dhe eteret; - të përshkruajë vetitë fizike të fenoleve dhe etereve në varësi të grupeve funksionore; - të krahasojë vetitë e fenoleve me atë të alkooleve; - të shkruajë reaksionet të sintezës së alkooleve dhe etereve; - të argumentojë karakterin me acid të fenoleve në krahasim me alkoolet.

Teksti

43. 4.4 Aldehidet dhe ketonet: gatitja, vetitë, emërtimi

T - të citojë emrin dhe përshkruajë strukturën e grupit karbonil; - të ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomeret dhe pozicionet të aldehideve dhe ketoneve; - të interpretojë vetitë fizike të aldehideve dhe ketoneve në bazë të strukturës së grupit karbonil; - të argumentojë vetitë kimike të tyre duke interpretuar pangopshmërinë dhe polaritetin të grupit karbonil.

Teksti

44. 4.5 Punë laboratori. Gatitja dhe vetitë e alkooleve dhe aldehideve

PL - të kryejë në rrugë eksperimentale sintëzën e etanolit dhe etanalit; - të tregojë nëpërmjet eksperimentit reaksionet karakteristike të tyre.

Teksti

45.

Kreu IV Grupet funksionore në përbërjet organike (12 orë)

4.6 Acidet karboksilike: gatitja, klasifikimi, emërtimi

T - të emërtojë dhe klasifikojë acidet karboksilike në varësi të grupit funksionor dhe ngopshmërisë; - të shkruajë reaksionet kimike të goditjes së ac. karboksilike; - të kryejë njehsime me sintezat e tyre; - të emërtojë acidet karboksilike.

Teksti

8

46. 4.7 Vetitë fizike e kimike të acideve karboksilike

T - të përshkruajë dhe interpretojë vetitë fizike; - të argumentojë vetitë acide të strukturës së grupit funksionor; - të kryejë njehsime në përcaktimin e formulës molekulare dhe barazimeve kimike.

Teksti

47. 4.8 Esteret: gatitja, vetitë, emërtimi

T - të emërtojë esteret; - të interpretojë sintezën e estereve si rrjedhës të acideve karboksilike; - të argumentojë hidrolizën e estereve nëpërmjet gatitjes së sapunëve.

Teksti

48. 4.9 Aminat: gatitja, vetitë. Klasifikimi i aminave dhe emërtimi

T - të përshkruajmë aminat si rrjedhës të amoniakut; - të klasifikojë dhe dallojë si parësore, dytësore, tretësore; - të ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC përfaqësues të aminave deri në 7 atome karbon;- të argumentojë vetitë e aminave në bazë të stukturës të grupit funksionor.

Teksti

49. 4.10 Punë praktike. “Modelimi i grupeve funksionore. Ndërtimi i grupeve funksionore të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike dhe aminave”

PP - të realizojë modelime të grupeve funksionor të studiuara gjatë kapitullit; - të realizojë simulime përmes kompjuterit të grupeve funksionore; - të interpretojë nëpërmjet simulimit në kompjuter kalimi nga një grup funksionor në një tjetër.

Teksti

50. 4.11 Tryezë e rrumbullakët. “Rëndësia e përbërjeve organike”

TRR - të përshkruajë përdorimet e përbërjeve organike në jetën e përditshme; - të interpretojë, nëpërmjet diskutimit, rëndësinë e përbërjeve organike për funksionimin e shoqërisë moderne; - të argumentojë nëpër diskutime ndikimin negativ në mjedis të përdorimit të përbërjeve organike.


51. 4.12 Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit njohuritë e marra mbi: a) ndërtimin dhe emërtimin mbi grupet funksionore; b) sintezat e përbërjeve organike me oksigjen; c) vetitë e dhe interpretimin kimik te tyre.

Teksti

52. 5.1. Karbohidratet: ndërtimi dhe emërtimi

T - të përshkruajë ndërtimin e molekulave të karbohidrateve; - të klasifikojë karbohidratet sipas: a) hidrolizës së tyre në tretësira acide b) grupeve funksionore c) numrit te atomeve te karbonit; - të shkruajë formulat molekulare dhe strukturore për glukozin e fruktozën.

53. 5.2 Vlerat dhe përdorimi i karbohidrateve

T - të përshkruajë rolin e karbohidrateve në organizmat e gjallë.


54. 5.3 Lyrat, ndërtimi dhe klasifikimi T - të tregojë ç’janë lyrat dhe karakteristikat e tyre; - të klasifikojë lyrat sipas ngopshmërisë; - të argumentojë ndërtimin e një trigliceridi nëpërmjet një reaksioni kimik.

Teksti

55.

Kreu V. Biokimia (9 orë)

5.4 Vlerat dhe përdorimi i lyrave T - të përshkruajë rolin e lyrave në organizmat e gjallë dhe përdorimet e tyre industriale; - të interpretojë sapunifikimin si proces hidrolizë të lyrave; - të zgjidhë problema me njehsime stekiometrike ose me reaksione sapunifikimi;

Teksti

9

- të zgjidhë situata problemore në reaksione sapunifikimi.

56. 5.5 Aminoacidet, ndërtimi i tyre. Lidhja peptidike. Klasifikimi i proteinave

T - të përcaktojë kuptimet aminoacid, lidhje peptidike, proteinë; - të interpretojë vetitë e aminoacideve në bazë të grupeve funksionore që përmbajnë; - të argumentojë rolin logjik të proteinave në bazë të katër lloj strukturave që formojnë.

Teksti

57. 5.6 Punë laboratori. Hetimi dhe vetitë e proteinave

PL - të demonstrojë në rrugë eksperimentale denatyrimin e proteinave; - të listojë në rrugë eksperimentale ekzistencën e lidhjes peptide dhe të proteinave.

Teksti

58. 5.7 Projekt. “Karriera në fushen e kimisë”

PR - të përshkruajë në gjuhën e kimisë organike për mbajtjen e një produkti ushqimor, kozmetik, industrial, farmaceutik; - të klasifikojë substancat organike të produktit; - të përshkruajë sintezat kimike të përftimit të produktit;

Teksti

59. 5.8 Projekt. “Karriera në fushën e kimisë”

PR - të argumentojë rolin biologjik të përdorimit të produktit; - të evidentojë problematikën në lidhje me ndotjen dhe sigurinë shëndetësore.

Teksti

60. 5.9 Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit mbi ndërtimin, klasifikimin dhe përdorimin e karbohidrateve, lyrave dhe proteinave.

Teksti

61. 6.1 Reaksionet e shtimit dhe eliminimit

T - të formulojë kuptimet për reaksionet e shtimit dhe eliminimit; - të shkruaj shembuj reaksionesh ku janë shtuar/eliminuar H2, Cl2,H2O, HCl; - të argumentojë tipin e reaksionit në varësi të mënyrës së këputjes së lidhjes kovalente; - të përcaktojë duke argumentuar në varësi të mënyrës së këputjes së lidhjes kovalente tipin e reaksionit.

Teksti

62. 6.2 Reaksionet e zëvendësimit radikalar

T - të përkufizojë konceptin reaksion zëvendësimi radikalar; - të interpretojë npm 3 shembujve, zhvillimin e reaksionit të zëvendësimit radikalar; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazime të reaksionit të zëvendësimit radikalar.

Teksti

63. 6.3 Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik

T - të formulojë kuptimet grimcë nukleofile, reaksion zëvendësimi nukleofilik; - të listojë përbërjet që japin reaksione të zëvendësimit nukleofilik; - të shkruajë barazimet kimike për shembuj të thjeshtë reaksionesh të zëvendësimit nukleofilik.

Teksti

64. 6.4 Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik

T - të formulojë kuptimet për grimcë elektrofilik, reaksion zëvendësimi elektrofilik; - të shkruajë barazimet e reaksioneve të zëvendësimit elektrofilik të benzenit; - të krahasojë reaksionet e zëvendësimit radikalar me ato të zëvendësimit elektrofilik.

Teksti

65. 6.5 Reaksionet e oksido-reduktimit

T - të përshkruajë reaksionet redoks me anë të hidrogjenimit dhe dehidrogjenimit; - të shkruajë barazimet të reaksioneve redoks të kalimit nga alkanet në aldehide/ketone deri në acide karboksilike; - të përcaktojë duke argumentuar në bazë të nr.o. të karbonit një reaksion në kiminë organike.

Teksti

66. 6.6 Ushtrime. Njehsime me reaksionet redoks

U - të shkruajë barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike; - të përcaktojë npm ndryshime të n.o. një reaksion redoks në kiminë organike; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike.

Teksti

67.

Kreu VI. Tipat e reaksioneve në kiminë organike (11 orë)

6.7 Reaksionet e polimerizimit T - të formulojë kuptimin për polimer, reaksion polimerizimi; Teksti

10

- të përshkruajë zhvillimin dhe të klasifikojë reaksionet e polimerizimit; - të përcaktojë monomerin si njësi strukturore në një polimer.

68. 6.8 Gatitja e polietenit dhe polipropenit përmes polimerizimit. Përdorimet

T - të përshkruajë polimerizimin e etenit dhe propenit; - të listojë përdorimet e polieterit dhe polipropenit; - të shkruajë reaksionet e formimit të polietenit dhe polipropenit; - të interpretojë formimin e polietenit dhe polipropenit sipas mekanizmit të polimerizimit.

Teksti

69. 6.9 Gatitja e PVC-së përmes polimerizimit. Përdorimet

T - të shkruajë formulën strukturore të polistirenit dhe PVC; - të listojë përdorimet e polistirenit dhe PVC; - të shkruajë dhe interpretojë si një reaksion polimerizimi, përftimin e polistirenit dhe PVC.

Teksti

70. 6.10 Ese. “Përdorimi i polimerëve në jetën e përditshme dhe ndikimi i tyre në ndotjen e mjedisit”

E - të përgatisë një ese për rolin e polimereve në jetën e përditshme. Masat mbrojtëse ndaj ndikimit të tyre.


71. 6.11 Përsëritje P - të listojë dhe përkufizojë tipet e reaksioneve në kiminë organike; - të shkruajë barazimet kimike të tipeve të ndryshme të reaksioneve në kiminë organike; - të përcaktojë tipin e reaksionit në shembuj reaksionesh të kimisë organike.

Teksti

72. 6.12 Test kontrolli DK

11

Kreu I - ELEKTROKIMIA Tema 1.1. Elektrokimia dhe reaksionet redoks Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termat elektrokimi, reaksion redoks, oksidim, reduktim; - të shkruajnë gjysmëreaksionet e oksidimit dhe reduktimit në një reaksion redoks; - të përcaktojnë llojin oksidues dhe reduktues në një reaksion redoks.

Mjetet dhe materialet: teksti, projektor Konceptet kryesore: elektrokimi, reaksion redoks, oksidimi, reduktim. Struktura e mësimit: PNP

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Harta e konceptit Shfaq një hartë të konceptit në tabelë ose në një fletë transparente mbi projektor. U kërkoj nxënësve ta plotësojnë me informacionin e duhur.

Ç’është

Zbatime Objekti i studimit

baza e objektit

Ndërtimi i njohurive. Pohim-mbështetje/ Diagrami i Venit Proceset elektrokimike kanë në bazë të tyre reaksionet redoks, prandaj ndërtimi i njohurive fokusohet në to. Pohimi: Mbështetja:

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Harta e konceptit Zhvillimi i fjalorit Grupe nxënësish 5' Ndërtimi i njohurive Pohim - mbështetje

Diagrami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit Të gjithë nxënësit 30'

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 10'

Çdo shndërrim kimik gjatë të cilit ndodhin kalimi të elektroneve nga një atom në tjetrin quhen reaksione oksidoreduktimi (redoks).

- Gjatë një reaksioni redoks ndodh procesi i oksidimit dhe reduktimit. - Një lloj kimik oksidohet në një shndërrim kimik, gjatë të cilit lëshon elektron/e plotësisht ose pjesërisht.

Elektrokimia

degë e kimisë

bateritë, prodhimi i metaleve dhe kimike të rëndësishme etj.

Shndërrimi i ndërsjellë i energjisë kimike dhe elektrike tek njëra-tjetra

reaksionet e oksido – reduktimit

12

Vazhdohet me mbështetje për reduktimin. Ilustrohet nëpër 2 reaksione kimike të librit (ose shembuj të tjerë që mund t’iu kërkohen edhe nxënësve). Në këto 2 shembuj konkretizohet dhe zhvendosja e plotë e elektronit/eve në formimin e përbërjeve jonike dhe të pjesshme në formimin e përbërjeve kovalente polare. 2. Diagrami i Venit U kërkohet nxënësve të gjejnë të përbashkëtat dhe ndryshimet së dy proceseve.

Oksidimi Reduktimi

1. Pjesë e reaksioneve redoks 2. Shndërrimi kimik me zhvendosje elektronesh

Përforcimi. Rishikim në dyshe U kërkohet nxënësve të ndarë në grupe prej dy-tre nxënësish që, në një reaksion redoks të dhënë, të paraqesin gjysmëreaksionet e oksidimit dhe reduktimit, si dhe të përcaktojnë agjentin oksidues dhe reduktues. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. për gatishmërinë në punën në grupe; b. argumentet që japin për të hidhur konceptet e njohura më parë; c. përcaktimin dhe krahasimin e saktë të proceseve të oksidimit dhe reduktimit.

Detyrë. Ushtrimi 5, faqe 8. Tema 1.2. Reaksionet redoks dhe numrat e oksidimit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termat numër oksidimi; - të identifikojnë reaksionet redoks bazuar në ndryshimet e numri i oksidimit; - të interpretojnë nëpërmjet shembujve, rëndësinë e reaksioneve redoks në jetën e përditshme.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: numër oksidimi, përdorimet e reaksioneve redoks, rëndësia e reaksioneve redoks Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Koha

Parashikimi Shpjegimi i përparuar Zhvillimi i fjalorit 10' Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Të lexuarit ndërveprues 25' Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Shpjegimi i përparuarShtrohet një situatë problemore para nxënësve: - Si mund të identifikohet një reaksion redoks nga reaksionet jo redoks? Përgjigjen e gjejmë te një sistem numrash, të quajtur numra oksidimi, shkurt n.o.

Dhënie elektronesh • i plotë • i pjesshëm

Marrje elektronesh • i plotë • i pjesshëm

13

Jepet përkufizimi i numri i oksidimit, si i barabartë me numrin e elektroneve që një atom zhvendos plotësisht (në lidhje jonike) apo pjesërisht (në lidhje kovalente polare). Mund t’u kërkohet nxënësve që me njohuritë që kanë të ndërtojnë një hartë koncepti.

Lidhjet kimike

Lidhje jonike Lidhje kovalente polare

Zhvendosje e plotë e elektroneve Zhvendosje e pjesshme e elektroneve

numri i oksidimit

vlerë pozitive vlerë negative

lloji kimik që lëshon: lloji kimik që merr: plotësisht plotësisht

e- e- pjesërisht pjesërisht

Listohen rregullat e përcaktimit të numri i oksidimit. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve U kërkohet nxënësve që në grupe dushe duke lexuar tekstin, të vazhdojnë sipas strukturës problem/zgjidhje në trajtën e një organizuesi grafik. Shembull:

Këto shënime krahasohen për të pasur një sistem më të plotë shënimesh të strukturuara. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Nxënësit të vazhdojnë të punojnë me tekstin për të lexuar e reflektuar mbi pyetjet dhe ushtrimet. Në grupe prej dy-tre nxënësish u kërkoj të përcaktojnë nëpërmjet ndryshimet të numri i oksidimit, reaksionet redoks, oksiduesin, reduktuesin. Duke nxitur dhe nxënësit që kanë qenë të heshtur gjatë gjithë orës së mësimit, u kërkoj të përcaktojnë oksiduesin dhe reduktuesin gjatë fotosintezës dhe frymëmarrjes qelizore. Shënim. Mësuesi/ja duhet të parashikojë kohën edhe për leximin në fund të mësimit: “Reaksionet redoks në fotografi”. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aftësinë në punë; b. saktësinë në dhënien e përgjigjeve.

Detyrë. Klasa të ndahet në dy grupe dhe secili grup zbaton njërën nga ushtrimet e rubrikës Punë e pavarur.

Ndryshim i numrit të oksidimit

Reduktim: Oksidim:

oksidues: reduktues:

reaksione redoks

rëndësia në jetën e përditshme

14

Tema 1.3. Ushtrime. Njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: N.B.- të përcaktojnë numri i oksidimit. për çdo element në një reaksion redoks;

- të përcaktojnë oksiduesin dhe reduktuesin; - të ndërtojnë skemën elektronike për një reaksion redoks;

N.M. - të barazojnë një reaksion redoks me metodën e ndryshimit të numri i oksidimit.; - të kryejnë njehsime stekiometrike mbi marrdhëniet: mol, masë, vëllim molar; N.L. - të argumetojnë thelbine një reaksioni redoks në barazimin e numrit të e- të zhvendosur; - të kryejnë veprime stekiometrike të kombinuara reaksionet redoks. Mjetet dhe materialet: teksti, shkumësa me ngjyra Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Diskutim i njohurive paraprake Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 10' -15' Ndërtimi i njohurive Zgjidhje ushtrimesh Ndërtimi dhe konsolidimi i

shprehive studimore Grupe nxënësish 30' - 35'

Përforcimi Diskutim Ndërtimi dhe konsolidimi i shprehive studimore

Të gjithë nxënësit 5' - 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake Gjatë kësaj faze diskutohet për: Së pari:

1. Përcaktimin e numrit të oksidimit për çdo element pjesëmarrës në reaksion. 2. Përcaktimin e oksiduesit dhe reduktuesit. 3. Ndërtimin e skemës elektronike. 4. Barazimin e rritjes së përgjithshme të numrit të oksidimit, me uljen e përgjithshme të tij. 5. Barazimin e numrit të atomeve për çdo element.

Konkretizimi realizohet me një-dy nga ushtrimet e zgjidhura të tekstit. Së dyti: Kryerjen e njehsimeve stekiometrike sipas etapave:

1. Lidhjen e të njohurës me të panjohurën. 2. Nxjerrjen e 4 të dhënave → 2 nga ushtrimi 2 nga barazimi 3. Ndërtimin e përpjesshmërisë. 4. Kryerjen e veprimeve matematikore.

Ndërtimi i njohurive. Zgjidhje ushtrimesh Klasa mund të ndahet në grupe prej 2-3 nxënësish, por, sipas dëshirës, mund të punojnë dhe në mënyrë individuale. Në minutat pasardhëse duhet të zgjidhen ushtrimet e pazgjidhura në rubrikën “Pyetje dhe ushtrime”. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. punën e bërë në grup ose në mënyrë individuale në ndërtimin e saktë të skemës elektronike; b. përcaktimin e saktë të koeficientit; c. barazimin e reaksionet redoks; ç. saktësinë në kryerjen e njehsimeve stekiometrike.

15

Tema 1.4. Reaksionet redoks në elektrokimi. Elementi galvanik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë ndërtimin e elementit galvanik; - të interpretojë rolin e pjesëve përbërëse të elementit galvanik; - të ndërtojë skemën e elementit galvanik.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: anodë, katodë, qark i jashtëm, qark i brendshëm, qelizë elektrokimike, element galvanik (qelizë voltaike). Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Parashikim me terma paraprakë Zhvillim i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 30' Përforcimi Tabelë e koncepteve Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shënon në tabelë terma të njohur, si: oksidim, reduktim, reaksion redoks, rrymë elektrike. U kërkon nxënësve t’i përkufizojnë ato dhe të gjejnë lidhjen ndërmjet tyre. Në fund të kësaj faze duhet të arrihet në përfundimin se mund të shfrytëzohet zhvendosja e e- në një reaksionet redoks të vetvetishëm për të prodhuar rrymë elektrike. Ndërtimi i njohurive. Shpjegim i përparuar Mësuesi/ja, së bashku me nxënësit në grupe treshe, ndërton skemën e një pajisjeje që mundëson shndërrimin e energjisë kimike në energji elektrike. Në tabelën e zezë listohen pjesët përbërëse të pajisjes, e cila njihet me emrin element galvanik ose celulë voltaike: 2 elektrodat, qarkun e jashtëm, qarkun e brendshëm. Mësuesi/ja orienton nxënësit drejt kuptimit sa më të mirë të domosdoshmërisë të secilës pjesë në funksionin e qelizës voltaike, duke u dhënë shpjegim pyetjeve, si:

- Përse proceset e oksidimit dhe reduktimit duhet të ndodhin të veçuara? - Cili është roli i qarkut të jashtëm? - Përse është e domosdoshme ura e kripës si qark i brendshëm?

Po kështu, mësuesi/ja orienton nxënësit drejt interpretimit të funksionimit të elementit galvanik nëpërmjet shkrimit të reaksionit të përgjithshëm, si shumë të dy gjysmëreaksioneve që ndodhin në 2 elektrodat e Elementit të Danielit. Përforcimi. Tabelë e koncepteve Në fazën e përforcimit mund të përdoret tabela e koncepteve. Secili nga nxënësit e plotëson tabelën në fletoren e tij. Koncepti Shpjegimi Anodë Katodë Elektrodë Qark i brendshëm Qark i jashtëm Qelizë elektrokimike Element galvanik (qelizë voltaike ) Më pas u kërkohet nxënësve t’u përgjigjen pyetjeve të rubrikës “Pyetje dhe ushtrime”.

16

Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për saktësinë e përgjigjeve të dhëna gjatë diskutimit në fazën e parashikimit dhe të përforcimit. Detyrë. Ushtrimi 8, faqe 15. Tema 1.5. Potenciali standard i elementit galvanik dhe potenciali standard i elektrodave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termat: anoda, katodë, potencial standard i reduktimit, potencial i elementit galvanik; - të përshkruajnë përcaktimin e Eo të elementeve; - të interpretojnë ndërtimin e tabelës sipas Eo të reduktimit. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: potencial i reduktimit, potencial i oksidimit, potencial i elementit galvanik (f.e.m), potencial standard i elektrodave, elektrodë standarde e hidrogjenit. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Përvijim i të menduarit Zhvillim i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Mendo/puno në

dyshe/shkëmbe mendime Të lexuarit ndërveprues Grup nxënësish 30'

Përforcimi Përvijim i koncepteve Konsolidim i të nxënit Të gjithë nxënësit 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përvijim i të menduarit Mësuesi/ja paraqet para klasës këtë hartë për t’i përgatitur nxënësit për informacionin e ri. Nxiten nxënësit ta diskutojnë për kuptimin e fjalëve të leksikut të ri dhe natyrën e lidhjeve midis koncepteve.

qelizë (celulë) elektrokimike

qelizë voltaike qelizë elektrolitike

reaksion redoks i vetvetishëm En. kimike En. kimike të lëvizjes së e- nga A → K = f.e.m = E (volt) E = EK – EA

U rekomandohet nxënësve të kenë gati përvijimin e të menduarit të tyre, për t’a konsultuar gjatë kohës kur të lexojnë pjesën e re. Ndërtimi i njohurive. Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime Mësuesi/ja i vë nxënësit të punojnë në dyshe me tekstin, duke iu listuar një seri pyetjesh që duhet t’u përgjigjen. 1. Ç’është potenciali i reduktimit? Si lidhet ai me potencialin e oksidimit? Përgjigje. Prirja e një elementi apo substance për të marrë elektrone në një gjysmëreaksion reduktimi: potenciali i oksidimit = potenciali i reduktimit: Eoks= Ered

17

2. Si llogaritet potenciali elektrokimik? Përgjigje:Potenciali i një elementi galvanik është diferenca e potencialit të katodës me potencialin e anodës. Va: E = EK – EA Vazhdohet kështu me pyetje të tjera deri në paragrafin e fundit. 3. Nga se varet potenciali i një elementi galvanik? 4. Ç’është Eo i një elementi galvanik? 5. Përshkruani ndërtimin dhe rolin e elektrodës së hidrogjenit. 6. Si përcaktohet potenciali i një elektrode kundrejt elektrodës së hidrogjenit? Ilustroni me shembujt e librit. Një tjetër variacion i metodës mësimore “Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime”, ëhstë kur njëri nga nxënësit e dyshes merr rolin e ekspertit, duke i shpjeguar përmbajtjen e re shokut. Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të shkëmbejnë mendimet e tyre në një diskutim me të gjithë klasën. Nxënës përfaqësues të dysheve të ndryshme shkëmbejnë në tabelën e zezë përgjigjet e pyetjeve sipas radhës. Përforcimi. Përvijim i koncepteve Mësuesi/ja, bashkë me nxënësit, realizojnë:

a. një përshkrim të ndërtimit të tabelës së potencialeve elektronike standarde të reduktimit; b. interpretim të kësaj tabele.

Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimi të punës dhe në grup; b. saktësinë në dhënien e përgjigjeve mbi fjalët kyç; c. aftësinë për të interpretuar aktivitetin e elementeve në bazë të vlerës të Eo reduktimit të tyre.

Tema 1.6. Përdorimet e tabelës së potencialeve elektronike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përcaktojnë anodën dhe katodën në një element galvanik; - të njehsojnë potencialin standard të elementit galvanik; - të argumentojnë në mënyrë krahasuese aktivitetin oksidues dhe reduktues të llojeve kimike.

Konceptet kryesore: agjent oksidues, agjent reduktues, formë e oksiduar, formë e reduktuar, tabelë e potencialeve elektrodike standarde. Mjetet dhe materialet: teksti, tabelë e potencialeve elektrodike: mjete dhe reagjentë kimikë për ilustrim (nëse është e mundur). Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Harta e koncepteve Zhvillimi i fjalorit. Nxitja për të përsosur të shkruarit

Të gjithë nxënësit

Ndërtimi i njohurive Sistem ndërveprues i shënimeve (INSERT)

Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Harta e koncepteve Mësuesi/ja shkruan në tabelë konceptet kryesore dhe u kërkon nxënësve t’i përkufizojnë dhe t’i interpretojnë. Në përfundim të kësaj faze në tabelën e zezë informacioni mund të jetë i përmbledhur si më poshtë.

18

lejon të përcaktohet fuqia e agjentëve potencialet standarde aktivitetin relativ të metaleve të elementeve galvanike oksidues reduktues Ndërtimi i njohurive. INSERT U kërkoj nxënësve të lexojnë mësimin, duke vendosur shenjat e teknikës “INSERT”. Një “√” (kontrollo) në anë, nëse diçka që lexojmë pohon atë që dinë ose mendojnë që dinë. Një “+” (plus), nëse një pjesë e informacionit që ndeshim është i ri për ta. Një “-“ (minus), nëse një apo disa informacione që lexojmë kundërshtojnë ose janë ndryshe nga diçka që ata dinë. Një “?” nëse ka informacion që është i paqartë për ta ose nëse ka diçka që ata duhet të dinë më shumë rreth tij. Më pas plotësohet tabela INSERT.

√ + - ? 1. Metalet me potencial reduktimi me negativ janë reduktues të fuqishëm. 2. Elementet me potencial reduktimi më të lartë janë agjentë të mirë oksidues. 3. Eo = E0k - EoA

Forma e oksiduar vepron si agjent oksidues. formë e oksiduar + ne- → formë e reduktuar Forma e reduktuar vepron si agjent reduktues: formë e reduktuar → formë e oksiduar + ne- Forma e reduktuar e një elementi do të reduktojë formën e oksiduar të çdo elementi tjetër që ndodhet poshtë tij.

Një vlere pozitive e potencialit standard të elementit galvanik tregon se reaksioni zhvillohet në mënyrë të vetvetishme dhe se elementi do të prodhojë rrymë elektrike.

Pozicioni i metaleve në radhën e aktivitetit aftësia për të zhvendosur njëri-tjetrin, aftësi për të vepruar me acidet duke çliruar hidrogjen mund të shpjegohet duke u bazuar në vlerat e Eo të reduktimit.

Pasi lexojnë informacionin, nxënësit pushojnë për të reflektuar. Më pas diskutimi vazhdon në dyshe për rreth 20 minuta. Për 10’ të tjera bëhet diskutimi i hapur rreth informacionit të ri që mësuan, të çështjeve të paqarta dhe të pyetjeve që nuk morën përgjigje nëpërmjet përfundimeve.

1. Fuqia e agjentëve oksidues rritet duke kaluar nga lart-poshtë tabelës së potencialeve elektronike standarde. 2. Fuqia e agjentëve reduktues rritet nga poshtë-lart. 3. Të gjitha metalet që ndodhen poshtë hidrogjenit në këtë tabelë nuk mund ta zhvendosin hidrogjenin në nga acidet. 4. Çdo metal mund të reduktojë jonet e të gjitha metaleve që renditen poshtë tij në këtë tabelë, pra mund t’i zhvendosë ato nga tretësirat e tyre ujore.

Përfundimet ilustrohen me të paktën një shembull konkret. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Nxënësit punojnë me rubrikën “Pyetje dhe ushtrime”. U lejoj nxënësve të konsultohen për 4-5 minuta, të bashkëpunojnë me shokun e bankës. Pas përfundimit të kohës u kërkoj të japin përgjigjet, duke synuar që nxënësit të jenë të gjithë pjesëmarrës aktivë në procesin e të nxënit. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. saktësinë e përgjigjeve të dhëna mbi përdorimin e aktivitetit oksidues dhe reduktues të specieve kimike të dhëna në tabelën e potencialeve standarde të reduktimit; b. argumentimin e radhës së aktivitetit të metaleve dhe jometaleve; c. aftësinë për të përcaktuar metalet që zhvendosin hidrogjenin nga acidet, saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimike.

Tabela e potencialeve elektronike standarde

19

Tema 1.7. Ushtrime. Njehsime për potencialin e elementit galvanik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të shkruajnë gjysmëreaksionet dhe barazimin e reaksioneve redoks në elementin galvanik; - të përcaktojnë drejtimin e rrjedhës së vetvetishme të reaksionit redoks; - të njehsojnë Eo të elementit galvanik.

Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar

e shënimeve Zhvillimi i fjalorit. Diskutim i ideve

Të gjithë nxënësit 5’

Ndërtimi i njohurive Grupet e ekspertëve Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe 30’

Përforcimi Rishikim në dyshe Nxitja e diskutimit. Ndërtimi i shprehive studimore


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Përmbledhje e strukturuar mbi përdorimin e informacioneve që ndodhen në tabelën e Eº të reduktimit. I njoh nxënësit me objektivin e orës së ushtrimeve përdorimi i tabelës për:

a. të përcaktuar reaksionin e përgjithshëm si kombinim të dy gjysmëreaksioneve që ndodhin në çdo gjysmelement; b. potencialin standard të elementit në pajtim me stekiometrinë.

Nxis diskutimin në klasë sipas pyetjeve: Mësuesi/ja: Si mund të përcaktojmë anodën në një element galvanik? Nxënësi: Nëpërmjet dy elementeve që ndërtojnë baterinë një element galvanik si anodë shërben ai që ka vlerë Eº reduktimit më të vogël (oksidohet më me lehtësi sesa elementi tjetër). Mësuesi/ja: Ç’proces ndodh në anodë? Nxënësi: Oksidimi. Shkruaj gjysmëreaksionin e oksidimit për anodën për elementin e dhënë. Vazhdoj me pyetje të ngjashme për katodën, reaksionin redoks dhe, në fund të kësaj faze, ndërtoj një skemë me disa hapa, që duhet zbatuar në zgjidhjen e ushtrimeve.

• Hapi i parë. Përcaktohet anoda dhe katoda për elementin galvanik të dhënë, bazuar në vlerat përkatëse të Eº reduktues. Shkruhet për anodën gjysmëreaksioni i oksidimit (që duhet të jetë i kundërti i gjysmëreaksionit të reduktimit të paraqitur në tabelën e Eº, që reduktimit për elementin e dhënë), për katodën gjysmëreaksioni i reduktimit.

• Hapi i dytë. Shumëzojmë me faktorët e duhur, për të barazuar numrin e elektroneve në secilin prej dy gjysmëreaksioneve të mësipërme, thelbi i barazimit të një reaksioni redoks. Për të marrë barazimin e reaksioneve të përgjithshëm mbledhim barazimet e dy gjysëm reaksioneve.

• Hapi i tretë. Gjendet potenciali standard i elementit:

Eº = Eºred + Eºoks ose Eº = Eºk - EºA Ndërtimi i njohurive. Grupet e ekspertëve - Do të realizohet një veprimtari me të ndryshuar vendet. Emërtoj nxënës nga 1 tek 5, ku çdo numër i korrespondon një eksperti dhe u jap pesë pyetje secilit ekspert.

Eksperti 1 Llogaritni potencialin standard të elementit galvanik Al/Al3+//Fe2+/Fe. Një elektrode Ag e zhytur në tretësirë AgNO3 kombinohet me një elektrodë Cu e zhytur në tretësirën e Cu(NO3)2.

Eksperti 2 Bazuar në vendosjen relative të Ag dhe Cu në tabelën e potencialeve tregoni cila prej elektrodave është A dhe cila K. Jepni skemën e shkurtuar të elementit.

20

Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen 1-shat, në të 2-tën dyshat e kështu me radhë, deri në të pestën. - Secili grup do të jetë përgjegjës për pyetjen e tij. Nxënësit diskutojnë në grup përgjigjen dhe vendosin sesi do të përgjigjen. Ata duhet të mësojnë përgjigjen, sepse do t’ia mësojnë grupit bazë, kanë 8 minuta kohë për ta mësuar secili anëtar i grupit. - Pasi ta kenë mësuar, secili kthehet në grupet bazë, ku kanë përgjegjësi të mësojnë njëri-tjetrin. - Përfaqësues të ekspertëve e shkruajnë zgjidhjen në tabelë, p.sh. eksperti 1 i jep përgjigjen ekspertit 3 etj. Përforcimi. Rishikim në dyshe Duke synuar të përmbledhë me 2-3 fjalë pikat kryesore, në të cilat kaloi mësimi i ditës, u jap detyrë të diskutojnë në dyshe. - Përshkruani mënyrën e kombinimit të dy gjysmëreaksioneve të çfarëdoshme, për të fituar një reaksion elementi galvanik. Si gjendet potenciali i elementit? Më vonë, nga niveli i dysheve, diskutimi përfshin të gjithë klasën. Mësuesi/ja insiston në faktin që nxënësit duhet të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve. Ai/Ajo jep detyrat përkatëse. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. për aktivizimin në orën e mësimit; b. për mendime dhe zgjidhje të sakta në lidhje më problemet e trajtuara.

Tema 1.8. Modul mësimor. Proceset elektrokimike në bateri Ç’është moduli? Moduli është një model mësimor, i cili zhvillohet për një numër të kufizuar temash ose për përsëritje të thelluar të njohurive të marra. Moduli realizohet në 1-2 orë dhe nuk është i mbingarkuar me njohuri të reja. Proceset elektronike në bateri Qëllimi. Zhvillimi i aftësive, komunikuese dhe nëpërmjet diskutimit mbi ndërtimin evoluimin dhe rolin e baterive. Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë:

- të përshkruajë ndërtimin dhe llojshmërinë e baterive; - të diskutojë mbi evoluimin e baterive, që nga Elementi i Danielit deri në ditët tona; - të interpretojë domosdoshmërinë e përdorimit në fushat të ndryshme të jetës; - të paraqesë llojin e ndotjes që shkaktojnë bateritë në mjedis dhe në shëndetin e njeriut; - të rekomandojë rrugë alternative ndaj efektit ndotës të tyre.

Metodologjia

1. Diskutim 2. Stuhi mendimi

Eksperti 3 Jepni reaksionin e përgjithshëm dhe llogaritni potencialin standard të elementit. A ishte i drejtë kombinimi që ju zgjodhët?

Eksperti 4 Renditni agjentët reduktues të mëposhtëm sipas rendit rritës të aftësive reduktuese të tyre në kushtet standarde: H2, Al, Cu.

Eksperti 5 Nisur nga gjysëmreaksionet e mëposhtme, cili prej kombinimeve do të jepte një reaksion redoks që zhvillohet në mënyrë të vetvetishme. Ni2+ + 2e → Ni Eº = - 0, 25V Cu2+ + 2e- → Cu Eº = 0, 34V

21

3. Prezantim në Pauer Point 4. Punë me grupe në trajtë konkursi 5. Demonstrim

Mjetet:

1. Leximi mbi bateritë, teksti Kimia 11. 2. Informacione nga interneti. 3. Botime shkencore. 4. Pika tregtimi apo shërbimi të baterive (të makinave).

Mjete që mund të përdoren gjatë orës së mësimit:

1. Moket i një baterie. 2. Kompjuter laptop dhe projektor. 3. Bateri të llojeve të ndryshme (makine, ore, celulari etj.).

Realizimi i orës së mësimit Mësuesi/ja i njeh me temën dhe objektivat që kur është te tema “Elementi galvanik”, në mënyrë që nxënësit të kenë kohën e mjaftueshme për të hulumtuar. Kjo temë mund të realizohet në trajtën e në diskutimi konkurrues. Për këtë, mësuesi/ja mund ta ndajë klasën në dy grupe dhe diskutimi mund të zhvillohet mbi bazën e pyetjeve të tilla, si: - Cili është parimi i përgjithshëm ndërtimit dhe punës së baterive? Përgjigjja mund të ilustrohet me material të përgatitur me Pauer Point apo me demonstrimin e modeleve të baterive.

– Si kanë evoluar bateritë, që nga Elementi i Danielit? – Në cilat drejtime është specifikuar ky “evoluim” (përmirësim i cilësive)? – Ç’lloj ndotjeje i shkaktojnë mjedisit (tokës, ujit, ajrit) përdorimi pa kriter i tyre? etj. – Listoni përdorime të baterive në jetën e përditshme.

Zhvillimi i orës së mësimit në formën e konkursit rrit pjesëmarrjen e aktivizimin nxënësve në diskutim, në shprehjen e njohurive e ideve, pra, rrit dhe përmirëson aftësitë e komunikimin ndërmjet tyre. Kjo orë mësimi, e zhvilluar në trajtën e një diskutimi në konkurs, ndihmon në zhvillimin e aftësive të komunikimit të përpunimit dhe përdorimit të inflacioneve të TIK-ut, të qëndrimit etik e social, si dhe aftësive të punës në grup. Mësuesi/ja e mbështet vlerësimin e tij për nxënësit në shfaqjen dhe përmirësimin këtyre aftësive. Shënim. Nuk është e detyrueshme që të vlerësohen me notë të gjithë nxënësit pjesëmarrës në diskutim. Tema 1.9. Korrozioni një dukuri elektrokimike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë brejtjen si proces elektrokimik; - të listojnë masat mbrojtëse ndaj korrozionit; - të argumentojnë mbrojtjen katodike ndaj korrozionit.

Konceptet kryesore: dukuri elektrokimike, korrozion, anodë, katodë, mbrojtje katodike, galvanizim. Mjetet dhe materialet: teksti, sende metali të ndryshkura, kub kartoni për metodën “Kubimi” Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtim i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10' Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Grupe me nga 3-5 nxënës 25' Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe me nga 2-3 nxënës 10'

22

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu trajtohen duke ilustruar me objekte të ndryshkura si: gozhdë, tel, një copë llamarinë ose pamje filmike dhe fotografi të objekteve të ndryshkura. - Ç’është korrozioni ose ndryshkja e metaleve? - Shkruani reaksionin e ndryshkjes së hekurit.

2Fe(ng) + O2(g) + 2H2O(l) = 2Fe (OH)2 4Fe(OH)2(ng) + 2H2O(l) + O2(g) → 4Fe(OH)3(ng)

Në fakt Fe(OH)3 i formuar është në fakt Fe2O3 • H2O oksidi i hidratuar i hekurit (III) ose ndryshku. - Cilët janë faktorët që ndihmojnë korrozionin? - Flisni për dëmet që shkakton korrozioni në ekonominë botërore. Ndërtimi i njohurive. Kubimi Mësuesi/ja ndan klasën në grupe me nga 3-5 nxënës dhe secilit grup i shpërndan nga një kub kartoni në gjashtë faqet e të cilit janë shkruar këto fjalë: Përshkruaje/Përftoje/Shoqëroje/Analizoje. /Zbatoje/Argumentoje. Nxënësit japin përgjigje kërkesave të kubit në fletore. Përshkruaje. Për këtë kërkesë nxënësi duhet të përshkruajë korrozionin si një reaksion redoks, që ndodh në natyrë. Është një proces elektrokimik në të cilin përfshihet hekuri, oksigjeni dhe uji. Përftoje. Në këtë rast nxënësit japin reaksionin e formimit të ndryshkut. Kur hekuri bie në kontakt me ujin atomet e tij priren të oksidohen:

Fe → Fe2+ + 2e- (oksidim anodik) Elektronet e përftuara zhvendosen në kufirin e pikës së ujit dhe reduktojnë oksigjenin:

O2 + 2H2O + 4e- → 4OH- (reduktim katolik) Jonet e formuara kombinohen:

Fe2+ + 2OH- → Fe(OH)2 4Fe(OH)2(ng)+ 2H2O(l) + O2(g) → 4Fe(OH)3(ng) ose Fe2O3 · xH2O që është ndryshku.

Shoqëroje. Në këtë pikë nxënësit duhet të shkruajnë çfarë u vjen në mendje kur shohin ndryshkun. P.sh. mund të shkruajnë që ai formohet nga veprimtaria e një elementi galvanik në natyrë, pra, ai është produkt i një reaksion redoks të vetvetishëm. Zbatoje. Në këtë pikë, duke u nisur nga njohuritë për elementin galvanik dhe korrozioni, nxënësi përcakton zonën katolike, që është zona më e ekspozuar ndaj lagështisë dhe ajrit. Ndërsa zonat anodike formohen zakonisht aty ku metali është nën sforcim. Analizoje. Nxënësit analizojnë faktorët që përshpejtojnë korrozionin si:

- dëmtimet e metalit nga goditjet; - dëmtimet e bojës që lyen metalin; - temperaturat e larta; - prania elektroneve të tretur në ujë.

Argumentoje. Nxënësit argumentojnë rolin e masave mbrojtëse për të ndaluar ose ngadalësuar korrozionin: - lyerja e objekteve metalike me bojë, llak, graso etj. që është e përkohshme dhe duhet përsëritur herë pas here; - veshja e objektit prej metali me një metal tjetër më pak aktiv, pra që oksidohet më me vështirësi objekti mbrohet nga korrozioni për aq kohë sa veshja e tij nuk është dëmtuar, shembull: - mbrojtja e katolike, në këtë rast veshja e objektit bëhet me një metal tjetër më aktiv (thuhet se metali më aktiv përdoret si anodë e sakrifikueshme). Nxënësit ilustrojnë me shembuj në secilin rast. Përforcimi. Rishikim në dyshe Nxënësit të punojnë për 5’në grupe ushtrimet 1-5 të rubrikës “Pyetje dhe ushtrime” në faqen 27. Diskutohen këto ushtrime nga 6 nxënës të ndryshëm për 5’ në vazhdim. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë në përshkrimin e interpretimin e korrozionit si dukuri elektrokimike; - aftësinë për të përshkruar e interpretuar mbrojtjen nga korrozioni.

23

Tema. 1.10. Elektroliza Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: I. Niveli minimal:

- të përkufizojë elektrolizën si dukuri elektrolitike; - të përshkruajë ndërtimin e një elektrolizeri; - të identifikojë elektrodat dhe ngarkesat e tyre në një qelizë elektrolitike; - të japë përkufizimin e termave elektrode: pasive dhe aktive.

II. Niveli mesatar: - të identifikojë produktet e elektrolizës së një elektroliti në gjendje të shkrirë; - të përcaktojë gjysmë reaksionet që ndodhen në elektroda; - të shkruajë barazimin e reaksionit redoks të elektrolizës së një elektroliti të shkrirë.

II. Niveli maksimal: - të krahasojmë ndërtimin dhe funksionimin e një elementi galvanik me atë të elektrolizës.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: qelizë elektrolitike (elektrolizer), elektrolizë, elektrodë pasive, elektrodë aktive, elektrolite, kripëra të shkrira. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i

nxënësve Koha

Parashikimi Situatë problemore Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive VLD (Veprimtaritë e leximit të

drejtuar) Ndërtim i shprehjeve studimore

Grupe me dy-tre nxënës

30'

Përforcimi Tabela e koncepteve Ushtrime

Paraqitje grafike e informacionit

Punë me grupe 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Situatë problemore Shqyrtojmë reaksionin e anasjelltë të Elementit të Danielit dhe llogaritim potencialin e tij.

Zn2+ + 2e- Zn E0 = -0,76 V Cu Cu2+ + 2e- E0

oks= -0,34 V____ Zn2+ + Cu Zn + Cu2 + E0 = -1,1 V

Pas përgatitjes së problemit kërkohet zgjidhja nëpërmjet pyetjeve: 1. Ç’tregon vlera negative e potencialit? Përgjigje - Nuk mund të zhvillohen vetvetiu. 2. A mund të bëjmë të ndodhë ky reaksion në mënyrë të vetvetishme në këtë drejtim? Përgjigje – Po, në qoftë se furnizojmë rrymë nga një burim i jashtëm me një potencial më të madh se 1,1 V. Për të shqyrtuar se ç’do të ndodhë më tej me Elementin e Danielit, kalohet ne fazën e dytë të orës së mësimit. Ndërtim i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD). Në këtë stad, i cili mund të zgjasë 30’, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të hapin librin dhe të lexojnë. Leximi bëhet me paragrafë, të cilët diskutohen hap pas hapi dhe mësuesi/ja ndihmon që të dalin konceptet kryesore nëpërmjet pyetjeve të ngjashme: A është kjo tashmë një qelizë elektrokimike? A kanë elektrodat të njëjtën ngarkesë? Dhe kështu vazhdohet paragraf pas paragrafi me pyetje të tjera: 1. Cilat janë gjysmëreaksionet që ndodhin në elektroda? Përgjigje: Anodë: Cu Cu2+ + 2e- Katodë: Zn2+ + 2e- Zn

24

2. Si janë shenjat e elektrodave? Përgjigje - Anoda pozitive dhe katoda negative. 3. A vazhdon të funksionojë më si element galvanik apo është krijuar një qelizë e re? Përgjigje - Është krijuar një qelizë elektrolitike. Kështu vazhdohet me pyetje të tjera, në mënyrë që të evidentohet më mirë ndërtimi i elektrolizerit, parimi i punës së tij, duke e krahasuar me elektrolizën elektroliteve në gjendje të shkrirë (shembulli i librit). Kjo fazë përfundon me përdorimet praktike të elektrolizës së kripërave të shkrira. Përforcimi. Tabela e koncepteve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja u kërkon nxënësve që të plotësojnë tabelë, metodë e cila shërben për të renditur, interpretuar dhe krahasuar informacionet e marra. Në varësi të kohës, mësuesi/ja kërkon që nxënësit ta plotësojnë tabelën e mëposhtme në fletoren e klasës dhe pastaj, një nxënës ta demonstrojë, shkruar informacionet kryesore në dërrasë e duke i lexuar ato. Më poshtë po paraqesim tabelën e plotësuar.

Po kështu, mësuesi/ja mund t’u kërkojë nxënësve të zgjidhin shembuj të elektrolizës të kripërave në gjendje të shkrirë, për shembull: Për elektrolizën e CaCl2 në gjendje të shkrirë përcaktoni:

a) gjysmëreaksionet që ndodhin ne elektrodat; b) barazimin e reaksionit të përgjithshëm.

Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen mbi aktivizimin, gatishmërinë për të zhvilluar detyrat e dhëna, saktësinë e përgjigjeve gjatë diskutimeve dhe në zgjidhjen e ushtrimeve. Tema. 1.11. elektroliza e tretësirave ujore Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi:

- të identifikojnë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore; - të shkruajnë gjysmëreaksionet në elektroda; - të shkruajnë barazimin e reaksionit të përgjithshëm të elektrolizës së tretësirave ujore.

Konceptet kryesore: elektrolizë, elektrolit. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Çfarë? Paraqitje grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 10’

Ndërtimi i njohurive E çfarë? Po tani çfarë? Të lexuarit ndërveprues Punë me gjithë klasën 25’ Përforcimi Përvijim i konceptit.

Veprimtari praktike Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe 10’

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë mësimin në heshtje në mënyrë individuale përreth 4 minuta. Pas kësaj u mbledh, organizon dhe shënon idetë e nxënësve në kolonën “Çfarë”, duke listuar cfarë ndodh gjatë elektrolizës së H2O.

Llojet e elektrodave

Shenjat e elektrodave

Elektroda aktive

Elektroda pasive

Energjia elektrike

Reaksion redoks

Ura e kripës

Qeliza elektrokimike

A K

- +

+ - Prodhohet Ndodh +

Qeliza elektrolitike A K

+ - + + Harxhohet Ndodh -

25

Çfarë 1. Në rastin e elektrolizës së tretësirave ujore në elektroda inerte mund të zhvillohet më shumë se 1 reaksion. 2. Gjatë elektrolizës së tretësirave ujore mund të ndodhë dhe oksidimi apo reduktimi i vetë ujit. 3. Në anodë uji oksidohet në O2. Anodë: 2H2O → O2 + 4H+ + 4e- 4. Në katodë uji reduktohet në H2: Katodë: 2H2O + 2e- → H2 + 2OH- 5. Reaksioni i përgjithshëm i elektrolizës së ujit është: 2H2O → 2H2 + O2 dhe përdoret për prodhimin e oksigjenit dhe hidrogjenit. Ndërtimi i njohurive. E çfarë? Po tani çfarë? Mësuesi/ja. Njëri ose dy gjysmëreaksionet e mësipërm për ujin mund të konkurrojnë me reaksionet e oksidimit dhe të reduktimit të joneve të elektrolitit. Tani të vendosim se çfarë informacioni është i rëndësishëm për të parashikuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore të elektroliteve. Le të krijojmë në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme. E çfarë? Po tani, çfarë? • Kationet e metaleve aktive (metalet alkine: alkalino-tokësore dhe alumini) nuk reduktohen në katode. • Jonet F- dhe oksianionet si SO42-, CO32-, NO3- dhe PO43 nuk oksidohen në anodë. • Kationet e metaleve të tjerë reduktohen në katodë. • Anionet e halogjenëve oksidohen në anodë me përparësi kundrejt molekulave të ujit.

• Në vend të tyre reduktohet uji dhe në katodë çlirohet H2 dhe jonet OH-. • Në vend të tyre në anodë oksidohet uji dhe çlirohet O2. • Në këtë rast kationet e të gjithë metaleve të tjerë (aktivë dhe joaktivë) si dhe anionet e halogjenëve kanë përparësi kundrejt molekulave të ujit.

Në kolonën “Çfarë?” mësuesi/ja shkruan konceptet bazë për elektrolizën e tretësirës ujore të elektroliteve. Këto koncepte dhe si ata dalin nga diskutimet mbi praninë e 2 elektroliteve ku tashmë uji (një elektrolit i dobët) është gjithmonë i pranishëm. Në kolonën “E çfarë?” mësuesi/ja kërkon nga nxënësit se cili është informacioni më i rëndësishëm që duhet të dinë për të parashikuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore. Në kolonën “Po tani, çfarë?” diskutohet me nxënësit për komentet e tyre për plotësimin e njohurive dhe ideve të tyre për produktet e elektrolizës. Konkretizohen njohuritë me shembuj reaksionesh që ndodhin gjatë elektrolizës së tretësirave ujore të disa elektroliteve. Për këtë shërben një tabelë e realizuar mjaft mirë në faqen 31 të tekstit “Kimia 11”. Përforcimi. Përvijim i konceptit / Veprimtari praktike Mësuesi/ja bashkë me nxënësit për 3-4 min realizojnë një sintezë të elektrolizës në tretësirë ujore (elektroda inerte). Në katodë depozitohet H2 kur shkon kation një metal aktiv dhe molekulat e ujit. Në katodë depozitohet metali kur shkon kationi i një metali kalimtar dhe molekulat e ujit. Në anodë depozitohen jonet negative që janë më pak aktive në radhën e aktivitetit ose kanë më pak O. Veprimtari praktike. Është momenti që nxënësit t’i konkretizojnë njohuritë e marra nëpërmjet zgjidhjeve të ushtrimeve. Kështu ndahet klasa në 3 grupe dhe u kërkohet të realizojnë zgjidhje konkrete për të njehsuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore dhe për t’i krahasuar ato me produktet e këtyre elektroliteve në gjendje të shkrirë.

Grupi i parë: MgCl2 Grupi i dytë: KBr Grupi i tretë: CuCl2

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin në mënyrë individuale b. në punën në grup për të diskutuar dhe zgjidhur situata problemore mbi elektrolizën e

tretësirës ujore të elektroliteve.

26

Tema. 1.12. Përdorimet industriale të elektrolizës Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të japin kuptimin e termave industri elektrokimike, elektrodë aktive; - të përshkruajnë përdorime industriale të elektrolizës; - të interpretojnë elektrorafinimin si elektrolizë me elektroda aktive.

Konceptet kryesore: elektrokimi, elektrodë “aktive”, elektrorafinim. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”, pamje me fotografi apo materiale në trajtën e CD marrë nga interneti apo burime të tjera. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim i ideve Punë individuale 10’

Ndërtimi i njohurive Të nxënit me këmbime (grupi i ekspertëve)

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe 25’

Përforcimi Vija e vlerës Nxitja për të nxënit në bashkëpunim

Punë në grup. Punë me gjithë klasën

10’

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimi Mësuesi/ja në këtë fazë u kërkon nxënësve duke rikujtuar njohuritë e marra nga burime të tjera informacioni të diskutojnë mbi ç’është, ku realizohet dhe ç’prodhohet nëpërmjet elektrolizës. zhvillohet në shkrirjet e elektroliteve tretësirat ujore të elektroliteve prodhohen

substanca të thjeshta substanca të përbëra

(O2, H2, Cl2, Na etj.) (NaOH, H2SO4 etj.) Mësuesi/ja përshkruan një historik të shkurtër ku jep shembujt e elektrolizave të realizuara për herë të parë dhe të shtrira në proceset industriale. Jep kuptimin e termit industri elektrokimike. Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime (grupi i ekspertëve) Mësuesi/ja vë nxënësit të lexojnë 4-5 minuta “Prodhimi i aluminit dhe pastrimi i metaleve”. Secili nxënës do të lexojë pyetjet në fletën e ekspertit që i është dhënë dhe do t’u përgjigjet pyetjeve. Pastaj të gjithë nxënësit me të njëjtin numër do të mblidhen në grupe ekspertësh dhe do të diskutojnë për rreth 10’ pyetjet dhe përgjigjet e tyre. Pjesët e tekstit ku gjenden përgjigjet e nxënësve do të mbahen shënim, në mënyrë që kur të kthehen në grupin bazë, nxënësit t’u referohen atyre gjatë përgjigjeve. Nxënësit ekspertë do t’u mësojnë anëtarëve të tjerë të grupit pjesën për të cilin ishin përgjegjës. Raporti nuk do të zgjasë më shumë se 5’. Nxënësit e tjerë mund të dëgjojnë dhe mund të bëjnë pyetje për të kërkuar sqarime ose informacion më të plotë. Përfaqësues të ekspertëve do të dalin para klasës dhe do të shpjegojnë pjesën për të cilën ishin përgjegjës. Mësuesi/ja ndërhyn sipas rastit për të bërë plotësimet e nevojshme.

Elektroliza

27

Fleta e ekspertit 1: • Si përftohen metalet alkaline me metoda industriale? • Ç’përdorime industrial kanë të bëjnë me elektrolizën e tretësirave ujore? • Cila është baza e industrisë së prodhimit të klorit dhe sodës kaustike? Fleta e ekspertit 2: • Ç’lidhje ka elektroliza me prodhimin e metaleve nga mineralet e tjera? • Ç’është procesi Hall? • Si realizohet prodhimi i Al nëpërmjet këtij procesi? Fleta e ekspertit 3: • Ç’lidhje ka elektroliza me rafinimin e metaleve? • Si realizohet rafinimi i Cu? • Ç’është një elektroda aktive? Fleta e ekspertit 4: Kemi dëgjuar për objekte të “lara” me Au, Ag. • Si mund të realizohet veshja e objekteve metalike me një shtresë të hollë të një metali tjetër? • Përshkruani punën e një celule elektronike e përdorur për veshjen e objektit me një shtresë argjendi. • Ç’të përbashkët ka elektrorafinimi dhe veshja e metaleve? Në rast pyetjesh diskutohet me të gjithë klasën. Përforcimi. Vija e vlerës Pas diskutimit të grupeve të ekspertëve mësuesi/ja fton të gjithë nxënësit në një veprimtari të re. Hapi i parë. Përpara nxënësve shtrohet një pyetje e tillë: - Çfarë është më e rëndësishme për ju, mbrojtja e mjedisit nga ndotja prej substancave të prodhuara në rrugë industriale apo plotësimi i nevojës dhe kërkesave të kohës? Hapi i dytë: Secili nxënës mendon për pyetjen dhe shkruan përgjigjen e vet. Hapi i tretë. Mësuesi/ja vendoset në një kënd të klasës dhe në këndin tjetër vendoset një nxënës. Japin secili nga një mendim të skajshëm për pyetjen dhe, kuptohet, të papajtueshëm. Hapi i katërt. Nxënësit zënë vend përgjatë një vije imagjinare, midis dy qëndrimeve të skajshme me të cilin pajtohen më shumë. Hapi i pestë. Nxënësit diskutojnë të qetë me nxënës të tjerë që kanë pranë dhe qëndrojnë pranë atyre me opinion të njëjtë. Hapi i gjashtë. Çdo grup nxjerr një përfaqësues për të paraqitur mendimin e tyre. Në mënyrë të lirë ata mund të ndërrojnë vendet duke dëgjuar të tjerët. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. punën në grup të përcaktimit të drejtimeve të përdorimeve industriale të elektrolizës; b. punën individuale dhe në grup të përshkrimit dhe interpretimit të rafinimit dhe veshjes së metaleve si elektrolizë me elektroda aktive; c. punën në grup të domosdoshmërisë dhe pasojave në mjedis të proceseve elektrolitike industriale.

Tema. 1.13. Punë laboratori. Elementet galvanike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të njohin dhe përdorë mjetet dhe substancat laboratorike për ndërtimin e elementit galvanik; - të ndërtojnë praktikisht një element galvanik; - të matin vlerën e potencialit të elementit të ndërtuar.

28

Mjetet dhe materialet: teksti, 3 gota kimike 250 ml, tub qelqi ose plastik në formë u-je, shirita letre filtri (2 cm x 10 cm), pambuk, voltmetër, përcjellës bakri të pajisur me kapëse metalike, elektroda bakri, zinku, plumbi. Tretësirat: Cu(NO3)2 - 1M, Zn(NO3)2 - 1 M, Pb(NO3)2 - 1 M, tretësirë e ngopur KNO3. Konceptet kryesore: element galvanik, elektrodë, gjysmë element, reaksion redoks, potenciali i elementit galvanik. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikimi me terma paraprakë Zhvillimi i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Kryerja e eksperimenteve Ndërtimi i shprehive laboratorike Grupe me 3-4 nxënës 30' Përforcimi Interpretimi i rezultateve Diskutimi i rezultateve të eksperimentit Grupe me 3-4 nxënës 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikimi me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shënon në tabelë termat e përcaktuara si fjalë kyç dhe u kërkon nxënësve të japin informacione mbi to. Ky informacion duhet të jetë në funksion dhe i lidhur me qëllimin e punës së laboratorit. Gjithashtu, ky informacion është i lidhur me pajisjet laboratorike të nevojshme për zhvillimin e eksperimentit/eve. Në fund të kësaj faze duhet të jenë: a) ndërtuar hipotezat që do të vërtetohen nëpërmjet eksperimentit/eve; b) ndërtuar në mënyrë sistematike në tabelën e zezë një element galvanik që do të ndërtohet.

Ndërtimi i njohurive. Kryerja e eksperimenteve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja i ndan nxënësit në grupe prej 3-4 (apo më shumë) pjesëtarë. Në varësi të mjeteve, grupeve u kërkohet të ndërtojnë një lloj elementi galvanik ose grupe të ndryshme të ndërtojnë elemente galvanike të ndryshme. Në vazhdimësi, mësuesi/ja mbikëqyr punën e grupeve që zhvillohet sipas udhëzimeve të pasqyruara në libër. Përforcimi. Interpretimi i rezultateve Gjatë kësaj faze:

- pasqyrohen rezultatet në tabelën e mëposhtme (f. 35) - interpretohen rezultatet nëpërmjet pyetjeve, p.sh:

- Shkruani gjysmëreaksionet dhe reaksionin e përgjithshëm. - Çfarë ndodh kur largojmë tubin në formë U-je të mbushur me KNO3? Si e shpjegoni këtë? Vlerësimi i nxënësve. Nxënësi vlerësohet për:

a. saktësinë në dhënien e përgjigjeve; b. saktësinë dhe seriozitetin e kryerjes së eksperimentit/eve gjatë punës në grup; c. aftësinë të interpretuese dhe argumentuese të rezultateve të eksperimentit/eve.

Shënim. Në pamundësi për të ndërtuar në laborator apo për arsye mjetesh, mund të krijoni një element me një kokërr limoni, dy elektroda, përcjellës bakri, voltmetër (ose llambë) si në tekst. Tema 1.14. Punë laboratori. Seria e aktivitetit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi:

- të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit aftësitë reduktuese të ndryshme të metaleve; - të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit aftësitë oksiduese zbritëse të halogjenëve.

Hipotezat 1. Elementi galvanik është i ndërtuar nga dy gjysmelemente që lidhen nëpërmjet dy qarqeve. 2. Në një element galvanik një reaksion redoks prodhon rrymë elektrike.

29

Konceptet kryesore: metal, veti reduktuese, seri e aktivitetit te metaleve, jometal, veti oksiduese, seri aktiviteti. Materiale dhe mjete mësimore: teksti. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Parashikim me terma paraprakë Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 5’ Ndërtimi i njohurive Punë në grup Ndërtimi i shprehive

studimore Grupe me 3-4 nxënës 30’

Përforcimi Diskutim grafik Të nxënit në bashkëpunim Grupe me 3-4 nxënës. Të gjithë nxënësit

10’

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shkruan në tabelë termat e përcaktuara si fjalë kyç dhe u kërkon të japin informacione mbi to. Në këtë fazë të evidentohet qëllimi i ndërtimit të një serie aktiviteti të metaleve dhe jo metaleve në bazë të aktivitetit kimik të tyre.

Ndërtimi i njohurive. Veprimtari praktike/kryerja e eksperimenteve. Punë në grup Gjatë kësaj faze ndahet klasa në dy grupe të mëdha. Njëri grup do të kryejë eksperimentet në lidhje me aktivitetin kimik të metaleve dhe grupi tjetër eksperimentet në lidhje me aktivitetin e jometaleve. Secili nga dy grupet kryesore ndahet në nëngrupe prej 3-4 pjesëtarësh, të cilët do të zhvillojnë eksperimentet përkatëse sipas udhëzimeve të librit. Për secilin grup zgjidhet dhe nga një lider, i cili ndihmon dhe drejton punën e nëngrupeve. Në vazhdimësi të kryerjes së eksperimenteve mësuesi/ja mbikëqyr ecurinë e punës së dy grupeve kryesore. Përforcimi. Diskutim grafik Gjatë kësaj faze, në bazë të rezultateve secili nëngrup plotëson tabelat sipas faqes 35 të librit dhe ndërton serinë e aktivitetit të metaleve apo jometaleve. Tabelat e serive dorëzohen te secili lider dhe diskutohet për saktësinë e tyre me të gjitha nëngrupet përkatëse. Në etapën e fundit të kësaj faze dy liderët ndërtojnë në tabelë seritë e aktivitetit relativ të këtyre metaleve dhe jometaleve, duke bërë dhe interpretimin përkatës. Evidentohen nëngrupet që zhvilluan eksperimente të sakta dhe realizuan një ndërtim dhe interpretim të serisë së aktivitetit të metaleve dhe jometaleve si tabela e potencialeve standarde.

Hipotezat 1. Metalet kanë veti reduktuese të ndryshme, pra shfaqin aktivitet kimik të ndryshëm. 2. Nga flori te jodi, aktiviteti kimik i halogjenëve zvogëlohet.

30

Kreu II - HIBRIDIZIMI DHE BASHKËVEPRIMI NDËRMOLEKULAR Tema 2.1. Orbitalet atomike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të japin kuptimin e termit orbital atomik; - të interpretojnë lidhjen ndërmjet numrave kuantikë dhe karakteristikave të orbitaleve atomike; - të realizojnë shpërndarjen e elektroneve në një atom sipas rregullave që përcaktojnë konfiguracionin elektronik.

Konceptet kryesore: atom, Nils Bohr, orbitë e lejuar, numra kuantikë n, l, s, orbital, formë orbitali. Materiale dhe mjete mësimore: tekst “Kimia 11”, mjete didaktike të laboratorit që tregojnë format e orbitalit (në mungesë të bëra me plastelinë), CD, materiale të marra nga interneti mbi ndërtimin e atomit dhe formën e orbitaleve. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi LINK (rendit, kërko, shëno, mëso) Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 10’

Ndërtimi i njohurive Organizues grafik Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 25’ Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. LINK Mësuesi/ja shkruan në tabelë termin atom. U kërkon përgjigje nxënësve për lidhjen e këtij koncepti me njohuritë që ata dinë, kanë duke iu referuar tekstit “Kimia 10”. - Ç’është atomi? - Nxënësit lihen për 3-4 minuta në dyshe që të renditin në letër njohuritë. Atp përgjigjen lirshëm mbi atomin dhe njohuritë shënohen në tabelë. ruan vetitë e lëndës grimcë e vogël që ndërton lëndën

madhësi të ndryshme nuk shihet me sy

pa ngarkesë teoria e atomit

Demokriti Radhërfordi Bori grimcë e përbërë nga: e- p+ no

Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik Gjatë kësaj faze mësuesi/ja evidenton modelin e atomit sipas Nils Borit (Niels Bohr) ku theksohet lëvizja e e- në orbitë të lejuar. Në pamundësi për të përcaktuar me saktësi vendndodhjen e e- flitet për një zonë, ku mundësia e ndodhjes së tij është e lartë rreth 90%, e cila që quhet orbital. Orbitalet atomike karakterizohen nga një bashkësi numrash kuantikë: n, l, m që përcaktojnë energjinë, formën dhe orientimin hapësinor të tyre. Nxënësit informacionin e shprehin grafikisht duke plotësuar tabelën.

Atomi

31

Numri kuantik Përcakton n – (themelor) 1. nivelin energjetik

2. Xn l (dytësor ose orbital) 1. nënivelin

2. Xe 3. formën e orbitalit

m (magnetik) 1. gjendjet energjetike (orientimin hapësinor të orbitalit) 2. Xm

Duke pasur këtë lloj informacioni dhe mjete të tjera ndihmëse (mjete didaktike) të formave të orbitaleve mësuesi/ja thekson: Orbitali s ka formë sferike domethënë probabiliteti i ndodhjes së e- në një largësi të dhënë nga bërthama në të gjitha drejtimet është i njëjtë. orbital s 3 orbitalet p kanë energji dhe forma të njëjta në trajtën e 2 lobeve që ndodhen në të dyja anët e kundërta të bërthamës, por që shtrihen sipas boshteve x, y, z. y y y z z z x x x px py pz Në një orbital mund të vendosen 2 elektrone sipas Parimit të Përjashtimit të Paulit. Me rritjen e vlerës së n, orbitalet s, p, d, f kanë të njëjtën formë, për përmasat e tyre rriten. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Në këtë fazë të orës së mësimit punohet me tekstin në rubrikën “Pyetje dhe ushtrime” në grupe dyshe. Përgjigjet pas 3-4 minutave diskutohen në klasë. Për pjesën e rubrikës të kësaj etape të orës së mësimit po në grupe dyshe u lihet detyrë të plotësojnë tabelën.

Niveli nga 1-4 Nënniveli Gjendjet energjetike Numri maksimal i elektroneve në një nënivel

Numri i elektroneve në një nivel

32

Tema 2.2. Atomet dhe orbitalet molekulare Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të japin termin orbital molekular; - të ilustrojnë nëpërmjet shembujve formimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi; - të krahasojnë orbitale molekulare sigam me pi; - të përcaktojnë të përbashkëtat dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare.

Konceptet kryesore: orbital molekular, orbital (lidhje) sigma, orbital (lidhje) pi. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”, laptop kompjuter, CD me material që paarqet formimin e molekulave H2, HCl, Cl2. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/Po tani çfarë? Ndërtim i shprehive studimore Punë me gjithë klasën 10’

Ndërtimi i njohurive Mendo/Puno në dyshe/ Shkëmbe mendime

Diskutim i ideve Punë në dyshe 25’

Përforcimi Ruaje fjalën e fundit për mua Nxitja e diskutimit Punë me gjithë klasën 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë?/E çfarë?/Po tani çfarë? Mësuesi/ja e nis orën e mësimit me faktin e njohur se atomet lidhen midis tyre me lidhje kovalente, duke formuar molekulat.

Çfarë ndodh me orbitalet atomike? - Orbitalet atomike mbimbulohen me njëri-tjetrin dhe krijojnë orbitalet molekulare. Gjatë këtij procesi

çlirohet energji, që quhet energji e lidhjes kimike.

E çfarë ndodh me elektronet? - Në orbitalin molekular elektronet kanë spine të kundërta dhe energji më të vogël, pra, jone më të

qëndrueshme sesa në orbitalet atomike.

Po tani çfarë? - Kur formohen lidhjet kovalenet forca e lidhjes merret nga tërheqja midis bërthamave, pra shtrirja e

mbivendosjes përcaktohet nga forma dhe drejtimi i orbitaleve. Ndërtimi i njohurive. Mendo/Puno në dyshe/Shkëmbe mendime Nxënësit në grupe dyshe, ku njëri është “eksperti” dhe tjetri “intervistuesi”, punojnë me tekstin sipas çështjeve. Mësuesi/ja le të shqyrtojnë formimin e molekulave H2, HF, F2, N2. Energjia 0,74 A0

74 Largësia (pm) Grafiku i lidhjes midis distancës dhe energjisë së dy atomeve hidrogjen.

33

1. Formimi i lidhjes kovalente në molekulën e hidrogjenit H2.

+ → → • • s s orbital orbital orbital molekular atomik atomik sigma H H H2 (δ) Orbitali molekular i hidrogjenit është simetrik ndaj boshtit që lidh dy bërthamat e atome. Një orbital me simetri cilindrike ndaj boshtit që lidh bërthamat quhet orbital molekular sigma ose lidhje sigma. Mësuesi/ja u cakton grupeve dyshe që, duke ndryshuar rolet, të përshkruajnë dhe interpretojnë formimin e molekulave HF dhe F2. I udhëzon ata të kenë parasysh:

- llojet e orbitaleve që mbulohen (s – p te HF; p – p te F2) - llojin e orbitalit molekular që formohet (mbivendosje sipas drejtimit të boshteve, sërish orbital molekular sigma).

Mësuesi/ja: Tani ju do të arsyetoni për formimin e molekulës së N2. Sa orbitale atomike mbivendosen? Ç’lloje janë ato? Si mbivendosen në mënyrë boshtore apo (dhe) anësore? Kjo etapë e orës së mësimit përfundon me kuptimin e termit orbital molekular pi (π). Përforcimi. Ruaje fjalën e fundit për mua Në këtë fazë të orës së mësimit mësuesi u kërkon nxënësve të paraqesin formimin e lidhjes kovalente në 2 molekula. U lihet nxënësve koha e nevojshme që secili të punojë në mënyrë individuale. Mësuesi/ja: Në një fletë do të shkruani në njërën anë si formohen molekulat dhe në anën tjetër krahasoni orbitalin sigma dhe pi për nga forma dhe energjia. Shembull: Formimi i molekulave Cl2, O2. Ky është një shembull i thjeshtë që mund të sillet nga vetë nxënësit. Nxënësi që shtron problemin drejton edhe diskutimin në klasë. Ai fton nxënësit e tjerë të japin mendimin e tyre. Pasi u është dhënë mundësia disa nxënësve të flasin, mësuesi/ja që drejton diskutimin kthen fletën dhe lexon përgjigjen e tij. Mësuesi/ja fton dhe nxënës të tjerë të lexojnë ushtrimet e tyre dhe të drejtojnë diskutimin në varësi të kohës në dispozicion. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen përmes ushtrimeve të ngjashme me shembullin e sjellë në fazën e përforcimit, në lidhje me saktësinë në përshkrimin, ilustrimin, interpretimin dhe krahasimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi. Tema 2.3. Hibridizimi i orbitaleve atomike. Teoria e Polingut Objektivat.Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të japin kuptimin e termave hibrisdizim, orbital hibrid; - të përshkruajnë teorinë e Polingut për hibridizimin; - të argumentojnë nëpërmjet hibridizimit formimin e lidhjeve në molekulat inorganike.

• • • •

34

Konceptet kryesore: hibridizim, orbital hibrid. Materiale dhe mjete mësimore: tekst “Kimia 11”, mjete didaktike (të formës së orbitalit hibrid), tabelë ku ilustrohen llojet e hibridizimit, laptop, CD (me material të marr nga interneti), plastelinë. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/Po tani çfarë?

Të lexuarit ndërveprues Punë në grup 10’

Ndërtimi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe. Punë në grup

25’

Përforcimi Organizues grafik Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë?/E çfarë?/Po tani çfarë? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë mësimin në heshtje në mënyrë individuale përreth 5’. Pas kësaj organizon mbledh dhe shënon idetë e nxënësve si më poshtë:

- Çfarë është hibridizimi? Hibridizimi është procesi i hibridizimit të orbitaleve atomike të tipave të ndryshëm.

- E Çfarë formohen gjatë hibridizimit?

Formohen orbitale me formë dhe energji të njëjtë që orientohen në hapësirë në mënyrë sa më simetrike të mundshme. Numri i orbitaleve hibride është i barabartë me numrin e orbitaleve atomike

të kombinuara. Lloji i orbitaleve hibride përcaktohet nga lloji i orbitaleve atomike të kombinuara.

- Po tani çfarë? Nga mbulimi i orbitaleve hibridë të atomit qendror me orbitalet atomike të atomeve të tjerë shpjegohet

formimi i molekulave të mëdha dhe komplekse. Ndërtimi i njohurive. Pyetja sjell pyetjen Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të punojnë në dyshe për të bërë pyetje rreth informacionit të ri dhe të shkëmbejnë përgjigjet. Për t’i ndihmuar në formulimin e pyetjeve mësuesi/ja jep pohim faktik. - Tre tipat hibridizimit janë hibridizimi sp, sp2 dhe sp3. Kjo paraqitje pasqyron numrin dhe llojin e orbitaleve të përfshira me hibridizimin. Mësuesi/ja: 1. Si realizohet hibridizimi sp3 tek atomi i C në molekulën e CH4? 2. Ç’formë kanë 4 orbitalet hibride? 3. Si orientohen në hapësirë këto 4 orbitale hibride? Nxënësit pyesin njëri-tjetrin dhe japin përgjigje. Nxënësi 1 – Në këtë rast ndodh kombinimi i një orbitali s me tre orbitale p. Nxënësi 2 – Formohen 4 orbitale hibride. Nxënësi 3 – Vizaton fomin e 4 orbitaleve para hibridizimit. Nxënësi 4 – Vizaton në dërrasën e zezë diagramën energjetike të orbitaleve 2s, 2px, 2py, 2p2, para hibrid dhe atë të 4 orbitaleve hibride. Nxënësi 5 – Vizaton në dërrasën e zezë orientimin hapësinor të katër orbitaleve hibride dhe shpjegon këndin 109,5º midis tyre. Nxënësi 6 – 4 lidhjet sigma C – H te molekula e CH4 formohen nga mbivendosja boshtore e një orbitali hibrid sp3 të atomit të C me orbitalin atomik 1s të një atomi H. Katër lidhjet që formohen janë identike në gjatësi dhe energji. Me këtë mënyrë vazhdohet për të përshkruar dhe interpretuar hibridizimin sp2 sp. Mësuesi/ja ndërhyn në rastet e nevojshme, për të saktësuar njohuritë, për t’i plotësuar ato, si dhe skemat që nxënësit realizojnë në dërrasën e zezë. Përforcimi. Organizues grafik

35

Mësuesi/ja në këtë fazë u kërkon nxënësve të ndërtojnë dhe plotësojnë një tabelë mbi njohuritë e marra.

Lloji i hibridizimit Orbitalet hibride Vendosja hapësinore Numri i orbitaleve Shembull sp1 sp linear 2 Be te BeH2

sp2 sp2 trekëndore planeare 3 B te BF3

sp3 sp3 tetraedrike 4 C te CF4 Tema 2.4. Lidhjet shumëfishe në përbërjet e karbonit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë formimin e lidhjes dyfishe te përbërjet e karbonit; - të interpretojnë ndikimin e mënyrës së orientimit të orbitaleve me vetitë e molekulës; - të përcaktojnë tipin e hibridizimit në përbërjet e karbonit.

Konceptet kryesore: lidhje sigma, lidhje pi, lidhje shumëfishe. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”, tabelë ku ilustrohet lidhje shumëfishe, mjete didaktike (në mungesë plasteline), CD. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Diskutim për njohuritë paraprake Diskutim i ideve Punë me gjithë klasën 5’

Ndërtimi i njohurive Lexim i imët me kodim Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe 25’ Përforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafike e

informacionit Punë në grup Punë me gjithë klasën

10’

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të thonë ç’dinë mbi lidhjen sigma, lidhjen pi. Orientohen nëpërmjet pyetjeve:

- Ç’është një lidhje δ (sigma)? - Si realizohet ajo? - Si formoi orbitali molekularë π? - Ku shtrihet zona e lidhjes? - A formojnë lidhje π orbitalet hibride? - A është lidhja π më e dobët se lidhja sigma? Pse?

Ndërtimi i njohurive. Lexim i imët me kodim Mësuesi/ja: Do të ecim së bashku sipas hapave të mëposhtëm. Veprimtaria. Hapi i parë Vendosen kodet me anën e të cilave nxënësit do të mund të lexojnë tekstin. Leximi i mësimit realizohet në dyshe. Kodet janë: Përkufizim (P), Shkak-pasojë (Sh-P), Interpretim (I), Krahasim (K). Hapi i dytë Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve me kujdes llojet e informacionit që ata duhet të gjejnë në tekst. Hapi i tretë Mësuesi/ja u thotë nxënësve të vendosin shenjat (kodet) në tekst pas një leximi të kujdesshëm. Hapi i pestë Sipas dëshirës nxënësit ndërtojnë një tabelë të tillë: Përkufizim Shkak-pasojë Interpretim Krahasim

36

- Lidhja shumëfishe realizohet kur midis dy atomeve formohet më shumë se një çift elektronik i përbashkët (P). - Në lidhjet shumëfishe, njëra është gjithnjë lidhje sigma dhe lidhjet e tjera janë lidhje π (Shkak-Pasojë). - Ndërprerja boshtore e dy orbitaleve atomike të dy atomeve lejon vetëm ndërprerje anësore të orbitaleve të tjera atomike të këtyre atomeve (Interpretim). - Në molekulën e etenit çdo atom C lidhet me 3 atome të tjera dhe ka valencën 4. Pra, çdo atom C ka hibridizim sp2 (Shkak). - Çdo orbital hibrid sp2 i karbonit në molekulën e etenit mbivendoset me një orbital 2s të një atomi H ose me një orbital hibrid të karbonit tjetër (Interpretim). - Molekula e etenit të jetë planare për shkak të mbimbulimit anësor të orbitaleve të polileridizuara 2p (Shkak-pasojë). Në mënyrë të ngjashme mund të përshkruhet lidhja trefishe në molekulën e etenit. Në të dyja rastet përshkrimi dhe interpretimi shoqërohen me ilustrime si vizatimet në tabelën e zezë, në tabela të gatshme apo në mënyrë interaktive. - Si eteni dhe etini janë molekula planare që përmbajnë lidhje shumëfishe (Krahasim). - Nuk ndodh rrotullimi molekular për shkak të lidhjes π. Përforcimi. Diagrami i Venit Në këtë fazë u kërkohet nxënësve të krahasojnë etenin me etinin përmes një organizuesi grafik dhe të interpretojnë ngjashmëritë.

Eteni Etini

përmbajnë lidhje shumëfishe mungesë rrotullimi molekular planare

- Mënyra e mbivendosjes së orbitaleve përcakton disa veti të molekulës si forcën e lidhjeve dhe rrotullimin molekular. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. përshkrimin e interpretimin e formimit të lidhjeve sigma dhe π në molekulat e etenit dhe etinit; b. krahasimin e dy molekulave; c. interpretimin e llojeve të hibridizimeve në secilin prej dy molekulave; ç. vlerësimin e veçorive të përbashkëta që sjell prania e lidhjes shumëfishe.

Tema 2.5. Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përcaktojnë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 në përbërjet inorganike; - të interpretojnë formimin e lidhjeve kimike në molekulat e përbërjeve inorganike; - të ndërtojnë formën e molekulës bazuar në 3 tipat kryesore të hibridizimit të atomit qendror.

Konceptet kryesore: atom qendror, hibridizim, orbital hibrid. Materiale dhe mjete mësimore: tekst “Kimia 11.

1 lidhje sigma 1 lidhje π C - hibridizim sp2 formë trekëndor planar

1 lidhje sigma 2 lidhje π formë lineare C hibridizim sp

37

Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Kohë

Parashikimi Stuhi mendimesh Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 10’ Ndërtimi i njohurive Grupet e ekspertëve Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 25’ Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimesh Mësuesi/ja shënon në tabelë termat: atom qendror, hibridizim, llojet e hibridizimit, orbital hibrid. U kërkon nxënësve të japin përkufizimet përkatëse për secilin term. Më pas u kërkohet nxënësve t’i lidhin midis tyre në funksion të ndërtimit të gjeometrisë të molekulave nëpërmjet pyetjeve: Pyetje - Ç’duhet pasur parasysh në e gjeometrisë së molekulave? Përgjigje – Vendndodhja e bërthamave të atomeve. Pyetje – Nga se përcaktohet këndi? Përgjigje – Nga mënyra e vendosjes së çifteve elektronike të atomit qendror. Pyetje – Çfarë përcakton orientimi i çifteve elektronike të atomit qendror? Përgjigje – Tipi i hibridizimit të orbitaleve atomike të shtresës valente. Mësuesi/ja këtu ndërhyn, duke sistemuar informacionin nëpërmjet listimit të etapave që ndiqen për të përcaktuar llojin e hibridizimit të atomit qendror dhe formimin e lidhjeve kovalente në një përbërje kimike të dhëna në faqen 46 të tekstit. Ndërtimi i njohurive. Grupet e ekspertëve Mësuesi/ja: Tani do të realizojmë një veprimtari me të ndryshuar vendet. Do të numërohet nga 1-3, ku çdo numër i korrespondon një eksperti. U jep 3 pyetje për secilin ekspert. Tregoni llojin e hibridizimit; formimin e lidhjeve dhe gjeometrinë e molekulës së SiH4. Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen vetëm 1-shat, në të dytën vetëm 2-shat, në të tretën vetëm 3-shat. Secili grup do të jetë përgjegjës vetëm për pyetjet e tij. Diskutohet në grup dhe nxënësit vendosin sesi mësojnë grupet bazë. Pasi e kanë mësuar secili ekspert kthehet në grupin bazë dhe i mëson pjesëtarët e tjerë. Përfaqësues të ekspertëve do të shkruajnë në tabelë konkluzionet përkatëse p.sh. eksperti me numër 1 jep përgjigjen e ekspertit 3 etj. a. Molekula e SiH4 Atomi qendror Si me konfigurim të shtresës së jashtme e 3s ↑↓ p ↑↑↑ Meqë atomi i Si ka katër lidhje të njëjta me 4 atome H, atëherë atij i nevojiten katër orbitale hibride për t’u ndërprerë me orbitalet 1s të katër atome të H. Hibridizim i Si është sp3 në të cilin kombinohen orbitali 3s me 3 orbitalet atomike 3p. Përftohen 4 orbitale dhe që përmbajnë secili nga një elektron. Secili prej orbitaleve hibride mbivendoset në mënyrë boshtore me një orbital 1s të atomit të H, duke formuar katër lidhje δ Si – H që formojnë këndin 109, 5º midis tyre. a. hibridizimi sp3

b. 4 lidhje sigma c. gjeometria: tetraedër hibridizim 3s ↑↓ 3p ↑↑↑ → 3s ↑ 3p ↑↑↑ → Në të njëjtin vijë përshkrimi, përcaktimi, interpretimi vazhdojnë dhe 2 ekspertët e tjerë për molekulat e AlCl3 dhe BeH2.

Tregoni: a. llojin e hibridizimit; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë e molekulës së SiH4.

Tregoni: a. llojin e hibridizimit; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë për molekulën e BeH2.

Për molekulën AlCl3 tregoni: a. llojin e hibridizimin; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë e saj

38

Përforcimi. Rishikim në dyshe Mësuesi ndan nxënësit në grupe prej 2-3 pjesëtarësh për të diskutuar për ushtrimet në rubrikën “Pyetje dhe ushtrime”. Në 5’ e para nxënësit diskutojnë për ushtrimin 1 fq. 47. Në 5’ në vazhdim zgjidhje për molekulat e ndryshme që përmban ushtrimi vazhdohet nga nxënës të ndryshëm në tabelë. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin individual apo në punë në grup; b. saktësinë në përcaktimin e atomit qendror në molekulë; c. përcaktimin e saktë të tipit të hibridizimit të atomit qendror; ç. përcaktimin e saktë të këndeve të lidhjeve dhe formës së molekulës.

Tema 2.6. Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 të karbonit në përbërjet organike; - të njehsojë numrin e llojin e lidhjeve kimike në përbërjet organike.

Konceptet kryesore: hibridizim Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve

Të dëgjuarit kritik. Zhvillimi i fjalorit

Punë me klasën 5’

Ndërtimi i njohurive Mendo/puno/shkëmbe mendimin në dyshe

Ndërtim i shprehive studimore Punë në grupe 30’

Përforcimi Veprimtari praktike Nxitja e diskutimit Punë individuale 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të etapave që ndiqen për të përcaktuar tipin e hibridizimit të karbonit në përbërjet organike. Mësuesi/ja paraqet shkurt strukturën e shtresës së jashtme të atomit të C dhe thekson:

a. atomi C që lidhet me 4 atome të tjera i nënshtrohet hibridizimit sp3 dhe formon 4 lidhje sigma; b. atomi i C që lidhet me 3 atome të tjerë duke plotësuar valencën 4 i nënshtrohet hibridizimit sp2 dhe formon 3 lidhje sigma e një π. c. atomi i C që lidhet vetëm me 2 atome të tjera duke e plotësuar valencën 4, formon 2 lidhje sigma dhe një pi.

Ndërtimi i njohurive. Mendo/puno/shkëmbe mendimin në dyshe Mësuesi/ja: - organizon nxënësit në grupe për dyshe; - përgatit fletë pune për secilin grup; - secila fletë përmban një pyetje e cila kërkon përgjigje nga nxënësit; - orienton nxënësit për gjithçka që janë të paqartë. Nxënësit, duke punuar me tekstin dhe duke u bazuar në njohuritë e mësimeve të kaluara, japin përgjigjet përkatëse.

39

Pyetje Përgjigje Përcaktoni: a. tipin e hibridizimit; b. numrin dhe llojin e lidhjeve kimike në molekulat

H3C – CH3 H3C – CH = CH2 H3C – C ≡ CH Në fund nxënës të ndryshëm paraqesin punët e tyre. Përforcimi. Veprimtari praktike Mësuesi/ja: Duke pasur parasysh që numri i atomeve të një elementi në një substancë

m=

00

r

dhe m MA 100

= ⋅ për një hidrokarbur me M = 28 g/mol që përmban 85 %C dhe 14,3 %H:

a. gjeni formulën molekulare; b. përcaktoni tipin e hibridizimit të atomeve karbon të saj.

Për molekulën H2C = CH – CH = CH2: a. përcaktoni llojin e hibridizimit për çdo atom karbon; b. tregoni numrin dhe llojin e lidhjeve; c. parashikoni këndet e tyre.

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. përgjegjësinë e punës në grup dhe në mënyrë individuale; b. aftësinë për të konceptuar hibridizimin dhe përcaktimin e llojeve të tij për atomet e C në një përbërje organike; c. aftësinë për të përcaktuar dhe krahasuar llojin e lidhjeve kimike me njëra-tjetrën.

Tema 2.7. Gjendjet fizike të lëndës. Forcat e bashkëveprimit ndërmolekular Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të japin kuptimin e termave forcë brendamolekulare dhe forcë ndërmolekulare; - të përshkruajnë bashkëveprimin ndërmolekular; - të krahasojnë forcat brendamolekulare me ato ndërmolrkulare për nga fortësia e tyre.

Konceptet kryesore: forca brendamolekulare, forca ndërmolekulare. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”, substanca në gjendje të ngurtë e të lëngët. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Lapsat në mes Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën 10’ Ndërtimi i njohurive Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Ndërtim i shprehive studimore Punë me grupe 25’ Përforcimi Diagrami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lapsat në mes Mësuesi/ja i grupon nxënësit në grupe të vogla me 3-4 pjesëtarë, shkruan në tabelë termat: gjendje fizike e molekulës, lidhje kimike. U kërkon nxënësve të japin kuptimin për këto terma. Nxënësi i parë kërkon të thotë idenë e tij dhe ngre lapsin. Ky nxënës nuk duhet të flasë derisa të tjerët të vënë lapsat mbi tavolinë. Në momentin kur nxënësi nuk ka më gjë për të thënë, thotë “pasë”, duke ulur lapsin. Kalon në të gjitha grupet, zgjedhur një laps dhe pyet të zotin. Vazhdohet kështu duke kaluar në të tëra grupet.

40

Ndërtimi i njohurive. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit të punojnë me tekstin përreth 5’. Më pas fillohet diskutimi. Mësuesi/ja: Ç’kuptoni me forca brendamolekulare? Nxënësi: Lidhjet kimike që mbajnë atomet në një molekulë. Mësuesi/ja: A ndikojnë në vetitë e substancave? Nxënësi: Po, ndikojnë në vetitë kimike, pra bashkëveprim me substancat e tjera. Mësuesi/ja: Ç’natyrë kanë këto forca? Nxënësi: Natyrë elektrostatike. Mësuesi/ja: Ç’janë forcat ndërmolekulare? Ç’ndikim kanë në vetitë e substancave? Nxënësi: Janë forca që ekzistojnë ndërmjet molekulave dhe përcaktojnë vetitë fizike të tyre. Kanë edhe këto natyrë elektrostatike. Mësuesi/ja: A ndryshojnë këto lloj forcash nga madhësia e tyre? Përgjigje: Forcat brendamolekulare janë relativisht të forta, sepse përfshijnë ngarkesa më të mëdha dhe më pranë njëra-tjetrës. E kundërta për forcat brendamolekulare. Mësuesi/ja: Ilustroni me një shembull ndikimin e forcave ndërmolekulare në vetitë fizike. Nxënësi përshkruan karakteristikat makro dhe mikroskopike të 3 gjendjeve agregate të ujit. Përforcimi. Diagrami i Venit Mësuesi/ja orienton nxënësit të ndërtojnë Diagramin e Venit, ku të krahasojnë forcat brendamolekulare dhe ndërmolekulare.

Forcat brendamolekulare Forcat ndërmolekulare

forca me natyrë elektrostatike ekzistojnë në molekula

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për aftësinë për të dhënë kuptimin, interpretimin dhe krahasuar forcat brenda dhe ndërmolekulare. Detyrë. Ushtrimi 5 dhe 6 fq. 50 të librit. Tema 2.8. Llojet e forcave të bashkëveprimit molekular. Forcat dipol-dipol Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë bashkëveprimin dipol-dipol; - të përcaktojnë praninë e forcave dipol-dipol; - të analizojnë varësinë e madhësisë së forcave dipol-dipol nga polariteti i molekulave.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: dipol i lidhjes, molekulë polare, forca dipol-dipol. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikimi me terma paraprakë Zhvillimi i fjalorit Grupe nxënësish 10' Ndërtimi i njohurive Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 25' Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtimi i njohurive Grupe nxënësish 10'

- Janë më të forta. - Përcaktojnë veti kimike.

- Janë më të dobëta - Përcaktojnë vetitë fizike

41

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikimi me terma paraprakë Mësuesi/ja shënon në tabelë termat: dipol i lidhjes, dipol i molekulës, molekulë polare dhe u kërkon nxënësve të thonë ç’dinë për to. Ndërtimi i njohurive. Shpjegim i përparuar Vëmendja e nxënësve drejt njohurive të reja realizohet nëpërmjet pyetjeve: - Si përcaktohet polariteti i lidhjes kimike? Po polariteti i molekulës? - Ç’është një dipol? Përgjigjet e nxënësve diskutohen në rrafshin e grupimit të molekulave në polare dhe jopolare. Diskutimi vazhdon nëpërmjet pyetjeve

- Si paraqitet një dipol? - Si orientohen në hapësirë molekulat polare?

Duke interpretuar përgjigjet e dhëna nga nxënësit dilet përfundime të tilla: Molekulat polare paraqiten si dipolë elektrikë që orientohen në mënyrë të caktuar (skema e thjeshtë) - + - + dhe bashkëveprojnë me forca elektrostatike në natyrë, që quhen forca të tërheqjes dipol-dipol. Interpretohet lidhja e këtyre forcave me vetitë fizike të substancave. Përforcimi. Rishikim në dyshe Është momenti që nxënësit të reflektojnë mbi njohuritë e marra. Një grup prej 2-3 nxënësish përcaktohet me shembuj molekulash prania e forcave dipol-dipol. Tema 2.9. Forcat e Londonit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë forcat e Londonit; - të interpretojnë varësinë e këtyre forcave nga përmasat dhe format e molekulave; - të argumentojnë praninë e forcave të Londonit dhe në molekulat polare e ndikimi i tyre në vetitë fizike.

Konceptet kryesore: molekulë apolare, re elektronike, forca të Londonit, masë molekulare, formë e molekulave. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11, modelime didaktike (ose me plastelinë) të molekulës së n – pentanit dhe dimetil – 2, 2 – propanit. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtim i shprehive studimore


Ndërtimi i njohurive Mësim i përqendruar mbi argumente

Ndërtim i shprehive studimore

25’

Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtim i shprehive studimore

10’

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu ajo trajton faktin se edhe substancat e ndërtuara nga molekulat jopolare ndodhen në tre gjendje agregate, të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë. Prandaj

42

dhe ndërmjet tyre ekzistojnë forca ndërmolekulare me natyrë elektrostatike dhe të dobëta të quajtura forca të Londonit. Më pas interpretohet ndodhja e shformimit të resë elektronike që detyrimisht ekzistojnë dhe në molekulat polare. Në fund të kësaj faze mësuesi/ja mund të japë dhe varësinë e madhësisë së këtyre forcave nga madhësia dhe gjeometria e molekulave. Ndërtimi i njohurive. Mësim i përqendruar mbi argumente Mësuesi/ja: Tani në dyshe ju do të lexoni tekstin duke mbajtur përpara këtë listë elementesh të një argumentimi në formë pyetjesh. Py Cila është pyetje kryesore në këtë mësim? Për Cila është përgjigjja që jepet? A Çfarë arsyesh jepen? Pr Çfarë provash jepen? “F” Çfarë “faktesh” pritet që t’i pranojnë ashtu siç janë? Shembull Çfarë shembujsh ilustrojnë këtë fakt? Duhet që nxënësit të kenë kuptuar detyrën dhe të vendosin këto shkurtime në paragrafët ë mësimit, ku do gjejnë vend. “Për” - në molekulat apolare veprojnë forcat e Londonit. “A” - shformim i resë elektronike në molekulat apolare dhe lindja e forcave të bashkëveprimit me natyrë elektronike. “Pr” – subsatnca me molekula apolare ndodhen në 3 gjendje agregate të ndryshme. “F” - forcat e Londonit varen nga madhësia dhe forma e molekulës. “Shembull” - dy shembujt e librit: Ndryshimi i gjendjes agregate brenda grupit të halogjenëve

2 – CH3 – C H2 – CH2 – CH3 TV = 36ºC (trung pa degë)

CH3 ׀ CH3 – C – CH3 TV = 9,5ºC (trung peme me degë) ׀ CH3 Te n – pentani temperatura e vlimit është më e lartë, sepse sigurohet kontakt më i madh midis molekulave dhe forcat e Londonit veprojnë në më shumë pika. Përforcimi. Ditari dypjesësh Gjatë fazës së përforcimit mund të përdoret strategjia e ditarit dy pjesësh. Kështu mësuesi e ndan tabelën në dy pjesë dhe shënon respektivisht. Të dhëna për forcat e Londonit Komente Prania Në molekulat polare dhe polare. Shkaktohen Nga shformimi i resë elektronike të molekulës. Përcaktojnë Vetitë fizike të përbërjeve. Varësia Nga madhësia dhe gjeometria (forma) e molekulave që bashkëveprojnë. Kolona “Komente” plotësohet nga nxënësit me njohuritë që sapo morëm. Detyrë. Për molekulat e mëposhtme tregoni se në cilat veprojnë vetëm forcat e Londonit dhe në cilat veprojnë edhe forcat dipol-dipol dhe të Londonit.

• Grupi i parë: H2 dhe HBr • Grupi i dytë: CO dhe CO2 • Grupi i tretë: C2H6 dhe Br2

F2 Cl2 gaze rriten përmasat e atomit Br2 – lëng I2 – i ngurtë

43

Tema 2.10. Lidhjet hidrogjenore Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termin lidhje hidrogjenore; - të përcaktojnë lidhjet hidrogjenore në shembuj molekulash polare; - të krahasojnë lidhjet hidrogjenore me forcat e tjera të bashkëveprimit molekular.

Konceptet kryesore: elektronegativitet, polaritet i molekulës, lidhje hidrogjenore. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Hartë konceptesh Paraqitje grafike e

informacionit. Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën 10’

Ndërtimi i njohurive Mësim i përqendruar mbi argumente Ndërtim i shprehive studimore Punë në grupin 25’ Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Punë në grup 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Hartë konceptesh Mësuesi/ja paraqet në tabelë një hartë koncepti. Përshkruhet dhe interpretohet ajo, duke kaluar në mënyrë të njëpasnjëshme nga atomi në formimin e molekulave llojet e forcave që bashkëveprojnë ndërmjet molekulave dhe sqaruar termin lidhje hidrogjenore. Kjo fazë përfundon me dhënien e kuptimit të lidhjeve hidrogjenore. Ndërtimi i njohurive. Mësim i përqendruar mbi argumente Mësuesi/ja u drejtohet nxënësve që në bazë të njohurive që ata kanë të shpjegojnë vetitë fizike të ndryshme për 2 molekulat:

CH3F CH3OH M = 34g/mol M = 32g/mol momenti dipolar = 1,81 D momenti dipolar = 1,70 D TV1 = - 78ºC TVe = 65ºC

atomet

forca të Londonit forca dipol-dipol + forca të

lidhje hidrogjenore

forca të Van der Valsit

lidhje kovalente

molekula

apolare molekula polare

molekula fortësisht polare (ku H lidhet me F, O apo N)

44

Argumentet e nxënësve: 1. Përmasat e polaritetit i përafërt i molekulave realizon forca me madhësi pothuaj të njëjtë dipol-dipol midis tyre. 2. Në molekulën e CH3OH vihet re prania e elementeve O dhe H që realizojnë midis tyre një lidhje kovalente mjaft të polarizuar dhe atomi i hidrogjenit fiton një ngarkesë të pjesshme pozitive të madhe. 3. Përmasat e vogla të O bëjnë që çifti elektronik vetjak i tij në një molekulë CH3OH të jetë afër me H (që u përshkrua në pikën 2) të një molekule tjetër. 4. Lindin kështu forca të fuqishme të tërheqjes elektrostatike ndërmjet dy molekulave CH3OH që quhen lidhje hidrogjenore si forca të bashkëveprimit ndërmolekular. Lidhjet hidrogjenore hasen tek NH3, H2O, HF. Prania e hidrogjenore rrit temperaturën e vlimit të CH3OH në krahasim me atë te CH3F. 5. Ndrëhyn këtu mësuesi/ja nëpërmjet skemave të thjeshta duke mbështetur argumentimin. lidhje hidrogjenore X – H – – – Y O O F F / \ / \ O O H H H H N N \ / \ / \ / H Hδ- O \ / / \ H – C – ..O: H H H H H / δ- \ \ ׀ / / \ H \ C / \ \ / / \ H – ..O: O O / \ / \ H H H H formimi i lidhjeve hidrogjenore një molekulë lidhet me lidhje hidrogjenore te metanoli me katër molekula Renditja e forcave ndërmolekulare sipas fortësisë:

forcat e Londonit < forcat dipol-dipol < lidhjet hidrogjenore Përforcimi. Rishikim në dyshe Mësuesi/ja ndan nxënësit në grupe dyshe dhe u kërkon të plotësojnë një skemë të parashikimit të forcave të tërheqjes ndërmolekulare. Lloji i molekulave Lloji i forcave Shembuj Molekula jopolare Molekula polare Molekula fortësisht polare (që përmbajnë lidhje H – F, H – O, H – N)

Nxënësit e plotësojnë më pas atë në dërrasën e zezë duke diskutuar. Punohet si detyrë ushtrimi 5 faqe 55 në tekst. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për aftësinë për të përcaktuar në grup apo individualisht llojin e forcave ndërmolekulare dhe ndikimin e tyre në vetitë fizike të përbërjeve molekulare.

45

Tema 2.10. Ndikimi i forcave ndërmolekulare Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përcaktojnë llojin e forcave ndërmolekulare në shembuj molekulash; - të interpretojnë vetitë fizike të substancave në varësi të forcave të bashkëveprimit ndërmolekular; - të krahasojnë temperaturat e vlimit të përbërjeve, në varësi të llojit të forcave ndërmolekulare midis molekulave të tyre.

Konceptet kryesore: forca ndërmolekulare, veti fizike. Materiale dhe mjete mësimore: teksti “Kimia 11”, tabela ose CD me tv dhe Tsh të alkaneve, hidrureve. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Diskutim i ideve Punë me klasën 5’ Ndërtimi i njohurive Organizues grafik i analogjisë Paraqitje grafike e

informacionit 30’

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore 10’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Mësuesi/ja u prezanton nxënësve temën e mësimit. Thekson faktin se është temë që mbështet plotësisht në njohuritë e marra. Synon në idenë se do të jenë ata aktorët kryesorë në këtë temë mësimi. Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik i analogjisë Mësuesi/ja në këtë fazë paraqet informacionin në trajtë tabelash, CD ose, në mungesë, figurat përkatëse të librit në faqet 56 dhe 57. Shqyrtohet grafiku i Tv dhe Tsh të alkaneve. 1. U kërkon nxënësve të interpretojnë rritjen e këtyre temperaturave me rritjen e numrit të atomeve C. Përgjigje: – Alkanet janë molekula apolare. - Ndërmjet molekulave të tyre veprojnë forcat e Londonit - Forcat e Londonit rriten me rritjen e madhësisë së molekulave dhe sa më shumë elektrone të kenë ato. - Me rritjen e forcave të Londonit rritet bashkëveprimi ndërmolekular midis molekulave të alkaneve. Kjo është arsyeja që Tv dhe Tsh të kësaj serie kompozimesh rritet me rritjen e numrit të atomeve C. 2. Shqyrtohet grafiku Tv të hidrureve: CH4, SiH4, GeH4, SnH4. Pyetje – Përse Tv rriten duke kaluar nga CH4 – – – SnH4? Përgjigje – Të katërta hidruret janë të ndërtuara nga molekula apolare. Ndërmjet tyre ekzistojnë forca të londonit. Me rritjen e masës molekulare rriten forcat e Londonit. (Na C te Sn rriten përmasat e atomit.) 3. Shqyrtohet grafiku që paraqet Tv të molekulave: H2O, H2S, H2Se, H2Te ( përbërje të H me elemente të grupit të VIA). Pyetje - Pse Tv e H2O është më e larta, megjithëse molekula e tij ka përmasa më të vogla në këtë seri. Përgjigje: - Të gjitha molekulat e mësipërme janë polare. - Midis tyre lindin forca të bashkëveprimit dipol-dipol dhe të Londonit. - Te molekula e H2O ekzistojnë dhe lidhjet hidrogjenore janë më të fuqishmet ndër forcat ndërmolekulare (theksohet për përmasa të krahasueshme).

46

4. Shqyrtohet në analogji grafikut e Tv të CH4, SiH4, GeH4, SnH4 me atë të Tv të H2O, H2S, H2Se, H2Te. Pyetje – Përse Tv te seritë H2O, H2S, H2Se, H2Te janë më të larta? Përgjigje – Te kjo seri substancash të ndërtuara nga molekulat polare, veprojnë forca të Londonit dhe forcat dipol-dipol, që janë akoma dhe më të fuqishme. Për këtë arsye këto substanca do të shkrijnë dhe do të vlojnë në temperatura më të larta sesa molekulat e ngjashme, por që janë me natyrë jopolare, si CH4, SiH4, GeH4, SnH4. Vazhdon me të njëjtën procedurë dhe shqyrtimi i figurës 37 që parqet Tv për komponimet e hidrogjenit me elementet e grupeve IVA, VA, VIA, dhe VIIA. Përforcimi. Rishikim në dyshe Nxënësit të ndarë në grupe dyshe në vazhdimësi të orës (ose dhe në mënyrë individuale) zbatojnë njohuritë në zgjidhjen e ushtrimeve 4, 5, 6 fq. 57 për 5’ të rubrikës “Pyetje dhe ushtrime”. Minutat e mbetura në vazhdim janë në funksion të diskutimit të këtyre ushtrimeve në tabelën e zezë, duke përfshirë sa më shumë nxënës. lidhje kovalente Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit dhënien e përgjigjeve të sakta të aktivizimit të tyre në punë me grup ose individuale. Tema 2.12. Referat shkencor. Figura të shquara dhe kontributet e tyre në njohjen shkencore të strukturave kimike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të referojë me shkrim kontributin e figurave të shquara me njohjen shkencore të strukturës së lëndës. Konceptet kryesore: lëndë, molekulë, forca ndërmolekulare. Materiale dhe mjete mësimore: kompjuter, CD, (me material të marra nga interneti). Struktura e mësimit PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Organizues grafik Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 5’ Ndërtimi i njohurive Tryezë e rrumbullakët Referim i nxënësve rreth problemit Punë në grup 35’ Përforcimi Përvijim i të menduarit Ndërtim i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5’ Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Organizues grafik Mësuesi/ja mund të paraqesë një hartë koncepti për ndërtimin e lëndës. Kërkon pjesëmarrjen e të gjithë nxënësve të japin kuptimin e termave të shënuar në tabelë.

47

të thjeshta të përbëra homogjene heterogjene atome jone l. jonik lidhje kovalente molekula polare polare pa H dhe O, N, F polare me H dhe O, F, N forca të Londonit forca të Londonit + dipol-dipol lidhje hidrogjenore Ndërtimi i njohurive. Tryezë e rrumbullakët Detyra për mbledhjen e informacionit, seleksionim, interpretim iu është dhënë nxënësve 2 orë më parë. Gjatë kësaj faze kërkoj nga nxënësit të relatojnë në bazë të materialit të marrë nga interneti, revistat shkencore, libra dhe revista kimie. Nxënësit në mënyrë individuale ose në grup relatojnë informacionin e mbledhur mbi: - teorinë atomike të Daltonit e më pas, studimin e strukturës së atomit, teoritë e lidhjeve kimike etj. - kontributin e figurave të shquara, si Tomson Radhëfordi, Bohr, Ljuis, Polingu etj. në studimin e strukturës së lëndës. Përforcimi. Përvijim i të menduarit Gjatë kësaj faze konkludohet se si kanë evoluar teoritë shkencore në kohë, në lidhje me strukturën kimike në 200 vitet e fundit. Këtu, shënohen në tabelë numrat e shkencëtarëve dhe specifikohet shkurtimisht kontributi përkatës. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për:

a. jetëshkrimin e figurave shkencore; b. përshkrimi i studimit shkencor; c. vlerësimi i figurës shkencore.

Lënda

substanca homogjene përzierje

48

Kreu III – HIDROKARBURET Tema 3.1. Përbërjet organike. Kimia e karbonit. Hetimi i përbërjeve organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termin përbërje organike; - të listojnë karakteristika të përbërjeve organike; - të interpretojnë shumëllojshmërinë përbërjeve organike nëpërmjet veçorive të atomit të karbonit.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: përbërje organike, C katërvalent, lidhje kovalente. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i

nxënësve Koha

Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/Po tani çfarë?

Ndërtimi i shprehive studimore Punë me gjithë klasën 5'

Ndërtimi i njohurive Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në grup 30'

Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë/E çfarë/Po tani çfarë? E nis orën e mësimit me përkufizimin e përbërjeve organike.

- Çfarë janë përbërjet organike? Përbërje organike janë të gjitha ato përbërje që përmbajnë lidhjet karbon-karbon, karbon-hidrogjen

ose të dyja së bashku (quhen ndryshe dhe përbërje të karbonit). Mund të kenë edhe përbërje të tjera si oksigjen, azot, squfur etj.

- E çfarë karakteristikash kanë përbërjet organike?

Atomi i C në këto përbërje është katër talent. Atomi i C formon vetëm lidhje kovalente.

Atomet e C mund të jenë të tipit të hibridizimit sp, sp2 dhe sp3. Gjeometria e molekulave është respektivisht lineare, trekëndore dhe tetraedrike.

Atomet e C mund të lidhen në mënyrë të pakufizuar njëri pas tjetrit.

- Po tani çfarë? Mësuesi/ja: Si mund të dallojmë një përbërje organike?

Nxënësi: Një përbërje organike ndërtohen nga një numër i vogël elementesh dhe kanë vetëm lidhje kovalente.

Mësuesi/ja: Ne mund ta provojmë me anë të dy eksperimenteve se përbërjet organike përmbajnë elementet C dhe H. Eksperimenti 1. Djegia e alkoolit çlirohet që me oksigjenin e ajrit formon CO2, i cili, po të veprojë me ujin e gëlqeres formon fundërrinë e CaCO3. Eksperimenti 2. Nga djegia e parafinës çlirohen avuj uji, të cilat, me ftohje kondensohen. Uji formohet nga H2 i çliruar nga djegia e parafinës dhe oksigjeni i ajrit.

49

Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti E ndaj klasën në grupe sipas numrit të nxënësve duke i ofruar çdo grupi tabakë letre e lapustila dhe më pas tërheq vëmendjen nga tabela e zezë ku modeloj një hartë mbi konceptin “Përbërje organike”. Pasi të kenë shkruar “Përbërje organike” në qendër të tabakut të letrës, rreth saj u kërkoj të shkruajnë çfarë dinë për këtë koncept.

Pas disa minutash nxënësit lexojnë punën e grupit. Në të njëjtën kohë kanë krijuar në tabelë hartën e konceptit, për ndërtimin e të cilës mësuesi/ja shfrytëzon kryesisht punimet e nxënësve. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Kjo është një teknikë diskutimi që mund të kryhet me të gjithë klasën. Mësuesi/ja shkruan në tabelë dy përbërje: Na2SO4 dhe C2H4 dhe u kërkon nxënësve të paraqesin strukturat e Ljuisit dhe të përcaktojnë llojin e lidhjeve kimike në këto përbërje.

- Cila prej tyre është përbërje organike? Pse? Më pas nxënësit diskutojnë pyetjet e tekstit. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për:

- diskutimet gjatë punës në grup; - saktësinë e përgjigjeve të dhëna dhe aftësitë shprehëse dhe argumentuese; - fjalorin shkencor e përdorur të saktë.

Tema 3.2. Hidrokarburet. Alkanet. Vetitë fizike dhe kimike. Cikloalkanet Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë ndërtimin, klasifikimin dhe vetitë fizike të alkaleve; - të shkruajë reaksione të gatitjes dhe vetive kimike të alkaleve; - të interpretojë formulën molekulare të përgjithshme të alkaleve dhe cikloalkaneve; - të kryejë njehsime me përcaktimin e formulës molekulare të alkaleve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: hidrokarbur, alkan, formulë molekulare, veti fizike, reaksion zëvendësimi radikalar. Struktura e mësiit: PNP Fazat e strukturës Metoda Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive DDM /

Eksperiment demonstrativ Diskutim idesh Grupe nxënësish 30'

Përforcim Hartë koncepti Nxitje për të zhvilluar të gjykuarit përmbledhës

Të gjithë nxënësit 10'

PËRBËRJET ORGANIKE

Çfarë janë? Përbërje që përmbajnë elementet C dhe H. Mund të kenë dhe elemente të tjera, si O, N, S etj.

Ku gjenden? Në organizmat e gjallë por sintetizohen edhe në laborator.

Karakteristikat

Kanë C katërvalent

C formon vetëm lidhje kovalente

Gjeometria e molekulës mund të jetë lineare, trekëndore ose tetraedike Janë të shumëllojshme

50

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Shpjegim i përparuar Gjatë kësaj faze mësuesi/ja, së bashku me nxënësit, japin kuptimin e termave: hidrokarbur dhe alkan. Shkruajnë dhe interpretojnë formulën molekulare të përgjithshme: (nH2n+2) të alkaleve, CnH2n të cikloalkaneve. Po kështu, gjatë kësaj faze nxënësit identifikojnë hibridizimin sp3 të atomeve të C, si atom që lidhet me 4 lidhje sigma me 4 atome të tjera. Ndërtimi i njohurive. DDM / Eksperiment demonstrativ Në fillim të kësaj faze mësuesi/ja ndërton tabelën e mëposhtme. Nxënësit punojnë, duke e plotësuar të ndarë në grupe, në fletoren e klasës njohuritë e marra mbi alkalet.

Di Dua të di Mësova 1. Hidrokarbure. 2. Alkane a) përbërjen cilësore C, H b) përbërjen sasiore CnH2n+2. 3. Hibridizimin sp3 të atomit të C tek alkalet. 4. Njihen si hidrokarbure të ngopura. 5. Klasifikimi.

Eksperiment demonstrativ. Nxënësi, nëpërmjet eksperimenteve demonstrative, nxiten të zgjerojnë njohuritë mbi alkalet. Në 3 gota kimike vendosim nga një copë parafinë (sqarohet ky term) dhe e shtojmë në të parën tretësirë KMnO4, në të dytën HCl, dhe në të tretën NaOH (në mungesë të reagjentëve shtojmë H2O: a) të ftohtë, b), në vlim, c) uthull (acid i dobët)) dhe në eksperimentin e katërt realizohet djegia e parafinës. Nxiten nxënësit të përshkruajnë dhe interpretojnë rezultatet nëpërmjet pyetjeve, si:

- A treten alkalet në ujë? - A janë më të lehtë se uji? - A veprojnë alkalet me substanca oksiduese, baza dhe acide të fortë? - A janë alkalet substanca aktive? A digjen?

U kërkohet nxënësve që, duke punuar në grupe, që pasi të lexojnë tekstin të plotësojnë në tabelën e zezë kolonën e dytë e të tretë të tabelës së mësipërme duke i diskutuar.

Di Dua të di Mësova 1. Hidrokarbure. 2. Alkane a) përbërjen cilësore C, H b) përbërjen sasiore CnH2n+2. 3. Hibridizimin sp3 të atomit të C tek alkanet. 4. Njihen si hidrokarbure të ngopura. 5. Klasifikimi në alkane dhe cikloalkane.

1. Vetitë fizike të alkaleve. 2. Gatitjen (rrugët e sintezës) së alkaleve. 3. Vetitë kimike të alkaleve.

1. Janë të plogësht nga ana kimike. 2. digjen në prani të oksigjenit duke prodhuar CO2 dhe H2O. 3. Jepni reaksione të zëvendësimit radikalar me halogjenët (në kushte speciale). 4. Gatiten nëpërmjet: a) reaksionit të shtimit b) sintezën Ëurtz.

Mësuesi/ja përshkruan dhe ilustron origjinën dhe gatitjen e hidrokarbureve të ngopura, si dhe reaksionet karakteristike të djegies dhe zëvendësimit radikalar. Përforcimi. Hartë koncepti Mësuesi/ja u kërkon grupeve të nxënësve të kompozojnë (ndërtojnë) një hartë se si mund të lidhen konceptet që mësuan me njëri-tjetrin. Më pas, një nxënës e vizaton këtë hartë në tabelë.

51

gatitja të ngopura klasifikimi vetitë Alkane Cikloalkane fizike kimike formula molekulare CnH2n+2 CnH2n Vlerësimi. Nxënësit vlerësohen në bazë të:

- pjesëmarrjes aktive në diskutim, përshkrim, interpretim; - saktësinë në dhënien e përgjigjeve; - aktivizimi në punë në grup apo dhe në mënyrë individuale.

Tema 3.3. Struktura dhe emërtimi i alkaneve. Seria homologe e alkaleve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë se çfarë strukture kanë alkanet; - të përkufizojnë termin seri homologe; - të listojnë rregullat e emërtimit (sipas IUPAC-ut) që ndiqen për emërtimin e alkaleve; - të ndërtojnë radikalet alkilike me deri 4 atome karboni; - të shkruajnë dhe emërtojnë alkalet me deri 7 C në vargun kryesor.

Konceptet kryesore: seri homologe, radikal alkili, alkan me varg normal, alkan me varg të degëzuar. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Di/Dua të di/Mësova më shumë Diskutim i ideve. Paraqitje grafike e informacionit

Punë individuale ose në dyshe 5'

Ndërtimi i njohurive Di/Dua të di/Mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit

Punë individuale 30'

Përforcimi Di/Dua të di/Mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Di/Dua të di/Mësova më shumë Ndërtoj tabelën e mëparshme në tabelë dhe, në bashkëpunim me nxënësit, plotësojmë kolonën “Di”, duke evokuar informacionet nga mësimet e kaluara. Mësuesi/ja: Pse alkanet konsiderohen hidrokarbure të ngopura? Nxënësi 1: Sepse atomi i C tek alkanet formon katër lidhje, që është numri maksimal i mundshëm i lidhjeve me atomet e tjera. Mësuesi/ja: Ç’lloj lidhjesh kemi në molekulat e alkaleve? Nxënësi 2: Vetëm lidhje njëfishe ose lidhje sigma (σ). Mësuesi/ja: Ç’tip hibridizimi kanë atomet e C? Nxënësi 3: Atomet e C tek alkanet janë të hibridizimit sp3. Mësuesi/ja: Cila është gjeometria e molekulës? Nxënësi 4: Gjeometria e molekulës është tetraedër i rregullt dhe këndi valentor 109,47º. Mësuesi/ja: Cila është formula e përgjithshme e alkaneve? Nxënësi 5: Formula e përgjithshme është CnH2n+2, që do të thotë që një alkan që ka një atom C me shumë në molekulë në krahasim me një tjetër, ka dhe dy atome hidrogjeni më shumë.

Hidrokarbure

52

Përgjigjet shkruhen në tabelë, në kolonën “Di”.

Di Dua të di Mësova Tek alkanet: • C formon 4 lidhje sigma (σ) me atomet e tjerë. • Secili atom C ka hibridizimin sp3. • Gjeometria e molekulës është tetraedër. • Formula e përgjithshme është CnH2n+2. • Një alkan ndryshon nga alkani pasardhës me një grup -CH2.

Ndërtimi i njohurive. Di/Dua të di/Mësova më shumë • Pasi plotësoj kolonën “Di”, përcaktoj nr. e lidhjeve sigma në molekulat e metanit, etanit, hekzanit dhe nonanit pasi kam shkruar në tabelë strukturat e tyre. • Në këtë moment para nxënësve shtroj pyetjen “Çfarë doni të dini më tepër rreth temës së mësimit?”. • Marr mendimet e tyre dhe plotësoj kolonën “Dua të di”.


• Ç’është seria homologe? • Si lidhen atomet e C me njëri-tjetrin? • Ç’janë radikalet alkilike? • Si emërtohen alkanet, a ka rregulla që duhet të zbatohen për emërtimin e tyre?

Përforcimi. Mësova më shumë U jap mundësinë nxënësve që të lexojnë me kujdes tekstin në mënyrë individuale ose në dyshe, duke i orjentuar në lidhje me plotësimin e tabelës duke theksuar që të bazohen tek pyetjet në dhënien e përgjigjeve. Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë në kolonën “Mësova”. Më poshtë po e japim tabelën të plotësuar.


• Ç’është seria homologe? • Si lidhen atomet e C me njëri-tjetrin? • Ç’janë radikalet alkilike? • Si emërtohen alkanet, a ka rregulla që duhet të zbatohen për emërtimin e tyre?

• Seri homologe do të quajmë serinë e përbërjeve të cilat ndryshojnë nga njëra-tjetra me një grup CH2. • Atomet e C lidhen në varg të drejtë ose në varg të degëzuar. • Radikalet alkilike janë grupime atomike që fitohen nga alkanet kur u largohet një H p.sh. CH4 → - CH3 metan metil C2H6 → - C2H5 etan etil Radikalet marrin prapashtesën –il. Emërtimi i alkaneve: • Alkanet me varg të padegëzuar ose alkanet normal Alk + an (rrënja që tregon nr. e C) (prapashtesa tregon praninë e lidhjeve njëfishe C-C) • Alkanet me varg të degëzuar. Rregullat: 1. zgjidhet vargu C më i gjatë 2. nis numërimi i C të këtij vargu andej nga degëzimi është më afrë ose dendësia e degëzimeve është më e madhe.

53

3. struktura e emërtimit emrat e radikaleve sipas rendit alfabetik + pozicioni i tyre + alk-an me aq C sa numëruam. Shembuj 1 2 3 4 CH3 – CH – CH2 – CH3 metil – 2, butan

׀ CH3 CH3 1 2׀ 3 4 5 CH3 – CH – CH2 – C – CH3 trimetil – 2, 2, 2, 4 pentan

׀ ׀ CH3 CH3 CH3 1 2׀ 3 4 5 6 7 CH3 – CH2 – CH2 – CH – CH2 – CH – CH3 etil – 4, metil – 2 heptan ׀ CH2 – CH3

Detyrë. Duke pasur parasysh rregullat e emërtimit të alkaneve, tregoni cili nga emërtimet është i gabuar.

a. dimetil -2, 2 pentan b. etil-2, metil-4, butan c. dimetil-3, 4 butan ç. dimetil-1, 3 propan

Në fillim ndërtohet struktura mbi bazën e emërtimit dhe më pas zbatohen rregullat e emërtimit. Krahasohet emërtimi i përcaktuar me emërtimin e dhënë. CH 5 4 3 ׀ 2 1 a. CH3 – C – CH2 – CH2 – CH3 dimetil – 2, 2, pentan → i saktë ׀ CH3

3 4 5 b. CH3 – CH – CH2 – CH2 metil – 3 hekzan → i gabuar ׀ ׀ 2 CH2 6 CH3 ׀ 1 CH3

4 3 2 1 c. CH2 – CH – CH2 – CH3 metil – 3 pentan → i gabuar

׀ ׀ 5 CH3 CH3 ç. CH2 – CH2 – CH2 pentan → i gabuar ׀ ׀ CH3 CH3 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

- aktivizimin në orën e mësimi; - saktësinë në emërtimin e alkaneve.

54

Tema 3.4. Izomeria e alkaneve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë se ç’janë izomerët dhe llojet e tyre; - të ndërtojë izomerët e vargut të alkaneve me deri 7 atome C në molekulë; - të emërtojë këto izomerë; - të argumentojë lidhjet ndërmjet strukturës së izomerive dhe vetive të tyre.

Mjetet dhe materialet: teksti, tabakë letre, lapustila Konceptet kryesore: formulë molekulare, formulë strukturore, izomeri, izomeri vargu, pozicioni, funksional. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Lëviz / ndalo / krijo

dyshe Të lexuarit ndërveprues Të gjithë nxënësit

Punë në grupe dyshe 5'

Ndërtimi i njohurive Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në grup 30'

Përforcimi Rishikim në dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lëviz/ndalo/krijo dyshe Metoda Lëviz/ndalo/krijo dyshe synon në gjetjen e një partneri të rastësishëm për kryerjen e detyrës së caktuar nga mësuesi/ja. Mësuesi/ja: Ju lutem, merrni fletoren dhe një stilolaps dhe ngrihuni në këmbë. Kur të them “nisu” do të lëvizni nëpër klasë. Përzihuni me të tjerët, duke shkuar në drejtime të ndryshme. Kur të them “ngrij” i jepni dorën shokut që keni pranë dhe prisni udhëzimet. Pas formimit të dysheve mësuesi/ja u jep dysheve detyrën. Përkufizoni konceptet:

- formulë molekulare - formulë strukturore - izomeri - izomeri vargu - izomeri pozicioni - izomeri e grupit funksionor - izomeri cis-trans

U jepet nxënësve koha e nevojshme 5-7 minuta të punojnë në dyshe për të arritur në një përkufizim mbi këto koncepte. Më pas lexohen përkufizimet me gjithë klasën dhe mësuesi/ja bën saktësimet e nevojshme. Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti Në këtë fazë të orës së mësimit, e ndaj klasën në grupe sipas numrit të nxënësve, duke i ofruar çdo grupi tabakë letre e lapustila dhe i orientoj. Pasi të keni shkruar në qendër të tabakut të letrës “IZOMER”, shkruani rreth saj çfarë dini për këtë koncept duke ndërtuar kështu një hartë koncepti.

55

Pas disa minutash nxënësit lexojnë punën e grupit. Në të njëjtën kohë kam krijuar në tabelë hartën e konceptit për ndërtimin e të cilës shfrytëzoj kryesisht punimet e nxënësve. Përforcimi. Rishikim në dyshe Në këtë fazë të orës së mësimit nxënësit reflektojnë sasinë dhe qëndrueshmërinë e të nxënit mbi konceptet dhe shprehitë e fituara, duke e zbatuar atë në detyrën që u ofrohet me anë të metodës Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime për afro 7 minuta. Detyrë. Sa izomeri vargu ka në formulën C6H14? Emërtojini ato. Pas punës individuale mbi detyrën e dhënë, nxënësit diskutojnë dhe shkëmbejnë mendime me shokun e bankës në lidhje me numrin e izomerive dhe emrat e tyre. Më pas kalojnë në një diskutim me të gjithë klasën. Nxënës të ndryshëm paraqesin në tabelë nga një izomerë dhe emrin përkatës. 1 2 3 4 5 6 Nxënësi 1: CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 n – hekzan 5 4 3 2 1 Nxënësi 2: CH3 – CH2 – CH2 – CH – CH3 metil - 2 pentan ׀ CH3 1 2 3 4 5 Nxënësi 3: CH3 – CH2 – CH – CH2 – CH3 metil - 3 pentan ׀ CH3

IZOMERËT

Çfarë janë? Përbërjet që kanë formulë molekulare të njëjtë dhe formulë strukture të ndryshme.

Si ndërtohen? - Niset me ndërtimin e vargut më të gjatë të mundshëm të atomeve të karbonit. - Më pas, shkurtojmë vargun C dhe shtojmë nr. e radikaleve. - Pozicioni i radikaleve ndryshohet.

Vetitë: Kanë veti fizike të ndryshme sepse ndryshojnë nga sipërfaqja e kontaktit midis molekulave kanë veti kimike të ndryshme.

Klasifikimi

Izomerë vargu. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga skeleti karbonik p.sh. CH3 – CH2 – CH2 – CH3 butan CH3 – CH – CH3 metil– 2,propan ׀ CH3 Izomerë pozicioni. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga pozicioni i një atomi ose grupi atomik p.sh. CH3 – CH2 – CH2 – CH2 butanol – 1 ׀ OH CH3 – CH2 – CH – CH3 butanol - 2 ׀ OH

Izomeri funksional. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga grupi funksionor , p.sh.: CH3 – CH2 – OH etranol CH3 – O – CH3 eteri dimetilik

Izomerë cis-trans. Karakteristikë për alkenet dhe alkadienet (që kanë lidhje dyfishe C = C). N.q.s. grupet e njëjta janë të vendosur në të njëjtën anë të lidhjes dyfishe izomeri quhet cis, nëse janë në anë të kundërta quhet trans H H H CH3 \ / \ / C = C C = C / \ / \ CH3 CH3 CH3 H cis- buten trans-buten

56

Nxënësi 4: CH3 – CH – CH – CH3 dimetil - 2, 3 butan ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 ׀ Nxënësi 5: CH3 – C – CH2 – CH3 dimetil – 2, 2 butan ׀ CH3 Gjithsej: 5 izomerë. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për:

- pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin në punën e tyre në grup; - për saktësinë e përcaktimit të llojit të izomerive; - për aftësitë argumentuese për numrin e saktë të izomerive dhe emërtimin e tyre.

Tema 3.5. Ushtrime. Shkrimi dhe emërtimi i formulave të alkaneve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të emërtojë alkanet dhe cikloalkanet; - të ndërtojë izomerët e alkaneve dhe cikloakaneve; - të zgjidhë situata problemore që çojnë në përcaktimin e formulës empirike dhe molekulare; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksione kimike të përfitimit dhe vetive kimike të alkaneve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: alkan, cikloalkan, formulë empirike, formulë molekulare. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Tabela e koncepteve Paraqitje grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Të nxënët me këmbime

– grupi i ekspertëve Nxitja e diskutimit dhe shprehive të të shkruarit

Punë në grupe 30'

Përforcimi Përvijimi i koncepteve Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe 10' Parashikimi. Tabela e koncepteve Meqenëse ora e ushrimeve përmbledh të gjitha njohuritë të marra në mësimet e mëparshme, përdor teknikën e tabelës së koncepteve. Ndërtoj në dërrasë tabelën e mëposhtme dhe kërkoj nga nxënësit që ta plotësojnë atë. Hidrokarburi Formula e përgjithshme Përfaqësuesit Izomerët Emërtimi

CH3 – CH2 - CH2 – CH3 butan Alkan CnH2n+2 C4H10 CH3 – CH – CH3

׀ CH3

metil – 2 propan

ciklobutan Cikloalkan CnH2n C4H8

CH3

metil ciklopropan

57

Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime – grupi i ekspertëve Ndaj klasën në grupe me nga 5 nxënës, ku secili prej tyre do të luajë rolin e ekspertit për pyetjen e bërë nga unë. Përgatis “fletën e ekspertit” për secilin caktoj nga 5 anëtarët e grupit. Secilit nxënës i caktoj një numër nga 1 deri te 5. Shpërndaj “fletët e ekspertit” me ushtrimet përkatëse. Pastaj, të gjithë nxënësit me të njëjtin numër do të mblidhen në grupe ekspertësh dhe do të diskutojnë për zgjidhjen e ushtrimeve. Përgjigjet duhet të mbahen shënim, në mënyrë që kur të kthehen në grupin bazë, nxënësit ekspertë do t’u mësojnë anëtarëve të tjerë të grupit ushtrimin për të cilën ishin përgjegjës. Nxënësit e tjerë do të dëgjojnë dhe mund të bëjnë pyetje për të kërkuar sqarime. Përfaqësues të ekspertëve do të dalin para klasës, në tabelë do të shkruajnë konkluzionet përkatëse, p.sh.: eksperti me nr. 1 jep përgjigjen e ekspertit 4 etj. Përfaqësuesi i ekspertit Nr. 1 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 2

1 2 3 4 5 6 7

CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 n – heptan 1 2 3 4 5 6

CH3 – CH – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 metil – 2, hekzan ׀ CH3 1 2 3 4 5 6

CH3 – CH2 – CH – CH2 – CH2 – CH3 ` metil – 3, hekzan ׀ CH3 5 4 3 2 1

CH3 – CH2 – CH – CH – CH3 dimetil – 2, 3 pentan ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 – CH2 – CH – CH2 – CH3 etil – 3 pentan ׀ C2H5

Fleta e ekspertit nr. 1 Shkruani dhe emërtoni pesë alkane izomerë me formulë C7H16.

CH3 CH3 CH3

/ \ ׀

ciklohekzan metil – 1, ciklopentan dimetil – 1, 2, ciklobutan CH3 / CH3 CH3 ׀ CH3 _ ׀

/ CH3 dimetil – 1, 1, ciklobutan dimetil – 1, 3 butan trimetil – 1, 2, 3 ciklopropan

Fleta e ekspertit nr. 2 Shkruani dhe emërtoni pesë cikloalkane izomeri me formulë C6H12.

58

Përfaqësuesi i ekspertit nr. 3 ................... (shih origjinalin) Përfaqësues i ekspertit 4 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5 Përforcimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve

Fleta e ekspertit nr. 3 Ndërtoni strukturat e alkaneve të mëposhtme dhe tregoni nëse emërtimet e dhëna janë të sakta. Për emërtimet e gabuara jepni ato të sakta: a. dimetil – 2, 2 pentan b. dimetil – 3, 4 butan c. etil – 3, ciklopentan ç. dimetil – 1, 3

a. dimetil – 2, 2 pentan b. dimetil – 3, 4 butan (emërtimi i gabuar) CH3 5 4 3 ׀2 1 CH3 – C – CH2 – CH2 – CH3 ׀ CH3 dimetil – 2, 2 pentan (emërtimi i saktë) c. etil – 3 metil – 2 ciklopentan (i gabuar) ç. dimetil – 1, 3 ciklobutan (emërtimi i saktë) CH3 / \ C2H5 etil – 2 metil – 1 ciklopentan (emërtim i saktë)

1 2 3 4 CH3 – CH2 – CH – CH2 5 ׀ ׀ CH3 CH3 metil – 3 pentan (emërtimi i saktë)

Fleta e ekspertit Nr. 4 Gjeni formulën empirike dhe molekulare të përbërjes me masë molekulare 42 dhe në përbërjen e saj ka 85, 7% karbon dhe 14, 29% hidrogjen.

Duke u nisur nga kuptimi i përqindjes thëmi se në 100g përbërje kemi 85,7g C dhe 14,29g H. nC = mC/ArC = 85, 7g/12 = 7,14 mol atome C nH = mH/ArC = 14,29g/1 = 14,29 mol atome H Raporti C : H = 7,14 : 14,29 Raporti më i vogël (pjesëtohet me 7,14) 1 : 2. Formula empirike CH2 me masë molekulare 12 + 2 = 14. Masa molekulare e përbërjes nuk është 14 por 42, domethënë 42/14 = 3 herë më e madhe. Shumëzohet formula empirike me koefiçentin 3. Formula molekulare C3H6.

Fleta e ekspertit nr. 5 Nën veprimin e shkëndijës elektrike, etani shpërbëhet në elementet përbërëse të tij. Sa do të jetë vëllimi i gazit që formohet nga shpërbërja e 2l etan matur në KN.

C2H6 → 2C + 3H2↑

2l → xl 1 mol → 3 mol 2l_ = ___x___ 22,4l 3 · 22, 4l x = 6l H2

59

Me pak fjalë përmbledh pikat kryesore në të cilat kaloi mësimi. Theksoj momentet në të cilat nxënësi duhet të synojë fort dhe duke i udhëzuar që të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve. Jap detyrë ushtrimet 2-4 faqe 69. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

- aktivizimin dhe pjesëmarrjen në orën e mësimit; - saktësinë e mendimeve dhe origjinale që dhanë ata në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup.

Tema 3.6. Alkenet, gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të shkruajë formulën e përgjithshme të alkeneve; - të përcaktojë strukturën e alkeneve dhe tipin e hibridizimit të tyre; - të emërtojë përbërje të alkeneve kur është dhënë struktura; - të ndërtojë strukturat e të gjithë llojeve të izomerive të alkeneve, duke përfshirë edhe ata gjeometrikë; - të interpretojë me anë të reaksioneve kimike mënyrën e gatitjes dhe vetitë kimike të alkeneve.

Mjetet dhe materialet: teksti, fletore, kuba kartoni, ku në çdo faqe janë shkruar fjalët: përshkruaje, përftoje, shoqëroje, analizoje, zbatoje, argumentoje Konceptet kryesore: alken, lidhje dyfishe, hibridizim sp2, reaksion eliminimi, reaksion adicioni, reaksion polimerizimi, izomeri gjeometrik. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5'

Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Grupe me nga 3-5 nxënës 30' Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze bëj një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit, duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu trajtoj:

• Ç’janë alkenet? • Cila është formula e përgjithshme molekulare? • Cili është grupi funksionor? • Ç’tip hibridizimi kanë karbonet e lidhjes dyfishe?

• Cilat janë rregullat e emërtimit? - Gjejmë vargun më të gjatë karbonik. - Fillojmë numërimin nga është lidhja dyfishe më afër. - Jap emrin: radikal + pozicioni i radikalit + rrënja + en + pozicioni i lidhjes dyfishe. • Llojet e izomerëve Izomerë:

- pozicioni, - vargu, - cis-trans.

• Shkruaj në tabelë strukturën e disa alkeneve, si p.sh. (eten, buten – 1, metil – 2 buten – 2). • Ç’janë reaksionet e gatitjes? Jap reaksionet e gatitjes.

60

nxehtësi a) dehidrogjenim i alkaneve: CH3 – CH3 → CH2 = CH2 + H2 H2SO4 b) dehidratim i alkooleve: CH3 – CH2 → CH2 = CH2 + H2O nxehtësi ׀ OH • Ç’janë reaksionet e adicionit? H2

+ Cl2 HBr H2O Këtu sqarohet edhe rregulla e Markovnikovit. • Ç’janë reaksionet e polimerizimit? Shkruaj reaksionet. n (CH2 = CH2) → (– CH2 – CH2 – CH2 – CH2 –)n Ndërtimi i njohurive. Kubimi Ndaj klasën në grupe me 3 deri 5 nxënës dhe secilit grup i shpërndaj nga një kub letre në faqet e të cilit janë shkruajtur fjalët: Përshkruaje, përftoje, shoqëroje, analizoje, zbatoje, dhe argumentoje. Nxënësit fillojnë me radhë t’u japin përgjigje kërkkesave të kubit. Kështu për kërkesën: Përshkruaje: Për këtë kërkesë duhet të marrin shembull një alken dhe ta përshkruajnë atë si p.sh.: buten – 2 ka elementet karbon dhe hidrogjen (hidrokarbon), karbon i lidhjes dyfishe është i hibridizimit sp2. Përftoje:Në këtë rast duhet të japin shembullin e përftimit të një alkeni p.sh. të buten – 2, i cili mund të gatitet duke u nisur nga butanol – 2, ose butani nëpërmjet reaksioneve të eliminimit. Nxënësit orientohen nga reaksioni i përftimit të etenit të shkruar në tabelë: nxehtësi CH3 – CH2 – CH2 – CH3 → CH3 – CH = CH – CH3 + H2 CH3 – CH2 – CH – CH3 → CH3 – CH = CH3 + H2O H2SO4 ׀ OH Shoqëroje: Nxënësit duhet të shkruajnë ç’farë iu vjen në mendje kur shohin strukturën e alkenit. P.sh. ndërtohen nga elementet karbon dhe hidrogjen prandaj janë hidrokarbure. Analizoje: Në këtë pikë mësuesi/ja është mirë t’u bëjë një orientim nxënësve që të studiojnë strukturën e alkenit. P.sh. alkenet kanë lidhje dyfishe midis karboneve e cila përfaqëson grupin funksionor dhe përcakton vetitë e alkenit. Ç’do të thotë kjo? Këtu nxënësit duhet të përgjigjen që alkenet japin reaksion adicioni dhe polimerizimi.

\ / C = C / \

׀ ׀ – C – C – ׀ ׀ H H

alkan

׀ ׀ – C – C – ׀ ׀ Cl Cl

hidrogjenalkan

Br Br ׀ ׀ – C – C – ׀ ׀

HBr HBr

brom alkan

׀ ׀ – C – C – ׀ ׀ H2O H2O

alkool

61

Zbatoje: Në këtë pikë nxënësit duke u nisur nga strukturat e alkeneve të shkruara në tabelë (në fazën e parashikimit) mund të shkruajnë emrat sistematikë dhe vetitë kimike të tyre. Argumentoje: Në këtë fazë mund të shkruajnë strukturën e një alkeni duke përcaktuar të gjitha llojet e izomerive që paraqet, t’i emërtojë ato, të shkruajë reaksionet e adicionit dhe të polimerizimit. Përforcimi. Ditari dypjesësh Ndërtoj një tabela me dy kolona dhe në to shënoj respektivisht: Të dhëna për alkenet Komente Struktura Kanë lidhje dyfishe C = C.

Disa paraqesin izomeri cis-trans. Paraqesin izomeri pozicioni dhe vargu.

Gatitja Gatiten nga: 1. dehidrogjenimi i alkaneve 2. dehidratimi i alkooleve

Vetitë Japin reaksione adicioni me H2, Br2, HCl, H2O. Japin reaksione polimerizimi.

Kolona “Komente” plotësohet nga nxënësit. Detyrë. 5,6 gramë i një alkeni adicionon 3,6 gramë ujë. Gjeni formulën e alkenit. Cili është akleni? CnH2n + H2O → CnH2n+2O 14 n g → 18 g 5,6 g → 3,6 g 14 n · 3,6 = 5, 6 · 18 n = 5,6 · 18/14 · 3,6 = 2 Formula e alkenit C2H4. Alkeni është eten CH2 = CH2 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aftësinë në emërtimin e alkeneve, b. identifikimin e llojeve të izomerive c. aftësinë për të parashikuar produktet e reaksioneve të vetive të alkeneve.

Tema. 3.7 Alkinet, gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të shkruajë dhe të interpretojë formulën e përgjithshme të alkineve në bazë të pranisë së lidhjes trefishe; - të dallojë ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomerët e vargut dhe të pozicionit të alkineve; - të shkruajë, interpretojë dhe të kryejë njehsime me reaksionet karakteristike të etinit. Mjetet dhe materialet: teksti, pamje filmike të strukturës së etinit si dhe të gatitjes dhe djegies Konceptet kryesore: alkin; lidhje trefishe, izomeri vargu, izomeri pozicioni, tautomeri, reaksione adicioni, polimerizimi, reaksione zëvendësimi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metoda Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i

nxënësve Koha

Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Hartë konceptesh Paraqitje grafike e informacionit Punë me grupe të

mëdha nxënësish 30'

Përforcim Minitestim Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimi

62

Mësuesi/ja paraqet video (pamje filmike) të strukturës së etinit (mund ta gjeni në adresën e internetit: ëëë.mhe.com/physscichemistry/animation/chang ) ose shkruan formulën e etinit: H−C≡C−H Më pas zhvillon testin: 1. Tipi i hibridizimit të C është: a. sp3 b. sp2 c. sp [P. e saktë: c.] 2. Në molekulën e etenit ka: a. 2 lidhje σ dhe 3π b. 1σ dhe 2π c. 3σ dhe 2π ç. 4σ dhe 1π [P. e saktë: c.] 3. Forma e molekulës së etinit është: a. lineare b. trekëndore c. tetraetrike ç. këndore [P. e saktë: a.] 4. Këndet valentore në molekulë janë: a. 120o b. 180o c. 1090 [P. e saktë: b.] 5. Etini është hidrokarbur i: a. i ngopur b. i pangopur [P. e saktë: b.] 6. Cilës formulë të përgjithshme i përket etini? a. CnH2n-2 b. CnH2n c. CnH2n+2 [P. e saktë: a.] Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti Video e gatitjes dhe djegies – ëëë.youtube.com/ëatch v=Q4g6XZz7YT0

Alk-in CnHn-2

Llojet e izomerëve

Pozicioni CH3-C≡C-CH3

CH3-CH2-C≡CH

Vargu CH3≡CH2-CH2-C ≡CH CH3-CH-C≡C | CH3

Rregullat e emërtimit - Vargu më i gjatë karbonik - Numërimi nis nga lidhja trefishe është më afër - emrat e radikaleve + pozic e tyre + alkin + pozicioni i lidhjes trefishe

Gatitja Pasi paraqitet videoja të shkruhet reaksioni i gatitjes CaC2 + 2H2O = Ca(OH)2 + C2H2

Tipat e reaksioneve që japin alkinet

Adicioni CH≡CH + 2H2 → CH3 – CH3 Br Br | | CH ≡CH + 2Br2 → CH −CH (reaks. testues) | | Br Br X | CH≡CH + 2HX → CH2 - CH | X CH ≡CH +HOH CH2 = CH CH3 - CH | || H+ Hg2+ OH O

Polimerizimi 3 alkin → aren

3CH ≡CH →

(C6H6)

Zëvendësimi Vetëm alkinet me lidhje trefishe në skaj R- C ≡CH + Ag+ →↓ R-C LC:Ag + H+

63

Përforcimi. Minitestim 1. Nr. i izomerive të pozicionit për alkinin C6H10 me varg linear të karboneve është: a. 2 b. 3 c. 4. ç. 5 [P. e saktë: b.] 2. Nr. i ziomerëve të vargut për alkinin C5H8 është: a. 2 b.3 c.4 ç. 5 3. Nga bashkëveprimi i etinit me një molekulë HCL formohet: a. kloretan b. kloreten c. kloroform [P. e saktë: b.] 4. Nga bashkëveprimi i butin-1 me një molekulë Br2 formohet: a. 1 produkt b. 2 produkte izomere c. 3 produkte izomere ç. 4 produkte izomere [P. e saktë: b.] 5. Sasia e CaC2 që nevojitet për përftimin e 22,4l etin ( matur në K.N) është: a. 22, 4 g b. 32 g c. 64 g ç. 82,4 g

[P. e saktë: c.] Tema 3.8. Punë laboratori. Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të aftësohen në përdorimin e pajisjeve dhe reagentëve kimikë për zhvillimin e punës së laboratorit; - të gatisë në laborator etenin dhe etinin; - të demostrojë në rrugë eksperimentale vetitë e etenit dhe etinit.

Mjetet dhe materialet: teksti, balon me fund të rrumbullakët, cilindër, kristalizator, tapë me gyp gazpërcjellës, stativ, H2SO4 e përqëndruar, alkool 95%, rërë, ujë bromi, tretësirë KMnO4 3%, karbur kalciumi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha


Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 30'

Përforcimi Organizues grafik Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e njohurive Gjatë kësaj faze mësuesi/ja zhvillon një përmbledhje shumë të shpejtë mbi mënyrën e gatitjes së etenit dhe etinit, si dhe për vetitë fizike e kimike që ata paraqesin. Përmend shkurtimisht eksperimentet që do zhvillohen gjatë kësaj ore dhe kujdesin që duhet treguar gjatë zhvillimit të punës së laboratorit. Më pas, ndan klasën në tetë grupe me nga 4-5 nxënës. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Secilit grup i caktoj eksperimentin që duhet të kryejë, dhe i udhëzoj të mbajnë shënime të kujdesshme në fund të realizimit të tij. Grupi 1 → Gatitja e etenit (Eksperimenti 1) Grupi 2 → Gatitja e etinit (Eksperimenti 4) Grupi 3 + 6 → Djegia e etenit (Eksperimenti 2) Grupi 4 + 7 → Djegia e etinit (Eksperimenti 5) Grupi 5 + 8 → Hetimi i etenit dhe etinit me tretësirë KMnO4 ose një brom (Eksperimenti 3, 6, 7). Grupi 1 → Gatitja e etenit nga etanoli

64

Mësuesi/ja: - Ndërtoni aparatin. - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? mbani shënime. - Shkruani reaksionin. Nxënësi: C2H5OH → C2H2 + H2O H2

SO4

subst. e gaztë Grupi 2 → Gatitja e etenit nga karburi i kalciumit (CaC2)

- Ndërtoni aparatin. - Hidhni CaC2 dhe më pas shtoni me kujdes H2O. - Çfarë vini re? - Pse duhet të tregoni kujdes?

Grupi 3 +6 → Djegia e etenit - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? - Pse duhet ujë gëlqereje në këtë eksperiment?

Grupi 4 + 7 → Djegia e etenit (Eksperimenti 5) - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? - Pse djegia e etinit shoqërohet me shumë blozë?

Grupi 5 + 8 → Hetimi i etenit dhe etinit me anë të tretësirës së KMnO4 - Në dy provëzat, përkatësisht eten dhe etin shtoni tretësirë KMnO4. - A ç’ngjyroset tretësira e KMnO4? - Pse në rastin e çngjyrosjes së tretësirës së KMnO4 nga etini, tretësira e përftuar e ngjyros letrën e lakmusit. (Në qoftë se nxënësi nuk i jep dot përgjigje pyetjes, ndërhyn mësuesi/ja).

Përforcimi. Organizues grafik Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme që tregon lidhjen midis hidrokarbureve të pangopur dhe vetive të tyre.

Tema 3.9. Arenet: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë strukturën e benzenit; - të emërtojë benzenin dhe homologët e tij; - të argumentojë pse benzeni sillet si hidrokarbur i ngopur; - të shkruajë reaksionet që shprehin vetitë kimike të benzenit.

Konceptet kryesore: arene, reaksione të zëvendësimit elektrofilik, çlokalizimi i elektroneve π. Mjetet dhe materialet: teksti, fletore. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim idesh Punë në grupe nxënësish Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e

shënimeve Paraqitje grafike informacioni Punë në grupe nxënësish

Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në grupe nxënësish

Hidrokarburi Gatitja Djegia Çngjyrosja e tretësirës së KMnO4 eten CH2 = CH2

C2H5OH → C2H4 + H2O H2SO4 eten

C2H4 + O2 → CO2 + H2O

Ca(OH)2 + CO2 → ↓ CaCO3 + H2O

CH2 = CH2 + KMnO4 + H2O → CH2 – CH2 + KOH + MnO2 ׀ ׀

OH OH etin CH≡CH

CaC2 + H2O → C2H2↑ + Ca(OH)2

C2H2 + O2 → CO2 + H2O + C djegia shoqërohet me blozë

CH ≡ CH + KMnO4 + H2O → HOOC – COOH + KOH + H2O formohet acid etandiolik që e ngjyros lakmusin me ngjyrë të kuqe

65

Parashikimi. Stuhi mendimi Gjatë kësaj faze shkruaj në tabelë strukturën e benzenit dhe shtroj pyetjen:

- A është hidrokarbur benzeni? Nëse po, ç’lloj hidrokarburi është ai, i ngopur apo i pangopur? Nxënësit japin përgjigje të ndryshme. Përgjigjet e pritshme:

Benzeni është hidrokarbur se ndërtohet nga elementet C dhe H. Formula molekulare e tij C6H6.

Ai është hidrokarbur i pangopur sepse ka tre lidhje dyfishe dhe fare mirë Secili karbon është i hibridizimit sp2

mund të japë reaksione dhe ka një orbital atomik p adicioni (shtimi). të pahibridizuar.

Këtu ndërhyj dhe shpjegoj se benzeni, pavarësisht se ka strukturë të pangopur, sillet si i ngopur. Kjo ndodh për arsye se gjashtë orbitalet p të pahibridizuara të atomeve të karbonit, mbulohen në mënyrë rrethore njëri pas tjetrit. Kjo shkakton çlokalizimin të gjashtë elektroneve duke krijuar një strukturë të qëndrueshme prishja e së cilës kërkon shumë energji, për rrjedhojë benzeni nuk mund të jap reaksione shtimi në kushte të ngopur. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Në fillim të kësaj faze shpjegoj se për benzenin dhe homologët e tij janë karakteristike reaksionet e zëvendësimit elektrofilik, që i dedikohen densitetit shumë të madh të elektroneve në ciklin e benzenit. Më pas, i orientoj nxënësit që, duke lexuar t’i sistemojnë njohuritë mbi bazën e pyetjeve të caktuara. E ndaj tabelën në disa pjesë dhe në secilën prej tyre shtroj një pyetje.

Si gatitet benzeni? 1. Gjatë reformimit katalitik të naftës alkalet, kalojnë në arene, përmes izomerizimit dhe dehidrogjenimit: CH3 katalizator

nxehtësi

2. nga polimerizimi i alkineve 3CH3 ≡ CH →

Ç’tip reaksioni është karakteristik për benzenin? Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik dhe kjo ndodh për shkak të dendësisë së madhe të elektroneve p në ciklin e benzenit p.sh. C6H6 + SO3 → C6H5SO3H

Në kushte të caktuara arenet a mund të hyjnë në reaksion adicioni? - Po, në raste shumë të veçanta arenet hyjnë në reaksione shtimi,p.sh. C6H6 + 3Cl2 → C6H6Cl6 C6H6 + 3H2 → C6H12

Si emërtohen rrjedhësit e benzenit dhe llojet e izomerive të pozicionit? - Numërimi i C të benzenit bëhet sipas IUPAC-ut në drejtim të akrepave të orës. - Për izomerët e pozicionit përdoren parashtesat: orto-, meta-, dhe para- p.sh. CH3 CH3 CH3

| | | C2H5

| C2H5 C2H5 paraetiltoluen metaetiltoluen ortoetiltoluen

Benzeni

66

Përforcimi. Tryezë rrethore Ndaj klasën në grupe, të cilat vendosen në mënyrë rrethore. Një letër dhe një laps pasohen nga njëri te tjetri nxënës. Nxënësi i parë shkruan strukturën e një përbërjeje aromatike dhe nxënësi pasardhës e plotëson me emërtimin. Më pas, tjetri e plotëson me një veti fizike ose kimike. Kjo teknikë zgjat derisa nxënësi i fundit të bëjë plotësimin në fletë, p.sh. nxënësi i parë shkruan C7H8; ia pason nxënësit tjetër, i cili e emërton metil benzen ose toluen, tjetri e plotëson me një vetitë kimike e kështu me radhë, derisa fleta përfundon e plotësuar te mësuesi/ja. Detyrë. Shkruani dhe emërtoni formulat e strukturës së areneve izomere C8H10. Përgjigje. Meqenëse arenet kanë një cikël benzenik 6 atome C përfshihen në ciklin e benzenit 2 C e tjerë në formë radikalesh. CH3 CH3 CH3 CH3 | | CH3 | | ⁄ \ CH3 | CH3 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

- diskutimet gjatë punës në grup; - shkrimet individuale të bëra mbas veprimtarive; - saktësinë e përgjigjeve.

Tema 3.10. Lidhja gjinore e hidrokarbureve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të identifikojmë alkanet nga alkenet, akinet dhe nga arenet; - të krahasojmë vetitë fizike dhe kimike të alkaneve, alkeneve, alkineve dhe arneve; - të ndërtojmë hartën e koncepteve që shpreh lidhjet gjinore të hidrokarbureve.

Mjetet dhe materialet: teksti, fletore, shkumësa me ngjyra etj. Konceptet kryesore: lidhje gjinore, seri homologe, karbon dhe hidrogjen, lidhej sigma, petrokimi, Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Analiza e tipareve semantike

Paraqitja grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 5'

Ndërtimi i njohurive Tabela e koncepteve Paraqitja grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 30' Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja për të përsosur të

shkruarit Punë në grupe 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Analiza e tipareve semantike Ndërtoj në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme dhe, së bashku me nxënësit, vendosim + ose -. Mësuesi/ja: Cilët elemente ndërtojnë molekulat e alkaneve? Nxënësi A: Alkanet ndërtohen vetëm nga elementet karbon dhe hidrogjen. Mësuesi/ja ose një nxënës vendos “+” në kolonën respektive dhe kështu vazhdohet për të gjitha kolonat.

67

Hidrokarburi Tiparet

Alkanet cikloalkanet

Alkenet Alkinet Arenet

Ndërtohen vetëm nga elemntët C dhe H + + + + Formojnë seri homologe + + + + Grupi funksionor - lidhja dyfishe lidhja dyfishe lidhja dyfishe Nga djegia e plotë çlirohet CO2 dhe H2O + + + + Ndërtimi i njohurive. Tabela e koncepteve Duke qenë se ky është një mësim që përmbledh të gjitha njohuritë që janë trajtuar në mësimet e mëparshme, në këtë fazë përdor teknikën tabela e koncepteve. Ndërtoj në dërrasë tabelën e mëposhtme dhe kërkoj nga nxënësit që ta plotësojnë atë. Në rast kur ka informacione të reja, të cilat nuk njihen nga nxënësit, ato i plotësoj vetë në tabelë.

Hidrokarburi Tiparet

Alkanet cikloalkanet

Alkenet Alkinet Arenet

Përfaqësues CH3 – CH3 (etan) CH2 CH2

H2C CH2 H2C CH2 (ciklohekzan)

CH2 = CH2 (eten)

CH ≡ CH (etin)

(benzen)

Karakteristika Kanë molekula më të qëndrueshme për shkak të lidhjeve për çdo atom C, katër lidhje dhe të katërta lidhje sigma. Lidhjet σ janë lidhjet me energji më të madhe. Prandaj alkanet dhe cikloalkanet janë të plogësht. Kur hyjnë në reaksione. Energjia e nevojshme për këputjen e lidhjeve σ merret nga drita ose temperaturat e larta.

Hidrokarbure të pangopura, hyjnë me lehtësi në reaksione adicioni, sepse këputen lidhjet pi që janë lidhje më të dobëta se lidhjet sigma. Lidhjet e reja që formohen në molekulë janë lidhje sigma më të forta dhe si pasojë çlirohet energji.

Hidrokarbure të pangopura, hyjnë me lehtësi në reaksione adicioni, sepse këputen lidhjet pi ( π) që janë lidhje më të dobëta se lidhjet sigma (σ). Lidhjet e reja që formohen në molëkulë jaën lidhje σ më të forta dhe si pasojë çlirohet energji.

Nuk hyjnë me lehtësi në reaksionet e adicionit sepse do të prishej sistemi i qëndrueshëm aromatik (çlokalizimi i elektroneve π) dhe kjo do sillte humbje energjie.

Vetitë fizike - Janë gaze ku kanë deri pesë atome C në molekulë. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes.

- Janë gaze deri në 50 C. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes.

- Janë gaze deri në 50 C. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes.

- Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes.

Vetitë kimike Karakteristikë reaksionet e zëvendësimit radikalar dritë C2H6 + Cl2 → C2H5Cl + HCl

Karakteristikë reaksionet e adicionit dhe polimerizimit CH2 = CH2 + H2 → CH3 - CH3

CH2 = CH2 + Br2 → CH2 – CH2

| | Br Br CH2 = CH2 + HBr → CH3 –CH2 ׀ Br CH2 = CH2 + H2O → CH3 –CH2 ׀ OH

Karakteristikë reaksionet e adicionit dhe polimerizimit CH ≡ CH + H2 → CH2 = CH2 CH ≡ CH + 2H2 → CH3 – CH3 CH ≡ CH + Cl2 → CH2 = CH2 ׀ ׀ Cl Cl polimerizim 3CH ≡ CH → C6H6

Karakteristikë reaksionet e zëvendësimit elektrofilik, në kushte të veçanta adicioni C6H6 + HNO3 → C6H5NO2 + H2O H2SO4 C6H6 + Cl2 → C6H5Cl + HCl

C6H6 + 3H2 → C6H12 Ni

68

Gatitja eleminim CH2 = CH2 + H2 → CH3 –CH3 + 2Na R–x + x–R' → R – R' + 2Nax

nx CH3 – CH3 → CH2 = CH2 + H2 kat

H2SO4 CH3 – CH2 → CH2 = CH2 +H2O | OH

nx CH2 = CH2 → CH ≡ CH + H2 kat

nx C6H12 → C6H6 + 3H2 kat

Lidhjet gjinore midis tyre

-H2 (eliminim) -H2 (eliminim) polimerizim CH3 – CH3 CH2 = CH2 CH ≡ CH C6H6 +H2(adicion) +H2 (adicion) (etan) (eten) (etin) (benzen) C6H12 - 3H2 (ciklohekzan) adicion - 3H2 eliminim

Përforcimi. Tryezë rrethore Gjatë kësaj faze nxënësit ndahen në grupe nga tre deri në pesë veta, ata kalojnë një letër ndërmjet tyre. Nxënësi i parë shkruan p.sh. etan (C3H6) dhe ia pason nxënësit të dytë i cili duhet të vendosë një veti fizike të tij. Më pas nxënësi i tretë mund të vendosë një veti kimike e kështu me radhë derisa të gjithë nxënësit të kenë plotësuar fletën me informacione për alkanet etj. Detyrë. Realizoni kalimet e mëposhtme përmes barazimeve kimike: butin-2 → buten-2 → butan → klor-2 butan Përgjigje: CH3 – C ≡ C – CH3 + H2 → CH3 – CH = CH – CH3 butin-2 adicion buten-2 CH3 – CH = CH – CH3 + H2 → CH3 – CH2 – CH2 – CH3 buten-2 butan CH3 – CH2 – CH2 – CH3 + Cl2 → CH3 – CH2 – CH – CH3 + HCl dritë ׀ Cl Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për:

- aftësitë të tregojnë në identifikimin e alkaneve, cikloalkaneve, alkeneve, alkineve, areneve; - krahasimin në mënyrë analitike vetive fizike dhe kimike të hidrokarbureve me njëri-tjetrin - aftësinë në ndërtimin e plotësimin e tabelës së koncepteve.

69

Kapitulli IV - GRUPET FUNKSIONORE NË PËRBËRJET ORGANIKE Tema 4.1. Alkoolet: gatitja, emërtimi dhe klasifikimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë ç’janë alkoolet dhe të identifikojnë grupin funksionar të tyre; - të emërtojnë sipas IUPAC-ut alkoolet me të paktën 7 atome karboni në vargun kryesor; - të klasifikojnë alkoolet sipas ngopshmërisë, numrit të grupeve OH, si dhe pozicionit të grupit OH; - të argumentojnë sintezat e alkooleve me anë të reaksioneve kimike.

Konceptet kryesore: alkool, alkoole parësore, dytësore, tretësore, diole, triole. Mjetet dhe materialet: teksti, Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Koha

Parashikimi Parashikim nga termat paraprakë Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në dyshe 5'

Ndërtimi i njohurive Mbajtje e strukturuar e shënimeve / Dallo/Krahaso/Analizo

Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në dyshe 30'

Përforcimi Organizues grafik / harta e koncepteve

Nxitja për të përsosur të folurin


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim nga termat paraprakë Hapi i parë: Zgjedh si fjalë kyçe fjalën alkool dhe e shoqëroj me terma të tjerë, si: mjekësi, industri, burim energjie, helm, udhëtim. Hapi i dytë: U kërkoj dysheve të nxënësve të shkruajnë një tregim apo ngjarje, mbase dhe një ese të shkurtër që mund të lidhet me përdorimin e këtyre fjalëve. Hapi i tretë: Pas tre-katër minutash nxënësit lexojnë para klasës tekstin e shkruar. Në fund të kësaj faze, është e rëndësishme të theksohet me këtë mësim se do të hyjmë në një pjesë të re të përbërjeve organike, të përbërjeve që në strukturën e tyre kanë oksigjen dhe përfaqësuesit e parë janë alkoolet. Ndërtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shënimeve – Dallo/Krahaso/Analizo Krijoj një tabelë, një organizues grafik, duke përdorur kuti me shigjeta që theksojnë një strukturë të veçantë teksti. Nxënësit do të mbajnë shënime, duke regjistruar informacionin e duhur në hapësirat në skicën e grafikut, duke përshkruar dhe analizuar, karakteristikat, strukturën, emërtimin, klasifikimin dhe mënyrat e gatitjes së alkooleve. Kërkoj nga nxënësit që të respektojnë plotësimin e kutive në rrugë logjike pasi ta kenë lexuar në dyshe një fragment të caktuar. Në çdo kuadrat të ketë të dhëna të caktuara, fakte që ata i gjejnë në tekst.

70

Përforcimi. Organizues grafik (Harta e koncepteve) Në përfundim të mësimit u kërkoj nxënësve të plotësojnë një organizues grafik, me qëllim përforcimin e konceptit alkool përmes karakteristikave, emërtimit, gatitjes dhe klasifikimit. Paraqes para nxënësve termin “Alkool” dhe u kërkoj të krijojnë një hartë konceptesh për: Çfarë dini për alkoolet?

Alkanole Alkenole Alkinole (CnH2n+1OH) (CnH2n – 1OH) (CnH2n – 3OH) Detyrë. Vëreni strukturat e alkooleve. CH2 – CH2 – CH – CH3 dhe CH2 = CH – CH – CH3 ׀ ׀ ׀ OH CH3 OH a) Emërtojini alkoolet sipas IUPAC-ut; b) Përcaktojini alkoolet si parësore, dytësore apo tretësore; c) Përcaktojini strukturën e brom alkanit ose brom alkenit nga mund të gatiten; ç) Shkruani reaksionin e gatitjes. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. përshkrimin e karakteristikave të alkooleve; b. klasifikimin e alkooleve; c. saktësinë në mënyrën e shkrimit të reaksioneve të gatitjes.

ALKOOLET

Karakteristikat - Kanë grupin funksionar – OH; - grupi – OH lidhet me C me lidhje kovalente; - nuk kanë veti bazike; - C ku lidhet – OH është i hibridizimit sp3.

Emërtimi Numërimi i vargut karbonik më të gjatë që e përfshin – OH, fillon andej nga grupi – OH është më afër. a) Alkoolet e ngopur Alkan + al + pozicioni i OH b) Alkoolet e pangopur Alken + pozicioni i lidhjes shumëfishe + an + pozicioni i OH

Mënyrat e gatitjes 1. Nga bashkëveprimi i halogjen alkaneve (R-x) me baza C2H5 – Br + KOH → C2H5OH + KBr 2. Hidratimi i alkeneve H2SO4 CH2 = CH2 + H2O → CH3CH2Oh 3. Etanoli (përfaqësuesi më i rëndësishëm) gatitet dhe nga tharmimi i glukozit enzima C6H12O6 → 2CH3CH2OH + 2CO2 Mund të kenë dhe elemente të tjera, si O, N, S etj.

Klasifikimi

1. sipas ngopshmërisë a) alkoole të ngopura Alkanole CnH2n + 1OH b) alkoole të pangopura Alkenole CnH2n – 1OH Alkinole CnH2n-3OH

2. sipas numrit të grupeve OH a) ole (me një grup OH) b) diole (me dy grupe OH) c) triole (me tre grupe OH)

3. sipas llojit të C që mban të lidhur grupin OH a) parësore CH3 – CH2 – OH b) dytësore CH3 – CH – CH3 ׀ OH CH3 ׀ c) tretësore CH3 – C – CH3 ׀ OH

Ndërtohen nga elementet C, H dhe O

të ngopur: të pangopur:

grup funksionor – OH

C ku lidhet OH, i hibridizimit sp3

Mënyrat e gatitjes

Alkoolet

nga halogjenalkanet me baza

alken + H2O

fermentimi i glukozës jep etanol

71

Tema 4.2. Vetitë fizike e kimike të alkooleve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë vetitë fizike të alkooleve në varësi të strukturës së grupit funksionar; - të krahasojnë vetitë fizike të alkooleve me ato të hidrokarbureve me masa molare të përafërta me to; - të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të alkooleve; - të kryejnë njehsime stekiometrike në reaksionet e sintezës dhe ato karakteristike të alkooleve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: lidhje hidrogjenore, forcat e Va nder Valsit, forcat dipol-dipol, reaksion zëvendësimi nukleofilik, reaksion oksidimi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Diskurojnë së bashku Ndërtimi i shprehive studimore

Punë me klasën 5'

Ndërtimi i njohurive Sistemi ndërveprues i shënimeve (INSERT)

Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe/grup 30'

Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtimi i shprehive studimore

Punë individuale/grup 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutojmë së bashku Shkruaj në tabelë formulën e shumës C4H10O dhe kërkoj që të paraqesin dhe të gjithë alkoolet izomeri. Një nxënës në tabelë paraqet alkoolet izomeri dhe i emërton. Mësuesi/ja: Klasifikojini këto alkoole në parësore, dytësore dhe tretësore. Nxënësi bën klasifikimin e alkooleve duke argumentuar përgjigjen. Mësuesi/ja: A mendoni se të gjitha këto alkoole paraqesin veti të njëjta fizike e kimike? Nxënësi: Mendoj se po meqenëse ata kanë të njëjtin grup funksionar – OH. Mësuesi/ja: Çfarë vetish paraqesin? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit se mësimi i ditës synon pikërisht shqyrtimin e vetive fiskle e kimike të alkooleve. Ndërtimi i njohurive. Sistemi ndërveprues i shënimeve (INSERT) Hapet libri dhe lexohet mësimi duke vendosur shenjat e teknikës INSERT. Ato janë: Një “V” (kontrollo) në anë, nëse diçka që ata lexojnë e ditë ose mendojnë se e dinë. Një “+” (plus) nëse një pjesë e informacionit është i ri për ta. Një “-“ (minus) nëse një apo disa prej informacioneve që lexojnë kundërshtojnë ose janë ndryshe nga ato që mendojnë se dinë. Një “?” (pikëpyetje) nëse ka informacion që është i paqartë ose i duhet të dinë më shumë rreth tij.

V + – ? - Midis molekulave të alkooleve krijohen lidhje hidrogjenore midis atomeve të H dhe çiftit vetjak të elektroneve të O te një molekule tjetër. Për këtë arsye alkoolet kanë pika vlimi më të larta se alkanet me masë molare të përafërt. - Me rritjen e numrit të C, rriten dhe temperaturat e vlimit të alkooleve. Kjo

- Alkoolet paraqesin veti acide duke këputur lidhjen polare – O – H kur veprojnë me metalet 2 C2H5OH + 2Na → C2H5ONa + H2↑

- Alkoolet japin reaksione të zëvendësimit nukleofilik. Në këtë rast ndodh këputa e lidhjes – C – OH C2H5OH + HCl → C2H5Cl + H2O - Alkoolet oksidohen hap pas hapi në

- Alkoolet shërbejnë si tretës për hidrokarburet. - alkoolet kanë veti acide. Ata janë acide më të dobët se H2O.

- Pse alkoolet me shumë atome C në molekulë treten më pak në H2O? - Të gjithë alkoolet kur oksidohen japin aldehide apo vetëm alkoolet parësor? - Po alkoolet dytësore

72

i detyrohet forcave të Va nder Valsit të cilat rriten me rritjen e masës së molekulave të alkoolit ndërkohë që lidhjet hidrogjenore dhe forcat e tërheqjes dipol-dipol mbeten pothuaj të pandryshuar. - Alkoolet me 1-11 atome C në molekulë janë lëngje të tjerët të ngurtë. - Alkoolet me numër të vogël atomesh C treten në çdo lloj raporti në ujë për shkak të lidhjeve hidrogjenore që krijojnë me molekulat e ujit. - Të gjitha vetitë fizike e kimike të alkooleve të alkaneve e detyrohen grupit – OH. - Djegia e alkooleve shoqërohet me çlirim nxëhetësie dhe çon në fromimin e CO2 dhe H2O C2H5OH(l) + 3O2(g) → 2CO2(g) + 3H2O(g) (∆H‹O) - Dehidratimi i alkooleve çon në formimin e alkeneve H2SO4 C2H5OH → CH2 = CH2 + H2O

aldehide dhe më tej në acide karboksilike O O (0) ⁄⁄ (0) ⁄⁄ R–CH2–OH → R–C → R–C \ \ H H - Alkoolet tretësore nuk oksidohen pasi C ku lidhet grupi – OH nuk ka H të lidhur me të.

kur oksidohen ku shndërrohen? - Pse reaksioni i veprimit të alkooleve me HCl ëshët zëvendësimi nukleofilik.

Pasi të përfundohet leximi i pjesës, pushohet një moment për të reflektuar rreth asaj që u lexua. Më pas diskutimi vazhdon në dyshe ose në grup. Pastaj bëhet diskutimi i hapur rreth informacionit të ri që mësuan, të çështjeve të paqarta dhe të pyetjeve që nuk marën përgjigje. Për këtë shtroj pyetjet.

- Cilat njohuri të marra më parë ju ndihmuan për temën e re? - Cilat janë informacionet e reja? - Keni gjëra të paqarta rreth tyre? I udhëzoj të rishikojnë tabelën.

Alkoolet janë acide sepse me metalet çlirojnë H2, por ata janë acide më të dobët se uji pasi uji i zhvendos ata nga kripërta e tyre. CH3CH2ONa + H2O → CH3CH2OH + NaOH Përforcimi. Ditari dypjesësh U kërkoj nxënësve të plotësojnë një ditar dypjesësh me momente të rëndësishme të paragrafëve. U sqaroj se në njërën anë të ditarit do të shkruajnë dy ose më shumë nga këto momente kyç dhe në anën tjetër do të plotësojnë lidhjet e mundshme me to.

Koncepte Shpjegime Vetitë fizike të alkooleve

Për shkak të lidhjeve hidrogjenore: - janë të tretshme në ujë; - janë lëngje; - kanë pika vlimi më të larta se hidrokarburet me masë molare të përafërt.

73

Vetitë kimike të alkooleve

• Reaksionet e grupimit të parë i detyrohen këputjes së lidhjes – O – H (vetitë acide të alkooleve). • Reaksionet e grupimit të dytë i detyrohet këputjes së lidhjes – C – OH a) reaksionet e zëvendësimit nukleofilik b) dehidratimi i alkooleve • Alkoolet digjen duke formuar CO2 + H2O dhe duke çliruar nxehtësi. • Oksidimi i alkooleve a) Alkoolet parësore oksidohen deri në aldehide e më tej deri në acide karboksilike. b) Alkoolet dytësore oksidohen deri në ketone. c) Alkoolet tretësore nuk oksidohen.

Detyrë shtëpie. Njehsoni masën molare të një alkanoli dhe shkruani formulën e tij, duke ditur që: a) ka një grup OH; b) 3, 7g të tij me Na metalik, çlirojnë 560 ml H2 në KN CnH2n + 1OH + Na → CnH2n + 1ONa + ½ H2 (14n +18) g → 11,2 l 3,7 g → 0,56 l (14 n + 18) · 0,56 = 3,7 · 11,2 14 n + 18 = 74 n = 4 Formula e alkanolit: C4H9OH. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. përshkrimin e vetive fizike të alkooleve; b. saktësinë e shkrimit të reaksioneve që shprehin vetitë kimike të alkooleve; c. argumentimin e vetive të alkooleve; ç. zgjidhjen e ushtrimeve me gjetjen e formulave të alkooleve.

Tema 4.3. Fenolet dhe eteret: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë vetitë fizike të fenolëve dhe etereve në varësi të grupeve funksionare; - të emërtojnë fenolët dhe eteret; - të krahasojnë vetitë e fenolëve dhe etereve me atë të alkooleve; - të shkruajnë reaksionet e sintezës dhe ato që shprehin vetitë kimike të fundeve dhe etreve.

Mjetet dhe materialet: teksti Konceptet kryesore: fenol, hidroksibenzen, eter, lidhje eterore, sinteza Uilliamson. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm në

tryezë të rrumbullakët Zhvillimi i fjalorit Punë në grup 5'

Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë me grupe 30'

Përforcimi Diagram i Venit Paraqitje grafike e informacionit Punë në grup. Punë me të gjithë klasën

10'

Zhvillimi i mësimit

74

Parashikimi. Alfabeti i njëpasnjëshëm në tryezë të rrumbullakët Ndaj klasën në grupe. Çdo grupi i jap një kopje të pashkruar të tabelës së alfabetit të njëpasnjëshëm të tryezës së rrumbullakët. Nxënësve u shpjegoj që për çdo shkronjë të japin një fjalë lidhur me temën e mësimit. Ata, sipas grupeve, shkëmbejnë fjalët e gjetura me njëri-tjetrin, mundësisht çdo nxënës një germë, pastaj një fjalë. A Acid antiseptik

B C Ç Çlokalizim çift elektronesh

D Dezinfektantë dehidratues

DH

E Eter emërtim

Ë F Fenol

G Gërryes

GJ H Hidroksibenzen helmues hibridizim

I

J K Kristalore

L LL M Metakreazol

N

NJ P Parakrezol përziera

O Oksidim ortokrezol

Q R

RR Rrjedhës

S Sinteza Uilliamson

SH T Tretës tretshmëri

TH I thjeshtë

U Unazë benzeni

V Veti

X XH Y Z ZH

Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (V/L/D) Mësuesi/ja: Ndaj klasën në grupe dhe përgatis nga një pyetje për secilin grup.

Grupi i parë - Struktura dhe emërtimi i fenolëve. Grupi i dytë - Vetitë fizike dhe kimike të fenolëve. Grupi i tretë - Gatitja e fenolëve. Grupi i katërt - Struktura dhe emërtimi i etereve. Grup i pestë - Gatitja, vetitë fizike dhe kimike të etereve.

Më pas u rekomandoj nxënësve të lexojnë në heshtje, secili grup paragrafin përkatës për t’ju dhënë përgjigje pyetjeve të hartuara. Një ose disa përfaqësues nga secili grup duke plotësuar mendimin e njëri-tjetrit japin përgjigje për pyetjet e parashtruara më sipër. Mësuesi/ja: Ç’janë fenolet? Ç’strukturë kanë ato? Nxënësi 1: (Përfaqësues i grupit të parë) - Fenolet janë përbërje aromatike që kanë të paktën një grup OH në unazën e benzenit. - Oksigjeni i grupit OH ndodhet në një plan me atomet e karbonit të unazës së benzenit, që janë të hibridizimit sp2. - 6 elektronet p të çlokalizuara të unazës së benzenit janë në një plan me çiftet e lira të elektroneve të oksigjenit. Kjo sjell një çlokalizim të pjesshëm të elektroneve të lira të oksigjenit. - Pasojat e këtij çlokalizmi: a) lidhja C – O te fenolet - më pak e polarizuar se tek alkoolet; b) hidrogjeni i grupit OH te fenolet shkëputet me lehtë në formë protoni H+. Pyes nxënësit nëse kanë paqartësi dhe ftoj një nxënës tjetër të vazhdojë me përgjigjen e pyetjeve. Si emërtohen fenolet? Nxënësi 2: (Përfaqësues i grupit të parë) - Emërtimi i fenoleve sipas IUPAC-ut janë hidroksibenzene.

75

- Nëse përbërja ka dhe radikale të tjera veç grupit OH, numërimi i karboneve fillon nga pozicioni ku është vendosur grupi – OH. - Hidroksid – 1, emri i radikalit + pozicioni + benzen OH OH OH ׀ ׀ CH3 ׀ / \ CH3 ׀ CH3 Hidroksi-1metil-2benzen Hidroksi-1metil-3benzen Hidroksi-1metil-2benzen (orto-krezol) (meta-krezol) Mësuesi/ja: Cilat janë vetitë fizike të alkooleve? Nxënësi 3: (përfaqësues i grupit të dytë) Pasi diskutuam së bashku në grup menduam të listojmë disa nga vetitë fizike të fenolëve. 1. Janë përbërje të ngurta kristalore. 2. Treten në ujë në mënyrë të kufizuar, por treten mirë në tretës organikë, si alkoolet, eteret etj. 3. Janë helmues dhe gërryes. 4. Kanë pika vlimi më të larta se alkoolet. Mësuesi/ja: Pse ndodh një dukuri e tillë? Nxënësi 3: Sepse fenolet formojnë lidhje hidrogjenore më të forta se alkoolet. Mësuesi/ja: Si paraqiten fenolet për sa i takon vetive kimike? Nxënësi 4 (Përfaqësues i grupit të dytë) Fenolet paraqesin veti acide. Ato bashkëveprojnë me Na duke çliruar H2. C6H5OH + Na → C6H5ONa + ½ H2 Mësuesi/ja: Si shfaqen vetitë acide tek fenolet? Nxënësi 4: 1. Fenolet janë acide më të forta se alkoolet,por më të dobëta se H2CO3, i cili e zhvendos fenolin nga kripërat e tij. C6H5ONa + H2CO3 → C6H5OH + NaHCO3 Mësuesi/ja: Pse janë acide më të fortë se alkoolet? Mund të vazhdojë një nxënës tjetër. Nxënësi 5 (përfaqësues i grupit të dytë) Për shkak të çlokalizimit të elektroneve të lira të oksigjenit me elektronet e unazës benzenike. Duke qenë acide më të forta se alkoolet ata: 2. treten në baza C6H5OH + NaOH → C6H5ONa + H2O 3. por nuk mund të veprojnë me acidet C6H5OH + HCl → s’vepron Mësuesi/ja: Si gatiten fenolet? Nxënësi 6 (përfaqësues i grupit të tretë) Mënyrat e përftimit të fenolëve. 1. Nga rrjedhësit e benzenit me NaOH në temperaturë e trysni të lartë. C6H5SO3H + 2NaOH → C6H5OH + Na2SO3 + H2O 2. Oksidimi i toluenit. C6H5CH3 + 2O2 → C6H5OH + CO2 + H2O 3. Hidroliza e klorbenzenit me baza. C6H5Cl + H2O → C6H5OH + Cl NaOH Mësuesi/ja: Po eteret ç’farë strukture kanë dhe si emërtohen? Nxënësi 7 (përfaqësues i grupit të katërt) Struktura e etereve është R – O – R (etere të thjeshtë) ose R – O – R' (etere të përziera). - Lidhja C – O – C quhet lidhje eterore. - Nuk formojnë lidhje hidrogjenore.

76

Mësuesi/ja: Si emërtohen eteret? (Ftoj një nxënës tjetër) Nxënësi 8 (përfaqësues i grupit të katërt) Eteret i emërtojmë në dy mënyra: 1. Emërtimi i vjetër (trivial) R – O – R' eteri alkil (R), alkilik (R') p.sh. C2H5 – O – C3H7 eteri etil propilik R – O – R ederi dialkilik p.sh. CH3 – O – CH3 eteri dimetilik 2. Emërtimi sipas IUPAC–ut R – O – R' Radikali më i vogël (p.sh. R) së bashku me O formojnë grupin alkoksi. Radikali më i madh (p.sh. R') është hidrokarburi. Skema e emërtimit: alkoksi + pozicioni i R – O – + emri i alkanit p.sh. CH3 – CH2 – O – CH2 – CH3 etoksi – 1, propan Mësuesi/ja: Si gatiten eteret? Nxënësi 9 (përfaqësues i grupit te pestë) Eteret gatiten në dy mënyra: 1. Nga bashkëveprimi i dy alkooleve duke u larguar H2O H2

SO4

2 R – OH → R – O – R + H2O 125°

2. Sinteza e Uilliamsonit R – Ona + R' – x → R – O – R' + Nax Mësuesi/ja: Ç’veti fizike paraqesin eteret? Nxënësi 10: 1. Janë të lëngët, me erë therëse. 2. Kanë pika vlimi më të ulëta se alkoolet me të njëjtën masë molare, sepse nuk formojnë lidhje hidrogjenore. 3. Treten mirë në ujë, ashtu sikurse alkoolet, për shkak të lidhjeve hidrogjenore që formojnë me molekulat e H2O. 4. Janë tretës shumë të mirë. Mësuesi/ja: Si paraqiten eteret nga ana kimike? Nxënësi 11 (përfaqësues i grupit të pestë) - të plogësht kimikisht - nuk veprojnë me metalet alkalinë pasi mungon hidrogjeni “i lëvishëm”. Përforcimi. Diagram i Venit Nxënësve u kërkohet të krahasojnë ngjashmëritë dhe ndryshimet midis Alkooleve dhe Fenoleve, Alkooleve dhe Etereve, përmes Diagramit të Ven-it. Në pjesën e bashkimit të dy rrathëve do të vendosim të përbashkëtat e tyre. Në pjesët e tjera do të jenë të veçantat e tyre. Alkoolet Fenolet

- kanë grupin funksionor – OH - formojnë lidhje hidrogjenore - bashkëveprojnë me Na dhe çlirojnë H2

- kanë pika vlimi më të ulëta - veti acide më të dobëta se H2O - nuk treten në baza - veprojnë me acidet (HCl)

- pika vlimi më të larta - grupi OH i lidhur në ciklin e benzenit - veti acide më të forta se H2O - treten në baza (NaOH) - nuk veprojnë me acidet

77

Alkoolet Eteret

- kanë formulë molekulare të njëjtë - treten mirë në ujë - janë tretësira të mirë


a. në aktivizimin e tyre në orën e mësimit; b. saktësimin e të shkruarit të reaksioneve kimike; c. në argumentimin e ndryshimeve të vetive kimike dhe fizike të përbërjeve.

Tema 4.4 Aldehidet dhe ketonet: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të ndërtojnë strukturat dhe të emërtojë sipas IUPAC aldehidet dhe ketonet; - të interpretojnë sintezat e aldehideve dhe ketoneve nëpërmjet reaksioneve kimike; - të argumentojnë vetitë kimike të aldehideve dhe ketoneve në bazë të strukturës së grupit karbonil.

Konceptet kryesore: grup karbonil, aldehid, keton, reaksion reduktimi, reaksion oksidimi, polaritet i molekulës. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Diskutim për

njohuritë paraprake Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 10'

Ndërtimi i njohurive Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 25' Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtimi i shprehive studimore Grupe nxënësish 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake Gjatë kësaj faze mësuesi/ja mund të shtrojë para nxënësve një situatë të tillë. Grupi me strukturë =C=O quhet karbonil dhe është grupi funksionor i aldehideve, kur lidhet me një atom hidrogjen dhe, i ketoneve, kur lidhet me dy radikale. Duke u evokuar njohuritë që kemi mbi: a) llojet e radikaleve me origjinë nga hidrokarburet, shkruani strukturat e përgjithshme dhe klasifikoni aldehidet dhe ketonet. b) hibridizimin (në analogji me alkenet) përcaktoni llojin e hibridizimit dhe lëndët e lidhjes të karbonit të grupit karbonit. c) polaritetin e lidhjes kimike, përcaktoni polaritetin e lidhjes =C=O dhe jepni mendimin tuaj për ndikimin e tij në vetitë fizike të aldehideve dhe ketoneve. ç) vetitë kimike të alkooleve të shkruajë reaksione të sintezës së aldehideve dhe ketoneve nga oksidimi i alkooleve. Në fund të kësaj faze në tabelën e zezë janë pasqyruar strukturat e përgjithshme të aldehideve dhe ketoneve, klasifikimi i tyre në bazë të llojit të radikalit, ngopshmërisë së tij, janë përshkruar, interpretuar, krahasuar vetitë fizike të tyre në krahasim me ato të alkooleve dhe hidrokarbureve me masë molare të përafërt.

- kanë grupin funksionor OH - formojnë lidhje hidrogjenore - pika vlimi më të larta - veprojnë me Na dhe çlirojnë H2

- kanë lidhjen eterore C – O – C - nuk formojnë lidhje hidrogjenore - pika vlimi më të ulëta - nuk veprojnë me Na

78

Ndërtimi i njohurive. Shpjegim i përparuar Këtë fazë mësuesi/ja e zhvillon duke u bazuar në tri çështje kryesore. 1. Emërtimi i aldehideve dhe ketoneve. Mësuesi/ja liston rregullat e emërtesës sipas nomenklaturës IUPAC-ut për emërtimin e aldehideve dhe ketoneve. Përdoren shembuj për ilustrim dhe mësuesi/ja u kërkon nxënësve t’i emërtojnë. 2. Reaktivitetin e aldehideve dhe ketoneve që kushtëzohet nga polariteti dhe pangopshmëria (si tek alkenet) e lidhjes karbon oksigjen të grupit karbonil. Këta dy faktorë përcaktojnë si veti kimike reaksione të adicionit nuklofilik. Këtu nxënësve mund t’u drejtohen pyetje të tilla si: - Ç’është një reaksion adicioni? - Ç’është një agjent nukleofilik? Pas përgjigjeve të nxënësve reaktiviteti ilustrohet nëpërmjet reaksioneve kimike të pasqyruara në tekst. 3. Reaktivitetin e tyre nga mundësia e karbonit të grupit karbonil për t’u oksiduar. Në këtë rast, sërish mund të ndërhyhet me pyetje, si: - Ç’është një proces oksidimi/? - Kur karboni është më i oksiduar? Pas përgjigjeve realizohet ilustrimi nëpërmjet reaksioneve të oksidimit të oksiduesve përkatës. Theksohet, evidentohet oksidimi më i lehtë i aldehideve për të ndryshme në grupin karbonil dhe hetimi i aldehideve prej ketoneve. Përforcimi. Ditari dypjesësh Ndërtoj një tabelë me dy kolona në tabelën e zezë. Në të majtë të vijës mund të shkruhet një çështje ose një pyetje dhe në anën e djathtë, nxënësit japin komente ose përgjigje për çështjet që diskutohet.

Pyetje Komenti i nxënësve 1. Krahasoni në mënyrë argumentuese pikat e vlimit të aldehideve me hidrokarburet me masë polare të përafërt. 2. Përse reaksioni i zëvendësimit nuklofilik është karakteristikë për aldehidet dhe ketonet (ose për këto substanca)? 3. Përse aldehidet oksidohen më me lehtësi se ketonet? 4. Cilat janë produktet e oksidimit të etanolit dhe propanonit? 5. Si mund të hetohet propanoli nga propanoni?

Kjo skedë plotësohet nga nxënësit në fletore, në grupe dyshe ose në mënyrë individuale dhe më pas plotësohet në tabelë. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësi vlerësohet për saktësinë në dhënien e përgjigjeve dhe për plotësimin e saktë të detyrave të dhëna. Tema 4.5. Punë laboratori: Gatitja dhe vetitë e alkooleve dhe aldehideve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike; - të përshkruajnë mënyrat e gatitjes dhe vetitë e alkooleve dhe aldehideve; - të kryejë në rrugë eksperimentale sintezën e etanolit dhe etanalit; - të argumetojë nëpërmjet eksperimenteve vetitë kimike të alkooleve dhe aldehideve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: gatitje, veti kimike, reaksion pasqyre. Mjetet dhe materialet: provëza, kapëse metalike, llambë alkooli, tapë gome me gyp përcjellës, cilindër, gota kimike, brometan, NaOH, HNO3 i përqendruar, tretësirë 2% e AgNO3, metanol absolut, Na metalik, përzierje kronike, (K2Cr2O7 + H2SO4), tretësirë KMnO4, tretësirë 2% e NH4OH, formalinë 40%.

79

Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi LINK (rendit, kërko, shëno, mëso) Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe 5'

Ndërtimi i njohurive Mbajtje e strukturuar e shënimeve Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë në grupe 30'

Përforcimi Organizues grafik Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. LINK Shkruaj në tabelë konceptet alkool dhe aldehid. Kërkoj përgjigje nga nxënësit për lidhjet e mundshme të këtyre koncepteve me njohuritë që ata mund të kenë. Nxënësit i lë për 3-4 minuta në dyshe që të rendisin në letër lidhjet ose marrëdhëniet me konceptet. Më pas u kërkoj se çfarë kanë shkruar. Çdo përgjigje të tyre e shënoj në tabelë. grup funksionor OH nuk kanë veti bazike acide të dobëta veprojnë me Na dhe çlirojnë H2 oksidohen deri në aldehide ose acide karboksilike veprojnë me acidet HX treten në ujë dhe janë tretës të mirë me aromë të mirë \ grup funksionor: C = O / përftohen nga oksidimi treten në ujë i alkooleve parësore oksidohen deri në japin reaksionin e pasqyrës acide karboksilike Ndërtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shënimeve Në këtë fazë ndaj klasën në 8 grupe me nga 3-4 nxënës, ku dy grupe do kryejnë një eksperiment. I udhëzoj nxënësit që gjatë zhvillimit të eksperimentit të nxjerrin dhe të mbajnë shënime në përfundim të tij.

Eksperimenti 1. Gatitja e metanolit (gr. 1 + 5) Mësuesi/ja: - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? - Çfarë pyetjesh mund të lindin nga ky eksperiment. - Shënoni gjithçka që vini re. Nxënësi: - Pse formohet turbullira e bromurit të argjendit kur shtohet tretësirë e AgNO3.

Eksperimenti 2. Vetitë acide të alkooleve (gr. 1 + 6) Mësuesi/ja: - Në provëzën e mbushur me metanol absolut shtoni Na metalik - Çfarë vini re? - Mbani me kujdes shënimet. - Formuloni pyetjet që iu dalin. Nxënësi: - Pse masa e ngurtë e formuar gjatë eksperimentit, tretet kur shtohet ujë?

Alkoolet

Aldehidet

80

Eksperimenti 3. Gatitja e etanalit Mësuesi/ja: - Zhvilloni me kujdes eksperimentin. - Si dallohet fromimi i metanolit? - Shënoni gjithçka që vini re. Nxënësi: - Pse përdoret përzierja kromike?

Përforcimi. Organizues grafik Pasi grupet përshkruajnë eksperimentet dhe lexojnë përfundimet për eksperimentet përkatëse i udhëzoj nxënësit të strukturojnë shënimet nëpërmjet organizimit grafik në formë tabele.

Gatitja Reaksionet specifike Alkoolet

C2H5Br + NaOH → C2H5OH + NaBr Veçimi i NaBr prej metanolit: NaBr + AgNO3 → ↓ AgBr + NaNO3

- paraqesin veti acide C2H5OH + Na → C2H5ONa + ½ H2 - por janë acide më të dobët se H2O C2H5ONa + H2O → C2H5OH + NaOH etanol

Aldehidet

O ⁄⁄ CH3 – CH2OH + Cr2O72- + H+ → CH3 – C + Cr3+ + H2O \ H

- paraqesin veti reduktuese O ⁄⁄ H – C + 2Ag(NH3)2OH → HCOOH + ↓2Ag + 4NH3 + H2O \ pasqyrë H Reaksioni i pasqyrës është karakteristik për të gjitha aldehidet

Tema 4.6. Acidet karboksilike: gatitja, klasifikimi, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë ç’janë acidet karboksilike; - të klasifikojnë acidet karboksilike sipas grupit funksionor dhe ngopshmërisë; - të emërtojnë acidet karboksilike; - të shkruajnë reaksionet e gatitjes së acideve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: acid karboksilik, acid monokarboksilik, acid dikarboksilik. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Diskutojmë së bashku Ndërtim i shprehive studimore Punë me të gjithë klasën 5'

Ndërtimi i njohurive Ditar tripjesësh Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe 30'

Përforcimi Përvijim i të menduarit Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutojmë së bashku

Eksperimenti 4. Vetitë reduktuese të aldehideve Mësuesi/ja: - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë ndodh kur përzihet tretësira e AgNO3 me formalinën? - Mbani me kujdes shënimet. - Formuloni pyetjet që iu dalin. Nxënësi: - A është ky reaksion karakteristik për të gjitha aldehidet?

81

Shkruaj në tabelë këto përbërje: O O O ⁄⁄ ⁄⁄ ⁄⁄ CH3 – C CH3 – CH – C CH3 – CH = CH – C \ \ ׀ \ OH CH3 OH OH Mësuesi/ja: Ç’të përbashkët kanë këto përbërje? O ⁄⁄ Nxënësi:Vëmë re se kanë në strukturën e tyre grupin – C (grup karboksilik). \ OH Mësuesi/ja:Ç’tip hibridizimi ka C i këtij grupi? Nxënësi: Karboni i këtij grupi është i hibridizimit sp2. Mësuesi/ja: Si mendoni, cilës klasë të përbërjeve organike i përkasin përbërjet e paraqitura? Nxënësi: - Mendoj se i përkasin përbërjet e paraqitura. I kemi përmendur si substanca që formohen nga oksidimi i alkooleve parësor dhe aldehideve, thotë një nxënës tjetër. Mësuesi/ja: Pikërisht studimin e tyre do të synojë mësimi i sotëm. Ndërtimi i njohurive. Ditar tripjesësh Kjo teknikë synon në trajtimin e mësimit duke u mbështetur në momentet e nxënësve dhe të mësuesi/jat mbi çështjet kryesore të mësimit. Ndaj klasën në disa grupe dhe secilit grup i jap disa fletë pune të përgatitura më parë, çdo fletë ka një pyetje dhe kërkon komentin nga ana e nxënësit dhe e mësimit. Nxënësit plotësojnë kolonën komente me njohuritë e marra nga teksti. Mendimet e nxënësve pasi diskutohen dhe përpunohen më tej, paraqiten në tabelë në formë të tillë. Një rol të rëndësishëm në përmbledhjen e materialit ka sigurisht mësuesi/ja.

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit/es Ç’janë acidet karboksilike dhe cila është struktura e tyre?

- Acidet karboksilike janë përbërjet që kanë grupin funksionor karboksilik – COOH i përbërë nga grupi karbonilik – C = O dhe grupi alkoolik – OH. - C i këtij grupi ka hibridizim sp2. - Kanë veti acide. Në ujë rrisin përqëndrimin e joneve H3O+. R – COOH + H2O ↔ R – COO- + H3O+ - Janë acide më të fortë se alkoolet.

Kujdes! Acidet karboksilike janë acide më të fortë edhe se fenolet për shkak të ç’lokalizimit të dy çifteve elektronike. O ׀ O ⁄⁄ R – C - ↔ R – C - \ O׀ O Ngarkesa negative shpërndahet dhe protoni i hidrogjenit shkëputet më lehtë. Por, acidet karboksilikë mbeten në grupin e acideve të dobët.

Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit/es

Klasifikimi i acideve karboksilike

Sipas ngopshmërisë: 1. Acide të ngopur ose Acide Alkanoik CnH2nO2 ose CnH2n + 1COOH 2. Acide të pangopur a) Acide alkenoike CnH2n – 1COOH b) Acide alkinoike CnH2n – 3COOH Sipas numrit të grupeve – COOH: a) Acide monokarboksilike b) Acide dikarboksilike

Kujdes! Përveç acideve karboksilike alifatike (vargore) kemi edhe acide karboksilike aromatike që kanë grup – COOH të lidhur të cikli i benzenit p.sh. COOH ׀

82


Emërtimi i acideve karboksilike

- Gjendet vargu më i gjatë. - Numërimi i vargut nis te C i grupit – COOH. - Përcaktohen radikalet. Jepet emri: acid + radikal + pozicioni + rrënja +an + oik 3 2 1

p.sh. CH3 – CH – COOH ׀ CH3 acidi metil – 2, propanoik

Mbani mend! - Acidet që kanë dy grupe – COOH, si varg kryesor zgjidhet ai që i përfshin të dy grupet – COOH. Numërimi nis te C i atij grupi – COOH që ka më afër degëzimin. - Ata marrin prapashtesën dioik- p.sh. HOOC – COOH acidi etandiolik


Gatitja e acideve karboksilike

M1: Oksidimi i alkooleve parësor deri në fund O ⁄⁄ R – CH2 + (O) → R – C + H2O \ ׀ OH OH M2: Oksidimi i aldehideve O O ⁄⁄ ⁄⁄ R – C + (O) → R – C \ \ OH OH M3: Oksidimi i një hidrokarburi të pangopur alken ose alkin MnO-4

R – CH = CH – R' → R – COOH + HOOC – R' MnO-4 R – C ≡ C – R' → R – COOH + HOOC – R'

Mbani mend! Si agjent oksidues shërbejën K2Cr2O7, KMnO4. Jap shembuj.

Përforcimi. Përvijim i të menduarit Për një përvijim më të qartë të koncepteve, realizoj në klasë një detyrë bashkë me nxënësit. Shkruaj strukturën:

CH3 – CH – CH2 – COOH ׀ CH3

a) Emërtoni strukturën e dhënë. b) Si mund ta gatisni me të gjitha mënyrat? Detyrë shtëpie. Ushtrimi 4, faqe 94. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin në orën e mësimit; b. aftësitë shprehëse të qarta dhe përdorimin e saktë të fjalorit shkencor; c. saktësinë e përgjigjeve.

Tema 4.7. Vetitë fizike e kimike të acideve karboksilike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë vetitë fizike të acideve karboksilike; - të argumentojnë vetitë kimike të acideve karboksilike me anë të reaksioneve kimike; - të kryejnë njehsime në përcaktimin e formulës molekulare dhe në barazimet kimike.

83

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: dimerë, veti fizike, veti kimike. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim i ideve Punë individuale 5' Ndërtimi i njohurive Ditar dypjesësh Nxitja për të përsosur të shkruarit

dhe ndërtimi i shprehive studimore Punë në grup 30'

Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimi Gjatë kësaj faze paraqes në tabelë konceptin “Acide karboksilike” dhe u kërkoj nxënësve të shprehin çfarë dinë për acidet karboksilike. Të gjitha mendimet e tyre i paraqes në tabelë.

gr. funksionor – COOH përftohen nga oksidimi C i grupit COOH ka hibridizim sp2 i alkoleve dhe aldehideve në ujë rrisin përqëndrimin e joneve H3O+, të ngopur pra veti acide të pangopur Ndërtimi i njohurive. Ditar dypjesësh - Ndaj klasën në grupe me nga 5 nxënës. - Përgatis fletë pune që ka një pyetje dhe kërkoj komentin nga nxënësit. - Nxënësit plotësojnë kolonën “Komente” me njohuritë e marra nga teksti. - Në fund mendimet e nxënësve të grupeve të ndryshëm, pasi diskutohen dhe përpunohen më tej, paraqiten në tabelë. Fletët e punës janë si më poshtë:

Pyetja Komenti i nxënësve Vetitë fizike të acideve karboksilike

- Molekulat e acideve karboksilike formojnë lidhje hidrogjenore. Dy molekula acidi lidhen me njëra tjetrën me dy lidhje hidrogjenore duke formuar dimerë: O – – – – H – O ⁄⁄ \\ R – C C – R \ ⁄⁄ O – H – – – – O - Pikat e vlimit të acideve janë më të larta se pika e vlimit të ujit për shkak të: a. dimerizimit b. rritjes së madhësisë së molekulave - Për shkak të dimerizimit treten dhe në tretësiar jopolarë. Acidet me 1-5 atome karboni treten në ujë. Me rritjen e masës molare, tretshmëria në ujë zvogëlohet për shkak të rritjes së radikalit hidrofob.

Pyetja Komenti i nxënësve

- Janë acide të dobët. Në ujë shpërbashkohen pjesërisht p.sh. CH3COOH + H2O ↔ CH3COO- + H3O+

Acidet karboksilike

84

Vetitë kimike të acideve karboksilike

- Veprojnë me metalet aktivë (Na, Mg, Zn etj.) duke dhënë kripëra dhe duke çliruar hidrogjen 2CH3COOH + Mg → (CH3COO)2Mg + H2 - Veprojnë me bazat duke dhënë reaksione asnjanjësimi CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2O - Veprojnë me karbonatet dhe hidrogjen karbonatet (reaksion testimi) 2CH3COOH + Na2CO3 → 2CH3COONa + H2O + CO2 CH3COOH + NaHCO3 → CH3COONa + H2O + CO2 - Veprojnë me amoniakun njësoj si acidet inorganike CH3COOH + NH3 → CH3COONH4

Përforcimi. Tryezë rrethore - Vazhdoj punën me grupet e nxënësve. Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë i pari. - Nxënësi i parë shkruan në një letër formulën e një acidi karboksilik, p.sh. acidi prapanoik dhe, më pas, e palos letrën dhe ia jep shokut pasardhës, i cili në pjesën e palosur do të shkruajë veti fizike ose kimike. - Nxënësi i dytë paraqet, p.sh. strukturën e dimerit, ku tregohen lidhjet hidrogjenore. - Nxënësi i tretë shkruan një reaksion që shpreh vetitë kimike e kështu me radhë, deri te nxënësi i fundit, i cili hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e paraqitura. Detyrë. Këtë detyrë mësuesi/ja e realizon bashkë me nxënësit. Gjatë djegies së 7,4g të një acidi karboksilik përftohen 13,2g gaz karbonik dhe 5,4g ujë. Gjeni fromulën empirike dhe molekulare të këtij acidi, nëse masa molare e tij është 74. Reaksioni i djegies: CxHyOz + O2 → CO2 + H2O Nga ligji i ruajtjes së masës, sasia e C dhe H të acidit pas djegies ndodhet përkatësisht te CO2 dhe H2O. = = x = 3,6g C x = 0,6 H nC = = nH = = nC = 0,3 mol atome C nH = 0,6 mol atome H Masa e oksigjenit që ndodhet tek acidi: mO = 7,4 – (3,6 + 0,6) = 3,2g nO = mo = 3,2 Aro 16 nO = 0,2 mol atome O Formula empirike e acidit: C3H6O2 me masë molare M = 3 · ArC + 6 · ArH + 2ArO = 3 · 12 + 6 · 1 + 2 · 16 M = 74g/mol Pra, formula empirike përfaqëson dhe formulën molekulare të acidit. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. për të përshkruar vetitë fizike të acideve karboksilike; b. për të krahasuar vetitë e acideve me ato të alkooleve dhe fenolëve; c. për saktësinë e shkrimit të barazimeve kimike; ç. për saktësinë dhe idetë origjinale në njehsimin e formulave empirike dhe molekulare të acideve.

44g CO2 (1 mol) 12g C 13, 2g CO2 x

18g H2O (1mol) 2g H 5,4g H2O x

mC 3,6 mH 0,6

ArC 12 ArH 1

85

Tema 4.8. Esteret: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë ç’janë esteret, si janë ndërtuar; - të emërtojnë esteret; - të interpretojnë sintezën e estereve si rrjedhës të acideve karboksilike; - të argumentojnë hidrolizën e estereve si proces që çon ne formimin e sapuneve.

Mjetet dhe materialet: teksti, kub kartoni Konceptet kryesore: ester, hidrolizë, sapunifikim. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha


Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Grupe me nga 3-5 nxënës 30' Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze bëj një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit duke dhënë ç’ështjet më të rëndësishme. Kështu, trajtoj: - Ç’janë esteret dhe nga cilët elemente përbëhen ato? - Si është e ndërtuar pjesa karakteristike e strukturës së tyre (grupi funksionor) dhe si ndikon në vetitë e tyre? - Shkruaj strukturën e disa estereve dhe emrin përkatës, emri i përgjithshëm për esteret e ngopur është: Alkanoat + akili ↓ ↓ emri i ac. karboksilik + oat emri i radikalit të alkoolit Për shembull: O O ⁄⁄ ⁄⁄ H – C CH3 – C \ \ O – CH2 – CH3 O – CH – CH3 ׀ CH3 metanoat etili etanoat izopropili - Jap reaksionin e përgjithshëm të gatitjes së estereve. O O ׀׀ ׀׀ R – C – CO + HO - R' ↔ R – C – O – R' + H2O H

2SO

4

Ac. karboksilik Alkooli Esteri - Në fund të kësaj faze shkruaj në tabelë reaksionet e hidrolizës së estereve.

R - COOR' + H2O ↔ R – COOH + R' – OH R - COOR' + NAOH → R – COONA + R' – OH (reaksion sapunifikimi)

- Shkruaj në tabelë strukturat e disa etereve që do të merren në studim nga nxënësit në fazat e tjera.

86

Ndërtimi i njohurive. Kubimi Ndaj klasën në grupe me nga 3-5 nxënës dhe secilit grup i shpërndaj nga një kub kartoni, në gjashtë faqet e të cilit janë shkruar këto fjalë: • Përshkruaje • Përftoje • Shoqëroje • Analizoje • Zbatoje • Argumentoje Nxënësit në fletore u japin përgjigje kërkesave të kubit. Përshkruaje. Për këtë kërkesë duhet të marrin shembull një ester dhe ta përshkruajnë atë p.sh. O ׀׀ CH3 – CH2 – C – O CH3 O ׀׀ ka elementet karbon dhe oksigjen, përmban një grup karbonilik; – C – dhe një lidhje eterore C – O – C. Përftoje. Në këtë rast nxënësit japin reaksionin e gatitjes së esterit duke u nisur nga acidi propanoik dhe metanoli. Nxënësit orientohen nga reaksioni i përgjithshëm i gatitjes së estereve i cili është shkruajtur në tabelë O O ׀׀ ׀׀ CH3 – CH2 – C – OH + HO – CH3 ↔ CH3 – CH2 – C – O – CH3 + H2O H2

SO4

Shoqëroje. Në këtë pikë nxënësit duhet të shkruajnë çfarë ju vjen në mendje kur shohin strukturën e esterit. P.sh., mund të shkruajmë që ju vijnë në mendje acidet karboksilike, për shkak të ngjashmërisë që ka grupi funksionor i acideve me atë të etereve. Duke u nisur nga formulat e përgjithshme se esteret janë izomerë me acidet karboksilike (formula CnH2nO2). Zbatoje. Në këtë pikë duke u nisur nga strukturat e estereve, të shkruara në tabele (në fazën e parashikimit) mund të shkruajmë emrat sistematikë të tyre. Emërtohet në fillim pjesa e acidit duke i shtuar prapashtesën-oat dhe pastaj emri i radikalit alkilik që vjen nga alkooli p.sh. CH3 – CH2 – COOCH3

propanoat metili

Analizoje. Nxënësit analizojnë vetitë kimike estereve. • Meqenëse esterikimi është reaksion i prapësueshëm, esteret u nënshtohen hidrolizës në prani të acideve të forta: H

2SO

4 CH3 – CH2 – COOCH3 + H2O ↔ CH3 – CH2 – COOH + CH3OH ac. propanoik metanol

• Reaksion sapunifikimi CH3 – CH2 – COOCH3 + NaOH → CH3 – CH2 – COONa + CH3OH propanoat natriumi metanol

Argumentoje. Në këtë fazë nxënësit argumentojnë pse eteret kanë pika vlimi më të ulëta se acidet karboksilike me të njëjtën masë molekulare. Kjo ndodh për shkak të mungesës së H të lidhur me oksigjenin te molekulat e estereve, pra, i mungesës së lidhjeve hidrogjenore. Përforcimi. Ditari dypjesësh Paraqes në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme. Majtas shkruaj pjesët që tërheqin më shumë vëmendjen e nxënësve. Kolona “Komente” plotësohet nga nxënësit, me sugjerimet që sapo morën.

87

Të dhëna për esteret Komente Struktura

O ׀׀ R – C – O – R' → rrjedhës të acideve karboksilike

Emërtimi

R – COO – R' alkanoat alkili

Gatitja Acid karboksilik + alkool ↔ ester + ujë Vetitë fizike Kanë pika vlimi më të ulëta se acidet karboksilike me masë molare të njëjta (nuk formojnë

lidhje hidrogjenore) Vetitë kimike • Hidroliza

• Sapunifikimi Detyrë. Shkruani formulat e strukturës dhe emërtoni të gjitha esteret izomere me formulë C4H8O2. a) Shkruani reaksionet e gatitjes së njërit prej izomerëve. b) Shkruani reaksionin e sapunifikimit të një tjetri. a) Molekula e esterit është e ndërtuar nga dy pjesë, pjesa e acidit dhe pjesa e alkoolit. Izomerët:

HCOO – CH2 – CH2 – CH3 metanoat propili

HCOO – CH – CH3 metanoat izopropili ׀

CH3 CH3 – COO – CH2 – CH3 etanoat etili CH3 – CH2 – COO – CH3 propanoat metili

b) Gatitja e metanoat izopropilit H2

SO4

HCOOH + CH3 – CH – CH3 ↔ HCOO – CH – CH3 + H2O ׀ ׀ OH CH3 ac. metanoik propanol – 2 Reaksioni i sapunifikimit c) HCOO – CH2 – CH2 – CH3 + NaOH → HCOONa + CH3 – CH2 – CH2 ׀ OH Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aftësinë për të shkruar strukturat e estereve dhe për t’I emërtuar ato; b. aftësinë për të parashikuar produktet në reaksionet e gatitjes dhe vetive të estereve.

Tema 4.9. Aminat: Gatitja dhe vetitë. Klasifikimi i aminave dhe emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë aminat i rrjedhëse të amoniakut; - të klasifikojnë aminat në parësore, dytësore dhe tretësore; - të emërtojnë sipas IUPAC-ut përfaqësues të aminave deri në 7 atome karboni; - të argumentojnë vetitë e aminave në bazë të strukturës së grupit funksionor.

88

Mjetet dhe materialet: teksti, Koncepte kryesore: amina, amina alifatike, amina aromatike, lidhje hidrogjenore, veti bazike. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Diskutojmë së bashku Ndërtimi i shprehive studimore Punë me klasën 5'

Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD)

Nxit të lexuarit ndërveprues Punë me grupe 30'

Përforcimi Harta e koncepteve Paraqitje grafike e informacionit Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutojmë së bashku Kërkoj nga nxënësit të paraqesin strukturën e Luisit për amoniakun (NH3). Cila është gjeometria e saj? Nxënësi paraqet strukturën e Luisit: H ׀

H – N: ׀ H Molekula e NH3 ka formën e piramidës me bazë trekëndore. Mësuesi/ja: Duke pasur parasysh teorinë e Brendshted-Lourit për acidet dhe bazat, çfarë mund të themi për vetitë e amoniakut? Nxënësi: Meqenëse, azoti ka çift elektronik të lirë ai mund të marrë protone, pra, amoniaku ka veti bazike. Mësuesi/ja: Në qoftë se në strukturën e NH3 zëvendësojmë me radhë hidrogjenet me radikale alkilike, çfarë strukturash përftohen? A ruhet karakteri bazik? Nxënësi: Përftohen tri struktura: H H R3 ׀ ׀ ׀ R1 – N: R1 – N: R1 – N: ׀ ׀ ׀ H R2 R2 Përderisa, azoti e ruan çiftin vetjak të elektroneve, karakteri bazik ruhet. Mësuesi/ja: Tri strukturat e paraqitura përfaqësojnë aminat përkatësisht: aminat parësore, dytësore, tretësore, studimin e të cilave do të synojë mësimi i sotëm. Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar VLD Në këtë fazë ndaj klasën në katër grupe të mëdha, ku secilit grup i caktoj një paragraf të mësimit për të lexuar dhe për t’iu përgjigjur pyetjeve të hartuara. Grupi i parë: Klasifikimi dhe emërtimi i aminave. Grupi i dytë: Gatitja e aminave. Grupi i tretë: Vetitë fizike. Grupi i katërt: Vetitë kimike. Një ose më shumë përfaqësues nga secili grup japin përgjigjet për pyetjet e parashtruara. Mësuesi/ja: Ku bazohet klasifikimi i aminave? Nxënësi: Klasifikimi i aminave bazohet tek: a. numri i radikaleve që lidhet tek azoti. Kështu kemi:

89

- amina parësore - amina dytësore - amina tretësore

b. lloji i radikalit që lidhet tek azoti. Kemi: - amina alifatike - amina aromatike kur tek azoti është lidhur një radikal aromatik.

Mësuesi/ja: Si emërtohen aminat? Nxënësi: Emërtimi i vjetër: emrat e radikaleve sipas madhësisë dhe në fund shtojmë emrin aminë. CH3 – CH2 – CH2 – NH2 CH3 – CH2 – NH – CH2 – CH3 CH3 – CH2 – NH – CH3 propilaminë dietilaminë metil, propilaminë Emërtimi sistematik: Ndiqen rregullat.

a. vargu më i gjatë karbonik b. numërimi nga grupi aminik më afër c. përcaktoj radikalet dhe pozicionet e tyre ç. thuhet emri i radikalit + pozicioni + amino + pozicioni + alkan

CH3 – CH2 – CH – CH2 – NH2 CH3 – NH – CH – CH3 CH3 – CH2 – CH2 – N – CH3 ׀ ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 metil-2 amino-1 butan N – metil amino – 2 propan N,N – dimetil amino – 1 propan Në këtë moment shkruaj në tabelë amina të ndryshme dhe kërkoj emërtimin e tyre. Mësuesi/ja: Cilat janë disa nga mënyrat e gatitjes së aminave? Nxënësi: Mënyra e parë: rrjedhës të halogjenuar të alkaneve me amoniak (në dy stade)

- Stadi i parë: R – X + NH3 → R – NH+3X-

- Stadi i dytë: R – NH+3X- + NH3 → R – NH2 + NH4X

Mënyra e dytë: reduktimi me hidrogjen i nitriteve në prani të katalizatorit Pd R – CN + 2H2 → R – CH2 – NH2 Mënyra e tretë (për aminat aromatike): reduktimi i nitropërbërjeve

C6H5 – NO2 + 3H2 → C6H5 – NH2 + 2H2O Mësuesi/ja: Nga mësimi që lexuat, a mund të rendisni disa veti fizike të aminave? Nxënësi: Vetitë e aminave: - kanë gjendje agregate të ndryshme, në varësi të masës molare; - me rritjen e masës molare rriten dhe temperaturat e vlimit; - pikat e vlimit të tyre janë më të larta se ato të hidrokarbureve me masë molare të përafërt. Kjo ndodh për shkak të lidhjeve hidrogjenore që ato formojnë; - aminat me masë molare të vogël janë të tretshme në ujë, por tretshmëria rritet me rritjen e numrit të atomeve të C. Mësuesi/ja: Si mund t’i radhisim aminat (parësore, dytësore dhe tretësore) me masë molare të njëjtë, sipas rritjes së temperaturës të vlimit? Nxënësi: aminat tretësore ‹ aminat dytësore ‹ aminat parësore. Aminat tretësore s’formojnë lidhje hidrogjenore, kurse aminat parësore formojnë një numër më të madh lidhjesh hidrogjenore. Mësuesi/ja: Argumentoni duke u bazuar te struktura e grupit funksionor, pse aminat shfaqin veti bazike.

90

Nxënësi: Për shkak të çiftit të elektroneve të atomit të azotit me anë të të cilit tërheq protonin e hidrogjenit. Kështu, kur hidhen në ujë, aminat rrisin përqendrimin e joneve – OH, duke formuar tretësira bazike. . . R – NH2 + HOH → R – NH3

+ + OH-

← - Duke pasur veti bazike ato veprojnë me acidet dhe formojnë kripëra R – NH2 + HCl → R – NH+

3 + Cl- Kripërat që formohen kanë strukturë tetraedrike, në qendër të tetraedrit ndodhet atomi i azotit. Përforcimi. Harta e koncepteve - Të katër grupeve u jap detyrë të modelojnë një hartë koncepti mbi aminat. - Në qendër të fletës të vendosim fjalën Amina dhe rreth saj fjalët që lidhen me të. R – X + 2NH3 → R – NH2 + NH4X gjendje të ndryshme agregate veti bazike R – NH2 + H2O → R – NH+3 + OH- treten në ujë por me rritjen veprojnë me acidet e masës molare R – NH2 + HCl → R – NH+3 + Cl- tretshmëria zvogëlohet kanë pika vlimi më të larta se hidrokarbure sipas llojit të radikalit sipas numrit të radikaleve të lidhura tek azoti: amina alifatike amina aromatike parësore dytësore tretësore R' – NH2 C6H5–NH2 R’ – NH2 R2 – NH – R' R' – N – R2 ׀ R3

Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. aftësinë për emërtimin e aminave të ndryshme; b. saktësinë në mënyrën e të shkruarit të reaksioneve; c. aftësinë për të argumentuar saktë dhe me fjalor shkencor vetitë e aminave.

Tema 4.10. Punë praktike. Modelimi i grupeve funksionore. Ndërtimi i grupeve funksionore të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike dhe aminave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të modelojnë grupe të ndryshme funksionore të studiuara gjatë kapitullit; - të realizojnë stimulime përmes kompjuterit të grupeve funksionore; - të interpretojnë nëpërmjet stimulimit në kompjuter kalimi nga një grup funksionor në një tjetër.

Mjetet dhe materialet: teksti,

Vetitë fizike

Aminat

Klasifikimi

Vetitë kimike

Gatitja

91

Konceptet kryesore: grup funksionor Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhja e strukturuar

e shënimeve Paraqitje grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 5'

Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Punë në grupe 30' Përforcimi Organizues grafik Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhja e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze zhvilloj një përmbledhje shumë të shpejtë mbi strukturat grupeve funksionore të klasave të ndryshme të përbërjeve organike dhe mënyrën se si do të zhvillohet puna praktike. Duke përdorur plastelinë ose toptha dhe shkopinj, ndërtoj strukturën e grupit karboksil të acidit etanoik. - Përdor ngjyra të ndryshme për të dalluar atomet e hidrogjenit, karbonit, oksigjenit. - Bashkoj topthat që atomet e ndryshme me anë të shkopinjve duke respektuar këndet e lidhjes dhe llojin e lidhjes. - Pasi ndërtoj grupin funksionor e lidh me radikalin e metilit duke formuar acidin etanoik H O ⁄⁄ ׀ H – C – C \ ׀ H OH - Udhëzoj nxënësit të vazhdojnë me ndërtimin e molekulave e metanolit, eterit dimetilik, metanolit, propanon metanoat metilit, metil aminës. - U kërkoj nxënësve që, përveç modeleve me plastelinë, të ndërtojnë në kompjuter me animim grupet funksionore të mësipërme dhe të realizojnë kalimin nga njëri grup funksionor te një tjetër, p.sh.: nga alkoolet tek aldehidet. Ndërtimi i njohurive. Kubimi Pasi nxënësit kanë marrë informacionin e nevojshëm, fillojnë punën e pavarur me grupe me nga 3-5 nxënës për ndërtimin e strukturave të grupeve funksionore. Strukturat e grupeve funksionore duhet të jenë sipas kësaj paraqitje dhe, nxënësit të cilët i kanë ndërtuar ato, mund t’i paraqesin përpara klasës.

STRUKTURAT E GRUPEVE FUNKSIONORE SHOQËRUAR ME PËRBËRJET PËRKATËSE Grupi alkoolik etanol –OH C2H5OH

Grupi aldehidik metanal O O ⁄⁄ ⁄⁄ C H – C \ \ OH OH

Lidhja eterore eteri dimetilik O CH3 – O – CH3

⁄ \ C C

Grupi aminik metilaminë –NH2 CH3–NH2

92

Grupi ketonik propanon – C – CH3 – C – CH3 ׀׀ || O ׀׀ O

Grupi i etereve metanoat metili O O ⁄⁄ ⁄⁄ – C H – C \ \ O – O – CH3

Grupi karboksil acidi metanoik O O ⁄⁄ ⁄⁄ – C H – C \ \ O – H O – H

Grupi iminik dimetilamina – NH – CH3 – NH – CH3

Më pas nxënësit kalojnë plotësimin e kërkesave të tjera sipas renditjes në faqet e kubit. Kështu, në faqet e kubit të cilat nxënësit i kanë përpara është shkruar: Përshkruaje. Nxënësi përshkruan strukturat e grupeve funksionore që ka ndërtuar, si formën gjeometrike etj. Krahasoje. Nxënësi krahason ngjashmëritë dhe ndryshimet midis grupeve funksionore. Shoqëroje. Nxënësi shoqëron atë çfarë i shkon në mendje kur shikon këtë strukturë. Analizoje. Nxënësi analizon elementet, nga të cilat përbëhet grupi funksionor dhe lidhjet kimike që ndërtojnë grupet funksionore. Zbatoje. Nxënësi shpjegon përdorimin e këtyre përbërjeve. Argumentoje. Nxënësi, duke u nisur nga strukturat e grupeve, si edhe nga simulimet në kompjuter, argumentojnë pse kanë atë formë gjeometrike dhe si bëhet kalimi nga njëri grup funksionor te tjetri. Pasi jepen përgjigjet nga nxënësit, diskutohen nga grupet. Përforcimi. Organizues grafik U kërkoj nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme ku të pasqyrojnë karakteristikat kryesore të grupeve funksionore. Përbërja organike Grupi funksionor Struktura e përgjithshme Forma gjeometrike e

grupit funksionor Alkool - OH (hidroksid) R – O – H këndore Eter

lidhja eterore C – O – C

R – O – H

këndore

Aldehid

gr. aldehidik O ⁄⁄ – C \ H

O

⁄⁄ R – C \ H

trekëndore

Keton

gr. ketonik – C – || O

R – C – R’ || O

trekëndore

93

Ac. karboksilik

gr. karboksilik O ⁄⁄ – C \ OH

O ⁄⁄ R – C \ OH

trekëndore

Esteret O ⁄⁄ – C \ O –

O ⁄⁄ R – C \ O – R’

trekëndore

Aminat parësore

gr. aminik – NH2

R – NH2

piramidë

Aminat dytësore gr. iminik – NH –

R – NH – R' piramidë


a. aftësinë për të ndërtuar modelet e grupeve funksionore dhe përbërjeve përkatëse; b. aftësinë për të nxjerrë përfundime mbi strukturat hapësinore të grupeve funksionore; c. aftësinë për të interpretuar mënyrat e kalimit nga njëri grup funksionor tek tjetri.

Tema 4.11. Tryezë e rrumbullakët Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të listojnë grupet funksioneve të përbërjes organike me oksigjen; - të grupojnë sintezat dhe vetitë kimike karakteristike për këto përbërje; - të kryejnë njehsime me barazimet kimik të sintezave dhe vetive kimike.

Konceptet kryesore: grup funksionor, përbërje organike me oksigjen. Mjetet dhe materialet: teksti, tabelë e grupeve funksionore. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtarinë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Stuhi mendimesh Zhvillimi i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Shënime mbi shënime Nxitja për të përsosur të

shkruarit Grupe nxënësish 30'

Përforcimi Pyetje-përgjigje (pyetja sjell pyetjen)

Ndërtim i shprehjeve studimore

Grupe nxënësish 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimesh Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shënon në tabelë konceptin Përbërjet organike me oksigjen dhe u kërkon nxënësve të thonë klasat në bazë të grupeve funksionare që përfshihen në këto substanca.

acide karbokside

Përbërjet organike me oksigjen

alkoole

estere

aldehide fenole

etere

ketone

94

Kjo fazë përfundon pasi nxënësit shkruajnë në tabelë strukturën dhe emrin e grupit funksionor për secilën klasë. Ndërtimi i njohurive. Shënime mbi shënime Mësuesi/ja u cakton nxënësve që për çdo klasë të shënuar në tabelë të përsëriten njohuritë të shkruajnë reaksionet të sintetizojnë dhe vetitë kimike karakteristike. Për të realizuar me sukses këtë etapë. Klasa ndahet në dy grupe ku çdo grup të punojë me një klasë përkatëse në trajtën: Alkoolet: R- OH

1. Vetitë kimike 2. Rrugët e sintezës 3. Përdorimet e përfaqësuesve kryesorë (metanol, etanol, glikol, glicerinë etj.)

Fenolet: Ar – OH

1. Vetitë kimike 2. Rrugët e sintezës 3. Përdorimet e përfaqësuesve kryesorë

Kështu vazhdohet deri tek acidet karboksile dhe eteret, duke i ilustruar me reaksione kimike. Përforcimi. Pyetje-përgjigje Gjatë kësaj faze njohuritë e përsëritura mbi reaktivitetin dhe sintezat kryesore u kërkoj nxënësve t’i zbatojnë në trajtën e një ushtrimi me kalime të njëpasnjëshme nga njëra klasë në tjetrën. Shembull: Të kryhen kalimet nëpërmjet barazimeve kimike duke përcaktuar sintezën apo vetitë kimike përkatëse: Klor. 1- propan → propanol -1 → propen → propanol-2 → propanon → acid etanoik.

95

KREU V – BIOKIMIA Tema 5.1. Karbohidratet, ndërtimi dhe emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë ndërtimin e molekulave të karbohidrateve; - të klasifikojnë karbohidratet sipas

a. hidrolizës së tyre në tretësira acide b. grupeve funksionore c. numrit të atomeve të karbonit;

- të shkruajnë formulat molekulare dhe strukturore për glukozin dhe fruktozin. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: karbohidrat, aldoz, ketoz, monosakarid, oligassakarid, polisakarid. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Di/Dua të di/Mësova Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Di/Dua të di/Mësova Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 30' Përforcimi Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe të vogla 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Di/Dua të di/Mësova Ndërtoj në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme. Bashkëbisedoj me nxënësit për karbohidratet duke shfrytëzuar njohuritë që ata kanë nag biologjia. Mendimet e tyre në lidhje me këto koncepte i vendos në kolonën “Di”.

Di Dua të di Mësova • Karbohidratet ose sheqernat janë përbërje organike të nevojshme për organizmat e gjallë që sintetizohen te bimët gjatë fotosintezës. • Ndërtohen nga elementet C, O, H në raportin Cn(H2O)n. • Shërbejnë si rezervë energjie. • Klasifikohen në: - monosakaride - oligosakaride - polisakaride • Disa përfaqësues: glukoza, riboza, dezoksiriboza, amidoni.

Ndërtimi i njohurive. Di/Dua të di/Mësova Pasi plotësoj kolonën Di para nxënësve shtroj pyetjen: Çfarë doni të dini më tepër për karbohidratet? Duke diskutuar, së bashku plotësojmë kolonën “Dua të di”.

Di Dua të di Mësova • Karbohidratet ose sheqernat janë përbërje organike të nevojshme për organizmat e gjallë që sintetizohen te bimët gjatë fotosintezës.

• A ka mënyra të tjera të klasifikimit të karbohidrateve? • Nëse po, në ç’kritere bazohen këto klasifikime?

96

• Ndërtohen nga elementet C, O, H në raportin Cn(H2O)n. • Shërbejnë si rezervë energjie. • Klasifikohen në: - monosakaride - oligosakaride - polisakaride • Disa përfaqësues: glukoza, riboza, dezoksiriboza, amidoni.

• Ç’grup funksionor kanë karbohidratet? • Ç’veti paraqesin? • Si emërtohen?

U kërkoj nxënësve, që duke lexuar me kujdes tekstin në mënyrë individuale ose në dyshe, të plotësojnë kolonën e tretë “Mësova”. Orientoj nxënësit që në dhënien e përgjigjeve të bazohen në pyetjet e hartuara në tabelë. Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë në kolonën “Mësova”. Në fund tabela duhet të ketë këtë pamje:

Di Dua të di Mësova • Karbohidratet ose sheqernat janë përbërje organike të nevojshme për organizmat e gjallë që sintetizohen te bimët gjatë fotosintezës. • Ndërtohen nga elementet C, O, H në raportin Cn(H2O)n. • Shërbejnë si rezervë energjie. • Klasifikohen në: - monosakaride - oligosakaride - polisakaride • Disa përfaqësues: glukoza, riboza, dezoksiriboza, amidoni.

• A ka mënyra të tjera të klasifikimit të karbohidrateve? Nëse po, në ç’kritere bazohen këto klasifikime? • Ç’grup funksionor kanë karbohidratet? • Ç’veti paraqesin?

Mënyrat e klasifikimit Mënyra e parë: sipas hidrolizës në tretësira acide kemi: a. monosakaride (nuk hidrolizohen) b. oligosakaride (me hidrolisë jep 2-10 monosakaride) c. polisakaride (me hidrolizë jep më shumë se 10 molekula monosakaride). Mënyra e dytë: sipas grupeve funksionore: a. aldozë → krahas grupeve – OH kanë edhe grup aldehidik b. ketoze → krahas grupeve – OH kanë edhe grupe ketonik. Mënyra e tretë: sipas numrave të C që ka një monosakarid: a. trioze → me 3 atome C b. tetroze → me 4 atome C c. pentoze → me 5 atome C d. nekroze → me 6 atome C Vetitë • Shfaqin veti të ngjashme me aldehidet dhe ketonet. Ndonjëherë sillen sikur nuk e përmbajnë grupin karbonilik për shkak të shndërrimit me tautomeri të formave lineare në ciklike p.sh. për glukozin H O CH2OH 1\ ⁄⁄ 5| O C H | 2| tautomeri | H |H H – C – OH 4| |1 3| OH OH H OH HO – C – H |3 |2 4| H OH H – C – OH 5| H – C – OH 6| CH2OH • Format tautomere janë në ekuilibër prandaj glukozi shfaq veti reduktuese. • Shfaq dy izomeri ciklikë: - izomeri α-glukoz kur – OH e karbonit 1 ndodhet poshtë ciklit - izomeri β-glukoz kur – OH e karbonit 1 formohet sipër ciklit.

97

• Si emërtohen? Emërtimi Për emërtimin e monosakarideve mbahen parsysh tre faktorë: 1. numri i atomeve të karbonit 2. lokalizmi i grupit karbonil 3. kiraliteti i molekulës

Përforcimi. Hartë koncepti Gjatë kësaj faze u kërkoj nxënësve që duke punuar në dyshe të modelojnë një hartë koncepti për karbohidratet. Më pas një nxënës e paraqet këtë hartë në tabelë. sipas grupit funksionor: sipas numrit të C: aldoz ketoz trioz tetroz pentoz hektoz Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin e nxënësit në punën në grup dhe mënyrë individuale; b. pjesëmarrjen aktive në diskutim, interpretim; c. saktësinë në dhënien e përgjigjeve.

Tema 5.2. Vlerat dhe përdorimi i karbohidrateve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë rolin e karbohidrateve në organizmat e gjallë; - të krahasojnë strukturat e molekulave të monosakarideve më të përdorshme si glukozi dhe fruktozi; - të shpjegojnë ndërtimin e disakarideve dhe polisakarideve më të përdorshme; - të ndërtojnë një dietë për sasinë dhe llojin e karbohidratveve që mund të përdorin duke u bazuar në vlerat ushqyese të tyre.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: monosakaride, glukoz, fruktoz, sakaroz, maltoz, laktoz, amidon, amiloz, amilopektinë, celuloza. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm në

tryezë të rrumbullakët Zhvillimi i fjalorit Punë me grupe 5'

Ndërtimi i njohurive Mendo/puno/shkëmbe mendime në dyshe

Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit

Punë në grupe 30'

Përforcimi Shikim i shpejtë/Empatia Nxitja e diskutimit Puën individuale 10'

përbërje organike me formulë CnH2nOn

Karbohidratet

kanë një grup aldehidik ose ketonik dhe disa grupe hidroksid

Polisakaride Monosakaride

rezervë energjie

Olisakaride

98

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Alfabeti i njëpasnjëshëm në tryesë të rrumbullakët Ndaj klasën në gupe dhe çdo grupi i jap një kopje të pashkruar të tabels së alfabetit të njëpasnjëshëm të tryezës së rrumbullakët. Nxënësve u shpjegoj që për çdo shkronjë të japin një fjalë lidhur me temën e mësimit. Sipas grupeve ata shkëmbejnë fjalët e gjetura me njëri-tjertin duke plotësuar tabelën. A Amidon aldoz amilozë amilopektinë

B Buka

C Celuloza

Ç

D Disakarid drithëra diabet

DH

E

Ë Ëmbël (shije)

F Fruktoz fruta fibra

G Glukozi glikogjen

GJ H

I Izomerë

J K Karbohidrate

L Laktoza

LL M Monosaka-ride maltoz

N Niseshte

NJ O Oligosaka-ride orizi

P Polisakaride patate

Q Qumësht

R Rezervë energjie

RR

S Sakaroz

SH Sheqeri invert

T

TH Thjerrëza

U

V Vlera ushqyese Veti reduktuese

X XH Y Z ZH

Ndërtimi i njohurive. Mendo/puno/shkëmbe mendime në dyshe Organizoj nxënësit në dyshe. Secilës dyshe u jap nga një fletë pune dhe secila fletë pune përmban një pyetje. Nxënësit, duke punuar me tekstin dhe duke u bazuar në njohuritë e mësimit të kaluar, japin përgjigjet përkatëse. Në fund, nxënës të ndryshëm paraqesin punët e tyre. Dyshja e parë

Pyetja Përgjigjja Roli i karbohidrateve në organizmat e gjallë

• lëndë djegëse për metabolizmin qelizor; • burim kryesor energjie për gjallesat. Gjatë metabolizmit i shpërbëjnë karbohidratet për të përftuar energji C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + energji • shërbejnë si elemente të formimit të strukturave, si kitina tëk kafshët dhe celuloza te bimët; • të rëndësishme në proceset jetësore të gjallesave si shumëzim, enët e gjakut dhe funksionimin e sistemit imunitar; • te bimët formohen gjatë procesit të fotosintezës 6CO2 + 6H2O + energji diellore → C6H12O6 + 6O2 • monosakaridet shndërrohen në rezerva energjie në formën e amidonit ose glikogjenit.

99

Dyshja e dytë Pyetja Përgjigja

Ndërtimi dhe roli i monosakarideve glukoz dhe frutoz

Glukozi sheqeri i rrushit: - është aldohekzoz me formulë C6H12O6; - subsatncë e bardhë kristalore e tretshme në ujë; - gjendet tek fruta, mjalti dhe perimet, gjendet dhe në gjak por kur sasia e tij në gjak është më shumë se 0,12% shfaqet sëmundja e diabetit; - burimi më i rëndësishëm i energjisë; - në rast të aktivitetit fizik, glikogjeni (sheqeri i mëlçisë) shndërrohet në glukoz që ushqen muskujt. Fruktozi ose sheqeri i frutave: - është ketohekzoz me formulë C6H12O6; - lëndë kristalore shumë hidroskopike; - ka shije 2 herë më të ëmbël se glukozi; - është izomeri me glukozin, kanë të njëjtën formulë molekulare por strukturë të ndryshme pra dhe veti kimike të ndryshme.

Dyshja e tretë

Pyetja Përgjigja Ndërtimi dhe roli i oligosakarideve si sakaroz, maltoz, laktoz

Oligosakaridet më të rëndësishme janë disakaridet të formuara nga 2 molekula monosakaridesh. Sakarozi: C12H22O11 - disakarid i formuar nga α-glukozi dhe fruktozi duke larguar një molekulë H2O nga dy hidroksidet e dy grupeve karboksilike të glukozit dhe fruktozat; CH2OH | O O H | CH2OH H | H |H | | | OH H | | H OH | OH | | –– O –– | | CH2OH | | | | H OH OH H - për arsyen e mësipërme, sakarozi nuk shfaq veti reduktuese; - sakarozi hidrolizën duke dhënë sheqerin invert, ku sasia e glukozit është e barabartë me sasinë e fruktozat; - lëndë e bardhë kristalore që tretet në ujë; - shërben për gatitjen e ëmbëlsirave etj. Maltozi: C12H22O11 (sheqeri i drithërave) - disakarid i fromuar nga dy molekula α-glukoz CH2OH CH2OH | O | O H | H | | H | | | | OH H | | OH H | OH | | –– O –– | | OH | | | | H OH H OH - ka veti reduktuese; - lëndë kristalore e ëmbël.

100

Laktozi: sheqeri i qumështit CH2OH CH2OH | O | O OH | H | | H | | H | | OH H | O | OH H | H | | | | OH | | | | H OH H OH

Dyshja e katërt

Pyetja Përgjigja Ndërtimi dhe roli i polisakarideve si amidoni dhe celuloza

Amidoni: C6H10O5 (sheqeri rezervë i bimëve) - ndërtohet nga molekula α-glukozi të lidhur me lidhje α-glukozidike; - përbëhet nga një lëndë qendore që është amilozi dhe shtresa rrethuese e amilozit që është amilopektina; - përbërës i bukës dhe nënprodukteve të miellit; - shërben si lëndë e parë për gatitjen e etanolit përmes tharmimit. Celuloza: (C6H10O5)n - ndërtohet nga molekula β-glukoz; - në gjendje të pastër është përbërje me ndërtim fijezor, e bardhë, e patretshme në ujë; - shërben për ndërtimin e strukturave të drurëve; - luan rol të rëndësishëm në dietat ushqimore pasi përmban fibra; - shërben si lëndë e parë për gatitjen e metanolit, letrës etj.

Dyshja e pestë

Pyetja Përgjigja Vlerat ushqyese të karbohidrateve - janë burim i rëndësishëm energjie OBSH rekomandon që në dietën ushqimore

ditore, 55-75% e energjisë së nevojshme të sigurohet nga karbohidratet; - ndihmojnë për funksionimin e organizmit; - disa lloje karbohidratesh në formën e fibrave janë më të shëndetshme për organizmin.

Përforcimi. Shikim i shpejtë/Empatia Gjatë kësaj faze iu jap mundësinë nxënësve të vënë veten në rolin e karbohidrateve dhe të flasin për to. Orientoj nxënësit që fjalët duhet të fillojnë me “Unë jam glukozi.......”. Më pas nxënësit shkruajnë për rreth 4'. Shkrimi fillon dhe mbaron me komandën e mësuesi/jat. Në fund dëgjoj disa prej shkrimeve. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin dhe pjesëmarrjen e tyre në orën e mësimit; b. për kujtesën dhe saktësinë e dhënieve të përgjigjeve; c. për mprehtësinë, origjinalitetin në krijimet e tyre.

Tema 5.3. Lyrat, ndërtimi dhe emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të tregojnë ç’janë lyrat dhe karakteristikat e tyre; - të klasifikojnë lyrat sipas ngopshmërisë; - të argumentojnë ndërtimin e një trigliceridi përmes një reaksioni kimik.

101

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: lyra, lyra të lëngëta, të ngurta, trigliceridet, fotolipidet, acide yndyrore, skeleti karbonik hidrofob, koka hidrofilike. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Diskutim i njohurive

paraprake Diskutim i ideve Punë me klasën 5'

Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve

Paraqitje grafike e informacionit

Punë me grupe të mëdha nxënësish

30'

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore

Punë me grupe të vogla nxënësish

10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake Këtë fazë të orës së mësimit e organizoj në formën e një bashkëbisedimi në lidhje me njohuritë e marra më parë. Mësuesi/ja: Ç’janë acidet karboksilike? Nxënësi 1: Acidet karboksilike janë përbërje organike që kanë grup funksionor grupin karboksilik – COOH. Mësuesi/ja: Si klasifikohen ato? Nxënësi 2: Sipas ngopshmërisë ata klasifikohen në:

a. Acide të ngopur ose acide alkanoike b. Acide të pangopur → acide alkenoike

acide alkinoike Mësuesi/ja: Ç’janë esteret dhe si formohen ato? Nxënësi 3: Janë rrjedhës të acideve karboksilike që formohen nga bashkëveprimi i një acidi karboksilik me një alkool. Mësuesi/ja: A mund të shkruani reaksionin e përgjithshëm të gatitjes së estereve? Nxënësi 4 shkruan reaksionin në tabelë:

R – COOH + HO – R' R – COO – R' + H2O Mësuesi/ja: Ç’mund të themi për vetitë fizike të estereve? Nxënësi 4: Janë të patretshëm në ujë, por treten në tretës organikë. Kanë pika vlimi më të ulëta se acidet karboksilike, pasi mungojnë lidhjet hidrogjenore. Mësuesi/ja: Një grup i veçantë eteresh janë edhe lyrat te cilat do t’i studiojmë sot. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Ndaj klasën në grupe me nga 3-4 nxënës. Orientoj nxënësit që, duke punuar me tekstin, t’i sistemojnë njohuritë me anë të teknikës “Mbajtja e strukturuar e shënimeve”, e cila, në këtë rast, duhet të jetë e tipit shkak-pasojë. Ndaj tabelën në disa pjesë dhe në secilën prej tyre shtroj një pyetje të caktuar. Nxënësit, pasi lexojnë mësimin, plotësojnë me shënimet përkatëse.

Ç’janë acidet yndyrorë dhe si ndikojnë në vetitë e lyrave? • janë acide karboksilike vargore, që kanë zakonisht 12-24 atome karboni; • klasifikohen në:

Ç’janë lyrat dhe cilat janë karakteristikat e tyre? • janë estere të glicerinës (triol) me acide yndyrore; • të patretshme në ujë por treten në tretësa organikë; • në temperaturën e dhomës janë të lëngët • me origjinë bimore ose të ngurta me origjinë shtazore; • njihen ndryshe me emrin lipide ose gliceride.

102

a. acide yndyrore të ngopure, kur vargu karbonik nuk përmban lidhje dyfishe b. acide yndyror të pangopuar, kur vargu karbonik përmban 1-6 lidhje dyfishe; • lidhjet dyfishe kanë konfigurim cis dhe pengojnë “paketimin” e molekulës dhe ulin pikat e shkrirjes së lyrave. Si gatiten lyrat? Glicerinë (propantiol) + 3 molekula acide yndyrorë të njëjtë ose të ndryshëm. O O || || CH2 – OH HO – C – R CH2 – O – C – R O O || ׀ +H || ׀CH2 – OH + HO – C – R’ CH – O – C – R’ + 3H2O O O || ׀ || ׀CH2 – OH HO – C – R’’ CH2 – O – C – R’’ trigliceridi Si klasifikohen lyrat dhe si janë të ndërtuar? Mënyra e parë: sipas llojeve të acideve yndyrorë që marrin pjesë kemi: a. lyra të thjeshta kur të tre acidet yndyror janë të njëjtë b. lyra komplekse, kur acidet yndyror janë të ndryshëm. Mënyra e dytë: sipas ngopshëmrisë së acideve yndyrorë kemi: a. lyra të ngopura (dhjamrat) kanë acide të ngopur b. lyra të pangopur (vajrat) kanë acide yndyror të pangopur. Lyrat grupohen në dy klasa të mëdha: 1. trigliceridet = glicërinë + 3 ac. yndyror 2. fosfolipidet = glicerinë + 2 ac. yndyror + 1 grup fosfat Molekulat e lyrave kanë dy pjesë: skeleti karbonik hidrofob dhe koka hidrofilike. Si emërtohen lyrat? • Meqenëse lyrat janë estere ato emërtohen njësoj si esteret: emrit të acidit i shtohet prapashtesa at + glicerinë. • pasi acidet yndyrorë, krahas emrave sistematik përdoren edhe emrat trivialë p.sh. CH3 – (CH2)7 – CH = CH – (CH2)7 – COOH (C17H33COOH) Emri sistematik: ac. oktadeken – 9 oik Emri trivial: ac. oleik Jepet shembulli një treigliceridi CH2 – OOC – C17H33 ׀CH – OOC – C17H33 ׀CH2 – OOC – C17H33 trioleti i glicerinës

103

Përforcimi. Rishikimi në dyshe U jap nxënësve detyrë që të ndërtojnë një triglicerid nga esterifikimi i glicerinës me acidin palmitik, acidin stearik dhe acidin oleik dhe të diskutojnë për vetitë që paraqet ky triglicerid. Nxënësit lejohen të diskutojnë në dyshe për ushtrimin. Ftoj nxënësit në një diskutim të përbashkët për ushtrimin. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin në orën e mësimit; b. saktësinë e të shprehurit të mendimeve; c. saktësinë e shkrimit të strukturave të triglicerideve.

Tema 5.4. Vlerat dhe përdorimi i lyrave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të listojnë disa nga funksionet e lyrave në organizëm; - të shpjegojnë vlerat ushqyese dhe përdorimet e lyrave në jetën e përditshme; - të interpretojnë procesin e prodhimit të sapunëve si proces i hidrolizës së lyrave.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: trigliceride, fosfolipide, asteroide, sapun, omega – 3, omega – 6, kolesterol “i mirë”, kolesterol “i keq”. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Parashikim me terma paraprakë Zhvillim i fjalorit. Nxitja për të përsosur të shkruarin


Ndërtimi i njohurive Sistemi ndërveprues i shënimeve (INSERT)

Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe/në grup 30'

Përforcimi Ditari dy pjesësh Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe/në grup 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Zgjedh disa fjalë kyçe nga tema: lyra, trigliceride, fosfolipide, kolesterol, roli në organizëm, vlera ushqyese, përdorimi. Shkruaj në tabelë fjalët e mësipërme dhe u kërkoj nxënësve të përgatisin individualisht një krijim të shkurtër që përmban këto fjalë. U lë kohë nxënësve rreth 3-4 minuta e më pas kërkoj që disa prej tyre të lexojnë atë që shkruan. Ndërtimi i njohurive. Sistemi ndërveprues i shënimeve - INSERT Orientoj nxënësit që të lexojnë në dyshe mësimin duke vendosur shenjat e teknikës INSERT. Një “√” (kontrollo) në anë, nëse diçka që ata lexojnë e dinë ose mendojnë se e dinë. Një “+” (plus) nëse një pjesë e informacionit është i ri për ta. Një “-“ (minus) nëse një apo disa prej informacioneve që lexojën kundërshtojnë ose janë të ndryshme nag ato që mendojnë se dinë. Një “?” (pikëpyetje) nëse ka informacion që duhet të dinë më shumë rreth tij.

√ + - ? • Dy kategori shumë të rëndësishme të lyrave janë: trigliceridet (lyrat në përgjithësi) fosfolipidet

Një kategori shumë e rëndësishme e lyrave janë edhe steroidet. Steroidet Steroidet dhe hormonet shërbejnë si molekula sinjalizuese Margarina është produkt me bazë vajra të rafinuar. Ac. e pangopura ngopen me H2 dhe kthehen në trans-acide. Produkti pasurohet me ngjyra, vitaminë D.

Asteroidet nuk përmbajnë acide yndyrore. Gjatë ngopjes me H2, acidet e pangopur kthehen në trans-acide.

104

• Funksionet e lyrave: - në ndërtimin e membranave qelizore; - krijimin e rezervave të energjisë; - në ndërtimin e hormoneve me funksion homeostatik; - mbrojtës p.sh. nga dehidratimi. • Përdorimet: - vajrat për gatim përmbajnë acide të pangopura; - gjalpi, si ushqim përmban acide yndyrore të ngopura; - mangarina, produkt industrial me vlera dhe shije të ngjashme me gjalpin. Vlerat ushqyese: - janë të domosdoshme në dietën ushqimore ditore për rolin e madh që kanë në organizëm. Lyrat e ngopura, që vijnë nga mishi dhe bulmeti rrisin kolesterolin “e keq” (LDL). Lyrat e pangopura me origjinë bimore rrisin kolesterolin “e mirë” (HDL).

Vaji i lirit është lëndë e parë për prodhimin e bojës së vajit. Sapunët janë produkt i procesit të hidrolizës së lyrave në prni të NaOH. 20-35% e energjisë së përgjithshme që i nevojitet organizmit, duhet të vijë nga lyrat. Ac. e pangopura omega – 3 dhe omega – 6 luajnë rol të rëndësishëm në funksionet neurologjike. Ky emërtim bazohet tek pozicioni i lidhjes dyfishe duke u nisur nga fundi

A janë sapunët substanca organike? A ka lloje të tjerë sapunësh përveç sapunëve të natriumit? Cilat janë emërtimet sistematike të omega – 3 dhe omega – 6 ? Në cilat produkte ushqimore ndodhen me shumicë?

Pas leximit të pjesës, kalohet në diskutime në dyshe ose në grup. Pasi diskutohet në grup, bëhet një diskutim i hapur rreth informacionit të ri që u mësua, çështjeve të paqarta dhe pyetjeve që nuk morën përgjigje. Udhëzoj nxënësit të plotësojnë tabelën në një letër ose poster me shenjat e vendosura duke u mbështetur në fletën e plotësuar më parë. Rishikohet tabela. Vihet re se nxënësit rritin shkallën e të kuptuarit gjatë leximit. Përforcimi. Ditari dy pjesësh Në tabelë ndërtoj një ditar dypjesësh. Në anën e majtë shënoj çështjet kryesore të mësimit, në anën e djathtë nxënësit japin komentet e tyre. Nxënësit punojnë në dyshe për plotësimin e ditarit.

Pyetje Komenti i nxënësve 1. Cili është roli i lyrave në organizëm? • rezerva afatgjata të energjisë

• në ndërtimin e membranave qelizore • rol sintetizues dhe mbrojtës

2. Cilat janë kategoritë më të rëndësishme të lyrave?

• trigliceridet • fosfolipidet • steroidet

3. Përdorimet e lyrave në jetën e përditshme

• në gatim • si ushqim • prodhimin e sapunëve • prodhimin e bojës së vajit

CH2 – OOC – C17H35 C17H35COONa CH2 – OH ׀ ׀ CH – OOC – C17H33 + 3NaOH → C17H35COONa + CH – OH ׀ ׀ CH2 – OOC – C17H31 C17H35COONa CH2 – OH sapun glicerinë

CH3 – CH2 – CH = CH – CH2 – CH = CH – CH2 – CH = CH – (CH2)7 – COOH ω1 ω2 ω3 acid linolenik ose ω3

105

4. Vlerat ushqyese të lyrave • lyrat e pangopura rrisin kolesterolin e mirë ato të ngopura dhe trans rrisin kolesterolin e mirë • ω3 dhe ω6 të rëndësishëm pë funksionet neurologjike

5. Ç’janë sapunët? Si përftohen ata? • sapunët janë kripëra të Na ose K të acideve yndyrorë • përftohen gjatë hidrolizës së lyrave


a. për pjesëmarrjen dhe aktivizimin në orën e mësimit; b. për saktësinë dhe plotësimin e saktë të detyrave të dhëna.

Tema 5.5. Aminoacidet, ndërtimi i tyre. Lidhja peptidike. Klasifikimi i proteinave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termat: aminoacid, lidhje peptidike, proteinë, peptid; - të tregojnë rolin biologjik të aminoacideve dhe proteinave të ndërtuara prej tyre; - të shpjegojnë formimin e lidhjes peptidike nëpërmjet një reaksioni kimik; - të të argumentojnë vetitë e aminoacideve dhe proteinave në bazë të grupeve funksionore; - të klasifikojnë proteinat në bazë të strukturës së tyre.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: aminoacid, karbon kiral, lidhje peptidike, veti amfotere, peptid, proteinë. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Lapsat në mes Zhvillim i fjalorit Punë me klasën 5' Ndërtimi i njohurive Ditari dypjesësh Nxit ndërtimin e shprehive

të të shkruarit Punë me grupe 30'

Përforcimi Përvijim i koncepteve Ndërtim i shprehive studimore

Punë me dyshe 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lapsat në mes Ndaj klasën në grupe të vogla. Shkruaj në tabelë disa përfaqësues të aminoacideve. CH3 – CH – COOH CH3 – CH – CH – COOH CH2 – CH – COOH ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ NH2 CH3 NH2 NH2 Kërkoj nga nxënësit që duke shfrytëzuar njohuritë e mësimeve të mëparshme t’u përgjigjen pyetjeve: - Si emërtohen këto përbërje? - Rrethoni grupet funksionore. - Ç’kanë të përbashkët këto përbërje? Nxënësi 1 kërkon të thotë mendimin e tij dhe ngre lapsin. Ai nuk duhet të flasë, derisa të gjithë të tjerët të vendosin lapsat mbi tavolinë. Në momentin kur nxënësi nuk ka gjë për të thënë, thotë “pasë”, duke vendosur lapsin. Shkoj në çdo grup, zgjedh një laps dhe pyes të zotin e tij. Në këtë mënyrë grupet plotësojnë njëri-tjetrin. Ndërtimi i njohurive. Ditari dypjesësh Përgatis fletë punë për çdo grup. Fleta është e ndarë në mes me një vijë vertikale. Majtas shënohet pyetja, djathtas nxënësit do të plotësojnë kolonën “Komente” me njohuritë e marra nga teksti. Orientoj nxënësit të plotësojnë tabelën pas leximit me vëmendje të mësimit.

Ο

106

Pyetja Komenti i nxënësve Ç’janë aminoacidet? Si janë të ndërtuar ato?

• Janë përbërje organike, që në molekulë kanë elementet C, H, O, N. Në disa raste edhe S. • Kanë dy grupe funksionore: grupi karboksil (-COOH) të acideve grupi aminik (-NH2) të aminave. • Kanë një varg hidrokarburi (R), specifik për çdo amoniacid. • Aminoacidet më të përhapur janë α-aminoacide që grupin – NH2 e lidhin tek C që është i lidhur me grupin – COOH . • Karboni α është karbon kiral (ka të lidhur katër grupe të ndryshme) H O |α ⁄⁄ H2N – C – C | \ R OH


Vetitë kimike të aminoacideve. • Japin tretësira asnjanëse, pasi kanë një grup funksionor me veti bazike (- NH+3) dhe një grup funksionor me veti acide (- COO-) duke formuar përbërje kripore brenda molekulës. • Kanë veti amfotere: sillen njëkohësisht dhe si baza, dhe si acide pasi grupi karboksil (- COOH) vepron me bazat dhe grupi aminik (- NH2) vepron me acidet. • Molekulat e tyre mund të bashkohen me njëra-tjetrën duke formuar peptide ose proteina.


Ç’është lidhja peptidike? Si formohet ajo?

• Është lidhja – CO – NH – midis dy aminoacideve. • Formohet gjatë bashkimit të dy aminoacideve nga largimi i një molekule ujë midis grupit karboksil të një aminoacidi dhe grupit aminik të aminoacidit tjetër. O O O O ׀׀ ׀׀ ׀׀ ׀׀ H2N – CH – C – OH + H2N – CH – C – OH → H2N – CH – C – NH – CH – C – OH + H2O ׀ | ׀ ׀ R R’ R ↑ R’ lidhja peptidike


Cili është roli biologjik i aminoacideve dhe proteinave?

• Aminoacidet sigurojnë veprimtari jetësore normale të gjallesave, sepse duke pasur veti amofere, nuk lejojnë ndryshime të theksuara të PH-it në lëngjet qelizore. • Roli i proteinave: - në ndërtimin e citoplazmës dhe bërthamës së çdo qelize - enzimat (një kategori e rëndësishme e proteinave) ndihmojnë në zhvillimin e reaksioneve biologjike - janë mbartëse të tipareve gjenetike


Si klasifikohen proteinat? • Sipas strukturës hapësinore kemi: 1. strukturë parësore e proteinës → renditja e aminoacideve në një varg 2. strukturë dytësore e proteinës në dy forma: a. α-spiralja → vargu mbështillet në formën e një suste b. fletë e palosur – β Qëndrueshmëria e kësaj forme sigurohet nga lidhjet hidrogjenore. 3. struktura tretësore e proteinave → përdredhje e mëtejshme e strukturave dytësore, të cilat lindin nga bashkëveprimet midis grupeve R të mbetjeve të aminoacideve (globulinat) 4. struktura kuaternare → lidhet me numrin e vargjeve dhe mënyrën e organizmit

107

të tyre (shembull: hemoglobina) • Në bazë të strukturës kemi: 1. Haloproteina → të ndërtuara vetëm nga aminoacidet 2. Heteroproteinat → krahas aminoacideve përmbajnë të lidhur në varg edhe lëndë me natyrë joproteinike si: a. nukleoproteina → përmbajnë dhe acide nukleike b. fosfoproteide → përmbajnë edhe acid fosforik • Në bazë të vlerave ushqimore kemi: 1. proteina të plota ose fisnike që përmbajnë të teta aminoacidet e pazëvendësueshme, me origjinë kryesisht shtazore 2. proteina me vlerë jo të plotë, ku mungojnë disa aminoacide të pazëvendësueshëm me origjinë bimore.


Vetitë e proteinave • Ndryshe nga peptidet që kanë numër të reduktuar aminoacidesh, proteinat kanë 50-10000 mbetje aminoacidesh të lidhur në varg. • Kanë tretshmëri të ndryshme. Disa treten në ujë, disa në tretësira acidesh, disa në tretësira bazash ose kripërash. • Tretësirat e proteinave kanë veti kaloidale. • Temperaturat e larta, acidet, bazat dhe alkooli i denatyrojnë proteinat duke shkaktuar humbje të vetive biologjike. Denatyrimi mund të jetë i kthyeshëm ose i pakthyeshëm.

Përforcimi. Përvijim i koncepteve Për të përftuar një përvijim sa më të qartë të koncepteve, realizoj një detyrë bashkë me nxënësit. - Shkruani formulën e një polipeptidi të formuar nga tri molekula alaninë (acidi amino – 2 propaniok) - A i ruan vetitë amfotere peptidi? Argumentoni përgjigjen. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. gjetjen e saktë të koncepteve kryesore; b. përshkrimin e ndërtimit të aminoacideve, peptideve dhe proteinave; c. argumentimin e vetive të aminoacideve dhe proteinave; ç. klasifikimin e proteinave.

Tema 5.6. Punë laboratori. Hetimi dhe vetitë e proteinave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të aftësohen ne përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike; - të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit denatyrimin e proteinave; - të hetojnë në rrugë eksperimentale, praninë e lidhjeve dhe të proteinave nga burime natyrore.

Konceptet kryesore: proteina, lidhje peptidike, tretja e proteinave, denatyrimi i proteinave, reaksioni ksantoproteinor, reaksioni i biuretit. Mjetet dhe materialet: provëza, gota kimike, termometër, e bardhë veze, qumësht i skremuar, uthull, tretësirë NaOH - 10%, HClO4 - 1M, NH4CL - 1M, NaNO2 - 5%, HNO3 i përqendruar, metanol 95%, tretësirë CuSO4 - 0,1 M, HgCl2 - 0,1M, Pb(NO3) - 0,1 M. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Diskutim i ideve Punë me klasën 5' Ndërtimi i njohurive Role të specializuara në grup Ndërtim i shprehive studimore Punë me grupe 30' Përforcimi Përmbledhje e strukturuar Nxitja e diskutimit Punë individuale 10'

108

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi/ja: Ç’janë proteinat dhe cilat janë vetitë e tyre? Nxënësi 1: Proteinat janë polimeri, monomerë të të cilave janë aminoacidet e lidhur ndërmjet tyre. Ato kanë tretshmëri të ndryshme. Në temperatura të larta, tretësira acidesh, bazash ose kripërash proteinat denatyrohen. Mësuesi/ja:Çfarë ndodh kur një kokërr vezë e hedhim në ujë të vluar. Ç’tregon kjo dukuri? Nxënësi 2: Ajo ngurtësohet. Kjo tregon një veti të proteinave që në temperaturë të lartë denatyrohen. Mësuesi/ja: Ç’eksperimente të tjera tregojnë denatyrimin e proteinave? Nxënësi: a. Me uthull b. Me etanol c. Me tretësirat HgCl2, Pb(NO3)2. Mësuesi/ja: Pse kur bie acid nitrik në lëkurë ajo merr ngjyrë të verdhë? Si mund të hetojmë praninë e lidhjeve peptidike dhe proteinave? Ç’mjete dhe substanca duhet të përdorim? Dëgjoj diskutimet e nxënësve dhe pasi morëm informacionet e duhura, kalojnë në ndërtimin e njohurive. Ndërtimi i njohurive. Role të specializuara në grup Ndaj klasën në grupe me nga 5 nxënës. Brenda grupit bëj ndarjen e detyrave. Nxënësi 1: laburanti → përgatit mjetet kryesore për zhvillimin e eksperimentit:

- llambë me alkool - termometër - gota kimike - provëza

Nxënësi 2: kimisti → përgatit substancat kimike në sasinë dhe përqendrimin e duhur NaOH - 10%, HNO3 i përqendruar, HClO4 - 1M, NH4Cl - 1M, NaNO2 - 5%, etanol - 95%, CuSO4 - 1,1M, HgCl2 - 0,1M, Pb(NO3)2 - 0,1 M. Nxënësi 3: zbatuesi → ai që zhvillon praktikisht eksperimentin. Nxënësi 4: vëzhguesi → raporton, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit. Nxënësi 5: raportuesi → raporton mënyrën se si u zhvillua puna brenda grupit dhe përfundimet e eksperimenteve. Secili grup punon në mënyrë të pavarur. Për eksperimente të ndryshme, nxënësit mund të këmbejnë rolet brenda grupit. Përforcimi. Përmbledhje e strukturuar Pasi dëgjoj të gjithë raportuesit e grupeve përkatëse, bashkë me nxënësit realizojnë përmbledhjen e mëposhtme, që e paraqesin në tabelë. Përfundimet e eksperimenteve janë si më poshtë:

Proteinat nga burime natyrore veza dhe qumështi.

Eksperimenti 1: Vetitë e proteinave - Kafeina e qumështit dhe albumina e vezës janë të tretshme në ujë. - Denatyrimi i tyre pasqyrohet me fundërrimin e tyre nag agjentë të ndryshëm si: etanol, uthull, acide HgCl2, Pb(NO3)2.

Eksperimenti 3: Hetimi i pranisë së lidhjeve peptidike dhe i proteinave Reaksioni i biuretit: Proteinat në prani të joneve Cu2+ formojnë përbërje komplekse. Jonet e Cu2+, nga ngjyra e kaltër në mjedis bazik kthehen në jone komplekse me ngjyrë të kuqërreme-vjollcë.

Eksperimenti 2: Hetimi i pranisë së proteinave Reaksioni ksantoproteinor vërteton praninë e aminoacideve, unazat aromatike të aminoacideve veprojnë me HNO3 dhe formojnë përbërje të nitruara me ngjyrë të verdhë, që në mjedis bazik thellojnë ngjyrën.

109

Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. për pjesëmarrjen aktive në punën në grup; b. për aftësinë dhe shkathtësinë e përdorimit të mjeteve dhe substancave në zhvillimin e eksperimentit; c. për saktësinë e mendimeve gjatë punës në grup.

KREU VI – TIPAT E REAKSIONEVE NË KIMINË ORGANIKE Tema 6.1. Reaksionet e shtimit dhe të eliminimit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të formulojnë kuptimet për reaksionet e shtimit dhe të eliminimit; - të shkruajnë shembuj reaksionesh ku janë shtuar/eliminuar H2, Cl2, H2O, HCl; - të argumentojnë tipin e reaksionit në varësi të mënyrës së këputjes së lidhjes kovalente; - të shkruajnë mekanizmat e këtyre reaksioneve.

Konceptet kryesore: reaksion shtimi, eliminimi, homalitik, heterolitik. Mjetet dhe materialet: teksti, Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Di/Dua të di/Mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit

Punë individuale. Punë në dyshe

5'

Ndërtimi i njohurive Di/Dua të di/Mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit

Punë në dyshe 30'

Përforcimi Di/Dua të di/Mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Di/Dua të di/Mësova më shumë Njoh nxënësit me temën e mësimit “Reaksionet e shtimit dhe eliminimit”. U kërkoj nxënësve që të mendojnë e pastaj të shkruajnë çfarë dinë për këto tipa reaksionesh duke i ndihmuar me pyetjet: - Për cilat klasa të përbërjeve organike janë karakteristikë reaksionet e shtimit (adicionit)? - Çfarë ndodh gjatë këtyre reaksioneve? - Shkruani reaksione të adicionit të H2, HX, H2O nga alkenet? - Ç’është rregulla e Markovnikovit? - Shkruaj reaksionin e dehidratimit të metanolit. Ndërtoj në tabelën e zezë, tabelën DDM. U kërkoj nxënësve të plotësojnë kolonën Di.

Di Dua të di Mësova • Reaksionet e shtimit janë karakteristikë për përbërjet organike të pangopura (alken, alkin etj). • Gjatë këtyre reaksioneve molekula organike bashkohet me molekula të tjera në një përbërje të vetme. • Disa reaksione shtimi

110

H2 ׀ ׀ → – C – C – Ni ׀ ׀ H H \ / C = C ± HX ׀ ׀ / \ → – C – C – ׀ ׀ H X HOH ׀ ׀ → – C – C – ׀ ׀ H OH • Në dy rastet e fundit zbatohet rregulla e Markovnikovit, sipas së cilës hidrogjeni i HX ose H2O i shtohet karbonit që ka më shumë hidrogjene. • Reaksioni i dehidratimit të alkooleve çon në formimin e alkeneve H2SO4 CH3 – CH2 → CH2 = CH2 + H2O ׀ OH Ndërtimi i njohurive. Di/Dua të di/Mësova më shumë Diskutoj me nxënësit se çfarë duan të dinë më shumë rreth kësaj teme, duke plotësuar kolonën “Dua të di”.

Di Dua të di Mësova • Reaksionet e shtimit janë karakteristikë për përbërjet organike të pangopura (alken, alkin etj). • Gjatë këtyre reaksioneve molekula organike bashkohet me molekula të tjera në një përbërje të vetme. • Disa reaksione shtimi H2 ׀ ׀ → – C – C – Ni ׀ ׀ H H \ / C = C ± HX ׀ ׀ / \ → – C – C – ׀ ׀ H X HOH ׀ ׀ → – C – C – ׀ ׀ H OH

• Gjatë reaksioneve kimike prishen l;idhjet kovalente dhe krijohen lidhje te reja. Si i klasifikojmë reaksionet në bazë të prishjes së lidhjes kovalente? • Si mund të shkruajmë mekanizmat e reaksionet e adicionit ? • Si shënohen reaksionet e adicionit? • Ç’quajmë reaksione eliminimi? • Ç’tip reaksioni është ai i dehidratimit të alkooleve? • A ka reaksione të tjera të gatitjes së alkaneve? • Si shënohen reaksionet e eliminimit?

111

• Në dy rastet e fundit zbatohet rregulla e Markovnikovit, sipas së cilës hidrogjeni i HX ose H2O i shtohet karbonit që ka më shumë hidrogjene. • Reaksioni i dehidratimit të alkooleve çon në formimin e alkeneve H2SO4 CH3 – CH2 → CH2 = CH2 + H2O ׀ OH Përforcimi. Di/Dua të di/Mësova më shumë

Di Dua të di Mësova • Reaksionet e shtimit janë karakteristikë për përbërjet organike të pangopura (alken, alkin etj). • Gjatë këtyre reaksioneve molekula organike bashkohet me molekula të tjera në një përbërje të vetme. • Disa reaksione shtimi H2 ׀ ׀ → – C – C – Ni ׀ ׀ H H \ / C = C ± HX ׀ ׀ / \ → – C – C – ׀ ׀ H X HOH ׀ ׀ → – C – C – ׀ ׀ H OH • Në dy rastet e fundit zbatohet rregulla e Markovnikovit, sipas së cilës hidrogjeni i HX ose H2O i shtohet karbonit që ka më shumë hidrogjene. • Reaksioni i dehidratimit të alkooleve çon në formimin e alkeneve H2SO4 CH3 – CH2 → CH2 = CH2 + H2O ׀ OH

• Gjatë reaksioneve kimike prishen l;idhjet kovalente dhe krijohen lidhje te reja. Si i klasifikojmë reaksionet në bazë të prishjes së lidhjes kovalente? • Si mund të shkruajmë mekanizmat e reaksionet e adicionit ? • Si shënohen reaksionet e adicionit? • Ç’quajmë reaksione eliminimi? • Ç’tip reaksioni është ai i dehidratimit të alkooleve? • A ka reaksione të tjera të gatitjes së alkaneve? • Si shënohen reksionet e eliminimit?

• Sipas mënyrës së prishjes së lidhjes kovalente (çiftit elektronik të përbashkët) kemi: a. reaksione homolitike → çifti i elektroneve ndahet në mënyrë të barabartë midis dy atomeve b. reaksione heterolitike → çifti i elektroneve ndahet në mënyrë jo të barabartë dhe çon në formimin e joneve. • Mekanizmi i reaksionit homolitik ׀ ׀ / \C = C + H → – C – C – / \ Ni ׀ ׀ Stadi I: H • • H → 2H• (hidrogjeni përvetëson në sip. e metalit) Stadi II: lidhja dyfishe e alkenit vepron me atomet H në sipërfaqen e tij. ׀ ׀ / \ C = C → – C – C – ׀ ׀ \ / + H• H• H H • Mekanizmi i reaksionit heterolitik (reaksion adicioni) H H H H ׀ ׀ / \ C = C +H – X → H – C – C – H \ / ׀ ׀ \ / CH H H H CH3 X X = I, Br, Cl Stadi I: H • • Br → H+ + :Br- Stadi II: protonizim i alkenit për të formuar karbokation +H+ + CH3 – CH = CH2 CH3 – CH – CH3 Stadi III: goditja e jonit bromur ndaj kationit karbenium + - CH3 –CH – CH3 + :Br → CH3 – CH – CH3 : Br Në reaksionet e adicionit zbatohet rregulla e Markovnikovit • Reaksionet e adicionit shënohen me A.

112

• Reaksione eliminimi → quhen ato reaksione gjatë të cilave nga një substancë shkëputen molekula të vogla si H2O, NH3, HCl etj., p.sh: CH – CH – CH3 + KOH → CH2 = CH – CH3 + KBr + H2O ׀ Br • Mekanizmi i këtij reaksioni paraqitet me skemën: Stadi I: KOH → K+ + :OH- Stadi II: :OH- H H2O ׀ H – C – CH – CH3 → H – C = CH – CH3 ׀ ׀ ׀ H Br H :Br - • Reaksionet e eliminimit shënohen me E.

Detyrë. Përcaktoni tipin e reaksionit në reaksionet e dhëna: a. CH3 – CH2Br → CH2 = CH2 + HBr b. CH3 – CH2 - CH = CH2 + HBr → CH3 – CH2 – CH – CH3 ׀ Br Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. saktësinë e përgjigjeve që japin gjatë përcaktimit të tipit të reaksionit; b. aftësinë për të argumentuar tipin e reaksionit në varësi të prishjes së lidhjeve kovalente; c. përshkrimin e mekanizmave të reaksioneve.

Tema 6.2. Reaksionet e zëvendësimit radikalar Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizonjë konceptin reaksion zëvendësimi radikalar; - të rendisin hapat nëpër të cilat kalon ky tip reaksioni; - të interpretojnë nëpërmjet shembujve, zhvillimin e reaksionit të zëvendësimit radikalar.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: reaksion zëvendësimi radikalar, reaksion kalar, reaksion homolitik, radikale të lira. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe 5' Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Të lexuarit ndërveprues Punë në grupe të vogla 30' Përforcimi Hulumtim i përbashkët Nxitja për të përsosur të shkruarin Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe Kërkoj nga nxënësit të marrin fletoren dhe një stilolaps dhe të ngrihen në këmbë. Më komandën “nisu”, lëvizni nëpër klasë në drejtime të ndryshme duke u përzierë me të tjerët. Më komandën “ngrij” ndaloni, i jepni dorën shokut që keni pranë dhe prisni udhëzimet.

113

Pas formimit të dysheve u jap detyrën. Përkufizoni konceptet:

- Reaksion zëvendësimi - Reaksion homolitik - Radikale të lira - Reaksion alifatik - Reaksion aromatik

U jap nxënësve kohën e nevojshme 5-7' të punojnë në dyshe për të arritur në një përkufizim mbi këto koncepte. Ata lexojnë përkufizimet dhe bëj saktësimet e nevojshme. Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD) Kërkoj nga nxënësit të lexojnë paragrafin e parë të mësimit, pra, një lexim me ndalesa. Pasi lexohet paragrafi i parë shtroj pyetjet për diskutim. Mësuesi/ja: Ç’quajmë reaksione të zëvendësimit radikalar? Nxënësi 1: Janë reaksione ku ndodh zëvendësimi i një atomi ose grupi atomik të substratit me një atom ose grup atomik tjetër me pjesëmarrjen e radikalevetë lira. Mësuesi/ja: A mund të shkruani reaksionin e bashkëveprimit të metanit me klor në prani të dritës? Nxënësi 2 shkruan në tabelë reaksionin: hv CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl Mësuesi/ja: Në ç’tip reaksioni mund ta kategorizojnë reaksionin e mësipërm? Nxënësi 3: Ky është reaksion zëvendësimi, sepse është zëvendësuar atomi i hidrogjenit të CH4 me një atom klor. Është reaksion homolitik dhe çon në formimin e radikaleve, prandaj kategorizohet në grupin e reaksioneve të zëvendësimit radikalar. Lexohet paragrafi tjetër. Shtrohet pyetjet për diskutim. Mësuesi/ja: Cilat janë hapat përmes të cilave kalon një reaksion radikalar? Nxënësi 4: Fillimi shërben për formimin e radikaleve të lira për fillimin e vargut të reaksioneve. Kërkoj të vazhdojë me përgjigjen një nxënës tjetër. Nxënësi 5: Përhapja paraqet zhvillimin e reaksioneve në mënyrë të njëpasnjëshme, duke krijuar vargun e reaksioneve që mund të shkojë në mijëra hapa. Nxënësi 6: Përfundimi është procesi gjatë të cilit radikalet e lira bashkëveprojnë me njëri-tjetrin dhe kështu ndërpritet reaksioni. Kalohet në leximin e paragrafit tjetër. Shtrohen pyetjet për diskutimin. Mësuesi/ja: A mund të paraqitni hapat e formimit të klormetanit duke u nisur nga metani. Nxënësi 7: Paraqet në tabelë hapin e parë. Fillimi: hv Cl2 → 2Cl• (formimi i radikaleve të lira, grimca aktive) Përhapja: Radikalet e lira të klorit godasin molekulën e metanit, duke krijuar një tjetër radikal të lirë metili, i cili godet një molekulë klori, duke vazhduar vargun e reaksioneve të njëpasnjëshme. CH4 + Cl• → CH3• + HCl CH3• + Cl2 → CH3Cl + Cl• Një nxënës tjetër vazhdon me hapin e fundit. Nxënësi 8: Përfundimi: Vargu i reaksioneve mbyllet kur radikalet e krijuara gjatë rrugës goditen me njëri-tjetrin 2Cl• → Cl2 CH3• + Cl• → CH3Cl CH3• + CH3• → CH3 – CH3 Kjo fazë mbaron mbasi dalin përgjigjet e të gjitha pyetjeve. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Kjo është teknikë diskutimi që kryhet me të gjithë klasën. Mësuesi/ja: Jepen barazimet e paplotësuara të reaksioneve:

114

CH3 – CH2 + KOH → etanol ׀ Br CH2 = CH2 + Br2 → hv CH3 – CH3 + Br2 →

a. Plotësojini këto barazime. b. Përcaktoni tipin e reksioni. c. Për reaksionin e zëvendësimit radikalar paraqitni hapat përmes të cilëve kalon ky reaksion. Nxënësve u jepet kohë për t’u menduar. Pasi mbaron koha u kërkoj të japin përgjigjet, duke imponuar e nxitur nxënësit më të heshtur, me qëllim që ata të gjithë të jenë pjesëmarrës aktiv në procesin e të nxënit. Detyrë. Sa litra Cl2 (në KN) nevojiten për të zëvendësuar të gjithë hidrogjenin në 12l gaz metan. Qëllimi i kësaj detyre është që nxënësit të praktikohen në shkrimin e reaksioneve dhe të aftësohen në kryerjen e njehsimeve stekiometrike. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. saktësinë e përgjigjeve të dhëna mbi përkufizimin e koncepteve kryesore; b. interpretimin e zhvillimit të reaksionit të zëvendësimit radikalar me një fjalor të pasur shkencor.

Tema 6.3. Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termat: grimcë nukleofile; - të listojnë përbërjet që japin reaksione të zëvendësimit nukleofilik; - të shkruajnë barazimet kimike për shembuj të thjeshtë reaksionesh të zëvendësimit nukleofilik; - të interpretojnë këto reaksione nëpërmjet mekanizmit të reaksioneve.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: nukleofilik, reaksionet e zëvendësimit nukleofilik, reaksion nukleofilik S1

N dhe S2

N. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Diskutim për njohuritë paraprake Zhvillim i fjalorit Punë në grupe 5' Ndërtimi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Të lexuarit ndërveprues Punë në grup 30' Përforcimi Përvijim i koncepteve Ndërtim i shprehive

studimore Punë me dyshe 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake Në këtë fazë shkruaj në tabelë reaksionin e gatitjes së alkooleve nga halogjenalkanet R – X + NaOH → R – OH + NaX Hartoj pyetjet: Mësuesi/ja: Ç’tip reaksioni përfaqëson? Nxënësi 1: Është një reaksion zëvendësimi sepse është zëvendësuar bromi me grupin hidroksil. Mësuesi/ja: Ç’ju kujton termi “nukleofil”?

115

Nxënësi 2: Nukleofilët janë jone me ngarkesë negative që kanë afri për ngarkesën pozitive të bërthamës së C të substratit, të lidhur me lidhje polare. Mësuesi/ja: Si mendoni, një reaksion nukleofilik është homolitik apo heterolitik? Nxënësi 3: Mendoj se është heterolitik, pasi nukleofili sjell me vete çiftin elektronik, duke bërë që tek substrati, çifti elektronik (i lidhjes që do prishet) te prishet në mënyrë jo të barabartë. Në fund të kësaj faze, pasi dëgjoj diskutimet e nxënësve, bëj saktësimet e nevojshme. Ndërtimi i njohurive. Pyetja sjell pyetjen Formuloj pyetjet e duhura për nxënësit rreth materialit që do studiohet. Nxënësit i lë rreth 10' minuta të lexojnë mësimin dhe më pas ata u përgjigjen pyetjeve. Për çdo pytje të dhënë ata mbushin kolonat përkatëse sipas specifikës së kolonës.

Mësuesi/ja: A njihni përbërje të tjera që japin reaksione të zëvendësimit nukleofilik? Si mund të interpretohen ato? Nxënësit ndjekin të njëjtën metodë për t’iu përgjigjur pyetjes. Përforcimi. Përvijim i koncepteve

Pyetja

Si mund të interpretohet reaksioni i zëvendësimit nukleofilik të grupit hidroksil të etanolit me anionin klorur të KCl?

Çfarë di më parë rreth këtij informacioni?

• Njohim reaksionin si veti të alkooleve CH3 – CH2 – K+ + :Cl- → CH3 – CH2 + K+ + OH- ׀ ׀ OH Cl • Nukleofili (anioni klorur) ka afri për C e ngarkuar pozitivisht, duke shkaktuar prishjen e lidhjes C – OH dhe duke zëvendësuar grupin – OH

Çfarë po mësoj me këtë? • Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik realizohen dy hapa: 1. formimi i lidhjes së re kimike të nukleofilit 2. këputja e lidhjes kimike të grupimit që largohet. • Skema e zhvillimit të reaksionit H H \ δ+ δ- / Cl⎯: C – OH → Cl – C + :OH CH3 H CH3 H • Në varësi të kohës gjatë të cilës ndodhin këta hapa kemi dy lloj mekanizmash reaksioni: 1. S1N → zëvendësim nukleofilik njëmolekular 2. S2N → zëvendësim nukleofilik dymolekular • Mekanizmi i reaksionit që zhvillohet në prani të H2SO4 si katalizator është: H H . . ↖ H+ ׀ / St. 1. CH3 – CH2 OH → CH3 – C – O+ \ . . ׀ . . H H

• Nga ana sasiore shpejtësia e reaksionit shprehet V = K [R – +OH2] [I-]

Çfarë ndodh? Marrëdhënia shkak-pasojë Gjatë këtij reaksioni ndodh zëvendësimi i grupi – OH me Cl-. Joni klorur (grimca nukleofile) përplaset me një kation oksoniumi duke çuar në formimin e gjendjes kalimtare. Për pasojë shpejtësia e reaksionit varet nga përqendrimet e të dyjave grimcave. Për këto arsye reaksioni është reaksion zëvendësimi (S) nukleofilik (N) dymolekular (2), pra një reaksion SN2

+

=

116

Për të përfituar një përvijim sa më të qartë të koncepteve realizoj në klasë veprimtari praktike të ndryshme kryesisht zbatimet praktike. Synoj në gjithëpërfshirjen e nxënësve me qëllim për të fiksuar dhe reflektuar mbi njohuritë e marra. - Shkruani dhe interpretoni reaksionin që ndodh midis propanol-1 dhe NaCl. - Pse përdoret H2SO4 si katalizator? - Sa është sasia maksimale e kloretanit që përftohet gjatë zhvillimit të reaksionit të zëvendësimit midis 20g propanol-1 dhe 100g NaCl? Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. saktësinë në përcaktimin e reaksioneve të zëvendësimit nukleofilik; b. aftësinë në shkrimin e hapave që ndjek reaksioni dhe interpretimin e tyre.

Tema 6.4. Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të formulojnë kuptimet për termat grimcë elektrofilike, reaksion zëvendësimi nukleofilik; - të shkruajnë reaksionet e zëvendësimit elektrofilik të benzenit; - të interpretojnë ecurinë e këtyre reaksioneve duke u bazuar tëk struktura e unazës benzenike.

Konceptet kryesore: aren, reaksion zëvendësimi elektrofilik, grimcë elektrofile, kompleksi II, kationi sigma (σ) Mjetet dhe materialet: teksti, Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Rendit/grupo/emërto Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën 5' Ndërtimi i njohurive Di/ Dua të di/Mësova Nxit ndërtimin e shprehive të të

shkruarit Punë me grupe 30'

Përforcimi Di/ Dua të di/Mësova Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Rendit/grupo/emërto Paraqes në tabelë disa reaksione për disa përbërje: CH3 – CH2 – OH – HCl → CH3 – CH2 – Cl + H2O CH3 – CH2 – CH2 + KOH → CH3 – CH = CH2 + KBr + H2O etanol ׀ Br CH3 – CH = CH2 + HBr → CH3 – CH – CH3 ׀ Br H NO2 ׀ ׀ + HNO3 → + H2O H2

SO4

CH3 – CH2 + KOH → CH3 – CH2 + KBr ׀ ׀ Br OH

Ο Ο

117

CH3 - CH3 + Cl2 → CH3 – CH2 + HCl ׀ Cl Kërkoj nga nxënësit: - të identifikojnë grupin funksionor; - të emërtojnë këto përbërje; - të grupojnë këto përbërje sipas reksioneve karakteristike që ato japin. U lë nxënësve 5' kohë të punojnë dhe marr mendimet e tyre. Nxënësit paraqesin mendimet e tyre në tabelën: Reaksione adicioni • Karakteristikë për përbërjet organike të pangopurra: alkenet, alkinet etj.

CH3 – CH = CH2 + HBr→ CH3 – CH – CH3 CH ≡ CH + H2 → CH3 – CH3 propen ׀ etin Ni Br

Reaksione eleminimi • Këto reaksione çojnë në përftimin e përbërjeve të pangopura +KOH CH3 – CH2 – CH2 → CH3 – CH = CH2 + KBr + H2O etanol ׀ Br brom – 1 , propan

Reaksione zëvendësimi radikalar

• Krakteristikë për alkanet hv CH3 – CH3 + Cl2 → CH3 – CH2 + HCl etan ׀ Cl

Reaksione zëvendësimi nuklofilik

• Zëvendësim i në atomi ose grupi atomik të substratit me një grimcë nukleofile si Cl-, OH- etj. CH3 – CH2 – OH + HCl → CH3 – CH2 – Cl + H2O CH3 – CH2 – Br + KOH → CH3 – CH2 – OH + KBr etanol brometan

Reaksione zëvendësimi elektrofilik

• Karakteristikë për arenet H H2SO4 ׀ + HNO3 → + H2O benzen

Ndërtimi i njohurive. Di/ Dua të di/Mësova Krahas reaksioneve të njohura, u identifikua edhe një tip tjetër reakionesh, reaksionet e zëvendësimit elektrofilik karakteristikë për arenet. Çdo tip reaksioni i detyrohet pranisë së grupeve funksionore. I ftoj nxënësit të tregojnë çfarë dinë për arenet në përgjithësi dhe, në mënyrë të veçantë, për grupin funksionor të areneve. Pse arenet nuk mund të japin me lehtësi reaksione adicioni, por reaksione zëvendësimi? Të gjitha mendimet e nxënësve i paraqes në kolonën “Di”.

Di Dua të di Mësova • Benzeni C6H6 është molekulë planare. • Grupi funksionor tre lidhje π të çlokalizuara (unaza benzenike). • Çlokalizimi i bën lidhjet π të qëndrueshme. Prishja e tyre kërkon energji. • Pra benzeni dhe arenet japin më lehtë reaksione zëvendësimi (që të mos prishet unaza benzenike) dhe jo reaksione adicioni.

Ο

118

• Disa nga reaksionet e zëvendësimit elektrofilik: H X ׀ ׀ katalizator

+ X2 → + HX H SO3H ׀ ׀ H2SO4

+ X2 → + H2O Pasi plotësoj kolonën “Di” shtroj para nxënësve pyetjen tjetër. Çfarë doni të dini më tepër rreth reaksioneve të zëvendësimit elektrofilik të areneve. Plotësoj kolonën “Dua të di”. Di Dua të di Mësova • Benzeni C6H6 është molekulë planare. • Grupi funksionor tre lidhje π të çlokalizuara (unaza benzenike). • Çlokalizimi i bën lidhjet π të qëndrueshme. Prishja e tyre kërkon energji. • Pra benzeni dhe arenet japin më lehtë reaksione zëvendësimi (që të mos prishet unaza benzenike) dhe jo reaksione adicioni. • Disa nga reaksionet e zëvendësimit elektrofilik: H X ׀ ׀ katalizator

+ X2 → + HX H SO3H ׀ ׀ H2SO4

+ X2 → + H2O

• Pse reaksionet e zëvendësimit të areneve quhen elektrofilik? • Ç’janë elektrofilikët? • Cila është ecuria e këtyre reaksioneve? • A formohen komponime të ndërmjetme?

Përforcimi. Mësova më shumë Nxënësit lexojnë me kujdës tekstin, pastaj plotësojnë kolonën “Mësova” mbi bazën e pyetjeve të ngritura.

Di Dua të di Mësova • Benzeni C6H6 është molekulë planare. • Grupi funksionor tre lidhje π të çlokalizuara (unaza benzenike). • Çlokalizimi i bën lidhjet π të qëndrueshme. Prishja e tyre kërkon

• Pse reaksionet e zëvendësimit të areneve quhen elektrofilik? • Ç’janë elektrofilikët? • Cila është ecuria e këtyre reaksioneve?

• Quhen reaksione të zëvendësimit elektrofilik pasi hidrogjeni i ciklit të benzenit zëvendësohet nga një elektrofil. • elektrofilë janë grimca të ngarkuara

119

energji. • Pra benzeni dhe arenet japin më lehtë reaksione zëvendësimi (që të mos prishet unaza benzenike) dhe jo reaksione adicioni. • Disa nga reaksionet e zëvendësimit elektrofilik: H X ׀ ׀ katalizator

+ X2 → + HX H SO3H ׀ ׀ H2SO4

+ X2 → + H2O

• A formohen komponime të ndërmjetme?

pjesërisht pozitivisht e një molekule polare, që ka afri për ngarkesën negative të unazës benzenike. • Reaksioni kalon në dy stade: Stadi 1: formimi i kompleksit π (produkt i ndërmjetëm) si pasojë e terheqjes së elektrofilit nga unaza benzenike. H ׀ ..............X+ Stadi 2: formimi i kationit sigma (gjendje kalimtare e paqëndrueshme) H H X / \ +X ׀ + → ∪ kationi sigma Stadi 3: reaksioni përfundon me largimin e protonit të hidrogjenit ⎯y: H X Y-H X ׀ / \ + ∪ →

Detyrë. Cili prej reaksioneve është zëvendësimi elektrifilik? Shkruani më anë të formulave këto reaksione.

a. benzen + oksigjen → dioksid karboni + ujë H

2SO

4 b. benzen + acid nitrik → nitrobenzen c. benzen + lkor → hekzaklorciklohekzan


a. saktësinë në përkufizimin e koncepteve, b. shkrimin e reaksioneve; c. aftësinë në identifikimin dhe interpretimin e reaksioneve të zëvendësimit elektrofilik.

Tema 6.5. Reaksionet e oksido-reduktimit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë reaksionet redoks me anë të hidrogjenimit dhe dehidrogjenimit; - të shkruajnë barazimet e reaksioneve redoks të kalimit nga alkanet në aldehide/ketone deri në acide karboksilike; - të argumentojnë mbi bazën e numri i oksidimit të karbonit një reaksion redoks në kiminë organike.

Mjetet dhe materialet: teksti,

120

Konceptet kryesore: oksidim, reduktim, reaksion oksido-reduktimi, numër oksidimi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Pyetje-përgjigje Zhvillim i fjalorit Punë me klasën 5' Ndërtimi i njohurive Shkëmbe një problemë Të lexuarit ndërveprues Punë me grupe 30' Përforcimi Të nxënit me këmbime Të lexuarit ndërveprues Punë me grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Pyetje – përgjigje Duke shfrytëzuar njohuritë që kanë nxënësit për reaksionet redoks, u kërkoj të parashikojnë termat, si p.sh: Mësuesi/ja: Ç’ju kujton termi “oksidim”? Nxënësi 1: Procesi i dhënies së elektroneve që shoqërohet me rritje të numrit të oksidimit. Mësuesi/ja: Po termi “reduktim”? Nxënësi 2: Procesi i marrjes së elektroneve. Mësuesi/ja: Ç’mund të themi për termin “reaksion oksido-reduktimi”? Cila është karakteristika kryesore e tij? Nxënësi 3: Reaksionet që shoqërohen me ndryshim të numrit të oksidimit. Ato shoqërohen me transport elektronesh nga elementi që oksidohet tek elementi që reduktohet. Ndërtimi i njohurive. Shkëmbe një problemë Kërkoj nga nxënësit që, duke punuar në dyshe, të shkruajnë reaksionet që shprehin kalimet:

etin → eten → etan Një ose dy nxënës shkruajnë në tabelë reaksionet:

1. CH ≡ CH + H2 → CH2 = CH2 etin eten 2. CH2 = CH2 + H2 → CH3 – CH3 eten etan

Shtroj për zgjidhje problemën: “A janë këto reaksione oksido-reduktimi?”. Orientoj nxënësit që, duke lexuar me kujdes tekstin ku tregohen rregullat e përcaktimit të numrit të oksidimit, të zgjidhin problemën e ngritur. Bashkë me nxënësit punoj në tabelë për reaksionin 1. Hapat që ndjek: - përcaktojmë numrin e oksidimit të atomeve të C; - n.q.s. atomi i karbonit e rrit numrin e oksidimit, themi se ai oksidohet dhe anasjelltas. - reaksioni është redoks, n.q.s. kanë ndryshuar numrat e oksidimit. -1 -1 -2 -2 H – C ≡ C – H + H2 → H – C = C –H ׀ ׀ H H Zvogëlimi i numrit të oksidimit tregon që atomi i karbonit është reduktuar. Reaksioni është redoks. Veprohet në të njëjtën mënyrë për reaksionin 2. Nxënësit, duke u mbështetur te reaksionet që punuam së bashku, punojnë në grupe për reaksione të tjera. Përforcimi. Të nxënit me këmbime Ndaj klasën në grupet bazë prej katër vetash. Nxënësve brenda grupeve u vendos nga një numër 1, 2, 3, 4. Orientoj nxënësit të lënë grupet bazë dhe të gjithë nxënësit me numër 1 do të mblidhen së bashku për të formuar grupin e ekspertëve nr. 1. Nxënësit më numër 2 do formojnë grupin e ekspertëve nr. 2 e kështu me radhë.

121

U tregoj vendet e ndryshme në klasë ku duhet të shkojë secili grup ekspert. Më pas u jap detyrat si më poshtë: Gjatë kohës që grupet ekspertë punojnë, qarkulloj nga grupi në grup, që t’i ndihmoj nxënësit të përqendrohen te detyra dhe t’i sqaroj ç’ka mund të kenë nevojë. Pasi janë përgatitur për pjesën e tyre grupet e ekspertëve kthehen në grupet bazë. Ata japin mësim me radhë. Secili drejton pjesën e vet të diskutimit për rreth 3-5 minuta. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. aktivizimin dhe kontributin e tyre në diskutim; b. saktësinë në përcaktimin e numrit të oksidimit të atomeve të C; c. shkrimin e saktë të reaksioneve dhe argumentimin pse janë reaksione redoks.

Tema 6.6. Ushtrime. Njehsime me reaksionet redoks Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të shkruajnë barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike; - të përcaktojnë nëpërmjet ndryshime të numri i oksidimit një reaksion redoks në kiminë organike; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike.

Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: oksidim, reduktim, reaksion oksido-reduktimi, numër oksidimi. Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Organizuesi grafik i analogjisë Zhvillim i fjalorit. Nxitja për

të përsosur të shkruarin Punë në grup 5'

Ndërtimi i njohurive Role të specializuara në diskutim

Nxitja e diskutimit Punë me grupe 30'

Përforcimi Përvijimi i koncepteve Nxitja për të përsosur të shkruarin

Punë në grupe të vogla 10'

Grupi i ekspertëve nr. 1 Reaksioni i oksidimit të alkooleve deri në aldehide Shkruani reaksionin. Përcaktoni numrin e oksidimit. Argumentoni pse është reaksion oksido-reduktimi.

Grupi i ekspertëve nr. 2 Reaksioni i oksidimit të aldehideve deri në acide Tregoni përmes reaksioneve substancën që oksidohet dhe atë që reduktohet duke argumentuar kështu ecurinë e reaksionit.

Grupi i ekspertëve nr. 3 Reaksionet e përftimit të ketoneve nga alkoolet dytësore Paraqitni reaksionin. Shpjegoni pse ky reaksion quhet reaksion oksidimi.

Grupi i ekspertëve nr. 4 Reaksionet e oksidimit të alkanoneve të një alkil bënzeni, e hidrokarbureve të pangopura Shkruani reaksionet. Argumentoni pse janë reaksione redoks.

122

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Organizues grafik i analogjisë Shkruaj në tabelë konceptin “Reaksionet organike redoks” dhe kërkoj nga nxënësit të shkruajnë çfarë dinë rreth tij duke ndërtuar një organizues grafik të analogjisë. Mendimet e nxënësve i paraqes në tabelë. Shoqërohen me transferim elektronesh dhe ndryshim të numrit të oksidimit përfshijnë Reaksionet e oksidimit Reaksionet e reduktimit a. shoqërohen me dhënie elektronesh a. shoqërohen me marrje elektronesh b. C rrit numrin e oksidimit b. C zvogëlon numrin e oksidimit: kjo ndodh kur: kjo ndodh kur: C rrit numrin e lidhjeve largohen H largohen O shtohet numri me oksigjenin e lidhur me karbonin të lidhur me karbonin i lidhjeve të C me H Ndërtimi i njohurive. Role të specializuara në diskutim Në këtë fazë theksoj se kjo temë mbështetet plotësisht në njohuritë e marra më parë, prandaj do të jenë ata (nxënësit) aktorët kryesorë. Numërohen nxënësit në mënyrë rastësore, duke i mbiquajtur: alkoolet që oksidohen, aldehidet që oksidohen, hidrokarburet që oksidohen, ketonet që reduktohen. Grupohen sipas emrave përkatës dhe krijohen në këtë mënyrë:

- grupi i hidrokarbureve - grupi i alkooleve - grupi i ketoneve - grupi i aldehideve

Secilit grup u shpërndaj nga një fishë, ku kam caktuar detyrën që ata do të kryejnë.

Reaksionet organike redoks

GRUPI I HIDROKARBUREVE Jepni përmes barazimeve kimike kalimet: propan → propen → propin. Tregoni pse janë reaksione oksidimi. Zgjidhje H H H H 2- 1- 3- ׀ H2 - 3-׀ 2-׀ 3-׀

H – C – C – C – H → H – C – C = C – H ׀ ׀ ׀ katalizator ׀ ׀ ׀ H H H H H H 1. Përcaktohen numri i oksidimit të C. 2. Shikojmë që dy atome C të propanit kanë rritur numri i oksidimit. përkatësisht: -e-

C-2 → C-1

-e-

C-3 → C-2 3. Humbja e një molekule H2 shoqërohet me humbje të elektroneve dhe rritje të numrit të oksidimit, pra, është reaksion oksidimi. Njësoj veprohet dhe për kalimin tjetër. H H 1- 0 ׀ H2 - 2- 1- ׀

H – C – C = C – H → H – C – C ≡ C – H ׀ katalizator ׀ ׀ ׀ H H H H -1 -e- 0

C → C

-2 -e- -1

C → C Pra, është reaksion oksidimi

123

GRUPI I ALKOOLEVE Cilat janë produktet kur oksidohen alkoolet e mëposhtëm? Shkruani barazimet kimike dhe argumentoni: a. propanol – 1 b. propanol – 2 Zgjidhje Formulat e strukturës dhe përcaktimi i llojit të alkoolit: a. CH3 – CH2 – CH2 alkool parësor ׀ OH b. CH3 – CH – CH3 alkool dytësor ׀ OH Alkoolet parësore me oksidim japin aldehide: H 0 1+ 2+ 1-׀

CH3 – CH2 – C – H + CuO → CH3 – CH2 – C – H + Cu + H2O ׀׀ ׀ OH O

GRUP I KETONEVE Përcaktoni emrin dhe strukturën e alkoolit si dhe barazimin kimik të reduktimit të butanin – 2. +3 +2 -2 -3 -3 0 -2 -3 CH3 – C – CH2 – CH3 + H2 → CH3 – CH – CH2 – CH3 ׀ ׀׀ O OH +2 +2e- 0 C → C (reduktim)

0 +2e- +1 H2 → 2H (oksidim)

Meqenëse kemi ndryshim të numri i oksidimit, ky është një reaksion redoks. -1 +1 C– 2e- → C (oksidim) +2 0

Cu+ 2e- → Cu (reduktim) Rritja e numri i oksidimit të atomit të C nga propanol – 1, në propanon, tregon se ky është reaksion oksidimi (në kiminë organike merret parasysh substanca organike). Alkoolet dytësore me oksidin japin ketone. 0 +2 +2 0 CH3 – CH – CH3 + CuO → CH3 – C – CH3 + Cu + H2O ׀׀ ׀ OH O 0 -2e- +2 C → C (oksidim) +2 +2e- 0

Cu → Cu (reduktim)

124

Përforcimi. Përvijim i koncepteve Për të përvijuar sa më shumë konceptet, realizoj në klasë një detyrë ku synoj që nxënësit të shkruajnë reaksione të ndryshme oksido-reduktimi dhe të përcaktojnë shkallën e oksidimit dhe reduktimit. Detyrë. Jepni përmes barazimeve kimike kalimet: metanol → metanal → acid metanik → CO2. Për çdo kalim argumentoni se pse është reaksion oksidimi. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. dallimin e reaksioneve të oksidimit nga ato të reduktimit; b. saktësinë e shkrimit të barazimeve kimike; c. saktësinë në përdorimin e numri i oksidimit dhe njehsimet stekiometrike.

Tema 6.7. Reaksionet e polimerizimit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përkufizojnë termat polimerë, reaksion polimerizimi; - të klasifikojnë reaksionet e polimerizimit; - të përshkruajnë monomerin si njësi strukturore në një polimer; - të përcaktojnë monomerin si njësi strukturore në një polimer.

Konceptet kryesore: polimeri, reaksion polimerizimi, monomer, kopolimer. Mjetet dhe materialet: teksti,

GRUPI I ALDEHIDEVE Një nga reaksionet karakteristik testues për aldehidet është reaksioni ipasqyrës. a. Shkruani barazimin kimik të këtij reaksioni duke u nisur nga metanoli. b. Tregoni tipin e reaksionit. c. Njehsoni sa gram metanol nevojiten për të përftuar 54 g Ag (Arc= 12, Aro= 16, ArAg = 108). a. O O +1 // +1 +3// 0 CH3 – C + AgOH → CH3 – C + Ag + H2O \ \ H OH +1 -2e- +3 1. C → C (oksidim) +1 +e- 0 2. Ag → Ag (reduktim) O O // // CH3 – C + 2AgOH → CH3 – C + 2Ag + H2O \ \ H OH b. Meqenëse numri i oksidimit. të C nga etanoli tek acidi etanoik rritet nga +1 në +3, ky është reaksion oksidimi. c. CH3 – COH + 2AgOH → CH3 – COOH + 2Ag + H2O 44 g (mol) → 2 · 108 g x g → 54 g x = 54 · 44 g / 2 · 108 g = 11 g etanol

125

Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha

Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm Zhvillim i fjalorit Punë në grup 5' Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të

drejtuar (VLD) Të lexuarit ndërveprues Punë individuale/në

grup 30'

Përforcimi Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të shkruarin

Punë në grup 10'

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Alfabeti i njëpasnjëshëm Ndaj klasën në grupe dhe secilit grup i jap një kopje të pashkruar të alfabetit të njëpasnjëshëm. Orientoj nxënësit që për çdo shkronjë të shkruajnë një fjalë lidhur me temën e mësimit. Nxënësit sipas grupeve shkëmbejnë fjalët e gjetura me njëri-tjetrin derisa të plotësojnë tabelën e alfabetit të njëpasnjëshëm. A anionik

B bashkim

C

Ç

D dimerë dendësi

DH

E eten eliminim elasticitet

Ë

F

G grup funksionor

GJ gjendje ekulibri

H

I inicimi

J K kopolimerë kondensim kation

L lidhje dyfishe

LL M monomerë mekanizëm reaksioni

N najlon 66

NJ O

P polimerizim polimerë përhapja

Q qendër aktive qëndrueshmëri

R radikale të lira

RR

S Stiren

SH Shtim

T telfon, trysni, temperaturë

TH

U

V vinilklorur varg karbonik

X XH Y Z ZH

Ndërtimi i njohurive. Veprimatari e leximit të drejtuar (VLD) Orientoj nxënësit të lexojnë paragrafin e parë të mësimit, pra, të bëjnë një lexim me ndalesa. Pasi lexohet paragrafi i parështrohen pyetjet për diskutim. Mësuesi/ja: Ç’janë polimerët? Po monomerët? Nxënësi 1: Polimerët janë makromolekula të ndërtuara nga bashkim i mijëra molekulave të thjeshta me lidhje kovalente. Mësuesi/ja: Ç’janë kopolimerët? Nxënësi 2: Janë polimerë që përmbajnë dy ose tre lloje monomerësh. Mësuesi/ja: Në sa mënyra realizohet polimerizimi? Nxënësi 3: Në dy mënyra:

a. përmes reaksioneve të shtimit b. përmes reaksioneve të kondensimit (eliminimit)

Lexohet paragrafi tjetër. Shtrohen pyetjet e mëposhtme për diskutim. Mësuesi/ja: A mund të përshkruani polimerizimin përmes reaksioneve të shtimit? Nxënësi 4: Në këtë rast, si monomerë shërbejnë molekula të thjeshta organike që kanë lidhje dyfishe ose trefishe. Këta monomerë të pangopur lidhen me njëri-tjetrin, duke këputur lidhjet pi të lidhjes shumëfishe brenda molekulës duke formuar lidhje të reja me monomerë të tjerë duke zgjatur vargun karbonik.

126

Mësuesi/ja: Sa faza përfshin mekanizmi i reaksionit? Nxënësi 5: Kur realiozhet me anë të radikaleve të lira kalon në 3 faza: inicimi, përhapja dhe përfundimi. Kalohet në leximin e paragrafit tjetër. U kërkoj nxënësve të paraqesin reaksionin e polimerizimit të etenit dhe stirenit. Një nxënës paraqet në tabelë këto reaksione: H H H H \ / polimerizim ׀ ׀ n C = C → – – C – C – – / \ me radikale ׀ ׀ n

H H të lira H H ... CH2 CH2 CH2 \ / \ / \ / \ ... CH=CH2 CH CH CH ׀ ׀ ׀ ׀ katalizator → stiren polistiren Lexohet paragrafi i fundit. Shtroj pyetjet. Mësuesi/ja: Për cilat substanca janë karakteristikë plomerizimi përmes reaksioneve të eliminimit? Nxënësi: Ndodh midis dy molekulave që kanë grupe funksionore, të cilat gjatë bashkimit të tyre, largojnë një molekulë të vogël, p.sh. ujë, me grupe funksionore hidroksile, aminike ose e karboksilike. Mësuesi/ja: Ç’kushte duhet të plotësohen për zhvillimin e këtij procesi? Nxënësi: Reaksione të tilla zhvillohen në temperatura të larta. Arrihet ekuilibri, prandaj njëri nga reaktantët merret në sasi më të madhe (në bazë të parimit të Shatëlje). Mësuesi/ja: A mund të përmendni ndonjë shembull? Shkruani reaksionin. Nxënësi: Një shembull është ai i gatitjes së proteinave nga polimerizimi i aminoacideve përmes lidhjeve peptidike. H O H O H O H O // ׀ ׀׀ \ // \ // \ N – CH – C + N – CH – C → N – CH – C – N – CH – C + H2O \ ׀ ׀ / \ / \ ׀ / H R OH H OH H R R OH Mësuesi/ja: Po najloni 66, ç’është? Për çfarë përdoret? Nxënësi: Është kopolimer, që gatitet përmes dimerizimit të monomerëve hekzametildiaminë dhe acidit atipik. Najloni 66 përdoret për prodhimin e veshjeve. Në fund të kësaj faze, shtroj pyetjen për diskutim. Mësuesi/ja: A kanë polimerët veti të njëjta fiziko-kimike me monomerët nga të cilët janë ndërtuar? Argumentoni. Nxënësi: Polimerët kanë veti të ndryshme nga monomerët nga të cilët janë ndërtuar, sepse gjatë polimerizimit prishen grupet funksionore, p.sh. eteni është hidrokarbur i pangopur. Përforcimi. Hartë koncepti Nxënësve të ndarë në grupe gjatë fazës së parë, u kërkohet të modelojnë një hartë koncepti për konceptin “Polimerë”, duke u bazuar në diskutimet e bëra.

127

njësia bazë e ndërtimit është monomeri natyrorë ndërtohen nga: një lloj monomeri dy ose tre lloj monomerësh = kopolimerë sintetikë formohen nga: reaksionet e polimerizimit polimerizim përmes reaksioneve të shtimit: polimerizim përmes reaksioneve të eleminimit me anë të radikaleve të lira anionik kationik karakteristikë për molekulat me grupe funksionore –OH, - NH2, -COOH karakteristikë për molekulat me lidhje shumëfishe Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. pjesëmarrjen aktive në diskutim; b. saktësinë në përshkrimin e reaksioneve të polimerizimit; c. argumentimin e saktë dhe shkencor të karakteristikave dhe vetive të polimerëve.

Tema 6.8. Gatitja e polietenit dhe polipropenit përmes polimerizimit. Përdorimet Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajnë karakteristikat e polieteneve dhe polipropeneve; - të listojnë përdorimet e tyre në jetën e përditshme; - të shkruajnë reaksionet e formimit të polietenit dhe polipropenit; - të interpretojnë formimin e polietenit dhe polipropenit.

Konceptet kryesore: polieten me densitet të lartë, me densitet të ulët, linear, dimerizim, zgjerim i vargut, kopolimerizim, polipropen. Mjetet dhe materialet: teksti, Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Koha

Parashikimi Diskutim për njohuritë paraprake Diskutim i ideve Punë individuale 5' Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Paraqitje grafike e

informacionit Punë me grupe të mëdha nxënësish

30'

Përforcimi Shkrim i shpejtë. Empatia Nxitja për të përsosur të shkruarin


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake U kërkoj nxënësve të thonë çfarë dinë rreth polimerizimit, duke u ndalur veçanërisht te polimerizimi me anë të reaksioneve të shtimit. I orientoj me anë të pyetjeve:

- Ç’është polimerizimi? - Sa lloj mund të jenë reaksionet e polimerizimit? - Për cilat substanca është karakteristik polimerizimi me anë të reaksioneve të shtimit?

Polimerë

128

- Në sa mënyra realizohet polimerizimi me anë të reaksioneve të shtimit? Një nxënës shkruan në tabelë mendimet e nxënësve. Nxënësi 1: Polimerizimi është procesi i formimit të polimerëve nga bashkimi i monomerëve. Nxënësi 2: Reaksionet e polimerizimit mund të jenë dy llojesh:

a. me anë reaksioneve të shtimit b. me anë të reaksioneve të eliminimit.

Nxënësi 3: Polimerizimi me anë të reaksioneve të shtimit është karakteristik për përbërjet e pangopura, që kanë lidhje shumëfishe. Nxënësi 4: Realizohet në tre mënyra:

- me radikale të lira - polimerizim anionik - polimerizim kationik

Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Paraqes në tabelë një organizues grafik duke përdorur kuti me shigjeta që theksojnë një strukturë të veçantë teksti. Orientoj nxënësit, të mbajnë shënime duke regjistruar informacionin e duhur në hapësirat në skicat e grafikut. Kërkoj nga nxënësit që të respektojnë plotësimin e kutive në rrugë logjike pasi ta kenë lexuar në dyshe nja fragment të caktuar. POLIETENI

Mekanizmi i reaksionit të gatitjes Stadi 1. dimerizimi (nga dy monomerë) CH2 = CH2 + CH2 = CH2 → CH2 = CH2 – CH3 Stadi 2. zgjerimi i vargut CH2 = CH2 + CH2 = CH – CH2 – CH3 → CH2 = CH – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 Stadi 3. zgjerimi i mëtejshëm i vargut CH2 = CH2 + CH2 = CH – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 → CH2 = CH – (CH2)5 – CH3

Si gatitet? - Është polimeri termoplast; - ka si monomer etenin CH2 = CH2; - është hidrokarbur i ngopur; - gatitet përmes polimerizimit a. me anë të radikaleve të lira; b. polimerizimit anionik; c. polimerizimit kationik; - secila mënyrë gatitjeje çon në përftimin e polietenit të ndryshëm.

Klasifikimi - Bazohet tek densiteti dhe degëzimi i vargut. - Llojet e polietenit: 1. me densitet të lartë: Ka degëzim të ulët dhe forca ndërmolekulare të fuqishme. Strukturë shumë kristalore. 2. linear me densitet të ulët : - ka numër të vogël degëzimesh - i fortë dhe elastik 3. me densitet të ulët: - ka shuam degëzime të shkurtra dhe të gjatta të formuara prej kopolimerizimit buten – 1, hekzen – 1, okten – 1 - nuk ka strukturë kristalore - i fortë dhe elastik

Përdorimet • Polieteni me densitet të lartë për shkak të qëndrueshmërisë ndaj tretsve të ndryshëm përdoret për prodhimin e shisheve të qumështit, të tubave plastikë, izolatorëve. • Polieteni linear me densitet të ulët për veshjen e telave, paketimin e celuloideve të filmave, lodrave, qeseve plastike. • Polieteni me densitet të ulët për prodhimin e kontenierëve, veshje plastike, veshje sportive, në ndërtim.

129

POLIPROPENI

Përforcimi. Shkrim i shpejtë Nxënësit i lë për 5' të shkruajnë çfarë mësuan për polietenin dhe polipropenin. I orientoj ata që ta fillojnë shkrimin me: “Unë jam polieten......” dhe të vazhdojnë të shkruajnë për karakteristikat dhe përdorimet. Kërkoj që të shkruajnë shpejt dhe pa e shkëputur lapsin nga letra, duke u përqëndruar në atë që po shkruajnë dhe jo si po e shkruajnë atë. Disa nxënësve u kërkoj të lexojnë atë që kanë shkruar. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. përshkrimin e karakteristikave të polimerive dhe përdorimet e tyre; b. saktësinë e shkrimit të reaksioneve të polimerizimit; c. argumentimin e mekanizmit të reaksionit.

Tema 6.9. Gatitja e PVC-së përmes polimerizimit. Përdorimet Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit:

- të përshkruajë karakteristikat e polieteneve dhe polipropeneve; - të listojnë përdorimet e tyre në jetën e përditshme; - të shkruajnë reaksionet e formimit të polietenit dhe polipropenit; - të interpretojnë formimin e polietenit dhe polipropenit.

Konceptet kryesore: polimerizim, klorur virili, PVC. Mjetet dhe materialet: teksti,

Karakteristikat - polimeri termoplast - monomer propani CH2 = CH – CH3 - elastik, i fortë, i qëndrueshëm, veçanërisht kur kopolimerizohet - nivel kristalizimi mesatar - pak i ngjyrosur ose mund të ngjyroset (kopolimeri me etenin) - material ekonomik

Përdorimet • për prodhimin e paketimeve, tekstileve, mushamave, tapeteve, pajisje laboratorike; • për prodhimin e tubacioneve të ujësjellësit apo kanalizimeve; • kopolimeri (propen + eten) përdoret në ndërtim.

Gatitja, Mekanizmi Stadi 1. dimerizimi CH2 = CH + CH2 = CH → CH2 = C – CH2 – CH2 – CH3 ׀ ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 Stadi 2. zgjerimi i vargut CH2 = CH + CH2 = C – CH2 – CH2 – CH3 → CH2 = C – CH2 – CH – CH2 – CH2 ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 Stadi 3. zgjerimi i mëtejshëm i vargut CH2 = CHCH3 + CH2 = C – CH2 – CH – CH2 – CH2 – CH3 → CH2 = CH – CH2 – CH – CH2 – CH – CH2 – CH2 ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3

130

Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikim me terma

paraprakë Zhvillimi i fjalorit. Nxitja për të përsosur të shkruarit

Punë në grup 5'

Ndërtimi i njohurive Ditari dypjesësh Nxitja për të përsosur të shkruarit dhe ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grup 30'

Përforcimi Rishikimi në dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Shkruaj në tabelë fjalët: polimerizim, klor eten (klorur virili), PVC-ja (poliklorurvinili), përdorim, radikale të lira. Udhëzoj nxënësit të hartojnë një tregim të shkurtër ku të përdorin këto fjalë. Nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për rreth 3'. Disa nga nxënësit lexojnë shkrimet e tyre. Ndërtimi i njohurive. Ditar dypjesësh Ndaj klasën në grupe. Përgatis disa fletë për grupet. Fleta ndahet në mes nga një vijë vertikale. Majtas shënohet pyetja, djathtas kërkohet komenti i nxënësve. Duke lexuar me vëmendje mësimin orientoj çdo grup për të plotësuar tabelën e caktuar për ditarin dypjesësh. Pyetja Komentet e nxënësve

Cilat janë arakteristikat

e poliklorurvinilit (PVC-së)?

• polimer, monomer i të cilit është klor eteni (kloruri i virilit) • material plastik rrëshinor • fillon të zbutet në temperaturën rreth 80oC • i fortë, i qëndrueshëm dhe përpunohet lehtësisht • me shtimin e plastifikuesve bëhet më elastik dhe më i butë • i qëndrueshëm ndaj kimikateve

Pyetja Komentet e nxënësve

Cilat janë përdorimet

e PVC-së?

• përdorim të gjerë sepse është i qëndrueshëm ndaj kimikateve, i lehtë në peshë dhe ka kosto • përdoret për ndërtimin e rrjeteve të kanalizimeve të ujërave të bardha dhe të zeza • i përzierë me plastifikues mund të përdoret si izolues për kabllot elektrike, për veshmbathje, gomat e këpucëve, dyert, dritaret etj.


Si gatitet e PVC-ja?

• gatitet monomeri klorur virili përmes reaksionit: CH ≡ CH + HCl → CH2 = CH – Cl • gatitja e PVC-së realizohet përmes polimerizimit: me suspension (80%) me emulsion (12%) me ngarkesë (8%) grimcat kanë diametër grimcat kanë diametër 100-180mm –0, 2 mm Polimerizimi me suspension: • kryhet në reaktor që mbahet në trysni • lëndë e parë: klorur virili dhe ujë por shtohen plastifikues dhe pigmente • për të ruajtur gjendjen e grimcave të PVC-së, përzihen vazhdimisht dhe shtohet ujë

131

• reaksioni është ekzotermik prandaj reaktori ftohet gjatë punës • si iniciues shërbejnë rrjedhësit e peroksideve që prodhojnë radikalet e lira për zgjatjen e vargut duke e kthyer klorurin e virilit në trajtë radikali për t’u polimerizuar. CH2 = CH – Cl → – CH2 – CH – ku dallohen dy valenca skajore (kokë-bisht) ׀ Cl valencat bëjnë bashkimin e një numri të madh monomerësh dhe përftimin e poliklorurvinilit (PVC)


Cili është mekanizmi i reaksionit të prodhimit të PVC-së?

Prodhimi i PVC-së është një proces me shkallë: Shkalla 1. dimerizimi CH2 = CH + CH2 = CH → CH2 = C – CH2 – CH2 ׀ ׀ ׀ ׀ Cl Cl Cl Cl Shkalla 2. zgjerimi i vargut CH2 = CH + CH2 = C – CH2 – CH2 → CH2 = C – CH2 - CH – CH2 – CH2 ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ Cl Cl Cl Cl Cl Cl Shkalla 3. zgjerimi i mëtejshëm i vargut CH2 = CH + CH2 = C – CH2 – CH – CH2 – CH2 → CH2 = C – CH2 – C – CH2 – CH – CH2 – CH2 ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ ׀ Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Shtimi i monomerëve në mënyrë të njëpsnjëshme e rrit vargun deri në masën e dëshiruar.

Përforcimi. Rishikimi në dyshe Pauza treminutëshe. Gjatë kësaj faze nxënësit përfshihen në tri mënyra të të menduarit: 1. Në përmbledhjen e informacionit të ri. 2. Në dallimin e aspekteve më interesante që ata tashmë dinë. 3. Në rritjen e pyetjeve të ndryshme për çdo paqartësi. Kërkoj nga nxënësit të zgjedhin bashkëpunëtorët e tyre të të nxënit. Secila dyshe vendos cili do të jetë A dhe cili B. Këta përmbledhin, pyesin dhe dallojnë informacionin më interesant të bashkëpunëtorit. Gjatë pauzës, nxënësi A përmbledh pikat kryesore dhe nxënësi B komenton si për materialin e njohur, edhe për materialin e paqartë. Në pauzën tjetër shkëmbejnë rolet. Detyrë. Ndërtoni një kopolimer që të ketë si monomerë një radikal etileni dhe një radikal klorur virili. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për:

a. përshkrimin e karakteristikave dhe përdorimeve të PVC-së; b. saktësinë në shkrimin e reaksioneve të polimerizimit; c. argumentimin e ecurisë së procesit të gatitjes së PVC-së.

Udhëzues për mësuesin për tekstin shkollor - albas.alalbas.al/udhezuesat/Liber mesuesi per...

Documents

Transcript of Udhëzues për mësuesin për tekstin shkollor - albas.alalbas.al/udhezuesat/Liber mesuesi per...